Από την ερευνητική δραστηριότητα στην παραγωγή

Transcript

1 Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ε Ι Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ Από την ερευνητική δραστηριότητα στην παραγωγή ΣΟΦΙΑ ΚΟΥΙ ΟΥ-ΑΝ ΡΕΟΥ Καθηγήτρια Ιατρικής Σχολής ΑΝΤΙΠΡΥΤΑΝΙΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η θέση του ΑΠΘ στο Ελληνικό ερευνητικό γίγνεσθαι και η μεταφορά τεχνογνωσίας στους κοινωνικούς εταίρους Έρευνα στα Ελληνικά Πανεπιστήµια Οι πανεπιστηµιακοί δάσκαλοι, πριν τη ψήφιση του νόµου 4009, είχαν εξ ορισµού, την ιδιότητα του ερευνητή. Η αξιολόγηση των διδασκόντων στα πανεπιστήµια µε βάση κυρίως την ερευνητική τους δραστηριότητα, συνέβαλε καθοριστικά στην καταξίωση των Ελληνικών πανεπιστηµίων στο ανταγωνιστικό διεθνές περιβάλλον. 8 ελληνικά πανεπιστήµια, µε το Αριστοτέλειο στις πρώτες θέσεις, κατατάσσονται µεταξύ των 500 καλύτερων σε παγκόσµια κλίµακα, αποδεικνύοντας αβάσιµες τις απαξιωτικές εκτιµήσεις της πολιτείας από το έτος 2011, σχετικά µε το επίπεδο της τριτοβάθµιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Για τον ίδιο λόγο, η έρευνα στην Ελλάδα υλοποιείται κυρίως (80%) στα Ελληνικά πανεπιστήµια. Η έρευνα στην Ελλάδα υποχρηµατοδοτείται. Την πενταετία η χρηµατοδότηση της έρευνας κυµάνθηκε στο 33% του κοινοτικού µέσου όρου Χρηματοδότηση και απήχηση της Ελληνικής έρευνας Ελλάδα Ευρωπαϊκή Ένωση Χρηματοδότηση 0.6% ΑΕΠ (ανώτατο ποσοστό- 1999) 0,15%(2012) Χρηματοδότηση 1,8% ΑΕΠ (μέσος όρος) Απήχηση 90% του κοινοτικού μέσου δείκτη ( ) 1

2 (0,6 σε σχέση µε 1,8 % του ΑΕΠ), ενώ για το έτος 2012 περιορίστηκε στο 15% του κοινοτικού ΜΟ. Αντίθετα, άλλες χώρες όπως η Φιλανδία, σε αντίστοιχες περιόδους ύφεσης επένδυσαν περίπου 3% του ΑΕΠ ετησίως στην έρευνα. Παρά την υποχρηµατοδότηση, η απήχηση του ερευνητικού προϊόντος κυµαίνεται στο 90% του κοινοτικού µέσου όρου ( Έτσι, στην Ελλάδα το κόστος της ερευνητικής παραγωγής, σε σχέση µε το κόστος της είναι το δεύτερο χαµηλότερο στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Συνοψίζοντας, η έρευνα στην Ελλάδα Υλοποιείται κυρίως στα πανεπιστήµια Είναι υπεύθυνη για την πολύ ικανοποιητική κατάταξη των ελληνικών ΑΕΙ διεθνώς Έχει ιδιαίτερα χαµηλό κόστος λόγω της ερευνητικής παραγωγής των Ελληνικών πανεπιστηµίων Από τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι, ερευνητικά, η Ελλάδα, αν δεν πρωταγωνιστεί, είναι ωστόσο παρούσα στο διεθνές ερευνητικό προσκήνιο, επιτυγχάνοντας επιδόσεις αξιοζήλευτες για ένα κράτος που προσπαθεί να ξεπεράσει την χρεωκοπία και το οποίο θέτει, σε τακτά χρονικά διαστήµατα, τα πανεπιστήµια στο µάτι του κυκλώνα. Επιπρόσθετα, επί σειρά ετών σηµειώνεται πλήρης απουσία επενδύσεων για την έρευνα στα πανεπιστήµια ενώ προσφατα παρατηρούνται πολύχρονες καθυστερήσεις στην πρόσληψη εκλεγµένων καθηγητών και λεκτόρων. Παράλληλα, σηµειώνεται καθολική αµφισβήτηση και εκπεφρασµένη πρόθεση κατάργησης του καθεστώτος λειτουργίας των διαχειριστικών δοµών της ερευνητικής δραστηριότητας των πανεπιστηµίων (Ειδικοί Λογαρισµοί Κονδυλίων Έρευνας) που αποτελούν, όπως θα δούµε στη συνέχεια, πόλο ερευνητικής ανάπτυξης για τα πανεπιστήµια. Όλα τα παραπάνω αναµένεται να θέσουν σε εξαιρετικά µειονεκτική θέση την έρευνα, ιδιαίτερα στα πανεπιστήµια. Τα παραπάνω αποτυπώνονται συχνά διεθνώς µε δηµοσιεύµατα που αναφέρονται στα «δεινά» του Ελληνικού Πανεπιστηµίου στα πλέον έγκυρα επιστηµονικά έντυπα (Science, Nature, κ.ά.). Θέσεις της ΓΓΕΤ αναφορικά µε την αναπτυξιακή διάσταση της ερευνητικής πολιτικής και οι αιτιάσεις εναντίον των Ελληνικών πανεπιστηµίων για την έλλειψη αναπτυξιακού ρόλου Τα κείµενα της ΓΓΕΤ τα τελευταία χρόνια αποτυπώνουν την ολοένα αυξανόµενη πίεση για µεταστροφή της ερευνητικής πολιτικής και ενίσχυση της 2

3 αναπτυξιακής της διάστασης (σχέδια νόµου 2009 και 2013). Ο διεθνής δίδυµος όρος Έρευνα & Ανάπτυξη (R&D), αντικαθίσταται αρχικά από τον τρίδυµο όρο Έρευνα, Τεχνολογία (Τεχνολογική) και Ανάπτυξη (ΕΤΑ) και πιο πρόσφατα από τον όρο Έρευνα, Τεχνολογική Ανάπτυξη και Καινοτοµία (ΕΤΑΚ). Στο τρίπτυχο αυτό ο ερευνητικός χώρος δεν οριοθετείται. Απλά αποδυναµώνεται. Το «εθνικό» αίτηµα για τεχνολογική ανάπτυξη απευθύνεται και στα πανεπιστήµια, που επί σειρά ετών αντιτάχθηκαν, σε µεγάλο βαθµό, στην εµπλοκή τους στις παραγωγικές διαδικασίες. Παράλληλα, η ΓΓΕΤ προχωρεί σε πολιτικές για τη στήριξη της ερευνητικής παραγωγής µε κύριο εταίρο τα Ερευνητικά Κέντρα. Στην κατεύθυνση αυτή η πολιτεία: 1. Ενισχύει επιλεκτικά την ερευνητική δραστηριότητα στα ερευνητικά κέντρα µέσω της χρηµατοδότησης των εργαστηριακών υποδοµ µών και της ανάθεσης βασικών ερευνητικών υποδοµών (Research Infrastructures). Ωστόσο, στην Ελλάδα υπερσυγκέντρωση τους αποκλειστικά στην Αττική δηµιουργεί επιπλέον προβλήµατα 2. Στραγγαλίζει οικονοµικά τα πανεπιστήµια, µηδενίζοντας τις δηµόσιες επενδύσεις και βέβαιαα εισάγοντας περικοπές µεγαλύτερες του 50%. 3. Ερευνητικοί πόροι που είχαν ήδη διατεθεί για τεχνολογική ανάπτυξη µέσω των πανεπιστηµίων κατά την προηγούµενη προγραµµατική περίοδο, διοχετεύονται απευθείας στην πραγµατική οικονοµία µέσω προγραµµάτων που κυρίως υποστηρίζουν την απασχόληση και όχι την έρευνα. Οι προσπάθειες, σ αυτό το διάστηµα, για µεταστροφή του περιβάλλοντος µόνο µε άνωθεν επιβολή µέτρων δεν καρποφόρησε, εφόσον στην πραγµατικότητα ο ένας από τους δύο εταίρους (οι παραγωγικοί φορείς στην 3

4 συγκεκριµένη περίπτωση) δεν εξέφρασε µέχρι πρόσφατα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την τεχνολογική ανάπτυξη. Η προσπάθεια αποδυνάµωσης της έρευνας στα πανεπιστήµια και η άρνηση της πολιτείας να τα στηρίξει ως κυρίαρχους ερευνητικούς χώρους τα έχει οδηγήσει σε δυσχερή θέση τα τελευταία χρόνια και τορπιλίζει τον ευρύτερο ρόλο τους στην εθνική ανάπτυξη. Ο ρόλος του πανεπιστηµίου είναι και πρέπει να παραµείνει διτός: εκπαιδευτικός και ερευνητικός. Ιδιαίτερα τα ΑΕΙ, πρέπει να παραµείνουν, παράλληλα µε τον προσανατολισµό τους σε παραγωγικές κατευθύνσεις και την εφαρµοσµένη έρευνα, πυλώνες της «βασικής» όπως αποκαλείται έρευνας, δηλαδή της έρευνας που δεν στοχεύει άµεσα στο προϊόν. Eίναι γενικότερα αποδεκτό ότι η έρευνα σε εφαρµογές δίνει εναύσµα στη βασική έρευνα, µε δεδοµένα και παρατηρήσεις, και το σπουδαιότερο, τη στηρίζει οικονοµικά. Πανεπιστήµια όµως χωρίς βασική έρευνα µετατρέπονται σε χώρους αναπαραγωγής της γνώσης και είναι αδύνατο δεν προάγουν την καινοτοµία. Και αυτό γιατί η βασική έρευνα δεν οδηγεί σε προγραµµατισµένα αποτελέσµατα που παράγονται σε τακτά χρονικά διαστήµατα, ούτε σε µεγάλες ερευνητικές ανακαλύψεις, αξιοποιήσιµες στο άµεσο µέλλον. Η έρευνα αποτελεί διαδικασία που κυρίως βασίζεται στην αναλυτική καταγραφή του λάθους, της εσφαλµένης θεωρίας και του µη αναµενόµενου αποτελέσµατος γι αυτό απαιτεί χρόνο, αφοσίωση, πίστη και ενθουσιασµό. Αυτά δεν µπορούν παρά να τα υπηρετήσουν κυρίως οι νέοι, που ο φυσικός τους χώρος είναι τα ΑΕΙ, και που πλέον εγκαταλείπουν τα πανεπιστήµια και την Ελλάδα µε ταχύτατους ρυθµούς, προκειµένου να ικανοποιήσουν αλλού τις ανησυχίες τους. 4

5 Η έρευνα είναι ζωντανή, όπως οι φοιτητές µας και δεν µπορεί να επιβιώσει χωρίς, πάγια χρηµατοδότηση, όπως και οι υποψήφιοι διδάκτορες. Κάτι τέτοιο θα σηµάνει οριστική απώλεια του χαρακτήρα του πανεπιστηµίου ως του µεγαλύτερου ερευνητικού χώρου στην Ελλάδα και βέβαια απώλεια του πολύτιµου ανθρώπινου δυναµικού που βρίσκει καταφύγιο σε άλλες χώρες. Κακώς το κράτος τους θεωρεί κανονικούς επιτηδευµατίες και τους φορολογεί ως τέτοιους. Εδώ αξίζει να αναφέρω ότι το ποσοστό αποδοχής των αιτήσεων των αποφοίτων µας σε τµήµατα µεταπτυχιακών σπουδών και σε ξένους οργανισµούς/επιχειρήσεις είναι εξαιρετικά υψηλό. Είναι όµως το πανεπιστήµιο σε θέση να αφουγκραστεί τις δίκαιες εν πολλοίς απαιτήσεις της κοινωνίας για στήριξη της στο δρόµο της ανάπτυξης; Πώς απάντησε το πανεπιστήµιο στην κρίση; Το ΑΠΘ σε αριθµούς Θέσεις/δράσεις/προτάσεις ΑΠΘ: Ετήσιες εισροές χιλιάδες ευρώ Σύνολο εισροών Εθνικοί Φορείς Διεθνείς Φορείς Οι χρηµατικές εισροές µετά την τρίτη συνεχόµενη χρονιά ύφεσης της εθνικής οικονοµίας, βρίσκονται στα υψηλότερα επίπεδα από την έναρξη λειτουργίας του ΕΛΚΕ. Τα ποσά αυτά αντικατοπτρίζουν, παράλληλα µε την επιτυχηµένη διεκδίκηση εθνικών πόρων, την περίπου σταθερή χρηµατοδότηση από κοινοτικούς πόρους, σε ποσά µεγαλύτερα από το ήµισυ της κρατικής επιχορήγησης για τα πανεπιστήµια. 5

6 ΑΠΘ: Εισροές ανά ερευνητική περιοχή Πολιτισμός ,49 1. Υγεία Τρόφιμα ,32 6. Κοινωνικοοικονομική Έρευνα ,02 2. Τεχνολογίες Πληροφορικής & Επικοινωνιών ,26 5. Υλικά Διαδικασίες ,53 3. Χωρική Ανάπτυξη ,52 4. Περιβάλλον Ενέργεια ,75 Τo ευρύ φάσµα δυνατοτήτων του ΑΠΘ γίνεται επίσης αντιληπτό και από τη µεγάλη διαφοροποίηση των προγραµµάτων που υλοποιεί. Συνεπώς το ΑΠΘ µπορεί να προσφέρει προτάσεις στο σύνολο των εθνικών προτεραιοτήτων για την ανάπτυξη στην επόµενη επταετία, όπως αυτές αποτυπώθηκαν σε πρόσφατη οµιλία του Υπουργού Ανάπτυξης: δηλαδή ανάπτυξη βασισµένη στην παραγωγή νέων υλικών και διαδικασιών, στις τεχνολογίες πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών, στη επικαιροποίηση των γνώσεων και γλωσσών και τις σχετικές τεχνολογίες, καθώς και στην ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονοµιάς σε συνδυασµό µε τον τουρισµό. Χρηματοδοτήσεις προς συνεργαζόμενους φορείς με συντονιστή το Α.Π.Θ. ανά κατηγορία Παραγωγικοί Φορείς; , Άλλοι Οργανισμοί; ,74 Άλλοι Οργανισμοί; ,85 Παραγωγικοί Φορείς; ,09 Ερευνητικά Κέντρα; ,78 Πανεπιστήμια; ,22 6 Ερευνητικά Κέντρα; ,83 Πανεπιστήμια; ,35

7 Παράλληλα, η συµµετοχή του ΑΠΘ σε έργα, σε συνεργασία µε εταιρείες έχει πενταπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια. Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να αναφέρουµε τις προσπάθιες που καταβλήθηκαν την τελευταία τριετία προς αυτήν την κατεύθυνση. Ως αποτέλεσµα της πολιτικής της Επιτροπής Ερευνών, έχει αυξηθεί σηµαντικότατα ο αριθµός των πιστοποιηµένων και διαπιστευµένων εργαστηρίων, εργαστηρίων που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στις επιχειρήσεις και στο ευρύ κοινό και τα οποία προβάλλονται µέσω ειδικού οδηγού που έχει εκδοθεί από τον ΕΛΚΕ ΑΠΘ για το σκοπό αυτό. Oδηγός εργαστηρίων ΑΠΘ Επίσης επιδιώκεται η δικτύωση µε καινοτόµες βιοµηχανίες, η ανάδειξη των καλών πρακτικών στον επιχειρηµατικό τοµέα και η ενίσχυση της επιχειρηµατικότητας των νέων διδακτόρων σε ερευνητικούς τοµείς όπως των νέων τεχνολογιών. Μέσα από διάφορα προγράµµατα, παρουσιάζονται εναλλακτικές µορφές επιχειρηµατικότητας, η οποία διδάσκεται πλέον και ως µάθηµα επιλογής από τη Μονάδα Καινοτοµίας και Επιχειρηµατικότητας. Το ΑΠΘ έχει επίσης συνάψει πρωτόκολλα συνεργασίας µε τους πλέον δραστήριους επαγγελµατικούς φορείς της χώρας (ΣΕΒΕ, ΣΒΕΕ). Η Επιτροπή Ερευνών υποστηρίζει ενεργά την προστασία πνευµατικών δικαιωµάτων σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, και τη µεταφορά τεχνολογίας µέσω του «γραφείου Μεταφοράς Τεχνολογίας» που ιδρύθηκε και λειτουργεί από το

8 ΑΠΘ: Ερευνητικά έργα σε εξέλιξη Κατά την τελευταία τριετία έχουµε αύξηση των έργων σε εξέλιξη κατά 25%, γεγονός που υποδηλώνει µια εντεινόµενη προσπάθεια για αντιρρόπηση της γενικότερης οικονοµικής δυσπραγίας µε την υλοποίηση περισσότερων προγραµµάτων. ΑΠΘ: Απασχολούμενοι σε ερευνητικά έργα Απασχολούμενοι σε ερευνητικά έργα Πανεπιστημιακοί ερευνητές Εξωτερικοί συνεργάτες Συνολικό πλήθος προσωπικού ΑΠΘ Παράλληλα, παρά τη συνολική µείωση του διδακτικού προσωπικού, παρατηρείται συνεχής αύξηση των καθηγητών που παίρνουν µέρος σε ερευνητικά έργα (από 45% σε 65%) 8

9 ΑΠΘ: Συνεργαζόμενοι Φορείς Εξωτερικού στους δύσκολους αυτούς καιρούς, η εξωστρέφεια του ιδρύµατος και η συνεργασία µε ξένους φορείς παραµένει σταθερή. Χρηματοδοτήσεις προς ΑΠΘ Συνολικές χρηματοδοτήσεις προς ΑΠΘ (χιλιάδες ) Τριετία Τριετία Τριετία Τριετία Το ίδιο το ΑΠΘ, την τελευταία τριετία, έχει αναλάβει σηµαντικές πρωτοβουλίες στο θέµα της στήριξης της ερευνητικής δραστηριότητας στο Ίδρυµα µέσω της χρηµατοδότησης αναπτυξιακών δράσεων. 9

10 Κατανομή διαθέσιμων κονδυλίων του Ε.Λ.Κ.Ε. Α.Π.Θ Λειτουργία δικτύων, δεδομένων και φωνής, λογισμικό έρευνας ,81 Ενίσχυση ερευνητικών υποδομών και δραστηριοτήτ ων ΑΠΘ ,00 Συνέδρια Ημερίδες , Έργα ΑΠΘ ,57 Κονδύλι Θεολογικής σχολής Χάλκης ,00 Έργα ΑΠΘ ,05 Λειτουργία δικτύων, δεδομένων και φωνής, λογισμικό έρευνας ,00 Υποτροφίες μεταπτυχιακών και μεταδιδακτορικ ών ερευνητών ,00 Ανάπτυξη ερευνητικών δικτύων εργαστηρίων ποιότητας ,06 Ενίσχυση ερευνητικής δραστηριότητα ς νέων επιστημόνων ,00 Συνέδρια Ημερίδες ,00 Ανάπτυξη ερευνητικών δικτύων εργαστηρίων ποιότητας ,00 Υποτροφίες μεταπτυχιακώ ν και μεταδιδακτορι κών ερευνητών ,00 Στο πλαίσιο αυτό το ΑΠΘ υποστηρίζει µε χαµηλή χρηµατοδότηση (start-up) τους νεοδιοριζόµενους καθηγητές και λέκτορες, καθώς και τις βασικές επιστήµες και τις ανθρωπιστικές σπουδές. Παράλληλα, ο ΕΛΚΕ ΑΠΘ χρηµατοδοτεί περίπου 200 νέους ερευνητές ετησίως (υποψήφιους και µεταδιδάκτορες). Κέντρο Διεπιστημονικής Έρευνας και Καινοτομίας ΚΕΔΕΚ Μέσω της λειτουργίας του Κέντρου ιεπιστηµονικής Έρευνας και Καινοτοµίας (ΚΕ ΕΚ-ΑΠΘ) επιχειρείται η διαχείρηση των ερευνητικών υποδοµών µε συνεργατικές διαδικασίες καθώς και η στήριξη αλλά και ο έλεγχος για την αξιοποίηση τους. Η έναρξη του ΚΕ ΕΚ πραγµατοποιείται άµεσα, µε στέγαση 10

11 προγραµµάτων που αφορούν στη συνεργασία των τεχνολογιών πληροφορικής µε άλλες επιστήµες. Ανακεφαλαιώνοντας Στα χρόνια της κρίσης το πανεπιστήµιο µε τη βοήθεια του ΕΛΚΕ διατήρησε της εξωστρέφεια του επανέκτησε σύντοµα την ερευνητική του δραστηριότητα ( ) ήρθε πιο κοντά στις παραγωγικές δυνάµεις (60% αύξηση οικονοµικής δραστηριότητας) κινητοποιήθηκε αυξάνοντας σηµαντικά (38%) τον αριθµό των ερευνητικών έργων που διαχειρίζεται υποστήριξε την ερευνητική δραστηριότητα µεταξύ των νέων µέσω των ΕΛΚΕ (500%) Υποστήριξε µέσω των ΕΛΚΕ για πρώτη φορά τις ερευνητικές πρωτοβουλίες των νέων διδασκόντων Εµπόδια και απειλές Γραφειοκρατικές διαδικασίες συχνά ανυπέρβλητες (πχ Αριστεία ΙΙ) Καθηµερινοί και επικαλυπτόµενοι έλεγχοι που καθιστούν πολύ δύσκολη της αξιοποίηση του προσωπικού Εκπεφρασµένη πρόθεση για κατάργηση του ευέλικτου θεσµικού καθεστώτος των διαχειριστικών φορέων της έρευνας (ΕΛΚΕ) Το Πανεπιστήµιο µπορεί και θέλει, εφόσον του δοθεί το περιθώριο να επιβιώσει. Η πολιτεία πιστεύει στο πανεπιστήµιο, που ακόµη αποτελεί διεθνώς το καλό της πρόσωπο; 11