Διαχειριστικές Δράσεις Περιοχών Ειδικής Προστασίας (SPAs) στην Ελλάδα

Transcript

1 ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ LIFE - NATURE Έργο Β4-3200/97/243 Διαχειριστικές Δράσεις Περιοχών Ειδικής Προστασίας (SPAs) στην Ελλάδα ΤΕΛΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Για την πειραματική δημιουργία ταΐστρας για τον Γυπαετό και άλλα αρπακτικά πουλιά στoν ορεινό όγκο Τζένας Πινόβου Ρήγας Τσιακίρης Φεβρουάριος 2002, Θεσσαλονίκη Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 0

2 ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ LIFE - NATURE Έργο Β4-3200/97/243 Διαχειριστικές Δράσεις Περιοχών Ειδικής Προστασίας (SPAs) στην Ελλάδα ΤΕΛΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Για την πειραματική δημιουργία ταΐστρας για τον Γυπαετό και άλλα αρπακτικά πουλιά στoν ορεινό όγκο Τζένας Πινόβου Ρήγας Τσιακίρης Φωτογραφία Εξωφύλλου: Λαυρέντης Σιδηρόπουλος 16/5/2001 Φεβρουάριος 2002, Θεσσαλονίκη Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 1

3 «Πειραματική οργάνωση και λειτουργία ταΐστρας για το Γυπαετό και άλλα είδη αρπακτικών πουλιών στην Περιοχή Ειδικής Προστασίας (SPA) Τζένα Πίνοβο» Περίληψη Η περιοχή της Τζένας-Πινόβου αποτελεί μία από τις σημαντικότερες περιοχές για τα αρπακτικά πουλιά της Ελλάδας και της Ευρώπης. Στα πλαίσια του έργου Life B4-3200/97/243 την περίοδο εντοπίστηκαν στην περιοχή μελέτης 2-3 άτομα Γυπαετού (Gypaetus barbatus), ενώ διαπιστώθηκε μία ραγδαία μείωση όλων των πτωματοφάγων ειδών. Η διερεύνηση και αξιολόγηση διαφόρων θέσεων απόθεσης νεκρών ζώων και υπολειμμάτων σφαγείων για την πειραματική οργάνωση και λειτουργία ταΐστρας κρίθηκε άμεση και αναγκαία. Επτά τέτοιες θέσεις βρέθηκαν να πληρούν συγκεκριμένα κριτήρια και σε τέσσερις από αυτές έγιναν δεκατέσσερις πειραματικές ρίψεις, ενώ σε μία τοποθετήθηκε ειδική φωτοπαγίδα για την ακριβή καταγραφή και πιστοποίηση της κατανάλωσης των κρεάτων με αυτόματο τρόπο. Τα πτωματοφάγα είδη ανταποκρίθηκαν άμεσα στις δύο από αυτές με μέγιστη συγκέντρωση 13 Όρνιων (Gyps fulvus) και ενός ενήλικου Γυπαετού σε νεκρή αγελάδα στην περιοχή του «Κόκκινου Βράχου-Καλόγερου» Αετοχωρίου, ενώ στο φαράγγι «Αγιάσματος Αγίου Ιωάννη» παρουσιάστηκαν 2 Όρνια και ένας Ασπροπάρης (Neophron percnopterus) και ένα ζευγάρι Χρυσαετών (Aquila chrysaetos). Τέλος κρίθηκε αναγκαίο να κατασκευαστεί περίφραξη, διότι διαπιστώθηκε ότι ποιμενικοί σκύλοι κατανάλωσαν την μεγαλύτερη ποσότητα των απορριφθέντων υλικών. Παράλληλα έγιναν επαφές με τη γείτονα χώρα με συνεχή ανταλλαγή πληροφοριών και ταυτόχρονη έναρξη αντίστοιχης δράσης εκεί, συμμετοχή σε δύο διεθνείς επιστημονικές συναντήσεις για τα πτωματοφάγα είδη στα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη, ενώ εκπαιδεύτηκαν ένας τοπικός φύλακας και δύο εθελοντές για την συνέχιση της δράσης το Η επιτυχία του όλου εγχειρήματος θα εξαρτηθεί από την συνέχεια του τα επόμενα χρόνια, το σύστημα ανεύρεσης, διάθεσης και μεταφοράς νεκρών ζώων και υπολειμμάτων σφαγείων στις επιλεγμένες θέσεις και κυρίως με την ενημέρωση των τοπικών κατοίκων και την μονιμοποίηση της διακρατικής συνεργασίας για τα πτωματοφάγα αρπακτικά πουλιά. Τέλος, η επιμελής αναζήτηση του Γυπαετού στους γειτονικούς ορεινούς όγκους είναι επιβεβλημένη, όπως επίσης αναγκαία είναι και η μελέτη της διαθεσιμότητας της τροφής για τα πτωματοφάγα είδη, μέσω της έρευνας των τάσεων του κτηνοτροφικού κεφαλαίου και των άγριων οπληφόρων του ορεινού τόξου. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 2

4 Experimental selection and establishment of artificial feeding places for Bearded Vulture and other raptors in TZENA-PINOVO (SPA) mountains Abstract: Tzena and Pinobo Mountain in the trans-border area between Greece and FYROM is one of richest regions for raptorial biodiversity in Balkans. During the first systematic research of the area we found the last remnant population of Bearded Vulture (Gypaetus barbatus) in continental Greece (2-3 individuals) and we also recorded big concentrations of Griffon Vultures (Gyps fulvus) during the summer period. Recent observations in South F.Y.R.O.M. suggest that all four Vulture species still occur there, where a recent rapid decline is also recorded. Supplementary feeding for all Vulture species is now of great conservation priority in order to eliminate the risks of poisoning for the last birds as well as to study and monitor their population. At least 14 deliveries of carcasses and slaughterhouse discards were released in order to attract Vulture species in four different places selected systematically with the help of an evaluation card ; in one of them a special designed photo camera was set up to record the consumption of meat automatically. The birds responded very quickly in the two positively ranked sites with 13 Griffon Vultures and an adult Bearded Vulture visiting the area of Kalogeros, while in Agiasma Gorge 2 Griffon Vultures, an Egyptian Vulture (Neophron percnopterus) and a pair of Golden Eagles (Aquila chrysaetos) were observed feeding on the disposals. Fencing was evidently necessary in the last site as shepherds dogs were consuming vast quantities of the meat. One guardian and many volunteers where involved in all procedures. Collaboration with the neighborhood countries has been started firstly with continuous exchange of information and secondly with the beginning of supplementary feeding of Vultures in F.Y.R.O.M. In addition, we participated in two international meetings for the conservation of Vultures in Eastern Europe and Balkans in Bulgaria and F.Y.R.O.M. last year and prepared the establishment of an international network for conservation of that species. The success of these conservation actions will depend on the continuation of them in the near future, with the organization and collaboration of the teams who will set up the network of the supplementary feeding stations for Vultures in the trans-border area. Furthermore, a public awareness campaign has to be started. Additional research is needed to clarify the status of the Bearded Vulture in the neighboring mountains and also a special study is necessary in order to get information about the population level and trends of domestic livestock and wild ungulates in the wider area. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 3

5 Ευχαριστίες Το παρακάτω έργο δεν θα ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί χωρίς την αμέριστη και συνεχή εθελοντική βοήθεια και υποστήριξη καθ όλη την διάρκεια της δράσης του Παναγιώτη Αζμάνη και του Λαυρέντη Σιδηρόπουλου που συμμετείχαν ενεργά τόσο στην ορνιθολογική παρακολούθηση των πτωματοφάγων ειδών, όσο και στην μεταφορά και απόθεση της τροφής. Ακόμη πρέπει να ευχαριστήσω τους δύο φύλακες της περιοχής Παντελή Κωνσταντίνου και Ανέστη Βάσιο για την άριστη συνεργασία τους. Ακόμα θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τους Σάββα Καζαντζίδη, Κώστα Κασιούμη, Σταύρο Ξηρουχάκη, Emo Stoynov, Ben Hallmann, και Michel Terrasse, για την επιστημονική βοήθεια και υποστήριξη της δράσης, καθώς και τον Γιάννη Ιωαννίδη από το Δασαρχείο Αριδαίας και τον Βασίλη Μεγαλοβασίλη από τα Βιομηχανικά Σφαγεία Αριδαίας για την άψογη συνεργασία τους. Για την εθελοντική βοήθειά τους στην απόθεση των υπολειμμάτων σφαγείων και μεταφορά των νεκρών ζώων πρέπει να ευχαριστήσω τον Γιώργο Σιψή και Σάκη Τσορακίδη από την Νότια, τον Πέτρο Νούσκα από την Αριδαία, τον Μίμη Μητσάνη από το Γαρέφι, και τον Γιάννη Κασταναρά από την Θεσσαλονίκη. Ακόμη για την αστείρευτη συμπαράσταση και βοήθεια της τόσο στην δουλειά πεδίου όσο και του γραφείου ευχαριστώ θερμά την Καλλιόπη Στάρα. Για την ευγενική φιλοξενία τους ευχαριστώ τους Σάββα και Λώρα Κωσταντινίδη και την Κατερίνα Κωστοπούλου. Τέλος, δεν πρέπει να παραλείψω για την βοήθεια τους στην εργασία πεδίου τους Γιώργο Παπαγεωργίου, Αγγελική Παλατζίδου, Γιώργο Ηλιόπουλο, Σοφία Στάρα και Δημήτρη Χατζημμανουήλ. Για την εξασφάλιση των αναγκαίων προϋποθέσεων για την πραγματοποίησης της παρούσας μελέτης και της αντίστοιχης δράσης για την διατήρηση των πτωματοφάγων ειδών στην περιοχή, εκφράζονται θερμές ευχαριστίες προς τη Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας (ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε.) και το Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών (Ι.Δ.Ε.), την Γενική Γραμματεία Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος και τη Διεύθυνση Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., καθώς και το Δασαρχείο Αριδαίας για την πολύπλευρη συνδρομή του. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω επίσης τους Σάββα Καζαντζίδη, Λαυρέντη Σιδηρόπουλο και Καλλιόπη Στάρα και για την παραχώρηση των φωτογραφιών τους. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 4

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... Σελ. 2 ABSTRACT... Σελ. 3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... Σελ. 4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... Σελ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... Σελ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ... Σελ Η ΠΕΡΙΟΧΗ... Σελ Γενική περιγραφή... Σελ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ... Σελ Μικρό Ιστορικό... Σελ ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... Σελ Κατάσταση των ειδών ενδιαφέροντος, προσδιορισμός περιοχών που χρησιμοποιούν... Σελ Διαθεσιμότητα τροφής... Σελ Κριτήρια επιλογής θέσης πειραματικών ταΐστρων... Σελ Εύρεση τροφής... Σελ Απόθεση τροφής... Σελ Παρακολούθηση... Σελ Φωτοπαγίδα... Σελ Σκοπός... Σελ Περιγραφή του συστήματος... Σελ Εγκατάσταση του συστήματος... Σελ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ... Σελ Κατάσταση των ειδών ενδιαφέροντος, προσδιορισμός περιοχών που χρησιμοποιούν... Σελ Διαθεσιμότητα τροφής... Σελ Κτηνοτροφικά και οικόσιτα ζώα.... Σελ Σαρκοφάγα θηλαστικά... Σελ Άγρια οπληφόρα... Σελ Κριτήρια επιλογής θέσης πειραματικών ταΐστρων... Σελ Εύρεση-Aπόθεση τροφής... Σελ Αποτελέσματα παρακολούθησης... Σελ Φωτοπαγίδα... Σελ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... Σελ Πληθυσμοί, τάσεις, απειλές και προτάσεις για τα είδη ενδιαφέροντος... Σελ Διαθεσιμότητα... Σελ Κτηνοτροφικό κεφάλαιο... Σελ Άγρια οπληφόρα-σαρκοφάγα θηλαστικά... Σελ Λόγοι κατασκευής ταϊστρών για τα πτωματοφάγα είδη αρπακτικών... Σελ Επιλογές θέσεων πειραματικών ταϊστρών... Σελ Εύρεση - Απόθεση... Σελ Παρακολούθηση... Σελ ΑΛΛΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ... Σελ Συνεργασία με τους άλλους φορείς... Σελ ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΦΟΡΕΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΤΑΪΣΤΡΑΣ... Σελ. 60 Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 5

7 9.1. Περιγραφή διαδικασίας από την παραλαβή μέχρι την τοποθέτηση του πτώματος... Σελ Τήρηση κανόνων υγιεινής... Σελ Προβλήματα που αντιμετώπισε η ομάδα έργου και ο τρόπος που αντιμετωπίστηκαν... Σελ Απόφαση δημιουργίας μόνιμης θέσης παροχής τροφής... Σελ Καμπάνια ενημέρωσης... Σελ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... Σελ. 67 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1... Σελ. 73 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2Α... Σελ. 74 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2Β... Σελ. 75 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3... Σελ. 76 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4... Σελ. 77 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5... Σελ. 79 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 6... Σελ. 80 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7Α... Σελ. 81 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7Β... Σελ. 82 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7Γ... Σελ. 83 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 8... Σελ. 84 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 9... Σελ. 85 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Σελ. 86 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Σελ. 87 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Σελ. 93 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Σελ. 95 Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 6

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η πειραματική οργάνωση και λειτουργία ταΐστρας για το Γυπαετό (Gypaetus barbatus) και άλλα είδη αρπακτικών πουλιών στην Περιοχή Ειδικής Προστασίας (SPA) Τζένα Πίνοβο» αποτελεί δράση του προγράμματος LIFE-Nature: «Διαχειριστικές δράσεις Περιοχών Ειδικής Προστασία (SPAs) στην Ελλάδα» που ξεκίνησε το 1998 και ολοκληρώνεται το 2002 με κύριο στόχο την δράση για την διατήρηση των πουλιών της Κοινοτικής Οδηγίας 79/409 σε επτά περιοχές της χώρας. Κατά την διάρκεια της παρακολούθησης και συστηματικής καταγραφής των ειδών αυτών στην πρώτη φάση του έργου το 1998, στην περιοχή καταγράφηκαν σημαντικοί αριθμοί πτωματοφάγων πουλιών όπως και η μόνιμη παρουσία των τελευταίων ατόμων Γυπαετού (Gypaetus barbatus) της ηπειρωτικής Βαλκανικής (Τσιακίρης, 1999), η σποραδική παρουσία του παγκοσμίως απειλούμενου Βασιλαετού (Aquila heliaca) αλλά και η παρουσία ειδών που απειλούνται άμεσα με εξαφάνιση από την Ελλάδα και την Ευρώπη όπως ο Ασπροπάρης (Neophron percnopterus) και ο Τσίφτης (Milvus milvus). Ακόμα καταγράφηκαν σημαντικοί πληθυσμοί κάποιων ειδών που χαρακτηρίζονται ως «τρωτοί» στην Ελλάδα (Χανδρινός, 1992) όπως το Όρνιο (Gyps fulvus), ο Χρυσαετός (Aquila chrysaetos) και το Χρυσογέρακο (Falco biarmicus) (Τρακόλης κ.α. 2000). Το αμέσως επόμενο διάστημα , διαπιστώθηκε η σημαντική μείωση των πληθυσμών αυτών που οδήγησε στην άμεση ανάληψη δράσης για την διάσωση τους την άνοιξη του 2001 με την πρόταση της δημιουργίας μόνιμης ταΐστρας για την διατήρηση τους εντός της περιοχής. Οι πρώτες ταΐστρες πτωματοφάγων αρπακτικών πουλιών ξεκίνησαν να λειτουργούν πριν 30 περίπου χρόνια στα Εθνικά Πάρκα της Νοτίου Αφρικής και αργότερα στην Ευρώπη (Piper & Segal, 2002), με κύριο στόχο την εξασφάλιση σταθερής και καθαρής, από τα δηλητηριασμένα δολώματα, τροφής για τα είδη κυρίως των γυπών που μειώνονταν με δραματικό τρόπο λόγω της «καταπολέμησης επιβλαβών», αλλά και την ενημέρωση του κοινού. Η δράση αυτή έχει παγκοσμίως και στην Ευρώπη μεγάλη επιτυχία με πολλά παραδείγματα, χαρακτηριστικότερα των οποίων αυτό της Ισπανίας, η οποία τις τελευταίες δεκαετίες ενδυνάμωσε και αύξησε τον τελευταίο γηγενή πληθυσμό Γυπαετού της Ευρώπης στα Πυρηναία (Heredia, & Razin, 1998), της Γαλλίας, όπου ενδυναμώθηκαν τα 20 τελευταία χρόνια οι πληθυσμοί του Όρνιου (Terrasse et al. 1994), ενώ και στην Μεγάλη Βρετανία ανάλογη δράση έσωσε από την άμεση εξαφάνιση και αποκατάστησε τον πληθυσμό του Ψαλιδιάρη στην Ουαλία (Crawford, 1999). Στην Ελλάδα αντίστοιχα, στην περιοχή της Δαδιάς, διασώθηκε με τον τρόπο αυτό από σίγουρη εξαφάνιση ο τελευταίος αναπαραγωγικός θύλακας του Μαυρόγυπα στα Βαλκάνια (Poirazidis et al. 1995, Σκαρτσή, 2000) και είναι μέχρι στιγμής η μόνη περιοχή στην χώρα μας όπου η δραστηριότητα αυτή ασκείται με απόλυτη επιτυχία για σχεδόν δύο δεκαετίες. Όλα τα πτωματοφάγα είδη πουλιών της Μεσογειακής λεκάνης εξαρτώνται εδώ και αιώνες από την εκτατική παραδοσιακή κτηνοτροφία και λιγότερο από τα άγρια οπληφόρα (Marinkovic & Kadarzic, 1999), οι δε «ταΐστρες» ομοιάζουν με τις περιοχές όπου παραδοσιακά οι ντόπιοι κάτοικοι συνήθιζαν να μεταφέρουν τα νεκρά ζώα τους έξω από τα χωριά. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 7

9 Η τελευταία «συνήθεια» αν και παράνομη, ασκείται ακόμη στην περιοχή έρευνας που μαζί με τα ανοιχτά σφαγεία (π.χ. Φούστανης) διατηρούσε μέχρι πρόσφατα τους πληθυσμούς του Ασπροπάρη και του Τσίφτη. Ακόμη στην γειτονική Π.Γ.Δ.Μ. όπου η κτηνοτροφία ασκείται ακόμη σε μεγάλο βαθμό παραδοσιακά και όπου παρουσιάζονται ακόμα όλα τα είδη των γυπών καθώς και των άλλων πτωματοφάγων ειδών της Ευρώπης, αυτά εξαρτούν την επιβίωσή τους το χειμώνα από τα ανοιχτά σφαγεία των κοντινών στα σύνορά μας πόλεων, όπως του Kavadartsi, Negotino, Stip κτλ. (Stoynov, 2001). 1. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Πρωτεύον μέλημα της παρούσας έρευνας ήταν η διασαφήνιση του καθεστώτος παρουσίας του Γυπαετού και των άλλων πτωματοφάγων ειδών στους ορεινούς όγκους Τζένας-Πινόβου, καθώς και της χρήσης του χώρου από τα είδη αυτά. Κύριος σκοπός του έργου ήταν η εύρεση κατάλληλων θέσεων για την πειραματική λειτουργία ταΐστρών πτωματοφάγων πουλιών με στόχο την άμεση δημιουργία μόνιμων θέσεων απόθεσης τροφής για την διατήρηση και αύξηση του μειούμενου πληθυσμού τους στην ευρύτερη περιοχή. Επιμέρους στόχο αποτέλεσε η διερεύνηση της δυνατότητας διασυνοριακής συνεργασίας για τα είδη αυτά στον ορεινό όγκο Τζένας-Πινόβου-Κozuf και Καϊμάκτσαλαν, καθώς και η συμβολή ειδικών επιστημόνων από άλλες περιοχές στην άρτια διεξαγωγή της δράσης. Τέλος, ένας ακόμα επιμέρους στόχος ήταν να καταγράψει και να παράσχει όλες τις δυνατές πληροφορίες για τις ενέργειες που απαιτούνται ώστε να διασφαλιστεί η ορθή λειτουργία των ταΐστρών από τον μελλοντικό φορέα διαχείρισης. 2. Η ΠΕΡΙΟΧΗ 3.1. Γενική περιγραφή Κεντρικό γνώρισμα της περιοχής εκτέλεσης του έργου είναι ο απότομος, δύσβατος και γκρεμνώδης ασβεστολιθικός ορεινός όγκος του Πινόβου, που στο μεγαλύτερο μέρος του παραμένει χωρίς οδική διάνοιξη. Εκτεταμένοι βοσκότοποι από τους πρόποδες του Πινόβου μέχρι τις κορυφές του, εναλλάσσονται με αδιάνοικτες συστάδες οξυάς, που δίνουν την θέση τους στα ανατολικά στις ηπιότερες κλίσεις της Τζένας με τα μικτά διαχειριζόμενα δάση πλατυφύλλων δρυών και οξυάς καθώς και τα εκτεταμένα υποαλπικά λιβάδια. Οι δύο ορεινοί όγκοι συγκοινωνούν με τις ορθοπλαγιές του Αετοχωρίου και της Νότιας όπου παρουσιάζονται τα Αγριόγιδα (Rupicapra rupicapra balcanica), ενώ δύο επάλληλα φαράγγια, του Πευκωτού στα δυτικά όρια της περιοχής, και του Αγιάσματος Αγίου Ιωάννη στο κέντρο του Πινόβου παρέχουν ασφαλείς θέσεις φωλεοποίησης για τα όλα σχεδόν τα αρπακτικά πτηνά άμεσου ενδιαφέροντος (Τρακόλης κ.α. 2000). Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 8

10 3. ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ 4.1. Μικρό Ιστορικό Στην περιοχή έχουν καταγραφεί στο παρελθόν και τα τέσσερα είδη γυπών της Ευρώπης, καθώς και πέντε είδη Αετών (Τρακόλης κ.α. 2000). Από τα λίγα ιστορικά στοιχεία που υπάρχουν όλα ανεξαιρέτως τα είδη αυτά μειώθηκαν και συνεχίζουν να μειώνονται δραματικά τις δύο τελευταίες δεκαετίες στο ορεινό τόξο Αριδαίας, με αποτέλεσμα κάποια από αυτά να έχουν ήδη εξαφανισθεί, είτε να έχουν σταμάτησαν να φωλιάζουν. Οι καλοί, μέχρι πρόσφατα, πληθυσμοί των ειδών αυτών στην Π.Γ.Δ.Μ. μειώνονται επίσης τα τελευταία χρόνια (Stoynov, 2001). Παλαιότερα στοιχεία μέχρι και το 1999 για όλα τα είδη παρουσιάστηκαν σε τέσσερις πρόσφατες εργασίες του γράφοντα για την περιοχή (Τσιακίρης 1998, Τσιακίρης 1999, Τρακόλης κ.α. 2000, Τσιακίρης, 2001). Παρακάτω αναφέρονται περιληπτικά τα στοιχεία αυτά μαζί με κάποια νέα δεδομένα για τα είδη ενδιαφέροντος: Γυπαετός (Gypaetus barbatus) Τέσσερα, το λιγότερο, ζευγάρια του είδους υπήρχαν σε όλο το διασυνοριακό τόξο πριν το 1980 (Grubac, 1991). Φώλιαζε πιθανά στο φαράγγι του Πευκωτού όπου είναι γνωστές οι παλιές φωλιές (Hallmann, 1999a) και ίσως στο Φαράγγι του Λουτρακίου (Grubač, pres. comm. 2001). Το θηλυκό άτομο του τελευταίου γνωστού αναπαραγωγικού ζευγαριού πέθανε δηλητηριασμένο το 1985 στην φωλιά του ενώ κλωσούσε (Grubač, 1991). Λόγω πολιτικών προβλημάτων ο υπολειμματικός πληθυσμός του είδους δεν παρακολουθήθηκε συστηματικά την δεκαετία του Το 1998 καταγράφηκαν στην Τζένα και το Πίνοβο 2-3 άτομα, όχι όμως ζευγάρι. Το ένα από τα άτομα αυτά ήταν ανώριμο 3 ου 4 ου χρόνου, ενώ το άλλο πιθανά ανήλικο (Τσιακίρης, 1999). Τα χρωματικά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ατόμων αυτών που καταγράφηκαν πριν την άνοιξη του 2001 φαίνονται στο Σκαρίφημα 1 (βλέπε Παραρτημα 1, σελ 73). Όρνιο (Gyps fulvus) Φώλιαζε σύμφωνα με μαρτυρίες ντόπιων κτηνοτρόφων πριν 2-3 δεκαετίες στο φαράγγι «Αγιάσματος-Αγίου Ιωάννη» πιθανά και αλλού στο ορεινό τόξο Αριδαίας, ενώ παρουσιάζεται κατά την άνοιξη, καλοκαίρι και φθινόπωρο στην διασυνοριακή περιοχή. Μέγιστη πρόσφατη μέτρηση στην περιοχή ήταν αυτή των 19 ατόμων το 1998 κοντά σε νεκρή αγελάδα (Τσιακίρης, 1999). Διατηρούσε μέχρι το 2000, 3 κοντινές αποικίες στα νότια της Π.Γ.Δ.Μ. (η μία βορειότερα του Καϊμακτσαλάν), και ακόμα 2-3 βορειότερα (Stoynov, 2001). Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 9

11 Ασπροπάρης (Neophron percnopterus) Το είδος είναι πολύ γνωστό στους ντόπιους κατοίκους σε όλα τα χωριά της Αριδαίας. Στην περιοχής έρευνας πριν το 1997 υπήρχαν 3-4 ζευγάρια (Τσιακίρης, 1999), ενώ κατά γενική ομολογία ήταν πολύ κοινότερο τις προηγούμενες δεκαετίες. 65 άτομα δηλητηριάστηκαν μαζί το 1993 στην γείτονα κοντά σε σφαγείο της πόλης Negotino (Stoynov, 2001). Μαυρόγυπας (Aegypius monachus) Αναφερόταν στην περιοχή έρευνας πριν το 1985 (Τρακόλης κ.α. 2000) και στο Καϊμάκτσαλαν τις προηγούμενες δεκαετίες από κατοίκους της περιοχής. Φώλιαζε παλαιότερα σε δάση με Juniperus exelsa στους πρόποδες του Kozuf όπου οι παλιές φωλιές του είδους είναι ακόμα εμφανείς, αλλά και στα σύνορα Π.Γ.Δ.Μ.-Βουλγαρίας το 1986, σε δάσος μαυρόπευκων που όμως υλοτομήθηκε. Υπάρχουν σποραδικές παρατηρήσεις του είδους την τελευταία δεκαετία στην Π.Γ.Δ.Μ. (Stoynov, 2000). Το είδος φωλιάζει πλέον στα Βαλκάνια μόνο στην περιοχή της Δαδιάς Έβρου με 21 ζευγάρια το 1999 (Σκαρτσή, 2000). Ο κοντινότερος αναπαραγωγικός πληθυσμός στην Ελλάδα ήταν αυτός του Ολύμπου με 2 ζευγάρια μέχρι το 1987 (Hallmann, 1999b). Βασιλαετός (Aquila heliaca) Φώλιαζε στην περιοχή στο οροπέδιο Αετοχωρίου και πιθανά στον κάμπο της Αριδαίας πριν από μερικές δεκαετίες. Τα τελευταία ενήλικα άτομα που παρατηρήθηκαν την αναπαραγωγική περίοδο ήταν το 1996 και 1986 στις δύο περιοχές αντίστοιχα (Σακούλης κ.α. 1997), ενώ έχουμε σποραδικές εμφανίσεις σε όλη την επαρχία εκτός αναπαραγωγικής περιόδου (Τρακόλης κ.α. 2000). Η Π.Γ.Δ.Μ. φιλοξενεί το μεγαλύτερο βαλκανικό πληθυσμό του είδους που υπολογίζεται σε ζευγάρια (Stoynov, 2001), μερικά εκ των οποίων πολύ κοντά στα νότια σύνορα της χώρας, στην περιοχή της πόλης Kavadarci, ενώ παρατηρείται το χειμώνα επίσης στα ανοιχτά σφαγεία τεσσάρων κοντινών πόλεων. Χρυσαετός (Aquila chrysaetos) Τουλάχιστον τέσσερα ζευγάρια βρίσκονται στον ορεινό όγκο Tζένας-Πινόβου-Kozuf, εκ των οποίων τα δύο στην χώρα μας. Πληθυσμός πιθανά σταθερός τα τελευταία χρόνια αν και είναι γνωστή μία εγκατελειμένη φωλιά στο φαράγγι Νότιας (Τσιακίρης, 1999). Επίσης αρκετά νεαρά άτομα διαφόρων ηλικιών παρουσιάζονται σε όλους τους κοντινούς ορεινούς όγκους, καθώς και σε ανοιχτά σφαγεία το χειμώνα (σε μία περίπτωση 7 μαζί στην γείτονα), που μπορεί να αποτελέσουν το υλικό για την επαναποίκιση της τελευταίας θέσης. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 10

12 Τσίφτης (Milvus migrans) Σποραδικές εμφανίσεις στην περιοχή Αριδαίας με τελευταία παρατήρηση στα ανοιχτά σφαγεία Φούστανης τον Μάιο του 1998 χωρίς όμως επιβεβαίωση φωλιάσματος (Τσιακίρης, 1999). Φωλιάζει στην γείτονα σε μικρούς αριθμούς. Το κοντινότερο ζευγάρι πιθανά βρίσκεται στο ορνιθολογικό καταφυγίου της λίμνης Tickvesh (Stoynov, 2001). Ψαλιδιάρης (Milvus milvus) Κοντινότερη περιοχή όπου όμως παρατηρείται σπανίως κατά την μετανάστευση είναι η κοιλάδα του Αξιού (Handrinos and Akriotis, 1997). Δεν είχε καταγραφεί μέχρι το 2000 στην περιοχή Αριδαίας, είναι όμως πιθανό να παρουσιάζεται στην μετανάστευση ή τον χειμώνα. Κόρακας (Corvus corax) Φωλιάζει στην περιοχή με 3-5 ζευγάρια. Μεγάλες συγκεντρώσεις του είδους με πάνω από 40 πουλιά τον Αύγουστο του 1999 στα ορεινά λιβάδια του Πινόβου και με πάνω από 80 στα ανοιχτά σφαγεία Φούστανης το χειμώνα (Τσιακίρης, αδημοσίευτες παρατηρήσεις), που υποδηλώνουν την μη ύπαρξη συστηματικής χρήσης δηλητηριασμένων δολωμάτων. Μεγάλα αρπακτικά, και ο Γυπαετός, παρακολουθούν τις συγκεντρώσεις του είδους καθώς κλέβουν την τροφή από αυτό. Φωτογραφία 1: Ο ενήλικος Γυπαετός στο Πίνοβο (φωτογραφία Λαυρέντης Σιδηρόπουλος) Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 11

13 5. ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η μεθοδολογία διερεύνησης και χωροθέτησης πιθανών θέσεων ταΐστρων περιλαμβάνει διάφορα στάδια και προϋποθέτει αρκετές προηγούμενες φάσεις οι οποίες περιγράφονται παρακάτω: 5.1. Αναζήτηση των ειδών ενδιαφέροντος, προσδιορισμός περιοχών που χρησιμοποιούν Λαμβάνοντας υπόψη τον ιδιαίτερο τρόπο πτήσης των γυπών (κυρίως παθητική χρήση αέριων ρευμάτων και του αναγλύφου), η ακριβής γνώση της συμπεριφοράς τους στην περιοχή έρευνας είναι απολύτως απαραίτητη τόσο στην χωροθέτηση πειραματικών ταϊστρών, όσο και στον μελλοντικό σχεδιασμό διαφόρων έργων και δραστηριοτήτων (π.χ. πυλώνες υψηλής τάσης και χιονοδρομικών, κεραίες κινητής τηλεφωνίας και τηλεόρασης, χωροθέτηση πτήσης μικρών αεροσκαφών, ελικοπτέρων και ανεμοπτέρων διαφόρων ειδών). Τέτοιες γνώσεις έχουν σχέση με τις θέσεις φωλεοποίησης (σημερινές και παλαιότερες), το εύρος των επικρατειών και των χώρων τροφοληψίας, τις περιοχές όπου κυρίως εστιάζεται η αναζήτηση της τροφής, τις θέσεις-σπάστρες για το Γυπαετό, τις περιοχές κουρνιάσματος, το καθεστώς εποχιακής παρουσίας-απουσίας, τις θέσεις ανοδικών ρευμάτων, τους συγκεκριμένους αεροδιάδρομους που προτιμούν να ακολουθούν σε σχέση με τις καιρικές συνθήκες, καθώς και ιστορικά στοιχεία παρουσίας. Για τον ακριβή προσδιορισμό των παραπάνω παραμέτρων, έγιναν πολλές επιτόπιες επισκέψεις και ορειβατικές διαδρομές σε διαφορετικές εποχές του έτους, σε διάφορα σημεία του ορεινού όγκου καθώς και επίσκεψη στην γείτονα χώρα, ενώ έγινε και πρόσκληση ειδικού επιστήμονα από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Κρήτης για την επιτόπου γνωμάτευση στα θέματα αυτά. Ταυτόχρονα έγιναν δειγματοληπτικά ερωτήσεις στους ντόπιους ηλικιωμένους κτηνοτρόφους και συλλέχθηκαν ιστορικά στοιχεία από παλαιότερες επισκέψεις ορνιθολόγων στην περιοχή. Όλες οι πτητικές διαδρομές που χρησιμοποιούν τα είδη αυτά σημειώθηκαν σε χάρτες 1: (βλέπε Παραρτήματα 2Β και 3). Ειδικότερα για τον Γυπαετό διαμορφώθηκαν ειδικές «Κάρτες Παρατήρησης» (βλέπε Παράρτημα 4) με τις οποίες καταγράφονταν με λεπτομερή και συστηματικό τρόπο όλα τα παραπάνω στοιχεία Διαθεσιμότητα τροφής Για την εκτενή και λεπτομερή έρευνα του θέματος αυτού απαιτείται μία διακρατική έρευνα τόσο του ποσοστού θνησιμότητας των κτηνοτροφικών ζώων και των άγριων οπληφόρων όσο και του εύρους και της δυναμικής των ασθενειών και των επιθέσεων των σαρκοφάγων θηλαστικών σε αυτά, που δεν περιλαμβανόταν βέβαια στους στόχους αυτής της δράσης. Επειδή όμως σε καθημερινή βάση η παρουσία-απουσία τροφής ή η πιθανότητα εύρεσής της επηρεάζει δραστικά τις μετακινήσεις των γυπών κρίθηκε απαραίτητο να καταγραφούν πρόχειρα τόσο η εποχιακή μετακίνηση του κτηνοτροφικού κεφαλαίου στο ελληνικό τμήμα, όσο και στοιχεία της ιστορικής μεταβολής του τις τελευταίες δεκαετίες. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 12

14 Για το λόγο αυτό έγιναν επάλληλες επισκέψεις στους βοσκότοπους της περιοχής και έγιναν ερωτήσεις-συζητήσεις με ντόπιους κτηνοτρόφους, μόνιμους ή μετακινούμενους. Ακόμη συλλέχθηκαν δειγματοληπτικά ιστορικά στατιστικά στοιχεία με την βοήθεια των υπαλλήλων του Δασαρχείου Αριδαίας. Τέλος έγινε προσπάθεια έτσι ώστε να υπάρξει άμεση ενημέρωσή μας σε περιπτώσεις φυσικού θανάτου κτηνοτροφικών ζώων έτσι ώστε να έχουμε την δυνατότητα της επιτόπου παρακολούθησης Κριτήρια επιλογής θέσης πειραματικών ταϊστρών Η διερεύνηση της καταλληλότερης θέσης για τοποθέτηση πτωμάτων υπολειμμάτων σφαγείων για τη δημιουργία ταΐστρας εμπεριέχει πολλές παραμέτρους και για το λόγο αυτό δημιουργήθηκε το «Δελτίο Καταλληλότητας Θέσης Ταΐστρας» ώστε η επιλογή να γίνεται βάση συγκεκριμένων κριτηρίων. Κάθε πιθανή θέση αξιολογούνταν με βαθμολογική κλίμακα από το ένα έως το πέντε (0=ακατάλληλο, 1=δυσμενές, 2=μέτριο, 3=καλό, 4=πολύ καλό, 5=άριστο), ενώ με συν (+) ή μείον (-) βαθμολογείται η παρουσία /απουσία συγκεκριμένων χαρακτηριστικών. Ορίστηκε «Όριο Ασφαλείας» η βαθμολόγηση με βαθμό 3 διότι κάτω από αυτό υπάρχει κίνδυνος ακύρωσης της δράσης. Η βαθμολόγηση των θέσεων έγινε από τους 4 συνεργάτες εθελοντές που είχαν επισκεφθεί προηγουμένως όλες τις πιθανές υποψήφιες θέσεις. Τα κριτήρια χωρίστηκαν ποιοτικά σε τέσσερις κατηγορίες: 1. Φυσικά χαρακτηριστικά (Φ. χ.) Θέση πάνω σε ύψωμα για εύκολη προσγείωση. Ύπαρξη κοντινών ανοδικών ρευμάτων για απογείωση. Ύπαρξη κοντινού βράχου για κούρνια. Χιονοκάλυψη (προκειμένου για ορεινές περιοχές, αρνητική όταν βρίσκεται εντός της ζώνης χιονοκάλυψης 3-7 μηνών). Παρουσία / Απουσία νερού για καθαρισμό. 2. Απόσταση (Δ) Απομόνωση (απόσταση από μονοπάτια και συνήθεις διαδρομές ανθρώπων). Απόσταση από πλησιέστερο χωματόδρομο (ευκολία μεταφορά τροφής). Απόσταση από θέση παρατήρησης (ευκολία αναγνώρισης ατόμων, δακτυλιωμένων πουλιών). Απόσταση από πλησιέστερο καταυλισμό (ευκολία συνεχούς παρακολούθησης). Απόσταση καταυλισμού από πλησιέστερη πηγή ανεφοδιασμού (νερού, βενζίνης, πρώτων αναγκών). Παρουσία / Απουσία επικράτειας μεγάλων αρπακτικών (αρνητική όταν βρίσκεται εντός της επικράτειας, λόγω όχλησης). 3. Προσβασιμότητα (Π) Βαθμός ευκολίας διαφυγής των πουλιών (σε περίπτωση κινδύνου). Βαθμός δυσκολίας προσέγγισης από ανθρώπους ή αναρριχητές (όχληση). Ευκολία ελέγχου υπολειμμάτων ταΐστρας (τροφής, φτερών, σύμπηκτων). Δυσκολία προσέγγισης από οικόσιτα ζώα και ποιμενικούς σκύλους. Ευκολία τοποθέτησης φωτογραφικών αισθητήρων, φωτοπαγίδας (βλέπε παρακάτω), καλύπτρας φωτογράφησης. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 13

15 4. Οπτικό πεδίο (Ο) Φυσική κάλυψη διαδρομής πουλιού (ορατότητα από τυχαίους τρίτους). Ευκολία παρακολούθησης πτητικών διαδρομών (από που έρχονται ή φεύγουν τα πουλιά). Δυνατότητα ελέγχου πολλαπλών ταΐστρων από παρατηρητές (περίπτωση υπολειμμάτων σφαγείου για τον Γυπαετό). Φυσική κάλυψη θέσης παρατηρητηρίου. Ευκολία ερασιτεχνικής φωτογράφησης και παρακολούθησης. Επιλέχθηκαν τελικά επτά πιθανές θέσεις που βαθμολογήθηκαν εάν πληρούν τα παραπάνω κριτήρια (Πετρωτή, Γιδότοπος, Τριγωνομετρικό Γ.Υ.Σ., Φαράγγι Αγιάσματος-Αγίου Γιάννη, Κόκκινος Βράχος, Τσατάλι, Φαράγγι Νότιας) των οποίων ο τρόπος βαθμολόγησης φαίνεται στο Παράρτημα 5. Φωτογραφία 2: Το «φαράγγι Νότιας» όπου στο κέντρο του κόκκινου κύκλου αποτέθηκε η τροφή για τα πτωματοφάγα αρπακτικά. Στο βάθος ο κάμπος Νότιας-Περίκλειας Εύρεση τροφής Η εύρεση τροφής για τα πτωματοφάγα είδη έγινε κυρίως με την συνδρομή των Βιομηχανικών Σφαγείων Αριδαίας, που μας διέθεσαν «υπολείμματα χαμηλού κινδύνου», τα οποία περιλαμβάνουν κυρίως εντόσθια και άκρα. Νεκρά ζώα βρέθηκαν μετά από επαφές μας με ντόπιους κτηνοτρόφους και αφορούσαν κυρίως νεκρές αγελάδες από σύγχρονες κτηνοτροφικές μονάδες. Ακόμα, μετά από επαφή μας με τον Ε.Λ.Γ.Α. μας ειδοποιούσαν για τυχόν ύπαρξη περιπτώσεων νεκρών ζώων που μετά από αυτοψία για τα αίτια θανάτου, μας παραχωρήθηκαν. Υπολείμματα νεκρών ζώων από φυσικό θάνατο εντοπίστηκαν στους ορεινούς βοσκότοπους κατά την διάρκεια ορειβατικών διαδρομών. Οι σκελετοί φωτογραφήθηκαν και εξετάστηκαν προσεκτικά ώστε να διαπιστωθεί εάν τα κομμάτια που έλειπαν αφαιρέθηκαν από το Γυπαετό. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 14

16 Φωτογραφία 3: Πανοραμική άποψη της θέση απόθεσης «Καλόγερος» στο Αετοχώρι όπου στο κέντρο διακρίνεται το όχημα μεταφοράς της τροφής. Απέναντι στο βάθος φαίνονται το Πάϊκο και ο κάμπος της Αριδαίας Απόθεση τροφής Η μεταφορά και απόθεση τροφής έγινε με την βοήθεια εθελοντών και των δύο φυλάκων που απασχολήθηκαν στο πρόγραμμα. Χρησιμοποιήθηκαν αγροτικά αυτοκίνητα, τζιπ 4Χ4, και γεωργικά μηχανήματα τύπου τρακτέρ. Τα υπολείμματα των σφαγείων τοποθετούνταν σε δύο ειδικούς κλειστούς κάδους των τριάντα κιλών και μεταφέρονταν αρχικά με αμάξι και στην συνέχεια στην θέση απόθεσης με τα πόδια, ενώ τα νεκρά ζώα μεταφέρονταν στις καρότσες των γεωργικών μηχανημάτων. Η απόθεση των μεταταρσίων-μετακαρπίων (άκρα μικρών ζώων) γίνονταν σε θέσεις κοντινές των πτωμάτων αλλά εκεί όπου δεν μπορούσαν να προσεγγίσουν εύκολα θηλαστικά και κυρίως ποιμενικοί σκύλοι. Φωτογραφία 4: Κοντινό πλάνο της νεκρής αγελάδας στην θέση απόθεσης «Καλόγερος» Αετοχωρίου με φόντο τους εκτεταμένους χαλικώνες στα δασοόρια του Πινόβου. Τέτοιες θέσεις αποτελούν τυπικό βιότοπο για τον Γυπαετό και το Αγριόγιδο. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 15

17 5.6. Παρακολούθηση Η παρακολούθηση της κατανάλωσης τροφής έγινε με κυάλια (8-10Χ) και τηλεσκόπια (20-60Χ) από επιλεγμένες θέσεις. Συμμετείχαν κάθε φορά από ένα ως τρία άτομα, συμπεριλαμβανομένων κυρίως των ορνιθολόγων συνεργατών του έργου, των εκπαιδευόμενων φυλάκων και εθελοντών, ενώ συμπληρωματικές πληροφορίες συλλέχθηκαν από τους δασοφύλακες και τους κτηνοτρόφους της κάθε περιοχής. Φωτογραφία 5: Οι δύο κυριότεροι εθελοντές. Δεξιά ο Πάνος Αζμάνης και αριστερά ο Λαυρέντης Σιδηρόπουλος με φόντο την περιοχή του Αγριόγιδου στη Τζένα Φωτοπαγίδα Σκοπός Η εγκατάσταση του συστήματος της φωτοπαγίδας έγινε με στόχο να διαπιστωθεί με την μέγιστη ακρίβεια πότε και κατά πόσο γινόταν αντιληπτά τα υπολείμματα σφαγείων, σε πόσο χρονικό διάστημα καταναλωνόταν η τροφή και κυρίως από ποια είδη πουλιών ή ζώων Περιγραφή του συστήματος Η φωτοπαγίδα αποτελείται από 2 μονάδες φωτοκύτταρων σε χιαστή θέση τοποθετημένες πάνω σε κατακόρυφους σιδερένιους ράβδους, ενώ εσωτερικά του χώρου που σαρώνουν αποθέτεται τροφή για τα αρπακτικά ( βλέπε Φωτογραφία 7). Το όλο σύστημα συνδέεται με φωτογραφική μηχανή που έχει μετατραπεί ειδικά ώστε να φωτογραφίζει αυτόματα όταν κόβεται η ακτίνα των φωτοκύτταρων καθώς και μπαταρία αυτοκινήτου. Τα δύο τελευταία κομμάτια είναι δύο τοποθετημένα μέσα σε ειδικό στεγανό σιδερένιο κιβώτιο που έχει επίσης μετατραπεί και καμουφλαριστεί ειδικά για αυτήν την λειτουργία (βλέπε Φωτογραφία 6). Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 16

18 Φωτογραφία 6: Το ειδικά διαμορφωμένο σιδερένιο κιβώτιο όπου είχε τοποθετηθεί καμουφλαρισμένα η φωτογραφική κάμερα αυτόματης λήψης και η μπαταρία (πλάνο από την ψηφιακή βιντεοσκόπηση της δράσης) Εγκατάσταση του συστήματος Η εγκατάσταση έγινε στην περιοχή του φαραγγιού «Αγιάσματος Αγίου Γιάννη» όπου τους προηγούμενους μήνες είχαν τοποθετηθεί νεκρά ζώα και υπολείμματα σφαγείων και είχε ήδη διαπιστωθεί η κατανάλωσή τους από τα πτωματοφάγα είδη. Ταυτόχρονα με την εγκατάσταση του συστήματος έγινε απόθεση νεκρού ζώου σε κοντινή θέση ενώ εσωτερικά των δεσμών των φωτοκύτταρων τοποθετήθηκαν άκρα κατσικιών και προβάτων (μετακάρπια-μετατάρσια). Φωτογραφία 7: Απόθεση τροφής για τον Γυπαετό από τα στεγανά δοχεία μεταφοράς εντός του χώρου σάρωσης των φωτοκύτταρων στην περιοχή «Φαράγγι Αγιάσματος». Διακρίνονται από δεξιά ο Σάββας Καζαντζίδης και ο Σταύρος Ξηρουχάκης. Αριστερά του τελευταίου διακρίνονται οι δύο μεταλλικές μαύρες ράβδοι όπου ήταν τοποθετημένα τα φωτοκύτταρα. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 17

19 6. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 6.1. Κατάσταση των ειδών ενδιαφέροντος, προσδιορισμός περιοχών που χρησιμοποιούν Γυπαετός (Gypaetus barbatus) Ένας ενήλικος Γυπαετός (Gypaetus barbatus) με πορτοκαλόχρωμο φτέρωμα παρατηρήθηκε κατά την διάρκεια πέντε διαφορετικών ημερών από την έναρξη της δράσης τη άνοιξη του 2001 και αποτελεί το τελευταίο ενήλικο γνωστό ζωντανό άτομο της ηπειρωτικής Βαλκανικής. Η θέση και οι διαδρομές που το πουλί ακολούθησε φαίνονται στον Χάρτη 3 (Παράρτημα 3). Ακόμα υπάρχει μία πιθανή παρατήρηση του είδους από τον φύλακα της περιοχής (Παντελής Κωνσταντίνου 10/11/2001) που δεν έχει επιβεβαιωθεί, αλλά συμπεριλήφθηκε στην ανάλυση λόγω της μεγάλης πιθανότητας ορθής αναγνώρισης του είδους. Έτσι φτάνουμε συνολικά τις 17 εξακριβωμένες παρατηρήσεις από την έναρξη του προγράμματος το 1998 (θέσεις και διαδρομές των πουλιών φαίνονται στο Χάρτη 2 (Παράρτημα 2Β). Μία ακόμη πολύ αμφίβολη παρατήρηση ενός μαύρου μεγάλου αρπακτικού (ανήλικου Γυπαετού;;) μαζί με δύο Όρνια στις 4/7/2001 αποκλείστηκε από την ανάλυση διότι το πουλί παρατηρήθηκε για ελάχιστο χρόνο με πολύ ομίχλη (Βλέπε Βάση Δεδομένων στο Παράρτημα 7 Γ σειρά 44). Το είδος παρατηρήθηκε συνολικά 8 ημέρες και στα βόρεια της περιοχής μελέτης εντός της Π.Γ.Δ.Μ. (Stoynov, 2002). Όλες αφορούν το ίδιο ενήλικο άτομο σε φαράγγι όπου μέχρι το 1985 υπήρχε ενεργό ζευγάρι και φωλιά (Grubač, 1991). Είναι ακόμα αδιευκρίνιστο εάν οι παρατηρήσεις αυτές αφορούν το ίδιο ενήλικο αρσενικό που το ταίρι του δηλητηριάστηκε το Στην περιοχή αυτή στις 6/10/2001 καταγράφηκε να έχει επικρατειακή συμπεριφορά και παρατηρήθηκε να κουβαλάει κλαδί στην παλαιά του φωλιά ενώ επιτέθηκε σε Όρνια (Hallmann, 2001). Υπάρχουν ακόμη δύο πιθανές παρατηρήσεις ανήλικων ατόμων κοντά στην ταΐστρα που άρχισε να λειτουργεί το 2001 στην γείτονα, κοντά στην προηγούμενη θέση, που δεν έχουν όμως επιβεβαιωθεί, λόγω της αβεβαιότητας του τοπικού φύλακα στην 100% ταυτοποίηση του είδους (Stoynov, 2002). Ταυτόχρονες παρατηρήσεις και από τις δύο πλευρές των συνόρων στις 4-6/4/2001 συνδυάζοντας στοιχεία όπως ώρα παρατήρησης, κατεύθυνση πτήσης, θέση κούρνιας και χαρακτηριστικά του φτερώματος οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι αυτές αφορούν μόνο ένα ενήλικο άτομο που επισκέπτεται περιστασιακά και κουρνιάζει στον διασυνοριακό ορεινό όγκο από την περιοχή του ορνιθολογικού καταφυγίου της τεχνητής λίμνης Tikvesh βορειανατολικά του Πινόβου, όπου το πουλί παρατηρήθηκε τις οχτώ προαναφερόμενες φορές. Η πιθανές διαδρομές, οι κούρνιες του πουλιού, οι θέσεις των φωλιών των παλαιότερων ζευγαριών (πριν το 1980) καθώς και των πιθανών επικρατειών του είδους στην διασυνοριακή περιοχή φαίνονται στην Δορυφορική Φωτογραφία 8. Με τα υπάρχοντα στοιχεία αποκλείστηκε η πιθανότητα αναπαραγωγής του είδους στην ευρύτερη περιοχή του Kozuf-Τζένας-Πινόβου. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 18

20 Φωτογραφία 8: Οι πιθανές διαδρομές του Γυπαετού στον διασυνοριακό όγκο κατά την διάρκεια της έρευνας πεδίου και οι παλαιότερες επικράτειες του είδους. Για όλες τις παρατηρήσεις από το 1998 μέχρι σήμερα στο Ελληνικό τμήμα συμπληρώθηκαν οι αντίστοιχες Κάρτες Παρατήρησης (μία εξ αυτών φαίνεται στο Παράρτημα 4) από την ανάλυση των οποίων προέρχονται και τα στοιχεία για την παρουσία του είδους σε σχέση με το υψόμετρο και την εποχή στην Τζένα και το Πίνοβο τα τέσσερα τελευταία χρόνια (βλέπε παρακάτω Γράφημα 1 & Ιστόγραμμα 1). Στις περισσότερες περιπτώσεις ο Γυπαετός παρατηρήθηκε να γυροπετά ή να ανεμοπορεί σε αναζήτηση τροφής εκτός τεσσάρων περιπτώσεων όπου το είδος παρατηρήθηκε να προσγειώνεται στο ελληνικό έδαφος, πρώτη φορά το καλοκαίρι του 1998, στην ορθοπλαγιά Καλόγερος ακολουθώντας ομάδα από 19 Όρνια που κούρνιαζαν εκεί καθώς στην περιοχή υπήρχε νεκρή αγελάδα. Οι άλλες τρεις φορές είναι τον χειμώνα του 1999 όπου και κινηματογραφήθηκε να προσγειώνεται σε αλπικούς χαλικώνες του Πινόβου, τον χειμώνα του 2001 κοντά στο χωριό Θηριόπετρα, στις 11/2/2001 όταν παρατηρήθηκε και τροφοληψία και στις 5/4/2001 αργά το σούρουπο πάλι σε αλπικούς χαλικώνες όπου και πιστεύεται ότι διανυκτέρευσε σε κοντινή θέση (βλέπε Ξηρουχάκης, 2001 στο Παράρτημα 11). Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 19

21 Γράφημα 1: Η δραστηριότητα του Γυπαετού όπως καταγράφηκε αριθμητικά στο σύνολο των παρατηρήσεων στην Τζένα και το Πίνοβο. Τα μεγέθη είναι ενδεικτικά αφού δεν έχει συνυπολογιστεί ο χρόνος που το είδος κατανάλωνε σε κάθε επιμέρους δραστηριότητα στην περίπτωση αυτή η ανεμοπορεία και το γυροπέταγμα θα μονοπωλούσαν σχεδόν το γράφημα. Ο Γυπαετός παρατηρήθηκε τις περισσότερες φορές σε πτήση. Τα πουλιά έδιναν την γενική εντύπωση ότι επισκέπτονται την περιοχή σποραδικά σε αναζήτηση τροφής και όχι ότι την χρησιμοποιούν για τις καθημερινές τους δραστηριότητες ρουτίνας (π.χ. καθαρισμός φτερώματος). Πάντως είναι πιθανό η εικόνα αυτή να μην ανταποκρίνεται 100% στην πραγματικότητα εάν συνυπολογιστεί η τυχαιότητα των παρατηρήσεων, η έκταση του ορεινού όγκου και η ανομοιόμορφη κάλυψή του σε χρόνο και τόπο, καθώς και η υποκειμενικότητα του παρατηρητή. Στην θέση απόθεσης της νεκρής αγελάδας «Κόκκινος Βράχος-Καλόγερος» το καλοκαίρι του 2001 βρέθηκε κοντά στα υπολείμματα του σκελετού του νεκρού ζώου, περίττωμα που πιστεύεται ότι ανήκει στο είδος (βλέπε Φωτογραφία 9). Τέλος στους εκτεταμένους χαλικώνες του Πινόβου βρέθηκαν υπολείμματα από πολλά διαφορετικά είδη ζώων και πιστεύεται ότι τουλάχιστον μία θέση αποτελεί σπάστρα του είδους, σημαντικότατη περιοχή που για λόγου ασφαλείας δεν παρουσιάζεται σε χάρτη. Η γνώση της θέση της σπάστρας, καθώς και της πιθανής θερινής κούρνιας που βρίσκεται εκεί κοντά, είναι σχεδόν ισάξια με αυτήν της φωλιάς, αφού η παρουσία του πουλιού εκεί είναι προβλέψιμη (Ξηρουχάκης, 2001). Φωτογραφία 9 : Περίττωμα που βρέθηκε 19 ημέρες αργότερα από την απόθεση νεκρού ζώου στη θέση Κόκκινος Βράχος-Καλόγερος και πιστεύεται ότι ανήκει σε Γυπαετό(φωτογραφία Σ.Kαζαντζίδης). Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 20

22 Το υψόμετρο παρουσίας του είδους παρουσιάζεται στο Ιστόγραμμα 1 σε συνδυασμό με τις εποχές παρουσίας. Να σημειώσουμε πάλι εδώ ότι η κάλυψη του ορεινού όγκου δεν ήταν ομοιόμορφη και συστηματική αλλά κυρίως περιστασιακή και τα δεδομένα αυτά παρουσιάζονται ενδεικτικά -για παράδειγμα 6 από τις 17 παρατηρήσεις αφορούν συνεχόμενες ημέρες (3-4/9/1998, 24-25/11/2000, 5-6/4/2001)-. Πάντως είναι χαρακτηριστικό ότι το είδος αναζητεί την τροφή του σε πολύ χαμηλά υψόμετρα τον χειμώνα, γεγονός που το κάνει πάρα πολύ ευάλωτο. Ιστ όγραμμα 1: Το μέσο υψόμετρο όπου παρατηρήθηκε ο Γυπαετός στην περιοχή μελέτης παρουσιάζει μια ελάχιστη τιμή το χειμώνα, όταν το πουλί λόγω καιρικών συνθηκών αναγκάζεται να αναζητήσει την τροφή του κοντά στις πεδινές περιοχές. Η εποχή αυτή είναι η κρισιμότερη για την επιβίωσή του. Τέλος μετά από την προσεκτική εξέταση των διαδρομών που το είδος ακολουθεί στον ορεινό όγκο στον Χάρτη 2 και 3 (βλέπε Παραρτήματα 2 Β και 3), εύκολα προσδιορίζονται οι δύο χώροι ύψιστης προτεραιότητας για το είδος, που ουσιαστικά αποτελούν δύο «πυρήνες», το φαράγγι του Πευκωτού και τις ορθοπλαγιές του Καλόγερου. Ο Γυπαετός δείχνει να προτιμά στην Τζένα και στο Πίνοβο τις περισσότερο «ήσυχες» και απομονωμένες θέσεις, δηλαδή κυρίως τα πιο δύσβατα και αδιάνοικτα τμήματα του βουνού, που συνδυάζουν τον απόκρημνο χαρακτήρα των γκρεμνών και των χαλικώνων με την ύπαρξη λιβαδιών κάθε τύπου (μεσογειακά, υπαλπικά, χορτολίβαδα, μικτά θαμνολίβαδα κτλ.). Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 21

23 Όρνιο (Gyps fulvus) Το είδος παρατηρήθηκε για πρώτη φορά από την έναρξη της δράσης το 2001 την άνοιξη, στις 24 Απριλίου, αμέσως μετά την δεύτερη απόθεση τροφής στο «Φαράγγι Αγιάσματος» (βλέπε Παράρτημα 10). Τα δύο ανώριμα πουλιά κατανάλωσαν τα υπολείμματα των σφαγείων που είχαν αποτεθεί το σούρουπο της προηγούμενης ημέρας στην πειραματική ταΐστρα, στα 500 μέτρα υψόμετρο, που αποτελεί ταυτόχρονα και τη χαμηλότερη θέση όπου το είδος έχει καταγραφεί μέχρι σήμερα στην περιοχή. Το είδος παρατηρήθηκε σχεδόν σε κάθε επίσκεψη σε όλη την διάρκεια του καλοκαιριού του 2001 να πετάει στην αλπική ζώνη του ορεινού όγκου με μέγιστη μέτρηση 10 ατόμων στο Πίνοβο, στις 20 Ιουνίου, που κατευθύνονταν ΒΔ προς την αποικία τους στην λίμνη Tikvesh, στην γειτονική χώρα και 13 ατόμων στις 28 Ιουνίου, όταν τα πουλιά συγκεντρώθηκαν στην θέση «Κόκκινος Βράχος» Αετοχωρίου, πάνω από τη νεκρή αγελάδα που είχε τοποθετηθεί εκεί μία εβδομάδα νωρίτερα. Οι δύο κοντινότερες αναπαραγωγικές αποικίες του είδους στην Π.Γ.Δ.Μ., περίπου χιλιόμετρα βορειότερα, αριθμούσαν το (Tikvesh) και (Demir Kapia) ζευγάρια αντίστοιχα, αλλά 4-5 ζευγάρια εξαφανίστηκαν το 2001 από την τελευταία αποικία (Stoynov, 2001). Για άγνωστο λόγο τα πουλιά δεν παρατηρήθηκαν να διανυκτερεύουν ομαδικά στον βράχο Καλόγερο όπως συνήθιζαν όλες τις προηγούμενες χρονιές (1998, 1999 και 2000). Πληροφορίες ντόπιων από την περιοχή του χωριού Konopiste, βόρεια των συνόρων, αναφέρουν ότι υπάρχει και δεύτερη καλοκαιρινή κούρνια στην περιοχή βορείως των συνόρων που τα πουλιά χρησιμοποίησαν φέτος. Τα ανώριμα πουλιά φαίνεται αναζητούν καθημερινά την τροφή τους στον ορεινό όγκο όπου και κάποια κουρνιάζουν, ενώ τα ενήλικα παρουσιάζονται όταν υπάρχει τροφή, και συχνότερα σε μεγάλες ομάδες μετά την φτέρωση των νεοσσών. Τέλος σποραδικές εμφανίσεις είχαμε και κατά την φθινοπωρινή περίοδο με τελευταία αυτή στις 1/11/2001. Το είδος παρατηρήθηκε φέτος το καλοκαίρι και στο Καϊμάκτσαλαν (Σιδηρόπουλος & Αζμάνης, 2001) αλλά και στην ζώνη σύνδεσης των δύο ορεινών όγκων. Η περιοχή αυτή βορείως των χωριών Πρόμαχοι και Γαρέφι θεωρείται πολύ σημαντική γιατί ως χαμηλότερο σημείο του ορεινού τόξου, χρησιμοποιείται σαν «αεροδιάδρομος» από τα πουλιά. Η μέγιστη συγκέντρωση περίπου 60 ατόμων το φθινόπωρο του 2001 στην ταΐστρα της γειτονικής χώρας, μόλις 25 χιλιόμετρα βόρεια των συνόρων, στους πρόποδες του Kozuf, αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις του είδους στην ηπειρωτική Βαλκανική (Lisichanets, 2001). Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 22

24 Ασπροπάρης (Neophron percnopterus) Ένα μόνο ζευγάρι (από τα τρία του 1997) παρατηρήθηκε φέτος στην περιοχή του «Φαραγγιού Αγιάσματος» και ανέθρεψε επιτυχώς ένα νεοσσό, παρατηρήθηκε δε και να καταναλώνει την τροφή (υπολλείματα σφαγείων) που αποτέθηκε στην θέση αυτή (βλέπε Παράρτημα 10). Το είδος δεν παρατηρήθηκε στον Βράχο Καλόγερο όπως το 1999 αν και υπήρχε διαθέσιμη τροφή εκεί. Ο Ασπροπάρης καταγράφηκε και φέτος στο Καϊμακτσαλαν (Σιδηρόπουλος & Αζμάνης, 2001) κοντά στα σύνορα., ενώ 13 ζευγάρια μετρήθηκαν φέτος στους βόρειους πρόποδες του ορεινού όγκου Kozuf, εντός της Π.Γ.Δ.Μ. (Stoynov, 2001), όπου και παρουσιάζεται η μέγιστη αναπαραγωγική συγκέντρωση του είδους. Ο Ασπροπάρης συγκεντρώνεται σε μεγάλους αριθμούς πριν την φθινοπωρινή μετανάστευση στην κοιλάδα του Αξιού-Βαρδάρη όπου στα ανοιχτά σφαγεία της πόλης Negotino, 40 χιλ. βορειότερα των συνόρων, η μέτρηση 42 ατόμων είναι ίσως μία από της μεγαλύτερες συγκεντρώσεις σε ολόκληρη την Βαλκανική χερσόνησο το 2001 (Lisichanets, 2001), στην ίδια θέση μάλιστα όπου δεκάδες πουλιά είχαν δηλητηριαστεί παλαιότερα. Ο Ασπροπάρης φαίνεται να χρησιμοποιεί τα χαμηλότερα υψόμετρα της περιοχής έρευνας, όπου τρέφεται και φωλιάζει, γεγονός που τον κάνει περισσότερο ευαίσθητο στις ραγδαίες αλλαγές που συμβαίνουν στην ζώνη αυτή. Μαυρόγυπας (Aegypius monachus) Δεν παρατηρήθηκε ούτε το 2001 στην περιοχή έρευνας. Παρόλα αυτά 2 άτομα επισκέφθηκαν την κοντινή ταΐστρα της γειτονικής χώρας, το ένα από τα οποία ήταν ανήλικο (Lisichanets, 2001). Η μακρόχρονη απουσία στοιχείων για το είδος από την γειτονική στην Ελλάδα περιοχή, συνηγορούσε στην πλήρη εξαφάνιση του είδους από αυτήν, γεγονός που έχει αποδειχθεί τελικά λανθασμένο. Νεότερα στοιχεία θέτουν βάσιμες υποψίες για αναπαραγωγή του είδους στην γείτονα (Stoynov, 2001). Όπως διαπιστώθηκε από την επιτόπου επίσκεψη υπάρχουν στην περιοχή του φαραγγιού του Πινόβου εξαιρετικά καλές θέσεις για φώλιασμα πάνω σε ώριμα μαυρόπευκα (Terrasse, pers.comm.) καθώς και στο φαράγγι Λουτρακίου. Χρυσαετός (Aquila chrysaetos) Το γνωστό ζευγάρι του Πινόβου ανέθρεψε επιτυχώς έναν νεοσσό, ενώ βάσιμες πληροφορίες από ντόπιους κατοίκους συμπίπτουν με δικές μας παρατηρήσεις το 2001 που συνηγορούν για δεύτερο ζευγάρι στην Τζένα. Αναφέρεται μάλιστα από ντόπιους ότι γνωρίζουν την θέση της φωλιάς του είδους, αλλά δεν στάθηκε δυνατό αυτό να επιβεβαιωθεί. Από την συμπεριφορά των αετών στην περίοδο της αναπαραγωγής στις δύο πλέον γνωστές επικράτειες, πιστεύεται ότι ο διασυνοριακός όγκος Kozuf-Τζένας- Πινόβου πιθανά φιλοξενεί 4-6 ζευγάρια, ενώ ένα ακόμη ενήλικο ζευγάρι παρατηρήθηκε τον χειμώνα στα δυτικά του Πινόβου, στην περιοχή του Γαρεφίου από τον φύλακα (Κωνσταντίνου, 2002) και αποτελεί το κοντινότερο στην περιοχή έρευνας. Υπολογίζεται πλέον ότι ζευγάρια φιλοξενούνται σε ολόκληρο το ορεινό τόξο Αριδαίας. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 23

25 Ψαλιδιάρης (Milvus milvus) Το είδος δεν έχει επίσημα ακόμη καταγραφεί στην περιοχή. Το βαρύ χειμώνα του 2001 όμως ένα άτομο πιθανά εμφανίστηκε στην περιοχή της Αριδαίας στις 21/12/2001 (Κωνσταντίνου, 2002) κοντά στο χωριό Γαρέφι σε πλατανόδασος δίπλα σε παλαιό σκουπιδότοπο, χωρίς όμως αυτή η παρατήρηση να επιβεβαιωθεί. Τελευταία παρατήρηση στην γείτονα έγινε τον Αύγουστο του 2001(Stoynov, 2001). Βασιλαετός (Aquila heliaca) Τσίφτης (Milvus migrans) Τα δύο είδη δεν παρατηρήθηκαν το 2001 εντός ευρύτερης περιοχής έρευνας. Καταγράφηκαν όμως εκτεταμένες φωτιές σε ολόκληρη την πεδινή ζώνη του κάμπου της Αριδαίας και ιδιαίτερα το φθινόπωρο και τον χειμώνα, σε περιοχές όπου τα είδη αυτά έχουν καταγραφεί τα προηγούμενα χρόνια. Το εκτεταμένο κάψιμο (και κατόπιν κόψιμο) των φυτοφραχτών, των μεγάλων δέντρων, των πεδινών υδροχαρών λοχμών και των μικρών παραποτάμιων συστάδων έχει συρρικνώσει δραστικά και ομοιογενοποιήσει επικίνδυνα τον ήδη υπολειμματικό βιότοπο των πουλιών αυτών την τελευταία πενταετία. Κόρακας (Corvus corax) Ο αριθμός των αναπαραγωγικών ζευγαριών φαίνεται να παραμένει σταθερός ενώ μεγάλες συγκεντρώσεις των ατόμων επανεμφανίστηκαν το χειμώνα στους πρόποδες του Πινόβου, (σκουπιδότοπος Φούστανης) όπως και παλαιότερα. Το είδος ήταν πάντοτε πρώτο παρών στις αποθέσεις υπολειμμάτων σφαγείων ή νεκρών ζώων. Οικογένειες από κοράκια παρατηρήθηκαν να πλησιάζουν πρώτα την τροφή και κατόπιν να την καταναλώνουν ενώ παρατηρήθηκε και αποθήκευση των υπολειμμάτων που είχαν τοποθετηθεί για τον Γυπαετό σε διάφορες θέσεις στο «Φαράγγι Αγιάσματος». Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 24

26 6.2. Διαθεσιμότητα τροφής Σύμφωνα με μελέτη του Γυπαετού που πραγματοποιήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 (Grubač, 1991) στις νότιες περιοχές της Π.Γ.Δ.Μ. και αφορούσε ζευγάρια ή πουλιά της ευρύτερης περιοχής, προκύπτει όπως και αλλού (Brown & Plug, 1990, Thibault et.al. 1993) ότι η κύρια πηγή διατροφής του Γυπαετού στην περιοχή είναι τα κτηνοτροφικά ζώα σε ποσοστό που μπορεί να φτάσει από 50-80% (κυριότερα Ovis sp. Bos sp., Equus sp., Capra sp. και Canis familiaris), ενώ ακολουθούν τα άγρια οπληφόρα και πουλιά σε ποσοστό από 20-40% (κυρίως είδη όπως Rupicapra rupicapra, Sus scrofa, Lepus europaeus, Capreolus capreolus, Vulpes vulpes, και Felis silvestris). Ακόμα η δίαιτα περιλαμβάνει πουλιά (Streptopelia turtur, Garrulus glandarius) καθώς και χελώνες (Testudo hermanni και T. graeca) από 10-30% (βλέπε Γράφημα 2). Πηγές Διατροφής του Γυπαετού (Grubač, 1991) Αγρια ζώα (οπληφόρα, πουλιά) ~ 25% Χελώνες ~ 15% Κτηνοτροφικά, Οικόσιτα ζώα ~ 60% Γράφημα 2: Ποσοστά των κύριων πηγών διατροφής του Γυπαετού στα βόρεια της περιοχής μελέτης την περίοδο (προσαρμογή από Grubač, 1991). Το ποσοστό της τροφής που προέρχεται από κτηνοτροφικά ζώα μπορεί να φτάσει έως και 80% της διατροφής του είδους. Η έκταση που το είδος αυτό αναζητά την τροφή του (βλέπε και Δορυφορική Φωτογραφία 8 στην σελ. 19) καθώς και οι άλλοι γύπες, μας αναγκάζει να αναφερθούμε επιγραμματικά στα πληθυσμιακά επίπεδα των πηγών διατροφής τους σε μεγαλύτερη έκταση από αυτήν της περιοχής μελέτης, δηλαδή σε ολόκληρο το ορεινό τόξο Αριδαίας Κτηνοτροφικά και οικόσιτα ζώα. Ο αριθμός των βοσκόντων ζώων και κυρίως των προβάτων που αποτελεί βασική πηγή τροφής για τον Γυπαετό και συνδέεται άμεσα με τη νομαδική κτηνοτροφία, φαίνεται ότι έχει μειωθεί δραματικά από τις αρχές του αιώνα μέχρι σήμερα σε όλο το ορεινό τόξο. Για το μέγεθος αυτού του είδους της κτηνοτροφίας στην περιοχή δεν υπάρχουν ακριβή ιστορικά στατιστικά στοιχεία απογραφής διότι κυρίως τα ζώα αυτά καταγράφονταν στα χειμαδιά. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 25

27 Χαρακτηριστικά όμως αναφέρουμε μόνο ότι στο γειτονικό Καϊμάκτσαλαν στα τέλη της δεκαετίας του 50 έβοσκαν ~ γιδοπρόβατα που άνηκαν σε 285 (!) οικογένειες Σαρακατσάνων, ενώ η εγκατάλειψη της δραστηριότητας αυτής είχε ήδη σε μεγάλο ποσοστό πραγματοποιηθεί, αφού κατά την διάρκεια της περιόδου του Β Παγκοσμίου Πολέμου και του Εμφυλίου που ακολούθησε πολλά τσελιγκάτα είχαν διαλυθεί και περίπου άλλα ζώα είχαν σταματήσει να έρχονται στις αλπικές βοσκές (Τσιακίρης & Τσουγκράκης, 1995). Αντίστοιχη εικόνα παρουσιάζεται και στην Τζένα (βλέπε Πίνακα 1) από τα στοιχεία που έχουν δημοσιευτεί στην Διαχειριστική Μελέτη Δημοσίων Δασών Νότιας-Περίκλειας (Μάντζιος, 2000) και πληροφορίες υπαλλήλων του Δασαρχείου Αριδαίας (Χαραμιάνος, pers.com.). Πίνακας 1: Μεταβολή κτηνοτροφικού κεφαλαίου Τζένας : Συνολικοί αριθμοί γιδοπροβάτων πριν τον πόλεμο του 1940 και σήμερα, καθώς και Εκτιμώμενη Ποσοστιαία Μείωση σύμφωνα στοιχεία του Δασαρχείου Αριδαίας. Τα νούμερα της τελευταίας στήλης είναι ενδεικτικά, αφού φέτος ο αριθμός των ζώων ήταν ακόμη μικρότερος. Είδος Αετοχώρι Νότια Περίκλεια Λαγκαδιά Νομάδες Όλα τα Μετακινούμενα ζώου (>1940) (>1940) (>1940) (>1940) Τζένας χωριά ζώα στα ορεινά (>1940) (2000) λιβάδια Τζένας (2000) Πρόβατα ~ πρόβατα Αίγες Σύνολο (>1940) = ~ γιδοπρόβατα Σύνολο (2000) = ~ γιδοπρόβατα Εκτιμώμενη Μείωση = - 86% Στα αλπικά λιβάδια της Τζένας και του Πινόβου βρέθηκαν τουλάχιστον 4 θέσεις με ερείπια θερινών καταυλισμών νομάδων (βλέπε Φωτογραφία 10). Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχει ακόμα πλήρης καταγραφή και παρακολούθηση του αριθμού των βοσκόντων ζώων στην περιοχή μελέτης. Φωτογραφία 10: Εγκαταλελειμμένη στάνη νομάδων κτηνοτρόφων στα ορεινά λιβάδια του Πινόβου. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 26

28 Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι η μακροσκοπική αυτή εικόνα των αλλαγών πιθανά δεν ταυτίζεται με τις μεταβολές του κτηνοτροφικού κεφαλαίου μετά το Μάλιστα, όπως μας αναφέρθηκε από υπαλλήλους τους Δασαρχείου Αριδαίας τα επίπεδα των κτηνοτροφικών ζώων έχουν σταθεροποιηθεί και σε κάποιες περιοχές παρουσιάζουν ανοδική τάση, γεγονός που πρέπει βέβαια να εξεταστεί. Φαίνεται να υπάρχουν όμως και τοπικές διαφορές (π.χ. στο Γαρέφι υπάρχουν πολλές κτηνοτροφικές μονάδες εντός του δάσους ενώ καμία τέτοια δεν υπάρχει στην Νότια). Πάντως οι ντόπιοι κάτοικοι αναφέρουν συγκεκριμένα ότι στο Πίνοβο, η στατική χωρική κτηνοτροφία έχει μειωθεί δραματικά, αφού πριν δύο τουλάχιστον δεκαετίες οι σπηλιές στα φαράγγια του βουνού χρησίμευαν για στάνες εκατοντάδων γιδιών, εκ των οποίων καμία δεν χρησιμοποιείται στις μέρες μας. Στην διαθεσιμότητα της τροφής των γυπών στο παρελθόν σημαντικό ρόλο έπαιζε η ελλιπής κτηνιατρική φροντίδα και παρακολούθηση των βόσκοντων ζώων. Το 1925 αναφέρεται ότι οι πρόσφυγες έφεραν στην περιοχή μαζί με τα γίδια τους μία ασθένεια που «ξεκλήρισε» σχεδόν όλα τα ντόπια κοπάδια. Τότε, αναφέρουν οι ντόπιοι, «ο ουρανός κρύφτηκε από τα όρνια» (Τσιακίρης και Τσουγκράκης, 1995). Σήμερα το μεγαλύτερο ποσοστό των κτηνοτροφικών μονάδων της περιοχής μελέτης, έχουν οδική πρόσβαση και άρα κτηνιατρική φροντίδα εάν χρειαστεί, πλην των ορεινών βοσκών του Πινόβου, γεγονός που μπορεί πιθανά να συσχετιστεί με την μόνιμη καλοκαιρινή παρουσία των γυπών κυρίως εκεί. Η θνησιμότητα στους ορεινούς βοσκότοπους κυμαίνεται ανά έτος. Εκτιμάται ότι στα 100 περίπου μεγάλα ζώα 2-3 θα πεθάνουν κατά την διάρκεια του καλοκαιριού σύμφωνα με αναφορές ντόπιων κτηνοτρόφων (έτος 2000/περιοχή Καλόγερος: 3 νεκρά ζώα, Έτος 2001/ ορεινές βοσκές Νότιας: 2-4 νεκρά ζώα). Φωτογραφία 11: Κάτω αριστερά υπόλειμμα σκελετού της προηγούμενης χρονιάς όπως αποκαλύφθηκε μετά το λιώσιμο των χιονιών. Μετά από προσεκτική εξέταση διαπιστώθηκε ότι από τον σκελετό λείπουν τα μέρη που κυρίως προτιμά ο Γυπαετός (άκρα και σπόνδυλοι). Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 27

29 Στην αλπική περιοχή του Πινόβου στην θέση «Καλύβια Λέφα» και «Πλακιά» βρέθηκαν την άνοιξη του 2001 σκελετοί από 3 νεκρές αγελάδες και ένα πρόβατο που είχαν πεθάνει το προηγούμενο φθινόπωρο (βλέπε Φωτογραφία 11) και είχαν διατηρηθεί φρέσκοι μέσα στο χιόνι. Μετά από προσεκτική εξέταση των υπολειμμάτων τους έγινε σαφές ότι έλειπαν κομμάτια που προτιμάει Γυπαετός και υπήρχε υψηλή πιθανότητα να είχαν αποσπαστεί από αυτό το είδος πολύ πρόσφατα. Πιστεύεται τέλος ότι η καθημερινή παρουσία του Γυπαετού σε αυτήν την περιοχή τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 2001 συσχετίζεται με την ύπαρξη των νεκρών αυτών ζώων. Η σύνθεση και το είδος των κτηνοτροφικών ζώων έχει αλλάξει δραματικά στην Ελληνική επικράτεια του ορεινού τόξου. Παρατηρήθηκε εντός της περιόδου μία μαζική στροφή προς την σταβλισμένη κτηνοτροφία που χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Για παράδειγμα στα χωριά Νότια και Θηριόπετρα 3-4 νέοι στάβλοι δημιουργήθηκαν μέσα σε αυτό το μικρό διάστημα (βλέπε Φωτογραφία 11), ενώ στην Περίκλεια και το Αετοχώρι 3 τουλάχιστον παραδοσιακοί κτηνοτρόφοι μεγάλης ηλικίας εγκατέλειψαν το επάγγελμα και πούλησαν τα ζώα τους. Φωτογραφία 12: Οι σύγχρονες κτηνοτροφικές μονάδες αυξάνονται ραγδαία σε όλη την περιοχή έρευνας στους πρόποδες του ορεινού όγκου. Εδώ δεξιά μία νέα τέτοια μονάδα σταβλισμένης αγελαδοτροφίας και στα αριστερά προετοιμασία εδάφους με βαριά μηχανήματα για την εγκατάσταση μίας ακόμη στην περιοχή της Θηριόπετρας. Επίσης το κύριο κτηνοτροφικό κεφάλαιο που επισκέπτεται τις θερινές βοσκές από την άλλη πλευρά των συνόρων αποτελείται από πρόβατα. Στην Ελλάδα αντίθετα παρατηρείται μία ολοένα και μεγαλύτερη στροφή προς την βόσκηση αγελάδων σε βάρος των προβάτων, που μονοπωλούν τα ορεινά λιβάδια (Αετοχώρι-Νότια), ενώ όπως αναφέρουν οι υπάλληλοι του Δασαρχείου Αριδαίας, οι ντόπιοι κτηνοτρόφοι πιέζουν με σκοπό την άμεση απομάκρυνση των μετακινούμενων κτηνοτρόφων από τις ορεινές βοσκές (Πίνοβο) με στόχο την βόσκηση αποκλειστικά αγελάδων. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 28

30 Να σημειώσουμε τέλος ότι οι Όνοι και οι Ημίονοι είναι στα πρόθυρα της εξαφάνισης σε ολόκληρη την περιοχή της Αριδαίας (μόνο 2-4 όνοι σε όλα τα κοντινά χωριά του SPA), αλλά αντίθετα πολύ καλοί πληθυσμοί αυτών των ζώων διατηρούνται στην γείτονα. Σε ολόκληρο το ορεινό τόξο, είναι εμφανείς οι αλλαγές στην εξάπλωση των διαφόρων λιβαδικών τύπων βλάστησης τον τελευταίο αιώνα. Τα υπαλπικά λιβάδια ελαττώθηκαν σε έκταση, τα δασοόρια ανέβηκαν σε υψόμετρο και τα νεαρά δάση δασικής πεύκης και οξυάς επεκτάθηκαν. Στην περιοχή μελέτης αυτό το φαινόμενο είναι περισσότερο χαρακτηριστικό από την δομή των ανυλοτόμητων δασών οξυάς στην Τζένα, όπου κοντά στα δασοόρια μερικά μεμονωμένα γέρικα δέντρα περιστοιχίζονται από ομίλικες νεαρότερες συστάδες, αποδεικνύοντας ότι τα δάση αυτά είναι σχετικά «πρόσφατα». Ακόμα έχει σταματήσει η «ενεργή διαχείριση» των χορτολίβαδων μέσω της επιλεκτικής καύσης όλων των έρποντων θάμνων, -παλαιότατη κτηνοτροφική πρακτική που απαγορεύεται στην χώρα μας δια νόμου-, διατηρείται όμως σε όλα το ορεινά λιβάδια στην γείτονα. Τέλος τα ορεινά λιβάδια του γειτονικού Πάϊκου μετατράπηκαν τις τελευταίες δεκαετίες, στο μεγαλύτερό τους ποσοστό, σε αγροτεμάχια και οι ορεινές βοσκές εγκαταλείφθηκαν ενώ τα δάση δρυός αναγεννήθηκαν και πύκνωσαν ιδιαίτερα στις βόρειες πλαγιές απέναντι από το οροπέδιο Νότιας-Περίκλειας Σαρκοφάγα θηλαστικά Τα υπολείμματα από τις επιθέσεις κυρίως του Λύκου (Canis lupus), αλλά και της Αρκούδας (Ursus arctos) και πιθανά του Λύγκα (Lynx lynx), αποτελούν πηγή τροφή για τα πτωματωφάγα είδη πουλιών που «παρακολουθούν» τα θηλαστικά αυτά. Η παρουσία όμως του τελευταίου είδους στο ορεινό τόξο Αριδαίας δεν έχει ακόμη επιβεβαιωθεί (ενώ υπάρχουν παλαιότερες αναφορές) και ο πληθυσμός της Αρκούδας είναι πολύ μικρός και οριακός (Τρακόλης κ.α. 2000). Ακόμη επειδή για τα άγρια οπληφόρα δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία, μόνο οι ζημιές στο κτηνοτροφικό κεφάλαιο από το πρώτο είδος μπορούν να εξεταστούν ως πηγή τροφής για τους Γύπες. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του ΑΡΚΤΟΥΡΟΥ από την επεξεργασία των στοιχείων του ΕΛ.Γ.Α. μέσω του προγράμματος LIFE-Nature «για την διατήρηση του λύκου και των βιοτόπων του στην Ελλάδα» είναι πραγματικά αξιοσημείωτο ότι ο νομός Πέλλης κατατάσσεται πρώτος και με μεγάλη διαφορά από τους υπόλοιπους νομούς της χώρας σε σχέση με την πυκνότητα επιθέσεων από άγρια ζώα ανά 1000 τετραγωνικά χιλιόμετρα (Βλέπε Πίνακα 2) και αυτή η πηγή τροφής δεν πρέπει να θεωρείται καθόλου αμελητέα. Να σημειωθεί ότι οι αμέσως δύο επόμενοι νομοί είναι από τους τελευταίους της χώρας που διατηρούν αποικίες Όρνιων στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Επιπλέον, το 42,3% των επιθέσεων από άγρια ζώα στο σύνολο της χώρας παρουσιάζεται στους νομούς Πέλλας, Ιωαννίνων, Δράμας και Σερρών (Ψαρούδας, 1999). Τέλος συνεργάτες από την Π.Γ.Δ.Μ.. αναφέρουν αύξηση των επιθέσεων του λύκου τα δύο τελευταία χρόνια στην περιοχή του Kavadartsi, βορειότερα πολύ κοντά στην περιοχή έρευνας. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 29

31 Πίνακας 2: Αριθμός ζημιών από επιθέσεις αγρίων ζώων σε κτηνοτροφικές μονάδες: Οι πέντε πρώτοι νομοί με τις αριθμητικά (ανά μονάδα επιφάνειας) μεγαλύτερες ζημιές στο κτηνοτροφικό κεφάλαιο από άγρια ζώα (κυρίως λύκο) όπως παρουσιάζονται από τα στοιχεία του ΕΛ.Γ.Α. Στην ευρύτερη περιοχή μελέτης παρουσιάζονται και οι αριθμητικά περισσότερες ζημιές της χώρας, με μεγάλη διαφορά από έτος σε έτος (1996/1998, 210/125) (προσαρμογή από Ψαρούδα, 1999). Νομός Αριθμός Αριθμός Αριθμός Αριθμός Μ. Όρος Μ. Όρος Επιθέσεων Επιθέσεων Επιθέσεων Επιθέσεων από Επιθέσεων Επιθέσεων (1996) (1997) (1998) άγρια ζώα ετησίως Ετησίως (σύνολο τριετίας) ανά 1000 τ.χλμ τ.χλμ. Πέλλας ,7 66,1 Θεσπρωτίας ,3 53,0 Πρεβέζης ,0 52,1 Δράμας ,0 43,5 Σερρών ,3 35,4 Ιωαννίνων ,7 31,4 ανά Άγρια οπληφόρα Η διαθεσιμότητα τροφής που προέρχεται από τα άγρια οπληφόρα δεν μπορεί να εκτιμηθεί λόγω των ελάχιστων πληθυσμιακών στοιχείων που υπάρχουν. Θα αναφερθούμε λοιπόν επιγραμματικά σε κάποιες αναφορές κυρίως ντόπιων κυνηγών που δεν μπορούν να αποτελέσουν παρά ενδείξεις γενικών τάσεων. Τα Αγριόγιδα (Rupicapra rupicapra) της περιοχής τείνουν σταδιακά σε εξαφάνιση λόγω της λαθροθηρίας. Ο ακριβής πληθυσμός τους είναι ακόμα άγνωστος, ενώ 19 άτομα παρατηρήθηκαν το φθινόπωρο από δασοφύλακα της περιοχής κοντά στα σύνορα (Τόγκαρης, pers.comm) που είναι ο μεγαλύτερος πληθυσμός που μας έχει αναφερθεί τα τελευταία 5 έτη. Το Αγριόγιδο είναι ένα ανεκτίμητο κεφάλαιο του διασυνοριακού ορεινού όγκου σε σχέση και με την προοπτική της μελλοντικής αυτόνομης διατήρησης του Γυπαετού εδώ, αφού είναι γνωστό ότι π.χ. στις Άλπεις το ένα είδος συσχετίζεται τροφικά σε μεγάλο βαθμό με το άλλο, λόγω της υψηλής φυσικής θνησιμότητας του τελευταίου. Η εξακριβωμένη λαθροθηρία απαγορευμένων ειδών και η υπερθήρευση των υπολοίπων, αναφέρεται από όλους τους ντόπιους κατοίκους ότι έχει μειώσει αισθητά και τα υπόλοιπα είδη τροφής του Γυπαετού, όπως για παράδειγμα το Ζαρκάδι (Capreolus capreolus) και το λαγό (Lepus europaeus) αντίστοιχα, ενώ δεν μας αναφέρθηκαν αντίστοιχα προβλήματα για το Αγριογούρουνο (Sus scrofa), και την Αγριόγατα (Felis silvestris). Τέλος αναφέρεται ότι η Αλεπού (Vulpes vulpes) αυξήθηκε. Η επίδραση της απαγόρευσης του κυνηγιού σε όλο το SPA στα θηρεύσιμα είδη δεν είναι γνωστή, αφού δεν υπάρχει παρακολούθηση των πληθυσμιακών τάσεων τους. Τέλος είναι άγνωστη η κατάσταση και η τάση των πληθυσμών των δύο ειδών χελώνας (Testudo hermanni και T. graeca). Η σημαντικότητα τους για το Γυπαετό (αλλά και τον Ασπροπάρη - που αποκαλείται από τους ντόπιους «Χελωνάς», του Χρυσαετού καθώς και του Βασιλαετού) αποδεικνύεται από φωτογραφία παλαιότερης φωλιάς του είδους στα βόρεια της περιοχής που ήταν «στρωμένη» με καβούκια χελωνών (φωτογραφία του Β. Grubač, 1985). Αναφέρεται ότι η εξαφάνισή τους από τις πεδινές περιοχές οφείλεται αποκλειστικά στα γεωργικά μηχανήματα και την εντατικοποίηση της γεωργίας. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 30

32 Ονόματα περιοχών LIFE Nature: Β4-3200/97/243 «Διαχειριστικές Δράσεις Περιοχών Ειδικής Προστασίας (SPAs) στην Ελλάδα» 6.3. Κριτήρια επιλογής θέσης πειραματικών ταϊστρών Σύμφωνα με την τελική βαθμολόγηση των πιθανών θέσεων ταΐστρων μόνο τρεις, το «Φαράγγι Αγιάσματος Αγίου Ιωάννη», ο «Κόκκινος Βράχος» και ο «Γιδότοπος» πληρούσαν τα κριτήρια με συνολική βαθμολόγηση κατά μέσο όρο πάνω από το όριο ασφαλείας του βαθμού 3 (καλό), ενώ η θέση «Πετρωτή» βρέθηκε να είναι οριακή (βλέπε Ιστόγραμμα 2) Εκτιμώμενη καταλληλότητα θέσεων ταϊστρών Φαράγγι Νότιας Οπτικό πεδίο (ο) Τσατάλι Κόκκινος Βράχος Φαράγγι Αγ.Γιάννη Τριγωνομετρικό ΓΥΣ Γιδότοπος Πετρωτή Μέσοι Όροι Προσβασιμότητα (π) Απόσταση (δ) Φυσικά χαρακτηριστικά (Φ.χ.) 0 3 Ιστόγραμμα 2: Μέσοι όροι συνολικής ανά κατηγορία βαθμολόγησης των επτά υποψήφιων πειραματικών θέσεων ταϊστρών. Στο ιστόγραμμα φαίνεται το όριο ασφαλείας που μόνο η τρίτη, η τέταρτη και πέμπτη θέση ξεπερνούν για όλες τις κατηγορίες. Αν και τα φυσικά χαρακτηριστικά των περισσότερων θέσεων ήταν πάνω από τα αποδεκτά όρια, μερικά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάποιων θέσεων ήταν σε μέσο όρο κάτω από όριο ασφαλείας (βλέπε αναλυτικότερα στον Πίνακα 3 που ακολουθεί). Έτσι τέσσερις θέσεις μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν μόνο κατά την καλοκαιρινή περίοδο. Η «Πετρωτή» και το «Τσατάλι» δεν είχαν κοντινή πρόσβαση για απόθεση της τροφής, ενώ οι περισσότερο ορεινές και απομονωμένες θέσεις που πρόσφεραν ασφάλεια στα πουλιά ήταν μακριά από οικισμούς και ήταν δύσκολο να παρακολουθηθούν σε συνεχή βάση. Οι θέσεις στον ορεινό όγκο της Τζένας δεν παρείχαν την δυνατότητα παράλληλης παρατήρησης και άλλων θέσεων ταυτόχρονα (περίπτωση απόθεσης τροφής μόνο για τον Γυπαετό). Η θέση με τα περισσότερα αρνητικά στοιχεία ήταν το «Τσατάλι» ενώ αντίθετα για την θέση του «Φαραγγιού Αγιάσματος Αγίου Γιάννη» βρέθηκε ότι μόνο η συχνή παρουσία οικόσιτων ζώων όπως οι ποιμενικοί σκύλοι μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά την δράση που είναι και ο λόγος που επιλέχθηκε για περίφραξη. Τέλος καμία θέση δεν βρέθηκε να καλύπτει ικανοποιητικά την δυνατότητα για μελλοντική ερασιτεχνική παρακολούθηση και φωτογράφηση από πιθανούς επισκέπτες της περιοχής χωρίς την δημιουργία κατάλληλου παρατηρητηρίου άγριας ζωής. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 31

33 Πίνακας 3: Οι μέσοι όροι των βαθμολογιών για όλα τα κριτήρια και όλες τις υποψήφιες θέσεις πειραματικών ταϊστρών (0=ακατάλληλο, 1=δυσμενές, 2=μέτριο, 3=καλό, 4=πολύ καλό, 5=άριστο). Με σκούρο υπόβαθρο έχουν σημειωθεί οι βαθμολογίες κάτω από το αποδεκτό «όριο ασφάλειας» που τέθηκε να είναι ο βαθμός 3. ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΩΝ ΤΑΊΣΤΡΩΝ Πετρωτή Γιδότοπος Τριγωνομετρικό ΓΥΣ Φαράγγι Αγ.Γιάννη Κόκκινος Βράχος Τσατάλι Φαράγγι Νότιας Φυσικά χαρακτηριστικά (Φ.χ.) Ύψωμα (εύκολη προσγείωσης) 4,5 3, ,5 4,5 3,75 3,5 Ανοδικά ρεύματα για απογείωση 4,5 4 3,25 4,75 4,25 2,5 3,5 Κούρνια σε κοντινό σημείο 4,25 4,333 3,5 4,25 5 2,75 3,75 Προστατευμένο από χιονοκάλυψη 0,75 1 3,75 4,5 1,5 2 3 Απόσταση (δ) Απομόνωση (από μονοπάτια, 4,5 4,667 1,75 3,5 2,5 4 3,5 συνήθεις διαδρομές) δ από χωματόδρομο (ευκολία 2,75 4 3,25 4,75 5 2,5 4,75 μεταφοράς τροφής) δ από θέση παρατήρησης 3,75 3,333 4,5 4,75 4,75 2,75 3,25 (αναγνώριση μαρκαρισμ. ατόμων) δ από καταυλισμό (συνεχής 3,5 2,667 4,5 4,25 3,75 3,5 2,25 παρακολούθηση) δ καταυλισμού από ανεφοδιασμό 2 2,667 4,75 4,5 2,5 1,75 3,25 Προσβασιμότητα (π) Δυσκολία προσέγγισης ανθρώπων 3,5 5 1,25 3 2,75 4 2,25 Δυσκολία προσέγγισης από 3, , οικόσιτα ζώα Ευκολία διαφυγής πουλιών 4,5 4,667 3,75 4,5 4 2,25 3,5 Ευκολία ελέγχου υπολειμμάτων 4 3, ,25 3,75 3,5 ταϊστρας 3,5 Ευκολία τοποθέτ. φωτοπαγίδας / 2,75 4 3,5 4,75 4,25 2,5 καλύπτρας 3,75 Οπτικό πεδίο (ο) Φυσική κάλυψη πτήσης πουλιού 4,5 5 2,75 4 4,75 3,75 3,25 Ευκολία παρακολούθησης πτήσεων 3 3,333 4,75 4,5 4, Έλεγχος πολλαπλών ταΐστρων 1,75 4, ,25 1, Φυσική κάλυψη θέσης 2,5 4, ,75 3,5 4,5 3,25 παρατηρητηρίου Ευκολία ερασιτεχνικής φωτογράφησης/ παρατήρησης 3,25 3 3,25 3,75 3,75 2,75 2,75 Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 32

34 6.4. Εύρεση-Aπόθεση τροφής Νεκρά ζώα μας παραχωρήθηκαν από τους κτηνοτρόφους του χωριού Νότιας και Γαρεφίου, που ενημέρωναν τον γράφοντα για την ύπαρξη τους, ενώ σε μία περίπτωση έγινε μέσω της υπηρεσίας του ΕΛΓΑ και σε δύο περιπτώσεις τα νεκρά ζώα βρέθηκαν σε χωματερή. Για την μεταφορά απασχολήθηκαν συνολικά ακόμη 11 άτομα εκ των οποίων οι δύο φύλακες και 9 εθελοντές, χρησιμοποιήθηκαν δε οχήματα ιδιωτικής χρήσης που δεν αποζημιώθηκαν. Κατά την διάρκεια του πρώτου πειραματικού εξαμήνου Απριλίου-Σεπτεμβρίου 2001 έγιναν συνολικά 10 αποθέσεις τροφής, ενώ κατά την διάρκεια εκπαίδευσης του φύλακα Παντελή Κωνσταντίνου (Δεκεμβρίου-Ιανουαρίου) έγιναν ακόμη 4 αποθέσεις. Τρεις αποθέσεις νεκρών ζώων συνοδεύτηκαν με ταυτόχρονες ή εντός λίγων ημερών απορρίψεις υπολειμμάτων σφαγείων, ενώ σε 3 περιπτώσεις (2 τον χειμώνα ) έγιναν μόνο απορρίψεις υπολειμμάτων σφαγείων (βλέπε αναλυτικά το Παράρτημα 9). Συγκεντρωτικά: Αποθέσεις έγιναν σε 4 περιοχές: Φαράγγι Αγιάσματος, Κόκκινος Βράχος (Καλόγερος), Φαράγγι Νότιας, Τριγωνομετρικό Γ.Υ.Σ. (Φαράγγι Πευκωτού) Απορρίφθηκαν στο σύνολο: 8 νεκρά ζώα (2 ενήλικα) 8 φορές υπολείμματα Σφαγείων (μέσο βάρος ~ 40 kg) Για την μεταφορά απασχολήθηκαν: 2 φορές, Αγροτικό αυτοκίνητο 6 φορές, Τζίπ 4Χ4, 3 φορές, Τρακτέρ απλό 3 φορές, Τρακτέρ διαξονικό Παρουσία αρπακτικών πουλιών είχαμε: σε όλες τις περιπτώσεις εκτός των 2 θέσεων - Φαράγγι Νότιας - Φαράγγι Πευκωτού Άμεση κατανάλωση τροφής παρατηρήθηκε σε: 4 φορές σε 2 περιοχές - Φαράγγι Αγιάσματος - Κόκκινος Βράχος Καλόγερος Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 33

35 6.5. Αποτελέσματα παρακολούθησης Η παρακολούθηση του αποτελέσματος των αποθέσεων έγιναν κυρίως από τον γράφοντα και τους δύο φύλακες που απασχολήθηκαν στο έργο. Η παρουσία του πρώτου φύλακα Βάσιου Ανέστη 2-3 φορές την εβδομάδα για το έτος 2001 κρίθηκε ότι μπορεί να ήταν καθοριστικής σημασίας και για τον λόγο αυτόν εκπαιδεύτηκε για μικρό χρονικό διάστημα, προσφέροντας τελικά πολύτιμα στοιχεία. Καθοριστικής σημασίας ήταν επίσης η συμμετοχή του ορνιθολόγου του ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε Σάββα Καζαντζίδη που επόπτευε την δράση. Ακόμη στην παρακολούθηση συμμετείχαν δύο δασοφύλακες του Δασαρχείου Αριδαίας, ενώ στην δεύτερη φάση την παρακολούθηση ανέλαβε σχεδόν εξ ολοκλήρου ο δεύτερος φύλακας Παντελής Κωνσταντίνου που επίσης εκπαιδεύτηκε για το λόγο αυτό κατά την διάρκεια του μήνα Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου. Τέλος συμμετείχαν 4 εθελοντές της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας. Τα αναλυτικά αποτελέσματα φαίνονται στην βάση δεδομένων που δημιουργήθηκε για το σκοπό αυτό (βλέπε Παράρτημα 7 Γ). Η ένταση παρατήρησης δεν ήταν ίδια σε όλες τις αποθέσεις, διότι παράγοντες καθοριστικής σημασίας όπως η διαθεσιμότητα των συμμετεχόντων, ο καιρός και το μικρό συνολικά διαθέσιμο χρονικό διάστημα όπως καθορίστηκε από την σύμβαση (2-3 ημέρες μετά από κάθε ρίψη και ανά δεκαήμερο) δεν επέτρεψε την συνεχή παρακολούθηση του αποτελέσματος. Έτσι τα στοιχεία που παραθέτονται είναι ενδεικτικά και δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ποιοτικά για οποιαδήποτε περαιτέρω ανάλυση. Συνολικά είχαμε: Τα σημαντικότερα αριθμητικά δεδομένα συνοψίζονται στον Πίνακα 8 (Παράρτημα 10). Συνολικά παρατηρήθηκαν να πετούν πολύ κοντά στις θέσεις απόρριψης και τα 3 είδη γυπών που εμφανίζονται στον ορεινό όγκο το καλοκαίρι, ένα είδος αετού που φωλιάζει στην περιοχή, δύο είδη γερακίνας και δύο είδη γερακιών, ενώ παρατηρήθηκαν να καταναλώνουν τροφή 2 είδη γυπών και το ένα ζευγάρι των Χρυσαετών του Πινόβου. Ταυτόχρονα είχαμε συνεχή παρουσία και κατανάλωση τροφής από κοράκια που μάλιστα παρατηρήθηκαν να κλέβουν και να αποθηκεύουν τα υπολείμματα των σφαγείων, ενώ μεγάλες συγκεντρώσεις από χελιδόνια (!) κατανάλωσαν τα έντομα που αποσύνθεταν τα πτώματα. Τέλος ποιμενικοί σκύλοι ανακάλυπταν πολύ γρήγορα τις θέσεις απόθεσης και τις επισκέπτονταν σε καθημερινή βάση καταναλώνοντας μεγάλες ποσότητες τροφής. Μετά την παρατήρηση αυτή έγινε προσπάθεια οι θέσεις απόθεσης να εναλλάσσονται ώστε να υπάρχει η δυνατότητα να χρησιμοποιούνται περισσότερο από τα πτωματοφάγα είδη πουλιών και οι αποθέσεις ειδικής λείας για τον Γυπαετό (άκρα μικρών ζώων) να γίνονται σε απρόσιτες θέσεις και να συνοδεύονται με απόθεση νεκρών ζώων. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 34

36 Φωτογραφία 13: Η θέση απόθεσης τροφής για τον Γυπαετό κοντά στο Καλόγερο, σε σημείο που δεν είναι προσβάσιμο σε σαρκοφάγα θηλαστικά Φωτοπαγίδα Η κανονική λειτουργία της φωτοπαγίδας επιβεβαιώθηκε από την επιτυχή λήψη φωτογραφιών μόνο όμως ποιμενικών σκύλων που είχαν συνεχή παρουσία στην θέση απόθεσης (βλέπε Φωτογραφία 13). Είναι πολύ σημαντικό ότι η φωτογραφική κάμερα λειτούργησε και την νύχτα, γεγονός που αποδεικνύει ότι ο μηχανισμός αυτός αποτελεί σημαντικό στοιχείο ταϊστρών τουλάχιστον ως ελεγκτικός μηχανισμός για την διαπίστωση ύπαρξης θηλαστικών εντός του περιφραγμένου χώρου. Δυστυχώς λόγω έλλειψης περίφραξης κατά την περίοδο της πειραματική λειτουργίας μέρος του μηχανισμού εκλάπη. Φωτογραφία 14: Η φωτογραφία τραβήχτηκε αυτόματα από την «Φωτοπαγίδα» μετά την απόθεση τροφής στην θέση «Φαράγγι Αγιάσματος». Διακρίνεται στα αριστερά ο ασπρόμαυρος ποιμενικός σκύλος που κατανάλωσε μέρος της τροφής ανάμεσα στα φωτοκύτταρα. Η φωτογραφική μηχανή κατέγραψε σε σειρά φωτογραφιών τρία διαφορετικά σκυλιά που επισκέφθηκαν την θέση την ημέρα αλλά και την νύχτα. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 35

37 7. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 7.1. Πληθυσμοί, τάσεις, απειλές και προτάσεις για τα είδη ενδιαφέροντος Γυπαετός (Gypaetus barbatus) H παρουσία του Γυπαετού στην ευρύτερη περιοχή των συνόρων είναι γνωστή από την δεκαετία του 1970 (Terrasse, pers.comm.2001) ενώ τον μέγιστο καταγραμμένο πληθυσμό 5 διαφορετικών ατόμων τον είχαμε το 1984 και 1985 (Grubaz, 1991). Στην Ελλάδα ένα ενήλικο άτομο παρατηρήθηκε στα τέλη της δεκαετίας 80 στο Καϊμακτσαλάν (Χατζηβαρσάνης & Ζόγκαρης, pers.comm. 2000). Στο Πίνοβο για πρώτη φορά στο Ελληνικό τμήμα του βουνού το είδος παρατηρήθηκε το 1987 (Hallmann, 1999a). Ήδη στην γειτονική περιοχή σε φαράγγι κοντά στο χωριό Konopiste ένα ζευγάρι και ένα νεαρό άτομο είχαν παρατηρηθεί μαζί το 1985 όπου πιστεύεται ότι τα πουλιά φώλιαζαν, το δε νεαρό πουλί ξαναπαρατηρήθηκε το 1986 (Grubač, 1991). Ένα ενεργό ζευγάρι υπήρχε εκείνη την περίοδο στην περιοχή Tikvesh ενώ παλαιότερα υπήρχε και στα στενά του Αξιού-Demir Capia (Hallmann, pers.comm. 2001). Συμπερασματικά μπορούμε εύκολα να υποθέσουμε ότι η περιοχή του ορεινού τόξου Αριδαίας και της νότιας Π.Γ.Δ.Μ. πιθανά να φιλοξενούσε έως και 4 ζευγάρια Γυπαετού πριν το 1980 (βλέπε και Δορυφορική Φωτογραφία 8), από τις πυκνότερες παρουσίες του είδους στα Βαλκάνια, ισάξια με αυτήν Κρήτης στην περιοχή του Νομού Χανίων, -όπου το είδος αναπαράγεται ακόμα-, και όπου σε ανάλογης έκτασης περιοχή υπήρχαν αντίστοιχα 4 ζευγάρια πριν το 1990 (Xirouchakis, 2000). Εκτός από το ένα ενήλικο άτομο που παρατηρείται στο Πίνοβο, με τα υπάρχοντα δεδομένα δεν μπορεί να αποκλεισθεί η περίπτωση παρουσίας και άλλων ατόμων στην ευρύτερη περιοχή. Πάντως το είδος φαίνεται ότι δεν αναπαράγεται σήμερα στον ορεινό όγκο Kozuf-Τζένας-Πινόβου, χωρίς αυτό να έχει επιβεβαιωθεί 100% στην γείτονα. Δυστυχώς η αναφορά ενός ζευγαριού ενήλικων πουλιών το 1997 ανατολικά των στενών του Αξιού (Stoynov, & Zlatanova, 2000) δεν επιβεβαιώθηκε. Είναι πάντως λογικό να υποθέσουμε ότι το ανήλικο πουλί της Τζένας το 1998 προέρχονταν από το ζευγάρι αυτό. Με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κολάρου που θεωρούνται καλός δείκτης διαφοροποίησης των ατόμων (χωρίς όμως αυτό να έχει ακόμη αποδειχθεί), θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι το άτομο αυτό επιβίωνε μέχρι το 2000 (πιθανά το ανήλικο 3 ου 4 ου χρόνου της παρατήρησης του Ιουνίου του 1998) το οποίο ξεχώριζε με βάση αυτό το χαρακτηριστικό από το ενήλικο της λίμνης Tikvesh και το οποίο ίσως χάθηκε τον χειμώνα του πριν την έναρξη της δράσης. Οι παρατηρήσεις αυτές συνηγορούν δυστυχώς στην πρόσφατη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων στην γείτονα, την περίοδο πραγματοποίησης του έργου Life-NATURE ( ) στην χώρα μας και την αδυναμία της έγκαιρης ανάληψης δράσης από την πλευρά της Ελλάδας για την αποτροπή της εξαφάνισης του είδους στα ηπειρωτικά Βαλκάνια. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 36

38 Η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων δυστυχώς επιβεβαιώθηκε πρόσφατα από τους συνεργάτες μας στην Π.Γ.Δ.Μ. και συμπίπτει χρονικά με την ξαφνική μείωση του Όρνιου στις παραδοσιακές αποικίες του όπως θα δούμε παρακάτω. Η διαπίστωση ότι το ένα ενήλικο άτομο που διατηρεί την επικράτεια του στην περιοχή της λίμνης Tikvesh επισκέπτεται τον ορεινό όγκο του Πινόβου δεν αποτελεί έκπληξη αφού αντίστοιχα τα τελευταία άτομα του Ολύμπου και του Έβρου είναι γνωστό ότι διάνυαν μεγάλες αποστάσεις (πάνω από 25 χιλιόμετρα από την θέση της φωλιάς) τον χειμώνα για να επισκεφθούν αντίστοιχα τις ταΐστρες της Δαδιάς και της Ραψάνης ((Hallmann, 1999a). Δεν είναι επίσης απίθανο το ενήλικο άτομο που παρατηρείται στο Πίνοβο και στην λίμνη Tikvesh να είναι το αρσενικό του ζευγαριού που φώλιαζε παλαιότερα εκεί, σε αυτήν την περίπτωση η ηλικία του θα πρέπει να είναι τουλάχιστον 23 χρονών (!) Αντίστοιχα 24 χρόνια υπολογίζεται ότι παρατηρούνταν το τελευταίο ενήλικο άτομο στην περιοχή του Έβρου, ενώ η μέγιστη ηλικία σε αιχμαλωσία δίνεται από χρόνια (Hallmann, 1999a). Η προσέλκυση νεαρών ατόμων με την ορθή και συστηματική συνέχιση της δράσης είναι πιθανή δεδομένου: α) ότι δεν έχει γίνει εκτενής μελέτη των γειτονικών ορεινών όγκων, β) της σποραδικής παρατήρησης ανήλικων ατόμων στην Θράκη και την Βουλγαρία (1997, 1999, 2001) και ίσως ακόμη στην Π.Γ.Δ.Μ. (Lisichanets, 2001), καθώς και γ) του άγνωστου καθεστώτος του είδους στην Αλβανία και την Πίνδο. Να σημειώσουμε εδώ ότι το μόνο γνωστό αναπαραγωγικό ζευγάρι ανατολικά βρίσκεται πιθανά ακόμα στην Τουρκία -περιοχή Uludag, με 2 ζεύγη, κοντά στα Δαρδανέλια- (Grimmer and Jones, 1989), ενώ είναι γνωστό ότι τα νεαρά άτομα κατά την διάρκεια της διασποράς μπορεί να διανύσουν πολύ μεγάλες αποστάσεις που περνούν τα 1000 χιλιόμετρα. Είναι διαπιστωμένο μάλιστα ότι μαρκαρισμένα πουλιά επισκέπτονταν ταΐστρες 90 χιλιόμετρα μακριά από τον χώρο φωλιάς τους στην Νότια Αφρική (Brown, 1990). Η ορεινή περιοχή αποτελεί μέχρι σήμερα τυπικό χώρο για την επιβίωση του είδους αφού οι δύο θέσεις φωλιάσματος στην Π.Γ.Δ.Μ. παραμένουν σε άριστη κατάσταση από πλευράς απομόνωσης και ασφάλειας του πουλιού (Hallmann, pers. comm. 2001), ενώ ο ορεινός όγκος Τζένας-Πινόβου κρίνεται ότι είναι κατάλληλος για να φιλοξενήσει τουλάχιστον 2 ζευγάρια. Το φαράγγι του Πευκωτού έχει μία σχετική ενόχληση λόγω της συνεχούς μετακίνησης βαρέων οχημάτων, το γεγονός αυτό μπορεί όμως να μην αποτελέσει σοβαρό πρόβλημα στην περίπτωση που η περιοχή παραμένει ήσυχη την περίοδο της αναπαραγωγής και το κυνήγι απαγορεύεται εντός των ορίων της. Αντίστοιχα το Φαράγγι Λουτρακίου αποτελεί έναν ακόμη κατάλληλο χώρο αν βέβαια οι αυξανόμενες τουριστικές δραστηριότητες διατηρηθούν σε ελεγχόμενα επίπεδα και αντίστοιχα το κυνήγι απαγορευτεί κοντά στην επικράτεια του ζευγαριού. Σε σχέση με την χρήση του ορεινού όγκου από το είδος πρέπει να τονιστεί ότι είναι ιδιαίτερης σημασίας το γεγονός ότι το Πίνοβο είναι ασβεστολιθικό βουνό νότιου προσανατολισμού, με ελάχιστο χρόνο χιονοκάλυψης σε σχέση με τα γειτονικά του βουνά που μαζί με το απότομο ανάγλυφο δημιουργεί άριστες συνθήκες για πτήση του πουλιού και αναζήτησης της τροφής του, ιδιαίτερα τον χειμώνα, γεγονός που αναφέρεται ιδιαίτερα στην βιβλιογραφία ως λόγος επιλογής και καταλληλότητας βιοτόπου για τον Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 37

39 Γυπαετό (Donazar et.al. 1993). Ιδιαίτερα αξιοσημείωτο είναι ότι με τις πολύ έντονες χιονοπτώσεις του φετινού χειμώνα ( ) σε όλα τα Νότια Βαλκάνια, αποδείχθηκε ότι το Πίνοβο διατηρήθηκε μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς χιόνι, ενώ όταν καλύφθηκε με χιόνι αυτό έλιωσε γρήγορα, γεγονός που δείχνει την αξία του χώρου αυτού σαν εφεδρεία και την σημασία λειτουργίας ταΐστρας στην θέση αυτή. Από την άλλη πλευρά, δεν προκαλεί έκπληξη η εποχιακή παρουσία του είδους σε πολύ χαμηλά υψόμετρα το χειμώνα γεγονός που παρατηρείται σε όλες τις περιοχές εξάπλωσης του είδους και έχει εκτιμηθεί ότι αποτελεί ένα από τα ευαίσθητα σημεία του Γυπαετού (Heredia & Heredia, 2000). Πάντως το προηγούμενο γεγονός σε συνδυασμό με αρκετές παρατηρήσεις του πουλιού σε πτήση έως αργά το απόγευμα, είναι μάλλον δείγμα πιθανής έλλειψης τροφής (Ξηρουχάκης, pers.comm. 2001). Για τον λόγο αυτό θα πρέπει να τοποθετείται αρκετό φαγητό για το είδος μετά την αποχώρηση των κτηνοτρόφων στα ορεινά, σε απομονωμένες προσήλιες θέσεις ώστε να αποφεύγεται όσο το δυνατόν η προσέγγιση του πουλιού κοντά σε πεδινές περιοχές. Τέλος πρέπει να διαπιστωθεί άμεσα κατά πόσο οι θέσεις που έχουν εντοπισθεί αποτελούν πράγματι σπάστρες και κούρνιες του Γυπαετού. Σε κάθε περίπτωση οι θέσεις αυτές θα πρέπει να μείνουν απόρρητες για την ασφάλεια του ατόμου αυτού. Συνοψίζοντας τα υπάρχοντα δεδομένα μπορούμε να συμπεράνουμε: Το ορεινό τόξο Αριδαίας και νότιας Π.Γ.Δ.Μ. παραμένει στο μεγαλύτερο ποσοστό του άριστος βιότοπος για το είδος. Η συνέχεια της παρουσίας του είδους στο τελευταίο αυτό ορεινό όγκο της Ηπειρωτικής Βαλκανική είναι θέμα χρόνου εάν δεν αναληφθεί άμεση δράση σωτηρίας του ταυτόχρονα από τα δύο κράτη. Η συστηματική λειτουργία των υπάρχουσων ταϊστρών και η δημιουργία νέων είναι επισταμένη και μπορεί να αποτελέσει μία δράση στην σωστή κατεύθυνση αλλά δεν αρκεί από μόνη της για να επιτευχθεί οποιοδήποτε θετικό αποτέλεσμα Η προσέλκυση νεαρών ή ανήλικων ατόμων από άλλες περιοχές στο άμεσο μέλλον στις ταΐστρες δεν είναι απίθανη, η δυνατότητα όμως επανεγκατάστασης του είδους στην περιοχή χωρίς γειτονικό αναπαραγωγικό πληθυσμό είναι μηδενική. Η διατήρηση του είδους δεν μπορεί να γίνει χωρίς την άμεση ενδυνάμωσή του με άτομα γεννημένα σε αιχμαλωσία. Το κόστος αυτής της δράσης θα είναι πολύ μικρότερο σήμερα σε σχέση με την επανεισαγωγή του στο μέλλον. Η προετοιμασία της καταλληλότητας του χώρου για την έναρξη αυτής της δράσης είναι άμεσης προτεραιότητας και δεν συσχετίζεται χωρικά και χρονικά με την διαλεύκανση της κατάστασης του είδους σε γειτονικές ορεινές περιοχές ή χώρες. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 38

40 Να υπενθυμίσουμε εδώ ότι τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει το είδος στην Ελλάδα και στην Ευρώπη έχουν συνοψιστεί στα παρακάτω ((Heredia & Heredia, 2000): Δηλητηριασμένα δολώματα για καταπολέμηση επιβλαβών (λύκος, αλεπού, αδέσποτα σκυλιά κτλ). Λαθροθηρία Καταστροφή ή υποβάθμιση του βιοτόπου (ανάπτυξη ορεινών περιοχών μέσω κατασκευής νέων δρόμων, χιονοδρομικών, φραγμάτων, υδροηλεκτρικών σταθμών, λατομείων, κεραιών, δασικής οδοποιίας που εντείνουν την ενόχληση κ.τ.λ.). Πυλώνες υψηλής τάσης Ενόχληση (ιδιαίτερα κοντά στην φωλιά από ομάδες κυνηγών με σκυλιά, οχήματα εκτός δρόμου 4Χ4, τουρίστες όπως αναρριχητές βράχου και πάγου, ανεμοπτεριστές, δραστηριότητες όπως διασχίσεις φαραγγιών, φωτογράφηση και κινηματογράφηση Γυπαετού, από στρατιωτικές ασκήσεις, χαμηλές πτήσεις από αεροπλάνα και ανεμόπτερα) Μείωση της εκτατικής κτηνοτροφίας και γενικότερα μείωση της τροφής (μέσω του εκσυγχρονισμού της κτηνοτροφίας και των αλλαγών στο ζωικό κεφάλαιο, μείωση των άγριων οπληφόρων) Φωτογραφία 15: Νεκρές αλεπούδες κοντά στην Αριδαία. Στις χημικές αναλύσεις των εντοσθίων δεν βρέθηκε η ουσία που χρησιμοποιήθηκε για να τις σκοτώσει. Τα δηλητηριασμένα δολώματα αποτελούν άμεση απειλή για όλα τα αρπακτικά και ιδιαίτερα τα πτωματοφάγα όπως οι γύπες. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 39

41 Α. Απαιτείται λοιπόν άμεσα το επόμενο διάστημα (σε γενικότερο πλαίσιο): 1. Διαφύλαξη της ποιότητας του ενδιαιτήματος ως «κόρης οφθαλμού», που σημαίνει: Διατήρηση του απόλυτα κτηνοτροφικού χαρακτήρα του ορεινού χώρου Πινόβου-Τζένας και αποκλεισμός άλλων μορφών χρήσεων γης (π.χ. ανάπτυξη μαζικού τουρισμού, αθλημάτων βουνού, πτήσεις με ανεμόπτερα, μικρά αεροπλάνα κτλ) Απόλυτη προστασία του ορεινού τοπίου και ιδιαίτερα του χώρου πτήσης του Γυπαετού από μεγάλες κατασκευές (π.χ. πυλώνες υψηλής τάσης, πάρκα αιολικής ενέργειας οικοδομικές δραστηριότητες π.χ. χιονοδρομικά κέντρα, ή άλλες π.χ. λατομεία). Ιδιαίτερα για την περίπτωση των δρόμων τονίζεται η αποφυγή νέων οδικών διανοίξεων ιδιαίτερα στα ορεινά λιβάδια Πινόβου -Τζένας χωρίς προηγούμενη γνωμάτευση ορνιθολόγου, μόνιμο κλείσιμο των υπαρχόντων δρόμων όταν δεν χρησιμοποιούνται (δράσεις που ξεκίνησαν με το πρόγραμμα Life και πρέπει να συνεχιστούν και σε άλλα σημεία του ορεινού τόξου Αριδαίας). Διατήρηση του απρόσιτου χαρακτήρα του ορεινού όγκου Φωτογραφία 16: Πρόσφατες (1998) εργασίες οδικής διάνοιξης στα ορεινά λιβάδια Αετοχωρίου για την εξυπηρέτηση των κτηνοτρόφων. Τέτοιου τύπου διανοίξεις αποτελούν απειλή για όλα τα είδη αρπακτικών εάν δεν σχεδιάζονται συνυπολογίζοντας τον βαθμό αύξησης της προσπελασιμότητας και ενόχλησης των ειδών προτεραιότητας για διατήρηση, ενώ υποβαθμίζουν σοβαρά και την αισθητική αξία της περιοχής (λόγω γειτνίασης με το ορειβατικό μονοπάτι Ε4). Η συνεργασία της ομάδας παρακολούθησης και του Δασαρχείου είναι πάντοτε επιβεβλημένη και θα πρέπει να είναι συνεχής ώστε να βρίσκονται πάντοτε εκείνες οι λύσεις που εξυπηρετούν τα μέτρα ενίσχυσης της κτηνοτροφίας παράλληλα με την προστασία της βιοποικιλότητας. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 40

42 2. Εκστρατεία ενημέρωσης του τοπικού πληθυσμού για την σημασία των γυπών και την αναποτελεσματική καταπολέμηση των σαρκοφάγων με την χρήση των δολωμάτων ταυτόχρονα και στις δύο χώρες. 3. Συνεργασία με την γείτονα σε όλα τα θέματα διατήρησης της άγριας ζωής και νομοθετικής θέσπισης διασυνοριακών προστατευόμενων περιοχών. 4. Επιτάχυνση της δημιουργίας του Εθνικού Πάρκου Βόρρα-Τζένας-Πάϊκου και έναρξη λειτουργίας του διαχειριστικού φορέα. Β. Ιδιαίτερα για τον Γυπαετό απαιτούνται: 1. Στενή παρακολούθηση του είδους στην περιοχή της ευρύτερης επικράτειας του με στόχο τον εντοπισμό πιθανών απειλών. 2. Διασυνοριακή συνεργασία στην συνέχεια της λειτουργίας ταϊστρών. 3. Διεξοδική έρευνα του διασυνοριακού ορεινού όγκου και στα πιο κοντινά βουνά των τριών γειτονικών χωρών για την εκτίμηση της κατάστασής του είδους εκεί, με προτεραιότητα το Καϊμακτσαλάν. 4. Στενή συνεργασία του τοπικού Δασαρχείου με την ομάδα παρακολούθησης με άμεση ανταλλαγή πληροφοριών για το είδος, έτσι ώστε να μην συμπίπτουν οι εποχές και περιοχές απόθεσης τροφής με τις υλοτομικές δραστηριότητες. 5. Μελέτη για την κατάσταση και την τάση της κτηνοτροφίας στον διασυνοριακό όγκο, με στόχο την εξακρίβωση της ακριβούς διαθεσιμότητας τροφής για το είδος. 6. Μελέτη για την κατάσταση και την τάση των πληθυσμών των άγριων οπληφόρων (ιδιαίτερα του Αγριόγιδου) και των σαρκοφάγων θηλαστικών, ιδιαίτερα του Βαλκανικού Λύγκα (εάν απαντά ακόμα στην περιοχή), που είναι το πιο απειλούμενο θηλαστικό της Ευρώπης. 7. Μελέτη και διερεύνηση των γύρω ορεινών θέσεων για την καταλληλότητα τους με στόχο την σύνταξη μελέτης ενδυνάμωσης όπου να εκτιμούνται οι πιθανές απειλές, η διαθεσιμότητα τροφής, ο απαραίτητος χρόνος και το κόστος της δράσης σε συνδυασμό με αυτόν της υπόλοιπης χώρας. Ήδη το καλοκαίρι του 1991 ένας από τους συνεργάτης μας επισκέφθηκε το αναπαραγωγικό κέντρο στην Αυστρία όπου υπάρχουν Γυπαετοί Ελληνικής καταγωγής και ενημερώθηκε εκτενώς για την πορεία του προγράμματος αναπαραγωγής σε αιχμαλωσία. 8. Εκτίμηση της δυνατότητας ενδυνάμωσης οπληφόρων (π.χ. ο Κυνηγετικός Σύλλογος έχει ήδη αναπτύξει μία δραστηριότητα απελευθερώνοντας Αγριογούρουνα, Ελάφια κ.τ.λ. χρειάζεται όμως διάρκεια, συστηματική παρακολούθηση και επιστημονική υποστήριξη από τις κρατικές υπηρεσίες). 9. Μελέτη κατασκευής και λειτουργίας κέντρου αναπαραγωγής σε αιχμαλωσία αγρίων ζώων με σκοπό τις πιο πάνω ενδυναμώσεις στην Αριδαία και το Kavadartsi αντίστοιχα. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 41

43 Όρνιο (Gyps fulvus) Το είδος αυτό αν και προτιμάει χαμηλότερα υψόμετρα, έχει διαφορετική συμπεριφορά από το Γυπαετό και χρησιμοποιεί περιοχές φωλιάσματος πολύ πιο κοντά σε ανθρώπινες κατοικίες. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως δείκτης της γενικότερης κατάστασης της περιοχής μελέτης είτε αυτό αφορά την διαθεσιμότητα τροφής είτε την παρουσία απειλών για τον Γυπαετό. Πράγματι διαπιστώθηκε και στην περιοχή μελέτης δύο φορές, (στην περίπτωση του νεκρού ζώου στον Καλόγερο), ότι ο Γυπαετός κινείται ακολουθώντας τους υπόλοιπους γύπες οι οποίοι εντοπίζουν την τροφή και την καταναλώνουν πρώτοι. Έτσι η στενή παρακολούθηση των Όρνιων αποκτά ιδιαίτερη αξία και πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στη δραστηριότητά τους στον ορεινό όγκο και στον τρόπο που αυτά τον χρησιμοποιούν. Ο πληθυσμός του Όρνιου διαπιστώθηκε ότι έχει μειωθεί δραστικά (13 άτομα μέγιστο το 2001 από 19 άτομα το 1998). Παρόλο που ξεκίνησε πάλι η παρακολούθηση του είδους στην γείτονα, αυτή δεν είναι ακόμα συστηματική και έτσι το καθεστώς του είδους δεν είναι ξεκάθαρο, δηλαδή δεν είναι γνωστός ο ακριβής αριθμός των ζευγαριών που αναπαράγονται και η αναπαραγωγική τους επιτυχία, ο αριθμός των ανήλικων και η εποχιακή διακύμανση του συνολικού πληθυσμού. Ιδιαίτερα ανησυχητικό πάντως είναι το γεγονός ότι πρόσφατα στοιχεία αναφέρονται σε δύο περιπτώσεις χρήσης δηλητηριασμένων δολωμάτων πριν την έναρξη του προγράμματος (1994, 1995) αλλά και πιο πρόσφατα το 1998, όταν το θέμα πήρε και δημοσιότητα. Δυστυχώς τον περσινό χειμώνα του ζευγάρια εξαφανίστηκαν από τις φωλιές τους στην αποικία του Demir Kapia και νεαρά άτομα κατέλαβαν 3 από τις θέσεις αυτές, δείγμα ότι τα πουλιά δηλητηριάστηκαν (Stoynov, 2001). Είναι δε πιθανό με αυτόν τον τρόπο να εξηγείται και η εγκατάλειψη της κούρνιας του Καλόγερου τον τελευταίο χρόνο, εάν υποθέσουμε ότι τα πουλιά αυτά προέρχονταν από εκεί (ή ήταν ανώριμα που επίσης δηλητηριάστηκαν). Ενθαρρυντικό είναι πάντως το γεγονός ότι υπάρχει ένα δυναμικό ίσως και πάνω των 100 ατόμων στην Π.Γ.Δ.Μ.. Υπενθυμίζουμε ότι βορειότερα υπάρχουν και άλλες αρκετές αποικίες στη Γιουγκοσλαβία και την Κροατία με μεγάλο δυναμικό ιδιαίτερα νεαρών ατόμων που έχουν βρεθεί πολλές φορές να περιπλανώνται στην Ελλάδα. Τα Όρνια δεν εμφανίζονται μέχρι σήμερα στον ορεινό όγκο το χειμώνα και αυτό είναι μάλλον αναμενόμενο, πιθανά από την έλλειψη διαθέσιμης τροφής, αλλά και λόγω των καιρικών συνθηκών (δυνατοί και συνεχείς άνεμοι, λιγότερα ανοδικά λόγω μείωσης της ηλιοφάνειας), ενώ είναι γενικά γνωστό ότι την περίοδο αυτή περιορίζουν τις μετακινήσεις τους κοντά στις αποικίες. Τέλος η παρουσία τους συνδέεται πολύ με την μετακινούμενη κτηνοτροφία, που έχει σε μεγάλο βαθμό μειωθεί στην περιοχή μας, ενώ αντίθετα οι λιβαδικές εκτάσεις στους βόρειους πρόποδες του Kozuf λειτουργούν ακόμα ως χειμαδιά για μεγάλα κοπάδια προβάτων. Τα άτομα που παρουσιάζονται το καλοκαίρι είναι σαφές ότι προέρχονται από την αποικία της λίμνης Tikvesh όπου κουρνιάζει και ο Γυπαετός. Δεν αποτελούν όμως ολόκληρο τον πληθυσμό (20-30 άτομα) που προφανώς διασκορπίζεται σε όλο το ορεινό τόξο και ίσως και αλλού, ενώ δεν έχει γίνει σαφές εάν τα πουλιά της Τζένας και του Πινόβου προέρχονται και από την αποικία στα στενά του Αξιού στην Π.Γ.Δ.Μ. (Demir Capia). Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 42

44 Είναι πολύ θετικό ότι ξεκίνησε η δράση διάσωσης των γυπών ταυτόχρονα και στην γείτονα, που με την διάθεση συμπληρωματικής τροφής και την ενημέρωση μπορούν γρήγορα να φέρουν θετικά αποτελέσματα για τις δύο χώρες. Τα δύο ορνιθολογικά καταφύγια στην Π.Γ.Δ.Μ. περιλαμβάνουν τις αποικίες του είδους και έτσι υπάρχει νομοθετικό πλαίσιο προστασίας των αναπαραγωγικών αυτών θέσεων. Η επανεγκατάσταση αποικίας του Όρνιου στο ελληνικό έδαφος μπορεί να γίνει μέσα στα επόμενα 5-10 χρόνια εάν η συνεχής παροχή τροφής έλξει κάποια νεαρά άτομα όπως έχει συμβεί και στο εξωτερικό (Γαλλία, Ισπανία) ή και ενήλικα όπως στην περίπτωση της Δαδιάς όπου μετά την έναρξη της ταΐστρας το είδος ξαναφώλιασε σε θέση που είχε εγκαταλείψει 13 χρόνια νωρίτερα (Hallmann, 1999b). Χρειάζεται όμως ταυτόχρονα προετοιμασία των περιοχών που τα πουλιά θα ψάχνουν την τροφή τους (δηλαδή σε ολόκληρο το ορεινό τόξο και ιδιαίτερα στις νότιες και δυτικές πλαγιές του Πάικου καθώς και τα ορεινά λιβάδια του Καϊμάκτσαλαν), βάψιμο των θέσεων που κουρνιάζουν και άλλες τεχνικές έχουν εφαρμοστεί στο εξωτερικό με επιτυχία και μπορούν να εφαρμοστούν και εδώ. Για την συνεχή λειτουργία των ταϊστρών, την συνεχή παρακολούθηση του πληθυσμού, καθώς και για την πάταξη των δηλητηριασμένων δολωμάτων, είναι άμεσα αναγκαίο να ξεκινήσει μαρκάρισμα και ραδιοπαρακολούθηση νεαρών Όρνιων από την αποικία όπου κουρνιάζει ο Γυπαετός στην γείτονα πιθανά με απελευθερώσεις ατόμων από την Ελλάδα (ΕΚΠΑΖΠ). Έτσι θα καταστεί δυνατόν να χαρτογραφηθεί πλήρως η περιοχή εμβέλειας του Γυπαετού, χρησιμοποιώντας ένα είδος-οδηγό, ενώ θα δώσει νέα ώθηση στην συνεργασία των ομάδων παρακολούθησης στις δύο χώρες. Ασπροπάρης (Neophron percnopterus) Είναι πολύ ενθαρρυντικό ότι το γνωστό ζευγάρι ανέθρεψε επιτυχώς την φετινή χρονιά έναν νεοσσό που σημαίνει κατά κάποιο τρόπο ότι δεν υπάρχει ακόμα σοβαρό πρόβλημα στην διαθεσιμότητα τροφής του είδους. Δυστυχώς διαπιστώθηκε όμως ότι διατρέχει μεγάλο κίνδυνο δηλητηρίασης και άμεσης εξαφάνισης αφού δηλητηριάστηκαν αρκετά σκυλιά στην περιοχή της Νότιας, ενώ στην περιοχή Νεοχωρίου βρέθηκαν από τον Κυνηγετικό Σύλλογο νεκρές Φάσσες (Columba palumbus) που είχαν τραφεί με σπόρους καλαμποκιού εμποτισμένους με φυτοφάρμακα (που αναφέρεται στην συσκευασία ότι είναι τοξικά για πουλιά). Το σοβαρό αυτό θέμα που ανακύπτει πρέπει άμεσα να ληφθεί υπόψη από τα αρμόδια όργανα του κράτους και να απαγορευτεί η χρήση αυτών των σπόρων κοντά στο SPA, διότι πιθανά αποτελεί και τον λόγο και για τον αφανισμό του πληθυσμού των Αγριοπερίστερων στο Φαράγγι Πευκωτού και Αγιάσματος. Ακόμη πρέπει άμεσα να γίνει εκτενής συγκριτική έρευνα των συνηθειών του είδους σε Ελλάδα και Π.Γ.Δ.Μ. για να κατανοηθούν πλήρως οι λόγοι μείωσής του στην χώρα μας, ενώ προέχει στην ευρύτερη περιοχή η πλήρης καταγραφή του αναπαραγωγικού πληθυσμού στο ορεινό τόξο Αριδαίας. Ο γράφοντας επισκέφθηκε φέτος αντίστοιχο κέντρο αναπαραγωγής του είδους σε αιχμαλωσία στην Ιταλία, από όπου αντλήθηκαν πολύτιμα συμπεράσματα σε σχέση με την πιθανή ενδυνάμωση του είδους αυτού στις περιοχές όπου μειώνεται. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 43

45 Άμεση προτεραιότητα είναι να περιφραχθεί ο χώρος της προμεταναστευτικής συγκέντρωσης του Ασπροπάρη στο Negοtino και να ενημερωθούν οι εκεί αρμόδιοι για την Βαλκανικής σημασίας μέγιστη πληθυσμιακή συγκέντρωση του είδους εκεί. Μαυρόγυπας (Aegypius monachus) Είναι θέμα χρόνου να παρατηρηθεί το είδος στην περιοχή έρευνας εάν τα δηλητηριασμένα δολώματα σταματήσουν στην γείτονα και οι ταΐστρες λειτουργούν σε συνεχή βάση, αφού περιπλανώμενα άτομα παρατηρούνται σποραδικά στην Π.Γ.Δ.Μ. σε διάφορες θέσεις, βόρεια (2 άτομα το 2001), βορειανατολικά (2 άτομα, σε περιοχή με πιθανή φωλιά) και δυτικά (3 άτομα το 1997) του ορεινού τόξου (Stoynov, 2001). Η κοντινότερη περιοχή όπου παρατηρήθηκε πρόσφατα το είδος σε Ελληνικό έδαφος είναι στον Όλυμπο όπου ένα άτομο καταγράφηκε δύο φορές το 1998 (Hallmann, 1999b). Άμεση προτεραιότητα είναι να ξεκαθαρίσει το καθεστώς παρουσίας του είδους στην γείτονα, καθώς και να προσδιοριστούν οι σημαντικότερες θέσεις για εγκατάσταση μελλοντικής αποικίας στο ορεινό τόξο και στα βόρεια. Στις περιοχές αυτές πρέπει να διαφυλαχθούν ιδιαίτερα τα κατάλληλα δέντρα για φώλιασμα. Η συνεργασία με την ομάδα του WWF στον Έβρο (Δαδιά) θεωρείται ήδη επιβεβλημένη, ενώ πιθανή ενδυνάμωση του πληθυσμού της γειτονικής χώρας πρέπει να εξετασθεί στο άμεσο μέλλον. Άλλα αρπακτικά Χρυσαετός (Aquila chrysaetos) Βασιλαετός (Aquila heliaca) Τσίφτης (Milvus migrans) Ψαλιδιάρης (Milvus milvus) Κόρακας (Corvus corax) Οι νέες παρατηρήσεις των Χρυσαετών την περίοδο των γαμήλιων επιδείξεων έδωσε χρήσιμα συμπεράσματα για την ύπαρξη περισσότερων ζευγαριών από εκείνα που υπολογίζονταν τα προηγούμενα χρόνια και αντανακλά το αποτέλεσμα της συνεχούς παρακολούθησης της περιοχής μελέτης από ομάδα επιστημόνων. Αντίθετα η απουσία παρατηρήσεων Βασιλαετού και Τσίφτη αντανακλάει πιθανά την ραγδαία υποβάθμιση του χώρου όπου τα δύο αυτά είδη παρουσιάζονται, δηλαδή τις πεδινές εκτάσεις. Η μεταμόρφωση του αγροτικού τοπίου που ακολουθεί πιστά το μοντέλο «ανάπτυξης» του κάμπου της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης είναι τόσο γρήγορη και απότομη που είναι αμφίβολο εάν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα αποκατάστασης του χώρου εάν σε 5-10 χρόνια η νέα μορφή του κάμπου θα είναι αναστρέψιμη. Ακόμη και εάν κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί θα χρειαστούν πάρα πολλά χρόνια για την αποκατάσταση του ευαίσθητου αυτού χώρου. Είναι λοιπόν άμεσης προτεραιότητας να γίνει εκστρατεία ενημέρωσης του αγροτικού πληθυσμού για την σημασία και σημαντικότητα της διατήρησης του μωσαϊκού και της βιοποικιλότητας στην πεδινή περιοχή της Αριδαίας που μπορεί και πρέπει να υποστηριχθεί μέσω Ευρωπαϊκών και Κρατικών πιστώσεων, λόγω γειτνίασης με το νέο προτεινόμενο Εθνικό Πάρκο κατά προτεραιότητα. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 44

46 7.2. Διαθεσιμότητα Τροφής Κτηνοτροφικό κεφάλαιο Η τροφική εξάρτηση όλων των ειδών των γυπών από την εκτατική μετακινούμενη κτηνοτροφία είναι σε γενικές γραμμές γνωστή και τόσο αρχαία στα Βαλκάνια όσο και η νομαδική άσκησή της. Όλα τα είδη και κυρίως το Όρνιο και ο Μαυρόγυπας, όσο και ο Γυπαετός και ο Ασπροπάρης περιλαμβάνουν στο μεγαλύτερο ποσοστό της διατροφής τους οικόσιτα ζώα. Είναι όμως σαφές ότι η πηγή αυτή της τροφής μειώθηκε δραστικά από τις αρχές του τελευταίου αιώνα με προφανείς συνέπειες για τα πτωματοφάγα είδη, που εάν συνδυαστούν με την εκτεταμένη και συστηματική χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων μετά το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα οδηγούν στην δραματική μείωση όλων των γυπών. Αποσπασματικά ιστορικά στοιχεία από το Καϊμάκτσαλαν συνηγορούν στην πεποίθηση ότι ο ορεινός αυτός όγκος (τρίτος υψηλότερος στην Ελλάδα) συγκέντρωνε τα καλοκαίρι πάνω από γιδοπρόβατα μόνο των νομάδων Σαρακατσάνων, ενώ την εικόνα συμπλήρωναν νομάδες από όλα τα Βαλκάνια, και μάλιστα από αρκετά απομακρυσμένες περιοχές όπως την Χαλκιδική, την Σερβία, ακόμη και την Αλβανία (Τσιακίρης & Τσουγκράκης, 1995). Αντίστοιχα, σύμφωνα με τις μαρτυρίες ντόπιων, στην Τζένα έβοσκαν χιλιάδες γιδοπρόβατα από την Συκιά Χαλκιδικής, ξεκινώντας καθημερινά από το οροπέδιο Νότιας μέχρι τις κορυφές, ενώ οι νομάδες έκαναν τα κονάκια τους στον κάμπο από βρίζα. Τέλος με την εκμηχάνιση της γεωργίας σε ολόκληρα τα Βαλκάνια και την απόδοση τεράστιων πεδινών εκτάσεων σε ακτήμονες, τα μεγαλύτερα χειμαδιά της χώρας όπου έβοσκαν εκατομμύρια γιδοπρόβατα, μετατράπηκαν σε αγροτική γη, έχοντας άμεσο αντίκτυπο στον αριθμό των βόσκοντων ζώων στα ορεινά λιβάδια προπολεμικά (Καραβίδας, 1978). Η φέρουσα ικανότητα των ορεινών περιοχών και ιδιαίτερα του oρεινού τόξου της Αριδαίας μειώθηκε δραματικά και τα 3-4 ζευγάρια Γυπαετών στις αρχές του 80 ίσως να είναι ένα θλιβερό υπόλοιπο των παλαιότερων χρόνων. Η πρόσφατη (εντός των τελευταίων χρόνων) γρήγορη αναγέννηση των νεαρών θαμνώνων και των φυλλοβόλων δασών καθώς και η συνεχής δάσωση την ανοιχτών εκτάσεων λόγω εγκατάλειψης παρατηρήθηκε τόσο στην περιοχή του ορεινού τόξου στην χώρα με χαρακτηριστικότερες περιοχές τους πρόποδες της Τζένας στην Περίκλεια, Νότια και Αετοχώρι αλλά και απέναντι στο Πάϊκο, όσο και στην γείτονα στην κοιλάδα του Βαρδάρη όπου εκτεταμένες φωτιές χρησιμοποιούνται πλέον για να «ανοίξουν» τα πρώην βοσκοτόπια. Η θάμνωση και η δάσωση των λιβαδικών εκτάσεων λόγω εγκατάλειψης της παραδοσιακής μορφής κτηνοτροφίας έχει αναγνωριστεί ως απειλή τόσο για τους γύπες της Ευρώπης όσο και της Αφρικής (Brown, 1985, Tucker, and Heath, 1994, Heredia, & Heredia, 2000), ενώ συνίσταται η επαναφορά της προηγούμενης κατάστασης με δυναμικό περιορισμό της πύκνωσης των θαμνώνων. Από την άλλη πλευρά σύμφωνα πάντα με στοιχεία του τοπικού Δασαρχείου, αναφέρεται ότι η κτηνοτροφία γίνεται τα τελευταία χρόνια χρόνια σε μεγάλο βαθμό πλέον ανεξέλεγκτα και ο πληθυσμός των βόσκοντων ζώων σταθεροποιείται ή προοδευτικά αυξάνει. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 45

47 Υπάρχει όμως σήμερα πρόβλημα διαθεσιμότητας τροφής για τον εναπομείναντα πληθυσμό των γυπών; Συγκεκριμένα για τον Γυπαετό αναφέρεται ότι η ιδιαίτερη δίαιτα του είδους με κόκαλα μπορεί να είναι υψηλότερη σε θερμίδες από ότι το αντίστοιχο βάρος σε κρέας, με συνέπεια αυτή η πηγή διατροφής να του δίνει την δυνατότητα να επιβιώνει σε περιβάλλοντα με πολύ μικρή διαθεσιμότητα σε νεκρά ζώα (Houston and Copsey, 1994), ενώ αναφέρεται ότι η διαθέσιμη τροφή δεν αποτελεί κύριο περιοριστικό παράγοντα τόσο στην Ελλάδα (Κρήτη), Ισπανία και Άλπεις (Sakoulis et al. 2000) όσο και στην Νότια Αφρική (Brown, 1991). Φωτογραφίες 17 και 18: Η παραδοσιακή εκτατική κτηνοτροφία με ντόπια γίδια και πρόβατα εγκαταλείπεται. Σχεδόν κάθε χρόνο ένα ακόμη κοπάδι πουλιέται. Εδώ το χωριό Αετοχώρι τον χειμώνα και την άνοιξη, ένας από τους τελευταίους καθαρά γεωργοκτηνοτροφικός οικισμούς της περιοχής έρευνας που χρειάζεται ιδιαίτερη στήριξη για την διατήρηση και συνέχιση της παραδοσιακής αυτής ασχολίας. Το κυρίαρχο πρόβλημα εστιάζεται μάλλον στην διαθεσιμότητα καθαρής από δηλητηριασμένα δολώματα τροφής τόσο στην ενδοχώρα (Sakoulis, 2000) όσο και στην Κρήτη (Xirouchakis, et. al. 1999). Τέτοιο πρόβλημα δεν εντοπίστηκε στα ορεινά αλλά είναι σίγουρο ότι αντιμετωπίζει τουλάχιστον ο Ασπροπάρης στα πεδινά όπως αναφέρθηκε πιο πάνω. Το γεγονός πάντως ότι ο Γυπαετός παρατηρήθηκε τον χειμώνα σε ιδιαίτερα χαμηλό υψόμετρο είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό και είναι δείκτης της μειωμένης διαθεσιμότητας τροφής όταν τα κτηνοτροφικά ζώα έχουν φύγει από τα ορεινά λιβάδια και βρίσκονται κοντά στους κάμπους, ενώ πολλά από αυτά κλείνονται πλέον σε στάβλους και τρέφονται με φυράματα. Σε αυτό μάλλον φαίνεται να συνδράμουν και οι γρήγορες αλλαγές στο είδος των ζώων και στον τρόπο άσκησή της κτηνοτροφίας που εντατικοποιείται τόσο στην Ελλάδα όσο και αλλού στην Μεσόγειο ((Thibault et.al. 1993). Αναφέρεται δε στην βιβλιογραφία ότι η μικρή διαθεσιμότητα τροφής τον χειμώνα μπορεί να πλήξει ιδιαίτερα τα νεαρά άτομα (0-3 ετών) τα οποία δεν έχουν καλή εμπειρία του χώρου στην αναζήτηση και αποθήκευση τροφής (Heredia, & Heredia, 2000). Παρόμοια και για τα άλλα είδη γυπών το πρόβλημα φαίνεται να εστιάζεται στα χαμηλότερα υψόμετρα και κυρίως τον χειμώνα. Συμπερασματικά οι αλλαγές στην άσκηση της κτηνοτροφίας πρέπει να είναι ένα βασικό κεφάλαιο μελέτης για την σωστή διαχείριση των ορεινών όγκων και των γυπών και είναι αναγκαίο: Να γίνουν νέες σύγχρονες διαχειριστικές μελέτες των ορεινών λιβαδιών με κύριο άξονα την διατήρηση της βιοποικιλότητας και την οικονομικότητα της δραστηριότητας αυτής. Τα ορεινά λιβάδια της Τζένας μπορούν να λειτουργήσουν ως πρότυπο διαχείρισης λόγω του δημόσιου χαρακτήρα τους, όπου δυστυχώς Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 46

48 ατυχή γεγονότα οδήγησαν μέχρι σήμερα στην σταδιακή μείωση του κτηνοτροφικού κεφαλαίου. Να γίνει εκτεταμένη διασυνοριακή έρευνα του είδους, της κατάστασης, της τάσης και της αλλαγής στην σύνθεσης του κτηνοτροφικού κεφαλαίου καθώς του βαθμού και των αιτιών θνησιμότητας-διαθεσιμότητας τροφής για τους Γύπες. Ταυτόχρονα είναι δυνατόν να καταγραφούν οι ντόπιες φυλές των αιγοπροβάτων ή ποιμενικών σκύλων, στοιχεία απαραίτητα για να προωθηθούν σε δεύτερο στάδιο προγράμματα ενδυνάμωσης και διατήρησης της παραδοσιακής κτηνοτροφίας, της παραγωγής τοπικών προϊόντων και της αποκατάστασης των γενετικών πόρων της περιοχής Χαρτογράφηση της βλάστησης και του μέγιστου χώρου αναζήτησης τροφής των γυπών με την βοήθεια της τηλεμετρίας καθώς και μοντελοποίηση της χρήσης του χώρου από τα είδη αυτά, ώστε να εξαχθούν συμπεράσματα για τους κρισιμότερους χώρους όπου τα είδη αυτά πιθανά απειλούνται ή όπου πρέπει κατά προτεραιότητα να ξεκινήσουν διαχειριστικές δράσεις Άγρια οπληφόρα-σαρκοφάγα θηλαστικά Η διατροφική σχέση των γυπών και κυρίως του Όρνιου (είδους εξειδικευμένου στην πτωματοφαγία μεταναστευτικών οπληφόρων στην Βαλκανική χερσόνησο), ξεκινάει από το βάθος των αιώνων όταν στις περιοχές που τώρα καταλαμβάνουν τα κτηνοτροφικά ζώα έβοσκαν ελεύθερα άγρια οπληφόρα ακολουθώντας παρόμοιες μεταναστευτικές διαδρομές με αυτές των νομάδων κτηνοτρόφων (Marinkovic & Kadarzic, 1999). Στις πεδινές εκτάσεις της Θεσσαλονίκης σύμφωνα με τον Ηρόδοτο έβοσκαν κοπάδια από άγριες αγελάδες (Bos primigenius), που διατηρήθηκαν στα Βαλκάνια τουλάχιστον μέχρι το 1200, ενώ σύμφωνα με τον Πλίνιο ο ευρωπαϊκός βίσωνας (Bison bonasus) έβοσκε την εποχή εκείνη στις περιοχές γύρω από το ποτάμι του Βαρδάρη-Αξιού. Στις λοφώδεις και ορεινές περιοχές υπήρχαν ακόμα μεγάλα κοπάδια από Αγριόγιδα (Rupicapra rupicapra), Αγριοκάτσικα (Capra ibex) και Αγριοπρόβατα (Ovis musimon), που μετανάστευαν σε χαμηλότερα υψόμετρα τον χειμώνα. Η κατάσταση αυτή άλλαξε σταδιακά με την παρουσία του ανθρώπου που ακολουθώντας την εποχιακή μεταβολή της βλάστησης συνέχισε αναγκαστικά τις αρχαίες διαδρομές αλλά αντικατέστησε με ήμερα ζώα, τα κοπάδια των άγριων οπληφόρων, που διατηρήθηκαν τελικά μόνο στα απομονωμένα ορεινά σημεία. Αντίστοιχα τα σαρκοφάγα θηλαστικά με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον Λύκο έχουν στραφεί και αυτά στην εύκολα διαθέσιμη τροφή. Σήμερα η συνεισφορά των άγριων οπληφόρων στην διατροφή των γυπών πρέπει μάλλον να θεωρηθεί μηδαμινή. Πάντως η παρουσία του Γυπαετού σε κάποια ορεινά σημεία μέχρι πρόσφατα (όπως στους τρεις Εθνικού Δρυμούς, Βίκου Αώου, Ολύμπου και Σαμαριάς) δεν έχει ακόμη ξεκαθαριστεί εάν έχει σχέση με την παρουσία Αγριόγιδων και του Κρητικού Αίγαγρου (που όμως δεν υπάρχουν στην Θράκη όπου είναι γνωστό ότι ζούσε μέχρι το 1995 το τελευταίο γνωστό ενήλικο άτομο), ή με την προστασία των περιοχών από το κυνήγι ή τέλος με την τυχαία καταγραφή του είδους από τουρίστες και επιστήμονες, αφού δεν υπάρχουν συγκριτικά στοιχεία με την υπόλοιπη χώρα (Μπουρδάκης & Τσιακίρης, 2001). Πάντως φαίνεται μάλλον απίθανο ο θάνατος από Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 47

49 φυσικά αίτια των ζώων αυτών (ειδικά όταν έχουμε πληθυσμούς μερικών μόνο δεκάδων σε κάθε βουνό) να μπορεί να καλύψει έστω και μικρό μέρος των ενεργειακών αναγκών ενός ζευγαριού που ανέρχεται σε 223 κιλά τροφής τον χρόνο (Garcia & Margalida, 1998). Αντίθετα στις Άλπεις οι μεγάλοι πληθυσμοί τόσο του Αγριόγιδου όσο και του Αγριοπρόβατου καθώς και οι συχνοί θάνατοι από τις χιονοστιβάδες επαρκούν για την διατροφή του είδους (Bögel, pers. comm. 2001). Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ότι η κατάσταση και η πληθυσμιακή τάση των άγριων οπληφόρων στο ορεινό τόξο Αριδαίας είναι άγνωστη, ενώ παράλληλα έχει αποδειχθεί ότι τα είδη αυτά λαθροθηρούνται. Ο Γυπαετός πάντως έχει παρατηρηθεί μία φορά στην Τζένα να ψάχνει εξονυχιστικά τα βράχια που τα Αγριόγιδα κυρίως χρησιμοποιούν, εποχή που δεν υπήρχαν άλλα ζώα στην περιοχή, ενώ είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι κατά 80% η παρουσία του στον ορεινό όγκο ταυτίζεται σήμερα με την ζώνη εξάπλωσης του ζώου αυτού. Είναι λοιπόν σημαντικό η σχέση αυτή να αναδειχθεί και η προστασία των δύο ειδών να προωθηθεί στο άμεσο μέλλον αφού η ύπαρξη μεγάλου αριθμού από αυτά τα ζώα μπορεί δυνητικά να εξασφαλίσει την διαβίωση του είδους εδώ. Υπάρχει ακόμη άμεση ανάγκη να τεθούν ΕΚΤΟΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ όλες οι συστάδες της Τζένας όπου παρουσιάζεται το Αγριόγιδο, δηλαδή ολόκληρο το βραχώδες τόξο κοντά στα σύνορα και εσωτερικά από το Τσατάλι μέχρι και τον Βράχο Καλόγερο, ενώ να παραμείνουν εκτός διαχείρισης και οι αντίστοιχες συστάδες του Αετοχωρίου κάτω ακριβώς από τον συμμαχικό δρόμο και τους εκτεταμένους χαλικώνες του Πινόβου. Φωτογραφία 19: Πρόσφατες διανοίξεις δασικών δρόμων έχουν προσεγγίσει επικίνδυνα την τελευταία αδιάνοικτη περιοχή της Τζένας στα σύνορα, που αποτελεί και τον πυρήνα εξάπλωσης του Αγριόγιδου στην Ελλάδα. Δεξιά ο χαμηλός βράχος «Τσατάλι»( όπου τα ζώα παρατηρούνται τον χειμώνα και την άνοιξη. Οι δύο δρόμοι πρέπει να κλείσουν μόνιμα με αναχώματα, το τοπίο να αποκατασταθεί, ενώ οι παρακείμενες συστάδες κατά μήκος των συνόρων να τεθούν εκτός διαχείρισης. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 48

50 Απαιτείται λοιπόν άμεσα: η πλήρης καταμέτρηση, μελέτη και παρακολούθηση των πληθυσμών των αγρίων οπληφόρων στην περιοχή, πιθανά και με την πρωτοβουλία των κυνηγετικών συλλόγων, καθώς και των ανώτερων θηρευτών τους, ιδιαίτερα των οριακών πληθυσμών του Λύγκα (;) της Αρκούδας και φυσικά του Λύκου. Οι θετικές πρωτοβουλίες των τελευταίων με στόχο την ενδυνάμωση κάποιων τέτοιων πληθυσμών (όπως με ελάφια, ζαρκάδια κτλ) πρέπει να γίνεται μόνο κατόπιν της πλήρους γνώσης των αιτιών μείωσης των ειδών αυτών για να έχουν πραγματικά θετικά αποτελέσματα. Οι έρευνες αυτές μπορούν να ευδοκιμήσουν με το καινούργιο καθεστώς του εκτεταμένου καταφυγίου θηραμάτων Τζένας- Πινόβου και πρέπει να περιλάβει και μικρότερα είδη όπως τον λαγό, την ορεινή πέρδικα αλλά και τις χελώνες που αποτελούν τροφή για τα αρπακτικά Λόγοι κατασκευής ταϊστρών για τα πτωματοφάγα είδη αρπακτικών Η απόφαση για την σκοπιμότητα δημιουργίας ταΐστρας πτωματοφάγων ειδών σε μία περιοχή πρέπει να βασίζεται σε συγκεκριμένες ανάγκες. Κύριοι λόγοι δημιουργίας τους συνοψίζονται στην βιβλιογραφία (Mundy et al. 1987, Butchart, 1988, Verdoorn, 1997, Boshoff and Scott, 1999; Richardson, 1980) ως εξής : Προστασία των γυπών από τα δηλητηριασμένα δολώματα Παροχή συμπληρωματικής τροφής σε κρέας και κόκαλα Επιστημονική παρακολούθηση (παρακολούθηση της ηλικιακή δομής του πληθυσμού, της αναπαραγωγικής επιτυχίας, των πιθανά μαρκαρισμένων ατόμων, πρόληψη ασθενειών όπως της οστεοδυστροφίας) Επανεγκατάσταση των γυπών σε παλαιές θέσεις φωλιάσματος και κούρνιας Τεχνητή αύξηση της επιβίωσης νεαρών ατόμων και μείωση της θνησιμότητας των ενήλικων Μείωση του εύρους εξάπλωσης των νεαρών ατόμων. Σταθεροποίηση απειλούμενων πληθυσμών γυπών Μείωση των νεκρών ζώων στην ύπαιθρο και του χρόνου παραμονής τους μέχρι την αποσύνθεση, προστασία από μεταδοτικές ασθένειες Εκτίμηση της σχέσης κοινού, πουλιών, δυνατότητες εκπαίδευσης Δυνατότητα ανάπτυξης ήπιων μορφών τουρισμού (ιδιαίτερα σε απομονωμένα μέρη) Βοήθεια για την χρηματοδότηση άλλων ταϊστρών, προγραμμάτων προστασίας απειλούμενων ειδών Η περιοχή με την μεγαλύτερη παράδοση στην λειτουργία τέτοιων ταϊστρών με νεκρά ζώα για την διάσωση των γυπών (με προτεραιότητα στα μεγάλα εθνικά πάρκα) είναι η Νότια Αφρική όπου λειτουργούσαν, ήδη από το 1988, 37 τέτοιες θέσεις με πάνω από 7 είδη γυπών να τις επισκέπτονται (στο Θιβέτ και την Ινδία γίνεται παραδοσιακά το ίδιο με ανθρώπινα σώματα εδώ και πολλούς αιώνες για θρησκευτικούς λόγους). Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 49

51 Πάνω από το 1/3 των γυπών του κόσμου αναπαράγεται σε αιχμαλωσία (Houston, 1998) και για την αποκατάσταση των πληθυσμών τους χρησιμοποιείται η παροχή συμπληρωματικής τροφής ως διαχειριστικό εργαλείο (όλα τα είδη της Ευρώπης, τα περισσότερα της Αφρικής και της Βόρειας Αμερικής). Ο Γυπαετός είναι το πιο ευαίσθητο οικολογικά είδος και το πρώτο που θα εξαφανιστεί (Bijleveld, 1974). Οι ταΐστρες για το είδος αυτό έχουν χρησιμοποιηθεί με μεγάλη επιτυχία τόσο στην Νότια Αφρική, πρώτη φορά το 1966 (!) (Brown, 1990) και το Λεσότο (Piper and Segal, 2002) όσο και στην Ισπανία με πολύ μεγάλη επιτυχία (Heredia & Rasin, 1998). Πάνω από 30 τέτοιες θέσεις παρέχουν συμπληρωματική τροφή στο είδος τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα Πυρηναία (οι περισσότερες εκτός προστατευόμενων περιοχών) και 15 νέες επικράτειες έχουν δημιουργηθεί πρόσφατα λόγω αυτής της δράσης. Να σημειωθεί ότι οι τελευταίες ταΐστρες (όπως και 15 νέες στην περιοχή της Κρήτης) διαφέρουν από αυτές για τα άλλα είδη όπως θα δούμε στο επόμενο υποκεφάλαιο. Η απόφαση δημιουργίας μίας μόνιμης ταΐστρας για όλα τα πτωματοφάγα είδη στην περιοχή Πινόβου και μερικών ακόμα μόνο για τον Γυπαετό ήταν εδώ και αρκετά χρόνια αναγκαία, αλλά κρίνεται πλέον επιβεβλημένη λόγω της απότομης μείωσης την τελευταία τετραετία των πληθυσμών όλων των ειδών των γυπών Επιλογές θέσεων πειραματικών ταϊστρών Οι ομάδες χαρακτηριστικών και προϋποθέσεων χωροθέτησης δημιουργήθηκαν βάση των κριτηρίων αναγκαιότητας και εξυπηρέτησης των ταϊστρών (διαχειριστές και πουλιά) αλλά και με την βοήθεια και συμβολή της προσωπικής εμπειρίας ανθρώπων με μεγάλη πείρα στα θέματα αυτά στις περιοχές της Κρήτης, Δαδιάς και Madjarovo Βουλγαρίας. Τα κριτήρια βαθμολόγησης της «κάρτας καταλληλότητας» θέσης ήταν βασισμένα στα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου χώρου και δεν λήφθηκαν υπόψην παράμετροι που σε άλλες περιπτώσεις θα ήταν απολύτως αναγκαίοι. Χαρακτηριστικό τέτοιο κριτήριο που αναφέρεται εκτενώς στην βιβλιογραφία ιδιαίτερα της Νοτίου Αφρικής είναι η ύπαρξη και το είδος πυλώνων μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας αφού αναφέρονται εκατοντάδες καταγραμμένα θύματα γύπες (Piper and Segal, 2002) από πρόσκρουση σε αυτές. Ακόμα η ύπαρξη αεροδιαδρόμων μικρών δικινητήριων αεροπλάνων, ανεμοπλάνων και αιωροπτεριστών (και πιθανά άλλων ιπτάμενων αντικειμένων) πρέπει να λαμβάνεται υπόψη (π.χ. στην περίπτωση του Καϊμακτσαλάν) διότι θεωρείται ως υπεύθυνη για την ενόχληση των γυπών στις περιοχές που αναζητούν την τροφή τους, κουρνιάζουν, είτε φωλιάζουν (Xirouchakis, et. al. 1999). Ακόμη η παρουσία νερού θεωρείται ως βασικό στοιχείο των ταΐστρων γιατί όταν δεν υπάρχει διαθέσιμο, οι γύπες αναγκάζονται να καταναλώσουν μεγάλη ενέργεια πετώντας για να ξεδιψάσουν και να καθαριστούν από τα υπολείμματα της τροφής στο φτέρωμα τους, διαδικασία απόλυτης αναγκαιότητας για τα είδη αυτά. Οι μικρές υδατοσυλλογές κοντά στην τροφή είναι τόσο σημαντικές που πολλές φορές οι γύπες μάχονται για αυτές (Piper and Segal, 2002), γεγονός γνωστό στην Ελλάδα από την Τύμφη όπου οι Γύπες Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 50

52 συνήθιζαν να πίνουν νερό στην Δρακόλιμνη (Στάρα, pers. comm. 2000). Στην περιοχή μελέτης δεν υπάρχουν ελεύθερα νερά και έτσι το κριτήριο αυτό αποκλείστηκε από την ανάλυση, αφού μάλιστα οι αποικίες του Όρνιου στην γείτονα βρίσκονται πολύ κοντά σε μεγάλες υδατοσυλλογές. Ακόμα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι στην συγκεκριμένη περίπτωση τα κριτήρια αφορούσαν όλα τα είδη των γυπών που είναι όμως γνωστό ότι δεν χρησιμοποιούν τον χώρο με τον ίδιο τρόπο. Ο Γυπαετός για παράδειγμα είναι αυτός που κάνει τις λιγότερες επισκέψεις και τις πιο ολιγόλεπτες παραμονές στην ταΐστρα, επηρεάζεται δε έντονα από την ύπαρξη ελεύθερου οπτικού πεδίου για πλήρη έλεγχο κατά την προσγείωση και απογείωση και φαίνεται να φοβάται τις μεγάλες επιφάνειες γυαλιών στις περιπτώσεις πολύ κοντινών παρατηρητηρίων (Brown, 1990, Ξηρουχάκης, 2001). Για τους λόγους αυτούς θεωρείται ότι είναι καλύτερο να χρησιμοποιούνται ξεχωριστές θέσεις για το Γυπαετό που να επιλέγονται με αυστηρά κριτήρια ασφάλειας του πουλιού σε ορεινές απομονωμένες θέσεις όπου και παρέχεται ειδική τροφή μόνο για το είδος. Οι θέσεις που επιλέχθηκαν βέβαια είχαν σχέση με το δίκτυο των υπαρχόντων δασικών δρόμων όμως στην περίπτωση του Γυπαετού μπορούν να χρησιμοποιηθούν και θέσεις χωρίς αυτή την προϋπόθεση. Εάν ληφθεί υπόψη ότι υπάρχει δυνατότητα διάνοιξης μικρών δασικών δρόμων για την εξυπηρέτηση της δράσης τα κατάλληλα σημεία μπορούν να αυξηθούν πολύ περισσότερο, κάτι που πρέπει να εξεταστεί στην περίπτωση τουριστικής αξιοποίησης της δράσης στα ορεινά της Τζένας (π.χ. με σημείο θέας το Λυόμενο Νότιας) Παρόλο που όλα τα κριτήρια βαθμολογούνται με τον ίδιο τρόπο, δεν έχουν όλα την ίδια βαρύτητα. Για παράδειγμα οι απρόσιτες θέσεις συγκεντρώνουν πολλά θετικά για τα πουλιά, είναι όμως δύσκολο να αποτεθεί τροφή επειδή είναι πολύ απομακρυσμένα (σε δύο περιπτώσεις δεν έγιναν αποθέσεις για αυτόν το λόγο). Η χρησιμότητα πάντως της πειραματική «κάρτας καταλληλότητας» αποδείχθηκε μεγάλης ακρίβειας στην στάθμιση των διαφόρων παραγόντων και στην δυνατότητα σύγκρισης των περιοχών, ενώ το σημαντικότερο στοιχείο της ήταν ότι αναδείκνυε τα αδύνατα σημεία των υποψήφιων θέσεων που θα έπρεπε να βελτιωθούν. Η απόκλιση λόγω του υποκειμενισμού των βαθμολογητών ήταν μεγάλος μόνο σε 2 θέσεις (Γιδότοπος και Τριγωνομετρικό Γ.Υ.Σ.) και παρατηρήθηκε άλλοι να βαθμολογούν με αυστηρότητα και άλλοι με επιείκεια τις θέσεις, γενικά όμως οι βαθμολογήσεις έμοιαζαν πολύ μεταξύ τους στην προτεραιοποίηση των επιλεγόμενων θέσεων. Η αποτυχία της προσέλκυσης των πουλιών στις θέσεις με την ελάχιστη βαθμολογία μπορεί να συσχετίζεται με τυχαία φαινόμενα (π.χ. ύπαρξη τροφής ταυτόχρονα σε σημεία γνωστά για τα πουλιά κ.α.). Πάντως οι θέσεις στην περιοχή Νότιας-Περίκλειας είναι λιγότερο κατάλληλες με τις επικρατούσες συνθήκες, διότι γενικότερα οι γύπες δεν ανεμοπορούν ερευνώντας καθημερινά τα ορεινά λιβάδια τους πιθανά λόγω της μειωμένης παρουσίας κτηνοτροφικών ζώων εκεί τα τελευταία χρόνια. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 51

53 Φωτογραφία 20 :Η νεκρή αγελάδα στην θέση «φαράγγι Νότιας» εβδομάδες μετά την απόθεση. Στο κέντρο κάτω διακρίνονται εντός του κύκλου τα κόπρανα του σκυλιού που κυρίως κατανάλωσε το κρέας, ενώ εκεί κοντά βρέθηκαν αντίστοιχα κόπρανα αλεπούς. Την θέση δεν επισκέφθηκαν γύπες ή άλλα αρπακτικά. Η χρήση της πρωτότυπης αυτής μεθόδου κρίνεται αρκετά ασφαλής αλλά και ενδεικτική και έτσι πρέπει ασφαλώς να δοκιμαστεί σε διάφορες συνθήκες και περιοχές στην Ελλάδα και στην Ευρώπη για να αποτελέσει πρότυπο, μία αναγκαιότητα που αναδεικνύεται σιγάσιγά σε όλες τις χώρες που γίνονται αντίστοιχα τέτοιες δράσεις. Είναι πολύ πιθανό να υπάρξουν στο μέλλον λόγοι για διασαφήνιση ή και για τον εμπλουτισμό των κριτηρίων, να γίνουν διαφορετικές ομαδοποιήσεις των κατηγοριών και να εξειδικευθούν σε σχέση με τα είδη όπου απευθύνονται Εύρεση - Απόθεση Το πρόβλημα εύρεσης νεκρών ζώων ήταν ιδιαίτερα δύσκολο να ξεπεραστεί στην αρχή λόγω των πρόσφατων αυστηρών περιορισμών της Ε.Ο.Κ. και ταυτόχρονα της παράνομης ρίψης των περισσότερων σε διάφορες θέσεις. Έτσι ήταν δύσκολο να δημιουργηθεί γρήγορα το απαραίτητο κλίμα εμπιστοσύνης, αργότερα όμως με την βοήθεια των κτηνιάτρων που έλεγχαν τα νεκρά ζώα ή με την ενεργή εμπλοκή του ΕΛ.Γ.Α. στον κτηνιατρικό έλεγχο και την διάθεση των νεκρών ζώων, η δράση διευκολύνθηκε και προβλέπεται να υπάρχει ίσως και πρόβλημα υπερδιάθεσης στο άμεσο μέλλον. Η οργάνωση του συστήματος απόθεσης με την αγορά τζιπ 4Χ4 και κατασκευής ανατρεπόμενης καρότσας (όπως και στην Δαδιά) κρίνεται αναγκαία για την άρτια συνέχιση της δράσης. Ο τρόπος αυτός φάνηκε να είναι ο καλύτερος τρόπος μεταφοράς της τροφής σε σχέση με όλα τα μέσα που δοκιμάστηκαν διότι είναι ο προτιμότερος συνδυασμός τόσο για την απόθεση ζώων στον περιφραγμένο χώρο, όσο και για την μεταφορά των αεροστεγών δοχείων σε απομονωμένα μέρη μόνο για τον Γυπαετό. Το όλο κόστος δεν υπερβαίνει τα 15 χιλιάδες Ευρώ ( ~5 εκατομμύρια δρχ). Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 52

54 7.6. Παρακολούθηση Η συνεχής παρακολούθηση αποδείχθηκε το πιο ευαίσθητο σημείο της όλης δράσης διότι είναι το περισσότερο χρονοβόρο και απαιτητικό κομμάτι της. Παρόλο που απασχολήθηκαν πολλοί εθελοντές ο χρόνος ήταν ελάχιστος σε σχέση με τον απαιτούμενο για τέτοιου είδους εργασίες και κρίθηκε άκρως απαραίτητο η συνεχής επιτήρηση της δράσης από τον ντόπιο φύλακα της περιοχής. Η συμμετοχή δασικών υπαλλήλων στην παρακολούθηση καθώς και κτηνοτρόφων κρίνεται ιδιαίτερα ικανοποιητική και είναι ένας ωραίος τρόπος συμμετοχής του ευρύτερου κοινού στην δράση, πρέπει όμως να γίνεται σε καθορισμένα πλαίσια και πάντοτε χωρίς την ενόχληση των πουλιών. Η ενόχληση ήταν ιδιαίτερα αυξημένη στην περίπτωση του «Κόκκινου Βράχου-Καλόγερου» Αετοχωρίου όπου κάθε μέρα οι κτηνοτρόφοι περνούσαν κοντά από το σημείο αυτό για να ελέγξουν τα ζώα τους αλλά και ορειβάτες περνούσαν σε σχετικά κοντινή απόσταση από το σημείο απόθεσης (χωρίς όμως να έχουν οι ίδιοι οπτική επαφή). Η θέση αυτή λοιπόν κρίνεται πολύ καλή αλλά δεν πρέπει να χρησιμοποιείται όλες τις εποχές, παρά μόνο νωρίς την άνοιξη και αργά το φθινόπωρο, κάτι που δεν έγινε φέτος λόγω των προγραμματισμένων υλοτομιών σε κοντινή συστάδα). Τα αποτελέσματα της παρακολούθησης είναι ιδιαίτερα ικανοποιητικά συσχετιζόμενα με τον ελάχιστο χρόνο που ήταν διαθέσιμος. Ιδιαίτερα η παρατήρηση του Γυπαετού ακριβώς πάνω από το σημείο απόθεσης επισφράγισε την ορθή εκλογή της θέσης ενώ η ανακάλυψη υπολειμμάτων του πουλιού θεωρείται απόδειξη της χρήσης της θέσης αυτής. Να σημειώσουμε ότι η άμεση παρατήρηση του Γυπαετού στην θέση ταΐστρας θεωρείται γενικά σπάνια αλλά και μόνο η αύξηση της παρουσίας του είδους σε μία περιοχή συσχετίζεται άμεσα με την λειτουργία της (Bristow, 1994; Xirοuchakis, pers. comm.2001), όπως συμβαίνει και με το Χρυσογέρακο, γεγονός που επιβεβαιώθηκε και για το δεύτερο είδος. Τα αποτελέσματα των συγκρίσεων των δύο θέσεων («Καλόγερος» και «Φαράγγι Αγιάσματος») αν και ελάχιστου πειραματικού χρόνου συμπίπτουν με έρευνα που έγινε στην Νότια Αφρική επί 23 χρόνια σε ταΐστρα για το είδος. Έτσι σύμφωνα με τον Brown (1990) στην Νότια Αφρική ο Γυπαετός είναι συχνότερα παρών από τα άλλα είδη αλλά προσγειώνεται και καταναλώνει την τροφή στην θέση απόθεσης πολύ λιγότερο (παίρνει μόνο 2% του συνόλου της διατροφής του ανά έτος από εκεί) και προτιμάει την ορεινή από την μετρίου υψομέτρου θέση. Η μετρίου υψομέτρου θέση συγκεντρώνει εκεί, όπως και στην δικιά μας περίπτωση, πολύ περισσότερα είδη αρπακτικών -2 είδη στην ορεινή και 7 στην μετρίου υψομέτρου αντίστοιχα- (βλέπε και Παράρτημα 10). Η θέση αυτή είναι πιθανό να έλξει λοιπόν πολύ περισσότερα είδη κατά την μετανάστευση στο μέλλον εάν υπάρχει συνεχής παρουσία τροφής όπως τον Βασιλαετό, τον Τσίφτη και τον Ψαλιδιάρη που δεν παρατηρήθηκαν φέτος (Ξηρουχάκης, 2001), ιδιαίτερα εάν η τροφή είναι διαφόρων μεγεθών π.χ. ο Ασπροπάρης προτιμά μικρότερα ζώα (Meretsky and Mannan, 1999). Ακόμη στην ταΐστρα παρατηρούνταν στην Νότια Αφρική πολύ περισσότερα ανήλικα από ενήλικα άτομα, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από την Ισπανία. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με περιόδους γενικότερης έλλειψης τροφής δείχνει ότι οι ταΐστρες μπορούν να βοηθήσουν στην αναπαραγωγική επιτυχία και την επιβίωση των νεαρών ατόμων. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 53

55 Είναι ακόμη γνωστό εδώ και αρκετά χρόνια ότι οι ταΐστρες προσελκύουν τους Γύπες (ιδιαίτερα τα Όρνια) στις θέσεις που φώλιαζαν παλαιότερα γεγονός που έχει αποδειχθεί τόσο μετά την επανεισαγωγή του είδους στην Γαλλία (Bonnet et al. 1990), αλλά και σε υπάρχοντες πληθυσμούς στην Ισπανία (Irribaren, 1975), στη Νότια Αφρική αλλά και στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα στην Δαδιά μετά την έναρξη της δράσης τα Όρνια επέστρεψαν στις θέσεις φωλιάσματος μετά από 13 χρόνια (Hallmann, 1999b) και στην Βουλγαρία, όπου στο Matjarovo (την μόνη αναπαραγωγική θέση της χώρας) τα Όρνια επέστρεψαν εκεί μετά από πολλά χρόνια λόγω αυτής της έναρξης αυτής της δράσης. Τέλος ο ρυθμός της απόθεσης και της ανανέωσης της τροφής εξαρτάται από τον αριθμό των Γυπών που την επισκέπτεται. Στην Γιουγκοσλαβία 20 τόνοι τροφής αποτέθηκαν σε μία αποικία γυπών ~40 ζευγαριών (Grubač, 2001 pers. commm) ενώ στα Γαλλικά Πυρηναία σε 20 ταΐστρες το 1985/6 αποτέθηκαν 50 τόνοι τροφής μετά την απομάκρυνση των κτηνοτρόφων το φθινόπωρο (Elosegi, 1987). Η δημιουργία αλυσίδας ταϊστρών στο ορεινό τόξο Αριδαίας όπως έχει προταθεί στην πρόσφατη συνάντηση στο Kavadartsi της Π.Γ.Δ.Μ. πρέπει να αποτελεί ένα βραχυπρόθεσμο στόχο και οι πιθανές νέες υποψήφιες θέσεις πρέπει την επόμενη περίοδο να εξεταστούν, όχι μόνο για την διασφάλιση της συνέχειας της παρουσίας του είδους εκεί αλλά και για την διασφάλιση των πουλιών και ελαχιστοποίησης της πιθανότητας δηλητηρίασης, δεδομένου ότι μαρκαρισμένος Γυπαετός ταξίδεψε ως και 90 χιλιόμετρα για να επισκεφθεί ταΐστρα από την θέση αναπαραγωγής (Brown, 1990). Πρώτο αναμενόμενο αποτέλεσμα για το επόμενο καλοκαίρι είναι η δράση αυτή να βοηθήσει την αύξηση της αναπαραγωγικής επιτυχίας των ζευγαριών των Όρνιων της Π.Γ.Δ.Μ.. Το παραπάνω μέτρο χρησιμοποιήθηκε στην Γαλλία (Terrasse, et al. 1994) όπου η σταδιακή εγκατάλειψη παλαιών ταϊστρών κοντά στις αποικίες σε συνδυασμό με την δημιουργία νέων θέσεων σε συνεργασία με τους κτηνοτρόφους σε ευρύτερες περιοχές, βοήθησαν τα πουλιά να ψάχνουν μεγαλύτερο εύρος και να είναι λιγότερο εξαρτώμενα από την επιστημονική ομάδα παρακολούθησης. Στην παρακολούθηση χρήσιμο εργαλείο κρίνεται ότι αποτελεί η φωτοπαγίδα διότι τα αποτελέσματα της είναι ιδιαίτερα ικανοποιητικά, χρειάζεται όμως συχνό έλεγχο του φιλμ διότι στην περίπτωση εισβολής θηλαστικού εντός της περίφραξης το φιλμ θα τραβηχτεί όλο σε λίγη ώρα. Τέλος πρέπει να τονιστεί ότι μόνο με την άρτια συνέχιση της διαβαλκανικής δράσης, την ταυτόχρονη ανταλλαγή στοιχείων και την ταχεία ενημέρωση μπορεί η παρακολούθηση να πετύχει τον σκοπό της. Απαραίτητη είναι ακόμα η στήριξη και καλοπροαίρετη συνεργασία όλων των κρατικών φορέων, του Δασαρχείου, του Κυνηγετικού κόσμου, των Ο.Τ.Α. και πολλών εθελοντών (ντόπιοι, κτηνοτρόφοι, ορειβάτες, υλοτόμοι κτλ) για την πλήρη κάλυψη των απαραίτητων ωρών παρακολούθησης, γεγονός που είναι πραγματικότητα και βάση της επιτυχίας του μακρόχρονου προγράμματος επανεισαγωγής του Γυπαετού στις Άλπεις με την συμμετοχή 4 χωρών, δεκάδων συλλόγων, οργανώσεων και φορέων και εκατοντάδων εθελοντών. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 54

56 8. ΑΛΛΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ 8.1. Συνεργασία με τους άλλους φορείς Στα πλαίσια της δράσης κρίθηκε αναγκαίο να συνεργαστούμε με φορείς που έχουν αναπτύξει αντίστοιχες δράσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έτσι: Προσκλήθηκαν δύο φορές συνεργάτες από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης που συμμετέχουν στο «Πρόγραμμα Διατήρησης του Γυπαετού στην Ελλάδα» Life-NATURE B4-3200/98/444 (βλέπε στο παράρτημα 11 την επισυναπτόμενη αναφορά του επιστημονικού υπευθύνου Σταύρου Ξηρουχάκη από την πρώτη του επίσκεψη στην περιοχή). Η δεύτερη επίσκεψη είχε ως αντικείμενο την εγκατάσταση της φωτοπαγίδας (βλέπε και Φωτογραφία 7). Συμμετείχαμε εθελοντικά στην διαβαλκανική συνάντηση εργασίας στην Π.Γ.Δ.Μ. που διοργανώθηκε από το WFF Βουλγαρίας στο Kavadarci με θέμα τις δράσεις για την σωτηρία των γυπών στα Βαλκάνια όπου και έγινε παρουσίαση της δράσης (το πρόγραμμα της συνάντησης επισυνάπτεται στο Παράρτημα 12), (βλέπε και Φωτογραφία 21). Φωτογραφία 21: Ο χώρος της συνάντησης εργασίας για την σωτηρία των γυπών στα Βαλκάνια στην Δασολογική Σχολή του Kavadartsi στην Π.Γ.Δ.Μ. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 55

57 Επισκέφθηκαν την διασυνοριακή περιοχή και ενημερώθηκαν για την δράση α) ο αντιπρόεδρος της Γαλλικής Ορνιθολογικής Εταιρείας Μ. Terrasse, που έχει μεγάλη εμπειρία στους γύπες (δημοσιεύσεις, άρθρα, ντοκιμαντέρ κτλ) έχοντας παίξει πρωτεύοντα ρόλο στην επανεισαγωγή τριών ειδών γυπών στην Γαλλία (Γυπαετό, Όρνιο και Μαυρόγυπα) και που είχε επισκεφθεί την ευρύτερη περιοχή πριν 30 χρόνια. β) ο Emo Stoinov - συντονιστής του διαβαλκανκού προγράμματος παρακολούθησης των Γυπών. γ) Ο Ben Hallmann ορνιθολόγος και συνεργάτης του έργου που πρώτος είχε εντοπίσει το είδος στο Ελληνικό τμήμα και έχει μεγάλη εμπείρα στους γύπες γενικότερα. Φωτογραφία 22: Η προσκεκλημένη ομάδα ξένων ορνιθολόγων στο Φαράγγι του Πευκωτού. Από αριστερά ο Emilian Stoinov υπεύθυνος του διαβαλκανικού προγράμματος για τους Γύπες Vultura, δίπλα του καθιστός ο Ben Hallmann που πρώτος «ανακάλυψε» τον Γυπαετό στην περιοχή. Όρθιος στο κέντρο ο M. Terrasse, αντιπρόεδρος της Γαλλικής Ορνιθολογικής Εταιρίας (LPO) και κινηματογραφιστής, γνωστός παγκοσμίως για τις δράσεις επανεισαγωγής Γυπών στην Ευρώπη. Τέλος δεξιά η πρόεδρος της οργάνωσης WFF Βουλγαρίας. Συμμετείχαμε μαζί με τον νέο φύλακα της περιοχής Παντελή Κωνσταντίνου και την ομάδα εθελοντών στην διαβαλκανική συνάντηση εργασίας στην Βουλγαρία για το Όρνιο, που διοργανώθηκε από το Eastern Griffon Vulture Working Grup στο Matzarovo και στην Δαδιά, και επίσης σε όλες τις εκπαιδευτικές εκδρομές στα πλαίσια της συνάντησης. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 56

58 Φωτογραφία 23: Η συνάντηση εργασίας για το Όρνιο και ο χώρος των παρουσιάσεων στο Matjarovo της Βουλαγρίας. Ορθιος διακρίνεται ο πρόεδρος του Eastern Griffon Vulture Working Group, Ralf Bögel από την Αυστρία. Φωτογραφία 24: Η θέση απόθεσης νεκρών ζώων στην Νοτιανατολική Ροδόπη. Διακρίνεται μικρό κτίσμα (τσιμεντένια πλατφόρμα) που κατασκευάστηκε (λανθασμένα) από το κράτος για την τοποθέτηση της τροφής που δεν χρησιμοποιήθηκε τελικά. Σήμερα τα νεκρά ζώα αποθέτονται πάνω στην πλαγιά ενώ οι δύο βράχοι στα αριστερά και δεξιά της φωτογραφίας χρησιμοποιούνται ως θέσεις κούρνιας από τους γύπες. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 57

59 Φωτογραφία 25: Η ομάδα εθελοντών, ο φύλακας και μέλη της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας έξω από το κτίριο της συνάντησης εργασίας στο Matjarovo της Βουλγαρίας. Από αριστερά διακρίνονται ο φύλακας Παντελής Κωνσταντίνου, οι εθελοντές Λαυρέντης Σιδηρόπουλος, Πάνος Αζμάνης και Καλλιόπη Στάρα, ο γράφοντας και τα μέλη της ΕΟΕ Λευτέρης Κακαλής και Γιάννης Τσουγκράκης. Φωτογραφία 26: Καλαίσθητη ξύλινη πινακίδα ενημέρωσης κοινού για το κέντρο ενημέρωσης των γυπών στην Βουλγαρία (Ματζάροβο). Στα βράχια στο βάθος βρίσκεται η αποικία των Όρνιων. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 58

60 Πραγματοποιήθηκαν εθελοντικά δύο επισκέψεις στα κέντρα αναπαραγωγής σε αιχμαλωσία του Γυπαετού και του Ασπροπάρη αντίστοιχα σε Αυστρία και Ιταλία από έναν εθελοντή (Πάνος Αζμάνης) και από τον γράφοντα καθώς και μία επίσκεψη σε Κέντρο Περίθαλψης Αγρίων Ζώων στην Stara Zagora στην Βουλγαρία (βλέπε Φωτογραφία 27). Φωτογραφία 27: Ανήλικο όρνιο στο Κέντρο περίθαλψης αγρίων ζώων της περιβαλλοντικής ομάδας Green Balkans στην Κτηνιατρική σχολή της πόλης Stara Zagora, Βουλγαρία Έγιναν επάλληλες επισκέψεις και επαφές με τα Σφαγεία Αλμωπίας και τον πρόεδρο των Βιομηχανικών Σφαγείων Ελλάδος, Μεγαλοβασίλη Βασίλη και προγραμματίστηκε η συνέχεια της δράσης. Πραγματοποιήθηκαν επάλληλες συναντήσεις με τον πρόεδρο του Κυνηγετικού Συλλόγου Αλμωπίας και την ΣΤ Κυνηγετική Ομοσπονδία με σκοπό την ενημέρωσή τους για την δράση καθώς και τον τρόπο πάταξης της λαθροθηρίας και παρακολούθησης της δράσης. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 59

61 9. ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΦΟΡΕΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΤΑΪΣΤΡΑΣ 9.1. Περιγραφή διαδικασίας από την παραλαβή μέχρι την τοποθέτηση του πτώματος Η πρώτη φάση της διαδικασίας περιλαμβάνει την ανεύρεση νεκρών ζώων. Η διαδικασία αυτή μπορεί να γίνει μέσω του ΕΛ.Γ.Α. που ελέγχει πάντα τις περιπτώσεις απώλειας ζωϊκού κεφαλαίου και με τον τρόπο αυτόν εξασφαλίζεται ο έλεγχος πριν την παραλαβή της καθαρότητας του ζώου από μεταδοτικές νόσους. Ζώα που έχουν πεθάνει από επιδημικές ασθένειες δεν πρέπει να παραλαμβάνονται. Πάντοτε θα πρέπει να είναι γνωστή η αιτία θανάτου του ζώου για παραλαβή και θα πρέπει να ελέγχεται από αρμόδιο κτηνίατρο και να συμπληρώνεται το Πρωτόκολλο Προμηθευτών Νεκρών Ζώων (Παράρτημα 6). Το σύστημα ανεύρεσης λειτουργεί ευκολότερα όταν υπάρχει ένας υπεύθυνος και πάντα ένα τηλέφωνο στο οποίο θα απευθύνεται ο κτηνοτρόφος ή ο κτηνίατρος, ενώ την ενημέρωση για την ανάγκη διάθεσης των νεκρών ζώων μπορεί να αναλάβει ο φύλακας ή ο υπεύθυνος παραλαβής-διάθεσης. Είναι αναμενόμενο μετά το πρώτο διάστημα στο ξεκίνημα της δράσης να υπάρχουν πολύ περισσότερα ζώα προς διάθεση από τα αναγκαία, θα πρέπει λοιπόν ρητώς να αποτρέπεται η αυτόβουλη τοποθέτησή τους από τους κτηνοτρόφους σε οποιαδήποτε θέση. Κανόνας απαράβατος πρέπει να είναι πάντα πριν την απόθεση του νεκρού ζώου να εξασφαλίζεται η δυνατότητα συνεχούς παρακολούθησης των πουλιών που θα το καταναλώσουν. Η παραλαβή πρέπει να γίνεται όσο το δυνατόν γρηγορότερα, διότι η παραμονή του πάντα δημιουργεί προβλήματα υγιεινής από την μία, ενώ η κατανάλωσης του κρέατος γίνεται από προνύμφες εντόμων, που ιδιαίτερα το καλοκαίρι είναι αρκετά γρήγορη. Η παραλαβή και μεταφορά της τροφής πρέπει να γίνεται κατά προτίμηση από το ίδιο αυτοκίνητο ή τρακτέρ διότι τα πουλιά γρήγορα μαθαίνουν να το αναγνωρίζουν ενώ είναι δύσπιστα σε άλλα και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την ασφάλεια των πουλιών. Ακόμη, ο υπεύθυνος της δράσης είναι καλό να φοράει στολή, έχει παρατηρηθεί ότι οι γύπες αναγνώριζαν και παρέμεναν ήσυχοι στην παρουσία εργατών με ομοιόμορφες στολές ενώ ενοχλούνταν και απομακρύνονταν όταν προσέγγιζαν κανονικά ντυμένοι άνθρωποι (Piper and Segal, 2002). Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 60

62 Φωτογραφία 28: Τρόπος μεταφοράς τροφής για τους γύπες (νεκρής αγελάδας) με την χρήση διαξονικού τρακτέρ στην περιοχή «Κόκκινος Βράχος-Καλόγερος» Αετοχωρίου. Αριστερά ο φύλακας του έργου Βάσιος Ανέστης. Η μεταφορά και η τοποθέτηση του νεκρού ζώου πρέπει να γίνεται με ιδιαίτερη προσοχή και πάντοτε με προφυλάξεις για την περίπτωση ατυχημάτων. Στην μεταφορά το νεκρό ζώο πρέπει να ασφαλίζεται στην καρότσα για να μην γλιστρήσει, ενώ στην περίπτωση των δοχείων με υπολείμματα σφαγείων πρέπει να δένονται και να κλείνουν ερμητικά τα καπάκια τους. Η κατασκευή ενός ανατρεπόμενου τρέιλερ είναι η πιο συμφέρουσα και κατάλληλη λύση για κάθε περίπτωση, ιδιαίτερα όταν αυτό μπορεί να συρθεί από αμάξι 4Χ4 η τρακτέρ. Φωτογραφία 29: Απόθεση τροφής στο Φαράγγι Νότιας με χρήση τρακτέρ και ανατρεπόμενης καρότσας (πλάνο από την ψηφιακή Βιντεοσκόπηση της δράσης). Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 61

63 Η τοποθέτηση του ζώου πρέπει να γίνεται με προσοχή και είναι καλό να γίνεται σε διπλανά κάθε φορά σημεία ώστε να μην καλύπτονται τα υπολείμματα των προηγούμενων ζώων, ιδιαίτερα οι σκελετοί, τμήματα των οποίων χρησιμοποιεί ο Γυπαετός για πολλούς μήνες αργότερα. Είναι ακόμη καλό μέρος από τα μεγαλύτερα υπολείμματα (λεκάνες, κρανία κτλ.) να θρυμματίζονται διότι μικρά τμήματα σπασμένων κοκάλων χρησιμοποιούν τα Όρνια ως απαραίτητη πηγή ασβεστίου την περίοδο ανατροφής των νεοσσών τους (το ασβέστιο ξεπλένεται γρήγορα από τον καιρό εάν δεν υπάρχουν θηλαστικά να τα θρυμματίσουν). Το μέτρο αυτό βοήθησε για να σωθεί από την εξαφάνιση το Όρνιο «του Ακρωτηρίου» (Gyps coprotheres) στην Νότια Αφρική (Piper and Segal, 2002). Το πτώμα πρέπει να ανοίγεται με ειδικό εργαλείο από την μεριά της κοιλιακής χώρας (αφού εντός της περίφραξης δεν υπάρχουν σαρκοφάγα θηλαστικά για να το κάνουν) ώστε να διευκολυνθούν οι γύπες να τραφούν με τα εντόσθια του ζώου που προτιμούν, ενώ είναι καλό να σχίζεται και η επιδερμίδα του ζώου σε 2-3 σημεία ώστε να είναι ευκολότερο για τα πουλιά να προσεγγίσουν άμεσα το κρέας. Το άνοιγμα πρέπει να γίνεται με μεγάλη προσοχή και σιγά-σιγά, γιατί πολλές φορές τα αέρια στο εσωτερικό τινάζονται με μεγάλη ορμή. Ακόμη είναι προφανές ότι τα νεκρά ζώα πρέπει να τοποθετούνται σε μέρη όπου μπορούν οι γύπες να κινηθούν άνετα, ιδιαίτερα στην απογείωση και προσγείωση και όχι κοντά στην περίφραξη. Τέλος τα υπολείμματα σφαγείων που θα καταναλωθούν από τον Ασπροπάρη μπορούν να τοποθετούνται σε ξεχωριστά σημεία ώστε να αποφεύγεται η απευθείας κατανάλωσή τους από το Όρνια και ο ανταγωνισμός. Εκείνα τα υπολείμματα που είναι για τον Γυπαετό (άκρα μικρών ζώων) καλό είναι να τοποθετούνται σε «καθρέφτες» δηλαδή πλάκες ώστε να είναι άμεσα αντιληπτά από το πουλί και να είναι ευκολότερο να καταμετρηθούν. Τέλος το ζύγισμα της τροφής που αποτίθεται είναι μια σημαντική παράμετρος υπολογισμού της κατανάλωσης και πρέπει όποτε είναι δυνατόν να πραγματοποιείται. Για την πλήρη καταγραφή όλων των παραπάνω πρέπει να συμπληρώνεται η Βάση Δεδομένων Ταΐστρας (Παράρτημα 7 Α, Β, Γ) 9.2 Τήρηση κανόνων υγιεινής Τα θέματα υγιεινής είναι ύψιστης σημασίας και πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στην απόλυτη τήρησή τους. Έτσι πρέπει να χρησιμοποιούνται ΠΑΝΤΑ ΓΑΝΤΙΑ μίας χρήσης και για την παραλαβή και κατά την τοποθέτηση-σύρσιμο του νεκρού ζώου και των υπολειμμάτων των σφαγείων. Η απολύμανση των χεριών και των παπουτσιών θεωρείται επιβεβλημένη σε κάθε επίσκεψη στην περίφραξη και μετά την διαδικασία της απόθεσης. Είναι προτιμότερο να χρησιμοποιούνται πάντα τα ίδια παπούτσια και να είναι λαστιχένια (π.χ. γαλότσες) που καθαρίζονται ευκολότερα. Ακόμα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στον καθαρισμό του αμαξώματος και των υλικών μεταφοράς, που θα πρέπει ΠΑΝΤΟΤΕ να καθαρίζονται αμέσως μετά την απόθεση. Για την αποφυγή ατυχημάτων πρέπει να υπάρχει μαζί πάντοτε ένα έμπειρο άτομο και ποτέ να μην αναλαμβάνει την απόθεση-μεταφορά κ.τ.λ. άτομο που δεν έχει εμπειρία στο θέμα αυτό. Απαραίτητη είναι πάντα η ύπαρξη ενός φαρμακείου με τα απαραίτητα για περιπτώσεις πρώτης ανάγκης, καθώς και χειρουργικές μάσκες (ιδιαίτερα το καλοκαίρι) που μπορούν να χρησιμοποιούνται για την αποφυγή απευθείας επαφής με τα αέρια αποσύνθεσης. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 62

64 9.3 Προβλήματα που αντιμετώπισε η ομάδα έργου και ο τρόπος που αντιμετωπίστηκαν Το σοβαρότερο πρόβλημα που αντιμετώπισε η ομάδα ήταν στην οργάνωση του χρόνου στην συνεχή παρακολούθηση του αποτελέσματος, διαδικασία ιδιαίτερα χρονοβόρα και δύσκολη. Από την στιγμή της απόθεσης περνούν αρκετές ημέρες ώσπου τα πουλιά να καταναλώσουν το νεκρό ζώο, ιδιαίτερα τις πρώτες φορές που αυτά είναι δύσπιστα και λίγα αριθμητικά., εάν μάλιστα πρόκειται για ενήλικο βοοειδές. Ακόμα δυσκολότερο είναι να εντοπιστεί ο Γυπαετός που επισκέπτεται το πτώμα μήνες αργότερα και για ελάχιστο χρόνο, δηλαδή τόσο όσο για να αποσπάσει ένα κομμάτι από τον σκελετό και να εξαφανιστεί ξανά. Η ενημέρωση των κτηνοτρόφων για την χρησιμότητα και την αναγκαιότητα της δράσης ήταν ακόμα ένα πρόβλημα χρόνου. Οι κτηνοτρόφοι δείχνουν να φοβούνται την εξάπλωση ασθενειών με την παρουσία των γυπών. Στην δεύτερη απόθεση νεκρού ζώου ο κτηνοτρόφος έκαψε επιφανειακά την νεκρή αγελάδα πιστεύοντας ότι με τον τρόπο αυτό αποστείρωνε τον χώρο, ενώ αντίθετα αναφέρεται ότι το πλεονέκτημα των «εστιατορίων γυπών» έναντι της αποτέφρωσης είναι η απουσία βακτηρίων στο υπόγειο νερό (;) (Piper and Segal, 2002) που μπορούν με τον τρόπο αυτό να εξαπλωθούν. Φωτογραφία 30: Απόπειρα καύσης του νεκρού ζώου από κτηνοτρόφο για «απολύμανση» του χώρου. Τελικά οι γύπες επισκέφθηκαν το νεκρό ζώο και κατανάλωσαν την τροφή που είχε απομείνει. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 63

65 Η ομάδα παρακολούθησης προσπάθησε να επιλύσει τέτοιου είδους προβλήματα με την συνεχή επαφή με τους ντόπιους κατοίκους, την συνεχή ενημέρωση πριν από την δράση, αλλά και με την διακίνηση έντυπου υλικού. Δυστυχώς δεν πραγματοποιήθηκε η ενημέρωση των μετακινούμενων κτηνοτρόφων που βρίσκονταν το καλοκαίρι στα ορεινά λιβάδια. Η ενημέρωση πρωτίστως των τελευταίων θεωρείται πρώτης προτεραιότητας. Χρειάζεται ακόμη ιδιαίτερη προσοχή στην ενημέρωση κυρίως των κυνηγών διότι υπάρχει η γενικότερα λανθασμένη εντύπωση από κάποιους ότι οι γύπες σκοτώνουν ζωντανά θηράματα, ή ότι τα αρπακτικά πουλιά λειτουργούν ανταγωνιστικά με τους κυνηγούς, δεν είναι δε καθόλου γνωστός ο πραγματικός ρόλος των αρπακτικών, που μέσω της επιλογής των ευκολότερων (υπολειπόμενων) θυμάτων χαρακτηρίζονται ως εξυγιαντές των θηραματικών πληθυσμών. Τέλος πρέπει να τονιστεί ότι η λειτουργία των ταϊστρών μπορεί να λειτουργήσει αντίστροφα εάν τα πουλιά αποκτήσουν οικειότητα με τον χώρο και τελικά να γίνει η εκατόμβη τους, αφού ένα δηλητηριασμένο δόλωμα αρκεί για να ξεκληρίσει έναν ολόκληρο πληθυσμό. Για τον λόγο αυτόν η σχέση του διαχειριστικού φορέα με την τοπική κοινωνία θα πρέπει να επιδιώκεται να είναι άριστη και πάντα οι όποιες διαφορές να λύνονται σε κλίμα απόλυτης εμπιστοσύνης και λογικής συζήτησης και αντιπαράθεσης και ποτέ με την επιβολή απαγορεύσεων και την δημιουργία καχυποψίας. Συμπερασματικά το θέμα της λειτουργίας των ταϊστρών είναι ιδιαίτερα λεπτό και χρειάζεται πάντοτε να υπάρχει απόλυτη κοινωνική συναίνεση και συνεχής επιστημονική παρακολούθηση και επιτήρηση Απόφαση δημιουργίας μόνιμης θέσης παροχής τροφής Όπως είχε διαπιστωθεί από την πρώτη φάση του προγράμματος (Τσιακίρης, 2001) η δημιουργία μόνιμης περιφραγμένης θέση ήταν αναγκαία λόγω της συνεχούς παρουσίας ποιμενικών σκύλων που κατανάλωναν μεγάλο μέρος της τροφής αλλά και της αυξημένης πιθανότητας προσέλκυσης λύκου και δημιουργίας άσχημου κλίματος στους κτηνοτρόφους. Παρόλα αυτά η σημασία της παρουσίας των σαρκοφάγων θηλαστικών συζητείται αρκετά σε σχέση με τον ρόλο τους στον κύκλο αποικοδόμησης των νεκρών ζώων (Piper and Segal, 2002) και κρίνονται κάποτε απαραίτητα πρώτον για το άνοιγμα του ζώου αλλά κυρίως όπως αναφέρθηκε παραπάνω για τον θρυμματισμό των κοκάλων και την θρέψη των νεοσσών των Γυπών με ασβέστιο. Ακόμη έχει αναφερθεί στην βιβλιογραφία ότι η διατροφή αγελάδων με κόκαλα (που μπορεί να προέρχονται από ταΐστρες) μπορεί να προκαλέσει φυματίωση (Piper and Segal, 2002), όμως δεν μας αναφέρθηκε κανένα τέτοιο πρόβλημα από την περιοχή του Matjarobo, όπου οι μικρόσωμες θρακιώτικες αγελάδες έβοσκαν εντός μίας τέτοιας θέσης. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 64

66 Φωτογραφία 31: Στον χώρο απόθεσης τροφής για τους Γύπες στο Matjarovo της Βουλγαρίας, συχνά μικρόσωμες αγελάδες της Ροδόπης βόσκουν ανάμεσα στα υπολείμματα των σκελετών. Στα αριστερά διακρίνεται μέρος του δρόμου που χρησιμοποιείται για την μεταφορά της τροφής. Η τελική θέση που επιλέχθηκε ήταν το «Φαράγγι Αγιάσματος» διότι δεν καλύπτεται σχεδόν ποτέ με χιόνι, ενώ η παρακολούθηση είναι πολύ ευκολότερη ακόμα και από την πεδινή περιοχή. Η κατασκευή ακολούθησε τα πρότυπα της βιβλιογραφίας (Butchart 1988, Verdoorn 1997) όπου προτείνεται ένας ελάχιστος χώρος 50 Χ 50 μέτρων που να είναι περιφραγμένος με συρματόπλεγμα, στηριγμένο σε χοντρούς πασσάλους (για τον αποκλεισμό και των αγελάδων) και θαμμένο στην γη 50 εκατοστά. Ο τελευταίος παράγοντας κρίθηκε ότι ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί λόγω της τραχύτητας του εδάφους, και αποφασίστηκε η αγκίστρωση δεύτερου κοντύτερου συρματοπλέγματος εξωτερικά ώστε να αποφεύγεται η απευθείας επαφή των ζώων με την κάτω ακμή της περίφραξης. Φωτογραφία 32: Κοντινό πλάνο της περίφραξης που κατασκευάστηκε αρχικά στο «Φαράγγι Αγιάσματος» αλλά εξαιρετικά δυνατοί άνεμοι την κατέστρεψαν μερικώς. Η νέα θέση κατασκευής βρίσκεται στο άνω κέντρο της φωτογραφίας στα όρια του φαραγγιού. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 65

67 Η αρχική θέση επιλέχθηκε σε πλαγιά στα κατάντι του πλησιέστερου χωματόδρομου λόγω της περιορισμένης δυνατότητας μεταφοράς υλικών. Το τελικό αποτέλεσμα άντεξε τελικά μόνο 2 βδομάδες όταν μετά από ισχυρό άνεμο (που έσπασε και μικρά δέντρα) οι πάσσαλοι βγήκαν από το έδαφος και η κατασκευή κατέρρευσε μερικώς. Έτσι επιλέχθηκε μία νέα κοντινή στην προηγούμενη θέση αφού πρώτα βρέθηκε νέος τρόπος προσέγγισης μηχανημάτων διακόσια μέτρα πιο κάτω, η κατασκευή της οποίας θα πραγματοποιηθεί το αμέσως επόμενο διάστημα Καμπάνια ενημέρωσης Η εξασφάλιση της επιτυχίας των προγραμμάτων διατήρησης σπανίων ειδών μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την ευρεία ενημέρωση του κοινού, δηλαδή των άμεσων «διαχειριστών» του φυσικού περιβάλλοντος. Οι λανθασμένες εντυπώσεις για τον ρόλο των αρπακτικών και των γυπών που καταγράφηκαν στην περιοχή έρευνας προέρχονται από την έλλειψη εκπαίδευσης των κατοίκων των απομονωμένων αυτών κοινοτήτων και την μακροχρόνια αντιμετώπιση των αγρίων ζώων εκ μέρους του εκπαιδευτικού συστήματος και των κρατικών υπηρεσιών ως επιβλαβών. Αντίθετα με ότι πραγματικά συμβαίνει, οι κυνηγοί πιστεύουν ότι τα αρπακτικά λειτουργούν ανταγωνιστικά με αυτούς σε σχέση με τα θηράματα (ενώ αντίθετα αυτά διατηρούν την ευρωστία των πληθυσμών τους), ενώ οι κτηνοτρόφοι φοβούνται την εξάπλωση των ασθενειών λόγω της στενής σχέσης γυπών και νεκρών ζώων (ενώ με την γρήγορη κατανάλωσή των νεκρών ζώων μειώνουν τους κινδύνους αυτούς). Δυστυχώς στο μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων του ορεινού τόξου είναι ακόμη άγνωστη η ποικιλία και η σπανιότητα των ειδών της πανίδας και της χλωρίδας της συγκεκριμένης γωνιάς της χώρας, ενώ η περιβαλλοντική εκπαίδευση στα σχολεία έχει μόνο λίγα χρόνια που ξεκίνησε. Είναι λοιπόν αναγκαίο να ξεκινήσει άμεσα μία εκστρατεία ενημέρωσης του κοινού με την χρήση του υλικού που παρήχθει από την διεξαγωγή του προγράμματος LIFE για τους λόγους και την σκοπιμότητα των ταϊστρών καθώς και για την χρησιμότητα και σπανιότητα των αρπακτικών ειδών της περιοχής. Μόνο έτσι μπορεί να επιτευχθεί οποιοδήποτε βραχυπρόθεσμο ή μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα, που να εγγυηθεί για την συνέχεια και το αποτέλεσμα της δράσης της σωτηρίας των γυπών από των εξαφάνιση στο ορεινό τόξο Αριδαίας. Άλλωστε όπως αποδείχθηκε και κατά την διάρκεια της πειραματικής λειτουργίας ταϊστρών στην περιοχή, μόνο με την ενεργή συμμετοχή και συνδρομή του ντόπιου πληθυσμού κάτι τέτοιο είναι πραγματοποιήσιμο. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 66

68 10. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ 1. Καραβίδας, Κ.Δ. (1978). Αγροτικά, Μελέτη Συγκριτική. Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδας, Αθήνα. Σελ Κωνσταντίνου, Π. (2002). Αδημοσίευτη αναφορά. ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. Πρόγραμμα LIFE- Nature «Διαχειριστικές Δράσεις Περιοχών Ειδικής Προστασίας (SPAs) στην Ελλάδα. Θεσσαλονίκη. 3. Μάντζιος, Ν. (1999). Διαχειριστική Μελέτη Δημοσίων Δασών Νότιας-Περίκλειας, Περιόδου Δασαρχείο Αριδαίας. Αριδαία. 4. Μπουρδάκης, Σ. & Τσιακίρης, Ρ. (2001). Και όμως...πετάει ακόμα στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Οιωνός 16: Ξηρουχάκης, Σ. (2001). Αναφορά επίσκεψης (5/4/01-10/4/01) στο ορεινό σύμπλεγμα Τζένας Πινόβου. Αδημοσίευτη αναφορά. ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε., Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Πανεπιστημίου Κρήτης. Ηράκλειο. 6. Σακούλης, Α., Μπουρδάκης, Σ., Hallmann, B. & Αλιβιζάτος, Χ. (1997). Ο Βασιλαετός (Aquila heliaca) στην Ελλάδα. Αναφορά. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. Αθήνα. 7. Σιδηρόπουλος, Λ. & Αζμάνης, Π. (2001). Αδημοσίευτες παρατηρήσεις στο Καϊμάκτσαλαν. 8. Σκαρτσή, Δ. (2000). Απειλούμενο είδος: Μαυρόγυπας. Οιωνός.14: Τρακόλης, Δ., Σπανός, Ι., Σπανός, Κ., Τσιακίρης, Ρ. & Χατζηλάκου, Δ. (2000). Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη και Σχέδιο Διαχείρισης Περιοχής Ειδικής Προστασίας: Όρη Τζένα-Πινόβο. ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. Πρόγραμμα LIFE-Nature «Διαχειριστικές Δράσεις Περιοχών Ειδικής Προστασίας (SPAs) στην Ελλάδα. Θεσσαλονίκη. 10. Τσιακίρης, Ρ. & Τσουγκράκης, Γ. (1995). Αλλαγές στις χρήσης γης τον τελευταίο αιώνα στην περιοχή της Πέλλας. Αδημοσίευτη αναφορά στα πλαίσια της έρευνας με θέμα: «Μορφές οργάνωσης της αστικής και αγροτικής παραδοσιακής κοινωνίας στην ορεινή, ημιορεινή και παραλίμνια περιοχή Έδεσσας - Καϊμακτσαλάν- Βεγορίτιδας: παράδοση και εκσυγχρονισμός». Εταιρεία Τουριστικής Ανάπτυξης Καϊμακτσαλάν - Βεγορίτιδα Α.Ε. και Δήμος Εδέσσης. 11. Τσιακίρης, Ρ. (1998). Προτεινόμενα έργα για την διατήρηση και ανάδειξη της ορνιθοπανίδας των ορεινών όγκων Τζένας-Πινόβου. Αδημοσίευτη αναφορά. ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. και Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. Πρόγραμμα LIFE-Nature «Διαχειριστικές Δράσεις Περιοχών Ειδικής Προστασίας (SPAs) στην Ελλάδα. Θεσσαλονίκη. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 67

69 12. Τσιακίρης, Ρ. (1999). Το status του Γυπαετού στην περιοχή Τζένας-Πινόβου. Αδημοσίευτη αναφορά Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. Θεσσαλονίκη. 13. Τσιακίρης, Ρ. (2001). Προκαταρκτική αναφορά για την πειραματική δημιουργία ταΐστρας για τον Γυπαετό και άλλα αρπακτικά πουλιά στο ορεινό τόξο Αριδαίας, Τζένας-Πινόβου. Πρόγραμμα LIFE-Nature, Διαχειριστικές Δράσεις Περιοχών Ειδικής Προστασίας (SPAs) στην Ελλάδα. Αδημοσίευτη αναφορά. ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. Θεσσαλονίκη. 14. Χανδρινός, Γ. (1992). [Πουλιά]. Σελ.: Στο: Καρανδεινός, M. & Λεγάκις, Α. (Εκδ.). Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδας. Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία & Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. Αθήνα. 15. Ψαρούδας, Σ. (1999). Έκθεση για τις ζημιές που προκαλούν άγρια ζώα στην κτηνοτροφία και για την ανάγκη βελτίωσης του συστήματος ασφάλισης ζωικού κεφαλαίου. Πρόγραμμα LIFE-Nature «ΛΥΚΟΣ». ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ., Γενική Γραμματεία Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος, DG/XI. Θεσσαλονίκη. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ 1. Bijleveld, M. (1974). Birds of prey in Europe. Macmillan: London. Pages: 263. In: Piper, S.E. and A. Segal. [Eds.]. (2002). An annotated bibliography of vulture restaurants and supplementary feeding of vultures. Unpublished report, version 1: 10 January University of Natal: Pietermaritzburg, South Africa. 2. Bonnet, J., Terrasse, M., Bagnolini, C. & Pinna, J. L. (1990). Installation et extension d'une colonie de Vautours fauves (Gyps fulvus fulvus) réintroduite dans les Grands Causses du Massif Central. Oiseau RFO 60: : In: Piper, S.E. and A. Segal. [Eds.]. (2002). An annotated bibliography of vulture restaurants and supplementary feeding of vultures. Unpublished report, version 1: 10 January University of Natal: Pietermaritzburg, South Africa. 3. Boshoff, A.F. & Scott, H.A. (1999). Where vultures still fly: 25 years of vulture conservation in the Western Cape. African Wildlife 53 (1): 7-9. : In: Piper, S.E. and A. Segal. [Eds.]. (2002). An annotated bibliography of vulture restaurants and supplementary feeding of vultures. Unpublished report, version 1: 10 January University of Natal: Pietermaritzburg, South Africa. 4. Bristow, D. (1994). Giant's Castle. Getaway. 6 (5): In: Piper, S.E. and A. Segal. [Eds.]. (2002). An annotated bibliography of vulture restaurants and supplementary feeding of vultures. Unpublished report, version 1: 10 January University of Natal: Pietermaritzburg, South Africa. 5. Brown, C.J. (1985). The status and conservation of the Cape Vulture in Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 68

70 SWA/Namibia. Vulture News 14: Brown, C. J. (1990) An evaluation of supplementary feeding for Bearded Vulture and other avian scavengers in the natal Drakensberg. Lammergeyer 41: Brown, C. J. (1991). An Investigation into the Decline of the Bearded Vulture Gypaetus barbatus in Southern Africa. Biological Conservation 57: Brown, C.J. and Plug, I. (1990). Food choice and diet of the bearded Vulture Gypaetus barbatus in Southern Africa. South Africa Journal of Zoology. 25(3): Butchart, D. (1988). Give a bird a bone; a brief account of vulture 'restaurants' in southern Africa. African Wildlife 42 (6): In: Piper, S.E. and A. Segal. [Eds.]. (2002). An annotated bibliography of vulture restaurants and supplementary feeding of vultures. Unpublished report, version 1: 10 January University of Natal: Pietermaritzburg, South Africa. 10. Crawford, P. (1999). Living Britain: A wildlife Celebration for the Millennium. BBC 288p. 11. Donazar, J.A.; Hiraldo, F. and Bustamante, J. (1993). Factors influencing nest site selection, breeding density and breeding success in the Bearded Vulture (Gypaetus barbatus). Journal of Applied Ecology. 30: Elosegi, I. (1987). Biologie et étho-écologie du vautour fauve (Gyps fulvus Hablizl): mise au point bibliographique et recherches dans les Pyrénées occidentales. D.E.A., University de Pau: Pau. 126 p. In: Piper, S.E. and A. Segal. [Eds.]. (2002). An annotated bibliography of vulture restaurants and supplementary feeding of vultures. Unpublished report, version 1: 10 January University of Natal: Pietermaritzburg, South Africa. 13. Garcia, D. and Margalida, A. (1998). Avaluació de la disponibilitat tròfica per al Trencalòs (Gypaetus barbatus) durant la reproducció al Parc Nacional d'aigüestortes i Estany de Sant Maurici: importància de les poblacions d'isards (Rupicapra pyrenaica). IV Jornades sobre Recerca al Parc Nacional d'aigüestortes i Estany de Sant Maurici (Proceedings of the National Park of Aigüestortes Research): Generalitat de Catalunya, DARP: Lleida. In: Piper, S.E. and A. Segal. [Eds.] (2002). An annotated bibliography of vulture restaurants and supplementary feeding of vultures. Unpublished report, version 1: 10 January University of Natal: Pietermaritzburg, South Africa. 14. Grimmet, R.F.A. & Jones, T.A. (1989). Important Bird Areas in Europe. ICBP. Cambridge. 15. Grubač, B. (1991). Status and biology of the Bearded Vulture Gypaetus barbatus in Macedonia. Birds of Prey Bulletin No 4: Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 69

71 16. Hallmann, B. (1999a). Past status of Gypaetus barbatus in continental Greece. Report for Hellenic Ornithological Society. Unpublished Report. 17. Hallmann, B. (1999b). The decline of the vultures of Greece. Report for Hellenic Ornithological Society. Unpublished Report. 18. Hallmann, B. (2001). Letter to Emilian Stoinov In: VULTURA news. Vol: 5, October 2001: p Handrinos, G. and Akriotis, T. (1997). The Birds of Greece. Christopher Helm, London. 20. Heredia, R. & Heredia, B. (2000). European Union Species Action Plan: Lammergeier (Gypaetus barbatus) In: ( arbatus.htm) 21. Heredia, R. & Razin, M. (1998). Ecology and conservation of the Bearded Vultures: The case of the Spanish and French Pyrenes. Pp In: Probonas, M., Xirouxakis, S. and Papazoglou, C. [eds.]. Proceedings of the 1 st Bearded Vulture Workshop Project. LIFE-NATURE: Conservation of the Bearded Vulture (Gypaetus barbatus) in Greece. Natural History Museum of Crete. Iraklio. Crete. 22. Houston, D. (1998). Ecology and Conservation of Vultures: The peculiarity of the Bearded Vulture. Pp In: Probonas, M., Xirouxakis, S. and Papazoglou, C. [eds.] (1998). Proceedings of the 1 st Bearded Vulture Workshop. Project LIFE- NATURE: Conservation of the Bearded Vulture (Gypaetus barbatus) in Greece. Natural History Museum of Crete. Iraklio. Crete. 23. Houston, D. and Copsey, J. (1994). Bone digestion and intestinal morphology of the Bearded Vulture. The Journal of raptor research: 28: Irribaren, J.J. (1975). Project 938: Birds of Prey, Navarra. Unpublished report. In: Piper, S.E. and A. Segal. [Eds.]. (2002). An annotated bibliography of vulture restaurants and supplementary feeding of vultures. Unpublished report, version 1: 10 January University of Natal: Pietermaritzburg, South Africa. 25. Lisichanets, T. (2001). News from the field In: VULTURA news Vol 5, October 2001: p Marinkovic, S and Kadarzic, B. (1999). The role of nomadic farming in the distribution of the Griffon Vulture (Gyps fulvus) on the Balkan Penninsula. Contributions to the Zoogeography and Ecology of the Eastern Mediterranean Region.Vol.1: Meretsky, V.J. and Mannan, R.W. (1999). Supplemental feeding regimes for Egyptian vultures in the Negev Desert, Israel. Journal of Wildlife Management 63 Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 70

72 (1): In: Piper, S.E. and A. Segal. [Eds.]. (2002). An annotated bibliography of vulture restaurants and supplementary feeding of vultures. Unpublished report, version 1:10 January University of Natal: Pietermaritzburg, South Africa. 28. Mundy, P.J., Ledger, J.A., Friedman, R. and Butchart, D. (1987). Vulture restaurants and other aspects of the conservation and management of Cape Vultures in the Magaliesberg Final project report. S.A. Nature Foundation and V.S.G.: Johannesburg. 35 p. In: Piper, S.E. and A. Segal. [Eds.]. (2002). An annotated bibliography of vulture restaurants and supplementary feeding of vultures. Unpublished report, version 1: 10 January University of Natal: Pietermaritzburg, South Africa. 29. Piper, S.E. and Segal, A. [Eds.]. (2002). An annotated bibliography of vulture restaurants and supplementary feeding of vultures. Unpublished report, version 1: 10 January University of Natal: Pietermaritzburg, South Africa. 30. Poirazidis, K., Skartsi, T., Pistolas, K. and Babakas, P. (1995). Greek Black Vulture population report for the period Black Vulture conservation in Europe. Progress report Black Vulture Conservation Foundation. Pp: Richardson, P.R.K. (1980). The natural removal of ungulate carcasses and the adaptive features of the scavengers involved. MSc. Dissertation. University of Pretoria: Pretoria. Pp 160 p. In: Piper, S.E. and A. Segal. [Eds.]. (2002). An annotated bibliography of vulture restaurants and supplementary feeding of vultures. Unpublished report, version 1: 10 January University of Natal: Pietermaritzburg, South Africa. 32. Sakoulis, A., Probonas, M., and Xirouxakis, S. [eds.] (2000). Proceedings of the 4 st Bearded Vulture Workshop. Project LIFE-NATURE: Conservation of the Bearded Vulture (Gypaetus barbatus) in Greece Natural History Museum of Crete. Iraklio. Crete. 33. Sakoulis, Α. (2000). The local extinction of the Bearded Vulture (Gypaetus barbatus) due to the anti-wolf campain at Central and Eastern Sterea Ellada, Central Greece. In: Sakoulis, A., Probonas, M., and Xirouxakis, S. [eds.] (2000). Proceedings of the 4 st Bearded Vulture Workshop Project LIFE-NATURE: Conservation of the Bearded Vulture (Gypaetus barbatus) in Greece. Natural History Museum of Crete. Iraklio. Crete. 34. Slatanova, D. & Stoynov, E. (2000). First Bulgarian - Macedonian Census Evaluation report. Vultura news. The Vultura program information Bulletin Vol: 2: Stoynov, E. & Zlatanova, D. (2000). Recent Status of the Bearded Vulture (Gypaetus barbatus) in Bulgaria and F.Y.R.O.M., Measurements underway and necessary measures for conservation. In: Sakoulis, A., Probonas, M., and Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 71

73 Xirouxakis, S. [eds.] (2000). Proceedings of the 4 st Bearded Vulture Workshop Project LIFE-NATURE: Conservation of the Bearded Vulture (Gypaetus barbatus) in Greece. Natural History Museum of Crete. Iraklio. Crete. 36. Stoynov, E. (2000). Past and current situation with the vultures in Bulgaria. Unpublished report. Project Vultura. Wild Flora & Fauna Fund. Bulgaria. (Vultura Project 2). 37. Stoynov, E. (2001). The recent status, treats and trends of the Birds of Prey in Republic of Macedonia. Unpublished report. Wild Flora & Fauna Fund. Bulgaria. 38. Stoynov, E. (2002). Results from VULTURA project DataBase. Unpublished Data.Wild Flora & Fauna Fund. Bulgaria. 39. Terrasse, M.; Bagnolini, C.; Bonnet J.; Pinna J.- L and Sarrazin, F. (1994). Reintroduction of the Griffon vulture Gyps fulvus in the Massif Central, France. In: Meyburg, B.U. and Chancellor R.D. (eds.). Raptor Conservation Today: WWGBP/The Pica Press: Berlin. 40. Thibault, J.C.; Vigne, J.D. and Torre, J. (1993). The diet of young Lammergeiers Gypaetus barbatus in Corsica: its dependence on extensive grazing. IBIS 135: Tucker, G.M. and Heath, M.F. (1994) Birds in Europe: their conservation status. Cambridge, UK: BirdLife International (BirdLife Conservation Series no. 3). 42. Verdoorn, G.H. (1997). Vulture restaurants as a conservation tool. In: Boshoff, A.F.; Anderson, M.D. and Borello, W.D. (eds.). Vultures in the 21st century: Proceedings of a workshop on vulture research and conservation in southern Africa: Vulture Study Group: Johannesburg. In: Piper, S.E. and A. Segal. [Eds.]. (2002). An annotated bibliography of vulture restaurants and supplementary feeding of vultures. Unpublished report, version 1: 10 January University of Natal: Pietermaritzburg, South Africa. 43. Xirouchakis, S. (2000) Past and present distribution and status of Bearded Vulture (Gypaetus barbatus) in Crete. In: Sakoulis, A., Probonas, M., and Xirouxakis, S. [eds.] Proceedings of the 4st Bearded Vulture Workshop Project LIFE- NATURE: Conservation of the Bearded Vulture (Gypaetus barbatus) in Greece. Natural History Museum of Crete. Iraklio. Crete. 44. Xirouchakis, S., Sakoylis, A., and Papazoglou, C. (1999). Distribution and status of the Bearded Vulture (Gypaetus barbatus) in Greece. Poster at the VII European Ecological Congress, Sept , Halkidiki, Greece. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 72

74 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ΣΚΑΡΙΦΗΜΑ 1: Ιδιαίτερα χρωματικά χαρακτηριστικά των ατόμων που καταγράφηκαν πριν την άνοιξη του 2001 Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 73

75 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2Α ΧΑΡΤΗΣ 1: Υποψήφιες θέσεις πειραματικών ταΐστρων και τελικές θέσεις απόθεσης τροφής Σελίδα 73 Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ

76

77 ΧΑΡΤΗΣ 2: Πτητικές διαδρομές Γυπαετού χειμώνας 2001 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2Β Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 75

78 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3 ΧΑΡΤΗΣ 3: Πτητικές διαδρομές Γυπαετού άνοιξη 2001-φθινόπωρο 2001 Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 76

79 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4 Κάρτα παρατήρησης Γυπαετού Παρατηρητής: Τσιακίρης Ρήγας, Σιδηρόπουλος Λαυρέντης, Αζμάνης Πάνος Ημερομηνία : 16/05/01 Ώρα: πρώτη φορά 17:30, δεύτερη 19:30 Καιρός: Ήλιος που εναλλάσσεται με σύννεφα και ομίχλη που έρχονται γρήγορα από τα δυτικά και ο καιρός «κλείνει» Θέση παρατήρησης Περιοχή: Πίνοβο Τοποθεσία: Καλύβια Λέφα Βιότοπος: Αλπικά λιβάδια και ασβεστολιθικοί βραχώνες και γκεμοί, χαλικώνες Υψόμετρο: 1600 Πλησιέστερος οικισμός: Βορεινό (Πευκωτό εγκατελειμένος) Ανθρώπινη παρουσία: Οχι, οι κτηνοτρόφοι δεν έχουν ακόμα ανέβει Φωτογραφία περιοχής: Ναι, καθώς και του πουλιού (Λαυρέντης) Αριθμός ατόμων: 1 Πτητική συμπεριφορά: Δύο εμφανίσεις εντός της ομίχλης, με ανεμογλίστρημα και αργά ελαστικά φτεροκοπήματα γύρω από τους γκρεμούς και κορυφές διαγράφοντας κύκλο γύρω από την θέση των κτηνοτροφικών καταλυμάτων. Κατεύθυνση: Τελικά νοτιοανατολική Διάρκεια /απόσταση παρατήρησης: από μέχρι λίγες δεκάδες μέτρα, ως και σχεδόν >20 Σχέση με άλλα είδη: 1 Βραχοκιρκίνεζο (Falco tinnunculus), 1 Κοκκινοκαλιακούδες (P. pyrrhocorax) και 6-7 Κίτρινοκαλιακούδες (P. graculus) ]Περιγραφή ατόμου/ων Ηλικία: Ενήλικο Δεξιά Φτερούγα: Έχει εγκοπή ανάμμεσα στα Πρω/Δευτερεύοντα Πρωτεύοντα: Κανονικά Δευτερέοντα: - Αριστερή φτερούγα: Πρωτεύοντα: Κανονικά Δευτερέοντα: - Aπο κάτω Κεφάλι: Λευκοπορτοκαλί Στήθος: Πορτοκαλί, φούλ κολάρο Κοιλιά: Πορτοκαλί Ουρά: μαύρη ολόκληρη Από πάνω Κεφάλι: Πλάτη: Ουρά: Λευκότερο μαύρη μαύρη Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ

80 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4 (συνέχεια) Άλλες παρατηρήσεις, σχόλια: Δύο πολύ κοντινές παρατηρήσεις του πουλιού έγιναν μέσα σε ομιχλώδεις καιρικές συνθήκες στα αλπικά λιβάδια στην περιοχή καλύβια Λέφα πάνω και γύρω από τους βραχώνες της περιοχής. Την ίδια μέρα νωρίτερα είχαν εντοπιστεί σε κοντινό σημείο δύο σκελετοί από αγελάδες που τους έλειπαν διάφορα μέρη κυρίως από τα πόδια που φωτογραφήθηκαν καθώς και ένας σκελετός από πρόβατο (ενώ την επόμενη μέρα βρέθηκε και τρίτος σκελετός αγελάδας πολύ κοντά στην τελευταία θέση παρατήρησης). Το πουλί ήρθε από βορειοδυτικά και πετούσε ξυστά στις ορθοπλαγιές όπου και πρωτοεντοπίστηκε ενώ εξαφανίσθηκε μέσα στην ομίχλη πίσω από τον τελευταίο κοφτό βράχο πάνω από τις στάνες στα όρια του δάσους. Το σημείο όπου εμφανίστηκε είναι το ίδιο με την παρατήρηση του Απριλίου του ίδιου έτους. Περίπου 1+1/2 2 ώρες αργότερα εμφανίστηκε πάλι από την ίδια θέση-κορυφή και ακολουθώντας κυκλική πορεία εντός της «Κομμένης» ξαναεξαφανίστηκε προς την ίδια περιοχή εφαπτομενικά με τους βραχώνες του φαραγγιού του Πευκωτού. Οι τρεις παρατηρητές είχαν διασκορπιστεί στα λιβάδια για να έχουν εποπτική θέα και την δεύτερη φορά το πουλί πέρασε ξυστά από τον πεσμένο βράχο της «Κομμένης» σε απόσταση 30 μέτρων από τους δύο πρώτους παρατηρητές. Αναλυτικότερα βλέπε στο ημερολόγιο. Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ

81 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5 ΠΙΝΑΚΑΣ 4: Βαθμολογία Δελτίου Καταλληλότητας Θέσης Ταΐστρας ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΩΝ ΤΑΪΣΤΡΩΝ Πετρωτή Γιδότοπος Τριγωνομετρικό Γ.Υ.Σ. Φαράγγι Αγ. Γιάννη Κόκκινος Βράχος Τσατάλι Φαράγγι Νότιας Φυσικά χαρακτηριστικά (Φ.χ.) Ύψωμα (εύκολη προσγείωσης) Ανοδικά ρεύματα για απογείωση Κούρνια σε κοντινό σημείο Προστατευμένο από χιονοκάλυψη Παρουσία / Απουσία νερού (+) (-) (-) (-) (+) (-) (-) Φυσικά χαρακτηριστικά : Σ(Φ.χ.) Απόσταση (δ) Απομόνωση (από μονοπάτια, συνήθεις διαδρομές) δ από χωματόδρομο (ευκολία μεταφοράς τροφής) δ από θέση παρατήρησης (αναγνώριση μαρκαρισμ. ατόμων) δ από καταυλισμό (συνεχής παρακολούθηση) δ καταυλισμού από ανεφοδιασμό Παρουσία / Απουσία επικράτειας άλλων αρπακτικών (+) (-) (-) (-) (+) (+) (-) Απόσταση: Σ(δ) Προσβασιμότητα (π) Δυσκολία προσέγγισης ανθρώπων Δυσκολία προσέγγισης από οικόσιτα ζώα Ευκολία διαφυγής πουλιών Ευκολία ελέγχου υπολειμμάτων ταϊστρας Ευκολία τοποθέτ. φωτοπαγίδας / καλύπτρας Προσβασιμότητα : Σ(π) Οπτικό πεδίο (ο) Φυσική κάλυψη πτήσης πουλιού Ευκολία παρακολούθησης πτήσεων Έλεγχος πολλαπλών ταΐστρων Φυσική κάλυψη θέσης παρατηρητηρίου Ευκολία ερασιτεχνικής φωτογράφησης / παρατήρησης Οπτικό πεδίο : Σ(ο) Γενικό Σύνολο Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ

82 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 6 Μορφή εντύπου και στοιχεία της Βάσης Δεδομένων Προμήθειας Ζώων ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΠΡΟΜΗΘΕΥΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΖΩΩΝ (Παράρτημα ΣΤ, Φύλλο ΙΙΙ) Ημερομηνία τοποθέτησης ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ: ΤΖΕΝΑΣ - ΠΙΝΟΒΟΥ Ονοματεπώνυμο προμηθευτή Ώρα παράδοσης - παραλαβής ζώου Είδος ζώου Βάρος ζώου Αιτία θανάτου* (γνωμάτευση κτηνιάτρου) Υπογραφή προμηθευτή 8/4/ Μεσημέρι Μοσχάρι ~70 kg Στην γέννα (;) - ν 20/6/2001 Βάσιος Ανέστης 7:30 Αγελάδα ~250kg Σε τοκετό ν 27/7/2001 Γεώργος Σιψής 17:00 Νεαρή αγελάδα ~150 kg - ν 10/8/2001 Γεώργος Σιψής Απόγευμα Μοσχάρι ~200kg - ν 31/8/2001 Σάκη Τσορακίδη 19:00 Ταύρος ~250 kg - 22/11/ :00 Αλεπού ~30kg Ατύχημα - Παντελής 6/01/2002 Κωνσταντινου 14:00 2 Νεκρά ζώα ~60 kg - - * για να μην υπάρχει κίνδυνος δηλητηρίασης των αρπακτικών ή μετάδοσης νόσων Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 80

83 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7 Α Μορφή εντύπων της Βάσης Δεδομένων Παρακολούθησης Ταΐστρας ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΑΪΣΤΡΑΣ (Παράρτημα ΣΤ, Φύλλο Ι) ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ: Κωδ. Ταΐστρας: Ονομ/νο Παρατηρητή: Βροχόπτωση Χιονόπτωση Χαλαζόπτωση Θέση: Ημερομηνία & ώρα απόθεσης: Καιρικές συνθήκες Ηλιοφάνεια: Ένταση Ανέμου:: Διεύ/νση ανέμου: Είδος τροφής: Βάρος: ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΡΟΦΗΣ: (τι ποσοστό της έχει καταναλωθεί, ποια τμήματα του νεκρού ζώου προτιμώνται ή αποφεύγονται από κάθε είδος προσελκυσθέντος αρπακτικού): ΕΚΤΑΚΤΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ: Θα αναφερθούν τυχόν περιστατικά λαθροθηρίας, πυροβολισμοί ή άλλου είδους ανθρώπινη όχληση (καθώς και ώρα που έγινε το περιστατικό), η Παρουσία δηλητηριασμένων δολωμάτων ή πληροφορίες για κάτι τέτοιο, και οτιδήποτε κατά τη γνώμη του παρατηρητή επηρεάζει την λειτουργία της ταΐστρας και τη συμπεριφορά των αρπακτικών, ορνιθοπανίδα) Ηλιοφάνεια: Α:Όλη μέρα Β: Μισή μέρα ηλιοφάνεια/ μισή μέρα νέφωση Γ:Όλη μέρα νέφωση Ένταση ανέμου: 1:Άπνοια 2:Μέτριοι άνεμοι 3:Ισχυροί άνεμοι Διεύθυνση Ανέμου: Α, Δ, Β, Ν, ΝΑ, ΝΔ, ΒΑ, ΒΔ Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ

84 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7 Β Μορφή εντύπων της Βάσης Δεδομένων Παρακολούθησης Ταΐστρας ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΑΪΣΤΡΑΣ (Παράρτημα ΣΤ, Φύλλο ΙΙ) Κωδ. Ταΐστρας: Ώρα 09:00 10:00 10:00 11:00 11:00 12:00 12:00 13:00 13:00 14:00 14:00 15:00 15:00 16:00 16:00 17:00 17:00 18:00 Σύνολο ατόμων κατά είδος (ηλικίες) ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ: Ημερομηνία: Δραστηριότητες πτηνών Κούρνιασμα Διατροφή Καθαρισμός Επιθετικότητα Παρατηρήσεις Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 82

85 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7 Γ ΠΙΝΑΚΑΣ 5: Συγκεντρωτικά στοιχεία Βάσης Δεδομένων Παρακολούθησης Ταΐστρας Είδη που καταγράφηκαν Συμπεριφορά. Α/ΑΘέση ταίστρακωδημερομη Time ΚαιρFoodΒαρο Species Near Species in ΣύνοΔιατρΚούρΚαθαΕπιθΠαροΠετούΠαρατηρητής 1 Φαράγγι Αγι Α1 8-Απρ ΜεσημέΒροΜοσ 150 Corvus corax - 19 μύτ + + Ρήγας/Πάνος/Λαυρ. 2 Φαράγγι Αγι Α1 8-13/Απρ- - Μοσ 150 Neophron percnopteru- 2 2 Παπαδόπουλο 3 Φαράγγι Αγι Α1 23-Απρ Μεσημέ- Απορ50 Neophron percnopteru- 1 1 Κασταναράς 4 Φαράγγι Αγι Α1 23-Απρ - - Απορ50 F. biarmicus Κασταναράς 5 Φαράγγι Αγι Α1 24-Απρ 11:30 ΑίθρΑπορ50 Gyps fulvus Κασταναράς 6 Φαράγγι Αγι Α1 24-Απρ 11:30 ΑίθρΑπορ50 Corvus corax Παρατήρηση με Γιάννη 7 Φαράγγι Αγι Α1 24-Απρ 11:30 ΑίθρΑπορ50 Neophron percnopteru- 1 1 Κασταναράς 8 Φαράγγι Αγι Α1 24-Απρ 11:30 ΑίθρΑπορ50 F. biarmicus Κασταναράς 9 Φαράγγι Αγι Α1 24-Απρ 11:30 ΑίθρΑπορ50 Buteo rufinus Κασταναράς 10 Φαράγγι Αγι Α1 24-Απρ 11:30 ΑίθρΑπορ50 Buteo buteo Κασταναράς 11 Φαράγγι Αγι Α1 24-Απρ 11:30 ΑίθρΑπορ50 Aquila chrysaetos Κασταναράς 12 Φαράγγι Αγι Α1 25-Απρ 9:00 ΑίθρΑπορ50 Corvus corax Βάσιος Ανέστης 13 Φαράγγι Αγι Α1 26-Απρ 9:10 ΑίθρΑπορ50 Neophron percnopteru- 4 4 Βάσιος Ανέστης 14 Φαράγγι Αγι Α1 26-Απρ 9:10 ΑίθρΑπορ50 Buteo buteo? Βάσιος Ανέστης 15 Φαράγγι Αγι Α1 3-Μαϊ 8:30 ΑίθρΑπορ- Neophron percnopteru- 3 3 Βάσιος Ανέστης 16 Φαράγγι Αγι Α1 5-Μαϊ 9:00 ΑίθρΑπορ- Gyps fulvus Βάσιος Ανέστης 17 Φαράγγι Αγι Α1 5-Μαϊ 9:00 ΑίθρΑπορ- Corvus corax Βάσιος Ανέστης 18 Φαράγγι Αγι Α1 6-Μαϊ Neophron percnopteru- 1 1 Πάνος-Λαυρέντης 19 Φαράγγι Αγι Α1 15-Μαϊ 10:00 ΑίθρΑπορ50 Aquila chrysaetos Βάσιος 20 Φαράγγι Αγι Α1 15-Μαϊ 10:30 ΑίθρΑπορ50 Neophron percn Βάσιος 21 Φαράγγι Αγι Α1 15-Μαϊ 1030:00ΑίθρΑπορ50 Corvus corax Βάσιος 22 Φαράγγι Αγι Α1 15-Μαϊ 1030:00ΑίθρΑπορ50 Buteo buteo 2 2 Βάσιος 23 Φαράγγι Αγι Α1 15-Μαϊ 1030:00ΑίθρΑπορ50, Βάσιος 24 Φαράγγι Αγι Α1 15-Μαϊ 1030:00ΑίθρΑπορ50 F. tinnunculus Βάσιος 25 Φαράγγι Αγι Α1 15-Μαϊ 1030:00ΑίθρΑπορ50 C. gallicus Βάσιος 26 Φαράγγι Αγι Α1 15-Μαϊ 1030:00ΑίθρΑπορ50 C. gallicus Βάσιος 27 Φαράγγι Αγι Α1 22-Μαϊ - - Απορ- Corvus corax Βάσιος Ανέστης 28 Φαράγγι Αγι Α1 29-Μαϊ - - Απορ- Neophron percnopteru- 1 1 Βάσιος Ανέστης 29 Φαράγγι Αγι Α1 29-Μαϊ - - Απορ- Corvus corax Βάσιος Ανέστης 30 Καλόγερος Α2 7-Ιουν Gyps fulvus? -?? Βάσιος Ανέστης 31 Φαράγγι Αγι Α1 11-Ιουν Corvus corax Βάσιος Ανέστης 32 Καλόγερος Α2 20-Ιουν 8:30 ΟμίχΝε 250 ( Gyps fulvus Ρήγ./Ben/Terrasse/Emo 33 Καλόγερος Α2 21-Ιουν - - Νε 250 ( Gyps fulvus Βάσιος Ανέστης 34 Καλόγερος Α2 21-Ιουν - - Νε 250 ( Corvus corax -?? Βάσιος Ανέστης 35 Καλόγερος Α2 22-Ιουν 11:00 ΑίθρΝε 250 ( Gyps fulvus - 2 2? 2 Ρήγας / Νικός 36 Καλόγερος Α2 22-Ιουν 12:00 ΑίθρΝε 250 ( Buteo buteo Ρήγας / Νικός 37 Καλόγερος Α2 22-Ιουν 13:00 ΑίθρΝε 250 ( Corvus corax - 2 2? 2 Ρήγας / Νικός 38 Καλόγερος Α2 26-Ιουν - - Νε 250 ( Gyps fulvus? Βάσιος Ανέστης 39 Καλόγερος Α2 28-Ιουν 13:00 ΑίθρΝε 250 ( Gyps fulvus Σάββας/Λαυρέντης 40 Καλόγερος Α2 29-Ιουν 12:30 - Νε 250 ( Gyps fulvus Πάνος-Λαυρέντης 41 Καλόγερος Α2 30-Ιουν 12:30 - Νε 250 ( Gyps fulvus Πάνος-Λαυρέντης 42 Καλόγερος Α2 3-Ιουλ 12:30 - Νε Gyps fulvus Ρήγας-Πάνος-Λαυρέντης 43 Καλόγερος Α3 4-Ιουλ 13:30 - Νε 250+ Gyps fulvus Ρήγας-Πάνος-Λαυρέντης 44 Καλόγερος Α3 4-Ιουλ 13:30 - Νε 250+ G.barb.(imm??) 1 1 Ρήγας-Πάνος-Λαυρέντης 45 Καλόγερος Α2 14-Ιουν - - Νε - Gyps fulvus? Βάσιος Ανέστης 46 Καλόγερος Α2 24-Ιουλ - Gypaetus barbatus Σάββας 47 Φαράγγι ΝότΑ3 31-Ιουλ ΑπόγευΑίθρΝε 150 kb.buteo 1? 1 Ρήγας-Ανέστης 48 Φαράγγι Αγι Α1 1-Σεπ Πρωϊ ΑίθρΝεκρ250+ Gypaetus barbatus 1 1 Ρή/Λαυ/Στα/Τασ/Κωστ/Σαβ 49 Φαράγγι Αγι Α1 1-Σεπ Πρωϊ ΑίθρΝεκρ250+ Aquila chrysaetos 3 Ρή/Λα/Στα/Τασ/Κωστ/Σαβ 50 Φαράγγι Αγι Α1 1-Σεπ Πρωϊ ΑίθρΝεκρ250+ Buteo buteo 2 Ρή/Λα/Στα/Τασ/Κωστ/Σαβ 51 Φαράγγι Αγι Α1 1-Σεπ Πρωϊ ΑίθρΝεκρ250+ F. peregrinus 1 Ρή/Λα/Στα/Τασ/Κωστ/Σαβ 52 Φαράγγι Αγι Α1 1-Σεπ Πρωϊ ΑίθρΝεκρ250+ F. tinnunculus 2 Ρή/Λα/Στα/Τασ/Κωστ/Σαβ 53 Φαράγγι Αγι Α1 1-Σεπ Πρωϊ ΑίθρΝεκρ250+ Corvus corax 8 4? 8 Ρή/Λα/Στα/Τασ/Κωστ/Σαβ 54 Φαράγγι Αγι Α1 2-Σεπ Πρωϊ ΑίθρΝεκρ250+ Corvus corax Γεώργος Ηλιόπουλος 55 Φαράγγι ΠευΑ3? ΑπόγευΧιόνΑπορΚοιλίεCorvus corax? - - Ρηγ/Πάνος/Λαυρ/Παντελής 56 Φαράγγι Αγι Α2 3-Ιαν 10:30 ΑίθρΑπορ140+ Aquila chrysaetos? 1? 1 Πάνος/Μίμης 57 Φαράγγι Αγι Α2 8-Ιαν 16:30 Αίθρ2 Νε 60 Aquila chrysaeto2 2 Παντελής 58 Φαράγγι Αγι Α3 9-Ιαν 16:30 Αίθρ2 Νε 60 Aquila chrysaeto2 2 Παντελής 59 Φαράγγι Αγι Α4 10-Ιαν 16:30 Αίθρ2 Νε 60 Aquila chrysaeto2 2 Παντελής

86 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 8 ΠΙΝΑΚΑΣ 6: Κύριες κατηγορίες δραστηριότητας του Γυπαετού σε Τζένα-Πίνοβο την περίοδο Περιποίηση φτερώματος Δραστη ριό-τητα Προσγείωση Κούρν ια Αναζήτηση τροφής Τροφο- Ληψία Αερομαχία Γυροπέταγμα Ανεμοπορεία Παρουσία νεκρού ζώου 28/4/ /7/1998 ; 24/7/ /9/1998 4/9/ /1/1999 ; 9/8/ /11/ /11/ /11/ /12/ /2/ /4/2001 ( ) + 6/4/ /5/ /7/2001 ; ; + 1/9/2001 (10/11/2001) Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 84

87 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 9 ΠΙΝΑΚΑΣ 7: Συγκεντρωτικά Στοιχεία Απόθεσης Τροφής Α/Α Όνομα θέσης Είδος ζώου / τροφής Βάρος (Κg) Πηγή Παουσία (Πτήση) Ημερομηνία Μεταφορά Κατανάλωση 1 Φαράγγι Αγιάσματο ς 8/4/01 2 Φαράγγι Αγιάσματο ς 3 Φαράγγι Αγιάσματο ς 14/5/01 4 Καλόγερος (Κόκκινος Βράχος) 5 Καλόγερος (Κόκκινος Βράχος) 6 Φαράγγι Νότιας 7 Φαράγγι Νότιας 28/7/01 Μοσχάρι +Aπορ. Σφαγείων 23/4/01 Απορρίμματα σφαγείων Απορρίμματα σφαγείων ~70kg ζώο +30kg Εντόσθια +45 kg άκρα 30kg Εντόσθια + 45 kg άκρα 30kg Εντόσθια- +45kg άκρα 20/6/01 Ενηλ. Αγελάδα ~250kg ζώο Αγροτικό Τζιπ 4Χ4 Τζιπ 4Χ4 Τρακτέρ διαξονικό Σφαγεία Σφαγεία (Ενηλ. Αγελάδα) (~250kg ζώο) 3/7/01 +απορ. Σφαγείων 75kg άκρα Τζιπ 4Χ4 Σφαγεία 27/7/01 Νεαρή αγελάδα ~150 kg ζώο Τρακτέρ Νότια (Νεαρή αγελάδα) +απορ. Σφαγείων (`150kg ζώο) +30kg Εντόσθια + 45kg άκρα διαξονικό Τζιπ 4Χ4 10/8/01 Νεαρή αγελάδα 200kg Τρακτέρ διαξονικό 8 Φαράγγι Νότιας 9 Φαράγγι Αγιάσματο ς 31/8/01 Νεκρός Ταύρος ~250kg ζώο 10 (Νεκρός Φαράγγι Ταύρος) Αγιάσματο +απορ. (~250kgν ζώο) ς 1/9/01 Σφαγείων +75kg άκρα 11 Φαράγγι Αγιάσματο ς 22/11/01 12 Φαράγγι Απορρίμματα Πευκωτού 12/12/01 σφαγείων 13 Φαράγγι Αγιάσματο 3/1/2002 Απορρίμματα ς σφαγείων 14 Φαράγγι Αγιάσματο 6/1/01 ς Τρακτέρ απλό Τζιπ 4Χ4 Νεκρή αλεπού 20 kg Τρακτέρ απλό ~130kg σύνολο Εντόσθια/άκρα 140 Εντόσθια +56 άκρα Τζιπ 4Χ4 Αγροτικό 2 Νεκρά μοσχάρια ~ 60 kg Τρακτέρ απλό Σκουπιδότοπος ( ) Σφαγεία Νότια (Στάβλος) Νότια (Στάβλος) Νότια (Στάβλος) Σκουπιδότοπος Θηριόπετρα Σφαγεία Σφαγεία Γαρέφι (Στάβλος) Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 85

88 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 10 ΠΙΝΑΚΑΣ 8: Μέγιστος αριθμός παρατηρηθέντων πτωματοφάγων ειδών εντός και κοντά στις περαματικές θέσεις ταϊστρών Είδος πουλιού Γυπαετός (Gypaetus barbatus) Όρνιο (Gyps fulvus) Όρνιο (Gyps fulvus) Ασπροπάρης (Neophron percnopterus) Ασπροπάρης (Neophron percnopterus) Χρυσαετός (Aquila chrysaetos) Γερακίνα (Buteo rufinus) Αετογερακίνα (Buteo buteo) Χρυσογέρακο (Falco biarmicus) Βραχοκιρκίνεζο (Falco tinunculus) Κοράκι (Corvus corax) Ποιμενικά Σκυλιά Ποιμενικά Σκυλιά Θέση Ταϊστρας Καλόγερος (Κόκκινος Βράχος) Ημερομηνία απόθεσης Ημερομηνία παρατήρησης 3/7/2001 4/7/ /7/2001 Mέγιστος αριθμός παρατηρηθέντων Ατόμων (πέριξ) (1?) +1 Mέγιστος αριθμός παρατηρηθέντων Ατόμων (εντός) Φαράγγι Αγιάσματος 23/4/ /4/ Καλόγερος (Κόκκινος Βράχος) 20/6/ /6/ Φαράγγι Αγιάσματος 23/4/ /4/2001 4? Φαράγγι Αγιάσματος 14/5/ /5/ Φαράγγι Αγιάσματος 6/1/2002 8/1/ Φαράγγι Αγιάσματος 14/5/ /5/2001 2? Φαράγγι Αγιάσματος 23/4/ /4/2001 1? Φαράγγι Αγιάσματος 23/4/ /4/2001 1? Φαράγγι Αγιάσματος 14/5/ /5/2001 1? Φαράγγι Αγιάσματος 14/5/2001 1/9/ /5/2001 2/9/2001 Φαράγγι Αγιάσματος 23/4/2001 (25/4/2001) 3 3 Καλόγερος (Κόκκινος Βράχος) /6/2001 (3/7/2001) 4 3 1(?) 3? * ημερομηνία πρώτης παρατήρησης Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 86

89 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 11 LIFE - NATURE Αναφορά επίσκεψης (5/4/01-10/4/01) στο ορεινό σύμπλεγμα Τζένας Πινόβου Σταύρος Ξηρουχάκης, Βιολόγος M.Sc. ΜΟΥΣΕΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟ 71409, Τ.Θ. 2208, ΤΗΛ./ FAX: Τσιακίρης, Ρ. (2001). «Πειραματική λειτουργία ταΐστρας στην Τζένα-Πίνοβο» Τελική αναφορά. ΕΘΙΑΓΕ Σελίδα 87