Παιδαγωγοί και παιδαγωγικά ρεύματα στα Διδασκαλεία Θεσσαλονίκης. Παναγιώτης Οικονόμου*

Transcript

1 Παιδαγωγοί και παιδαγωγικά ρεύματα στα Διδασκαλεία Θεσσαλονίκης. Παναγιώτης Οικονόμου* Θεοδώρα Χασεκίδου-Μάρκου, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Η εργασία είναι αφιερωμένη στα Διδασκαλεία της Θεσσαλονίκης, σε σημαντικές μορφές παιδαγωγών που τα στελέχωσαν στις διάφορες φάσεις της λειτουργίας τους και στις παιδαγωγικές καινοτομίες που αυτοί εφάρμοσαν. Θεωρώ χρήσιμη μια ιστορική αναδρομή στο θεσμό του Διδασκαλείου, θεσμό που εγκαινιάστηκε το 1834 στην Αθήνα και λειτούργησε έως το ακαδημαϊκό-σχολικό έτος Για τελευταία φορά εισήχθησαν στα διδασκαλεία, που λειτουργούσαν σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας, περίπου επτακόσιοι εκπαιδευτικοί πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης το ακαδημαϊκό-σχολικό έτος , λόγω αναστολής της λειτουργίας τους 1. Σπέρματα του θεσμού του Διδασκαλείου συναντούμε ακόμη και πριν την ίδρυσή του στο ελληνικό κράτος, καθώς οι νεοέλληνες διαφωτιστές, οι οποίοι κατ εξοχήν ενδιαφέρθηκαν για την εκπαίδευση του υπόδουλου έθνους, θεωρούσαν την παιδαγωγική προετοιμασία των δασκάλων ζήτημα πρώτιστης σημασίας: «Πρέπει δηλαδή νά συσταθή ένα τροφείον είτουν σχολείον, εις το οποίον να διδάσκωνται, όσοι μέλλουν να αναδέχωνται το διδασκαλικόν επάγγελμα, τους γενικούς και ειδικούς κανόνας της μεθόδου, να μυηθώσι ούτως ειπείν τα μυστήρια του διδασκαλικού επαγγέλματος, να χειραγωγώνται εις όλα τα μέσα, τα οποία συντείνουσιν εις φωτισμόν του νοός των νέων, και να συνεθίζωνται υπό την επιστασίαν και οδηγίαν ενός πρακτικού ανδρός να κάμνωσι προγυμνάσματα και δοκίμια, τα οποία τους προετοιμάζουσι διά το επάγγελμά των, και τους εφοδιάζουσι με όλα τα αναγκαία συστατικά. Χωρίς ένα τοιούτον τροφείον τα κάλλιστα σχέδια διά την καλήν μέθοδον είναι μάταιοι στοχασμοί και ανωφελείς», αναφέρεται χαρακτηριστικά στο περιοδικό Ερμής ο Λόγιος 2. Το περιοδικό εκδίδεται στη Βιέννη στα προεπαναστατικά χρόνια στο πλαίσιο της «μετακενώσεως» των επιτεύξεων της Ευρώπης, την οποία υποστηρίζει ο Αδαμάντιος Κοραής, κυρίως με τις εκδόσεις βιβλίων και εφημερίδων 3. Έτσι το Βασιλικό Διάταγμα της 6 ης Φεβρουαρίου 1834, το οποίο αναφέρεται στην οργάνωση των δημοτικών σχολείων, προβλέπει και την ίδρυση Διδασκαλείου στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους. Κοντά σε αυτό θα υπάρχει και πρότυπο δημοτικό σχολείο για την πρακτική άσκηση των δημοδιδασκάλων. Στο ίδιο διάταγμα γίνεται επίσης λόγος *Ανακοίνωση στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο του Δήμου Θεσσαλονίκης στο θεματικό κύκλο: Σχολεία και εκπαιδευτικοί της Θεσσαλονίκης, Κέντρο Ιστορίας του Δήμου Θεσσαλονίκης, 02/04/2013

2 και για πρότυπο δημοτικό σχολείο κορασίων για την πρακτική άσκηση των δημοδιδασκαλισσών 4. Η διδακτική μέθοδος που υιοθετήθηκε εκείνη την εποχή ήταν η αλληλοδιδακτική, δηλαδή η διδασκαλία του δασκάλου με τη βοήθεια των πρωτοσχόλων, σε έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό μαθητών, κυρίως για οικονομικούς λόγους. Ο υπέρμαχος της μεθόδου Ιωάννης Κοκκώνης, που είχε μελετήσει τη μέθοδο στη Γαλλία, ανέλαβε τη διεύθυνση του Διδασκαλείου, μετά τον Λούντβιχ Κορκ (C. L. Korck), μέχρι 30/4/1852 και επανήλθε λίγο πριν την κατάργηση του Διδασκαλείου (27/8/1863) 5. Ο Ιωάννης Κοκκώνης είναι ο εκδότης του παιδαγωγικού περιοδικού «Παιδαγωγός» και πρωτεργάτης της ίδρυσης της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, η οποία ανέλαβε την εκπαίδευση των κοριτσιών. Στο Διδασκαλείο η φοίτηση διαρκούσε 2 έτη και είχαν δικαίωμα να φοιτήσουν σε αυτό και όσοι είχαν αποδεικτικό προαγωγής της β τάξης του 3ταξίου Ελληνικού Σχολείου και διακρίνονταν για τη χρηστοήθειά τους. Το δίπλωμα του δασκάλου είχαν δικαίωμα να το πάρουν και αυτοδίδακτοι, μετά από εξετάσεις 6. Τα μαθήματα αφορούσαν το γνωστικό, θα λέγαμε σήμερα, αντικείμενο των δημοδιδασκάλων και την εκμάθηση του Οδηγού της αλληλοδιδακτικής μεθόδου. Μέχρι το τέλος του 1838 είχαν αποφοιτήσει 210 δημοδιδάσκαλοι. Παρόμοιο με το Διδασκαλείο ήταν και το Παρθεναγωγείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 7. Με την πάροδο των ετών διαπιστωνόταν όλο και περισσότερο ότι το σύστημα της αλληλοδιδακτικής μεθόδου ήταν αναποτελεσματικό, το Διδασκαλείο επίσης αναποτελεσματικό και οι δημοδιδάσκαλοι είχαν αυξηθεί υπερβολικά σε αριθμό. Σύμφωνα με το γενικό διευθυντή των Δημοτικών Σχολείων Σ. Δ. Βυζάντιο η μηχανή της «αλληλοδιδασκαλίας» «παρέλυσε» και έχει ανάγκη όλης της μέριμνας του υπουργείου. Ο νόμος της δημοδιδασκαλίας «ερανισθείς» εδώ και τριάντα χρόνια από τους εν χρήσει στην Ευρώπη αποδείχτηκε, αμέσως μετά τη δημοσίευσή του, ανεφάρμοστος στην Ελλάδα στα περισσότερά του σημεία. Η εποπτεία των δασκάλων δεν γίνεται ή γίνεται ελλιπώς. Είναι ανάγκη το υπουργείο να προσέξει πολύ στην εκλογή και κατάλληλη τοποθέτηση των δημοδιδασκάλων. Από τους επτακόσιους εν ενεργεία δημοδιδασκάλους άξιοι αυτού του ονόματος δεν είναι πάνω από πενήντα. Το γνωρίζει καλά ως διευθυντής του Διδασκαλείου. Πολύ λίγοι γράφουν σύμφωνα με τους κανόνες, κανείς τους δεν μελετά, για να αποκτήσει επί πλέον γνώσεις. Σε ένα μόνο τελειοποιούνται, στη ραδιουργία. Υπάρχει ανάγκη «τομής και καύσεως» όπως στις εγχειρήσεις 8. Η έκθεση του υπουργού Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Ε. Δεληγεώργη προς την Εθνοσυνέλευση (21/1/1863), ίσως και λόγω της πολιτικής μεταβολής που πραγματοποιήθηκε μετά την απομάκρυνση του Όθωνα, παρουσιάζει την κατάσταση στην εκπαίδευση με τα μελανότερα χρώματα: η παιδεία 310

3 «επιπολάζει», στερείται ρίζες και σπάνια βρίσκονται ειδικοί άνδρες. Μόνο μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα είναι δυνατόν να ανατραπεί η μακρόχρονη παραλυσία, η εκπαίδευση να «διοργανισθεί σκοπίμως» και να συμπεριλάβει τις νεότερες προόδους του φωτισμένου κόσμου. Ο οργανισμός της «προ πολλών ετών έξωθεν εισαχθείς ουδεμίαν σπουδαίαν και ριζικήν υπέστη έκτοτε μεταβολήν». Ο υπουργός βρήκε τα δημοτικά σχολεία σε παρακμή. Και ενώ στην αρχή της βασιλείας το Διδασκαλείο παρήγαγε δασκάλους με ικανοποιητική κατάρτιση, τα δημοτικά σχολεία είχαν πολλαπλασιαστεί, η αλληλοδιδακτική μέθοδος ευδοκιμούσε, μετά από λίγο χρόνο επήλθε παρακμή και παράλυση. Το Διδασκαλείο απέβη «καταγώγιον των την υποτροφίαν ως χαμαίζηλον άθλον εφημέρου ευνοίας λαμβανόντων, ή των την στρατολογίαν φευγόντων... νέαι μέθοδοι ουδόλως εισήχθησαν, η δε υπάρχουσα ούτε την εν τη Εσπερία Ευρώπη πρόοδον ηκολούθησεν... δι έλλειψιν προτύπου η πρακτική διδασκαλία ολοτελώς ημελήθη». Απαιτείται τα σχολεία να αποκτήσουν κατάλληλα οικοδομήματα και να υιοθετηθεί απλούστερη διδακτική μέθοδος. Στη μέση εκπαίδευση είναι απαραίτητο το «Καθηγητείον» και μέχρι να γίνει αυτό, η ανάγκη θα καλυφθεί από το Φιλολογικόν Φροντιστήριον, όχι μόνο για τα φιλολογικά μαθήματα αλλά και τα φυσικομαθηματικά 9. Τελικά το Διδασκαλείο καταργείται επί υπουργίας Αλέξανδρου Κουμουνδούρου το Η διάλυση του Διδασκαλείου σύμφωνα με τον υπουργό Δρόσο «ουδεμίαν επήνεγκε ζημίαν εις την δημοδιδασκαλίαν». Η εκ νέου σύσταση Διδασκαλείου σε τελείως διαφορετικές βάσεις και η διοργάνωσή του σύμφωνα με τα συστήματα της Αμερικής και της Ευρώπης είναι ευεργέτημα στον τόπο, διότι έτσι θα είναι δυνατόν να υπάρχουν ικανοί δάσκαλοι για τη διάδοση υγιούς διδασκαλίας. Απαραίτητο είναι και το πρότυπο δημοτικό σχολείο για την εκμάθηση της μεθόδου 10. Η κορύφωση των αντιδράσεων για την αποτυχία της ελληνικής εκπαίδευσης, και κυρίως της δημοτικής να εκπληρώσει το στόχο της, συμπίπτει με τις αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα της Γερμανίας, ενώ σημαντική αιτία θεωρείται η αλληλοδιδακτική μέθοδος, την οποία από δεκαετίες είχαν εγκαταλείψει στην Ευρώπη. Η Δημοτική Εκπαίδευση φαίνεται «θάλλουσα και επιδεικτική αριθμητικώς αλλ ενδεής πολύ εις την προσδοκωμένην καρποφορίαν, διότι και η επικρατούσα εισέτι παρ ημίν αλληλοδιδακτική μέθοδος δεν απηλευθερώθη των τύπων εις ους είναι από της εισαγωγής αυτής εις την Ελλάδα δεσμευμένη και μένει ούτω ξένη των βελτιώσεων ας φιλόσοφος μελέτη των νεωτέρων παιδαγωγών επήνεγκε εις αυτήν» 11. Την ίδια εποχή των πολλών αντιδράσεων ιδρύεται στην Αθήνα ο προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Σύλλογος. Ο «σύλλογος θέλει τείνει εις επίτευξιν του σκοπού αυτού διά της συστάσεως σχολείων αρρένων και θηλέων και διά της εν αυτοίς εισαγωγής και διαδόσεως της στοιχειώδους 311

4 παιδείας και των καταλληλοτέρων μεθόδων διδασκαλίας, διά της παρασκευής και διαδόσεως χρησίμων συγγραμμάτων και δι άλλων προσφόρων μέσων» (3/4/1869) 12. Το 1873 ιδρύεται ο Ελληνικός Διδασκαλικός Σύλλογος, ο οποίος το 1878 (31/10/1878) εκδίδει το περιοδικό Πλάτων, με σκοπό να καλύψει την έλλειψη ειδικού παιδαγωγικού συγγράμματος στην Ελλάδα. Οι συντάκτες του περιοδικού δεν διστάζουν να ομολογήσουν ότι αντλούν τις παιδαγωγικές θεωρίες, κατά το πλείστον, από τον «πολυχεύμονα» παιδαγωγικό κρατήρα των Γερμανών, από τον οποίο αντλούν και τα υπόλοιπα έθνη της γης, που προάγονται πολιτισμικώς 13. Την ίδια εποχή και στη Γαλλία και στη Γερμανία σημειώνονται, μετά το διάστημα της συντηρητικής στροφής λόγω των επαναστάσεων του 1848, μεταρρυθμίσεις και ειδικά στη Γερμανία προωθείται το παιδαγωγικό σύστημα του Johan Friedrich Herbart ( ), ο οποίος είχε διατυπώσει την αντίληψη ότι το μοναδικό και όλο έργο της παιδείας συγκεντρώνεται στην ηθική, τον πιο υψηλό σκοπό της ανθρωπότητας. Η κακή συμπεριφορά είναι η λανθασμένη ανάπτυξη της βούλησης. Ο δάσκαλος πρέπει να παρατηρήσει το παιδί, τη σκέψη και τη φύση του. Η παιδαγωγική του Herbart βασίζεται στον έλεγχο με αμοιβές και ποινές, αν χρειάζεται, στην πειθαρχία και τέλος στο μάθημα που διαμορφώνει τη βούληση του παιδιού. Ο δάσκαλος έχει τον πολύ σημαντικό στόχο να προκαλέσει το «διαφέρον» του παιδιού, για να καλλιεργήσει την αρετή. Μέσω του μαθήματος επιτυγχάνεται η διαμόρφωση του χαρακτήρα του μαθητή, ο οποίος διακρίνεται από πλαστικότητα και δυνατότητα να δεχθεί αγωγή. Ο Herbart προτείνει τέσσερις βαθμίδες-στάδια (Formalstufen) για κάθε διδακτική ενότητα: διασάφηση, σύνδεση, σύστημα, μέθοδο 14. Την εποχή του θανάτου του, 1841, η σκέψη του ήταν γνωστή σε ένα περιορισμένο ακαδημαϊκό κύκλο και δεν βρήκε απήχηση 15. Στη δεκαετία του 1860 προάγεται η επιστήμη της Παιδαγωγικής στη Γερμανία, με τους συνεχιστές του Herbart, και ιδιαίτερα με τον Tuiscon Ziller ( ), καθηγητή στη Λειψία, ο οποίος εξέδωσε το 1865, το έργο «Grundlegung zur Lehre vom erziehenden Unterricht», με το οποίο επαναφέρει τη σκέψη του Herbart. Το 1868 πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Εταιρείας της Επιστημονικής Παιδαγωγικής, που εξέδιδε ένα μηνιαίο περιοδικό και ένα τόμο το χρόνο και είχε 800 μέλη. Οι Νεοερβαρτιανοί προσπάθησαν να δημιουργήσουν ένα σταθερό κανόνα για τη διδασκαλία και διαμόρφωσαν τις τέσσερις βαθμίδες-στάδια (Formalstufen) του Herbart σε πέντε (5) στάδια: α) προπαρασκευή: ανάκληση σχετικών εμπειριών και γνώσεων, ανακάλυψη συγγενών παραστάσεων, αφόρμηση από τις εμπειρίες των μαθητών, δημιουργία απαραίτητου παιδαγωγικού κλίματος. β) προσφορά: διαίρεση της ύλης σε ενότητες, παρουσίαση από τον εκπαιδευτικό και αναδιήγηση από τους μαθητές, επεξηγηματικός 312

5 διάλογος εκπαιδευτικού και μαθητών, ανεύρεση νοήματος/διδάγματος, επαναδιήγηση από τους μαθητές, διήγηση όλου του νέου αντικειμένου, εμβάθυνση στις αποκτηθείσες γνώσεις. γ) σύγκριση: ανεύρεση κοινών γνωρισμάτων μεταξύ παλαιών και νέων εμπειριών. δ) σύλληψη: διατύπωση και ταξινόμηση των πορισμάτων της διδασκαλίας. ε) εφαρμογή: ασκήσεις και προβλήματα για εμπέδωση της νέας γνώσης 16. Το 1872 έγιναν μεταρρυθμίσεις στο δημοτικό στη Γερμανία και εφαρμόστηκε νέο πρόγραμμα σπουδών με έμφαση στην πραγματογνωσία (θρησκευτικά, αριθμητική, γεωμετρία, ιστορία, γεωγραφία, φυσικές επιστήμες, τέχνη, μουσική, ράψιμο, γυμναστική). Η βιογενετική αρχή ότι το παιδί επαναλαμβάνει σε μικρογραφία την εξέλιξη της ανθρωπότητας σε διανοητικό και ηθικό επίπεδο και ότι οι διάφορες ηλικίες αντιστοιχούν σε συγκεκριμένα στάδια του πολιτισμού της ανθρωπότητας προτείνουν οι Νεοερβαρτιανοί να αξιοποιείται στο πρόγραμμα διδασκαλίας. Κάθε σχολικό έτος θα πρέπει να έχει ως κέντρο της θεματικής του ύλης ένα πολιτισμικό στάδιο, πχ το παραμύθι του Ροβινσώνα, την ιστορία των πατριαρχών κ.ά. Επίσης ένα συγκεκριμένο θεματικό υλικό θα πρέπει να γίνεται αντικείμενο πραγμάτευσης σε διάφορα μαθήματα. Με αυτό το σύστημα διδασκαλίας είχε μεγάλη βοήθεια ο δάσκαλος, και ιδιαίτερα ο αρχάριος, αλλά σταδιακά περιοριζόταν η δυνατότητά του να διαμορφώνει αυτός τη διδασκαλία 17. Η εκπαιδευτική αυτή στροφή στη Γερμανία επηρέασε έντονα και την παιδαγωγική σκέψη στην Ελλάδα. Ο προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Σύλλογος έστειλε τρεις υποτρόφους στη Γερμανία για σπουδές στα παιδαγωγικά. Οι δύο ήταν φοιτητές της Φιλοσοφικής και επελέγησαν μετά από διαγωνισμό, ο Σπύρος Μωραΐτης από τη Σκιάθο, ο οποίος στη συνέχεια έγινε διευθυντής προτύπου δημοτικού σχολείου και διδασκαλείου και ο Παναγιώτης Οικονόμου από τη Γορτυνία, στον οποίο θα αναφερθούμε στο τέλος της παρούσας εργασίας. Ο τρίτος υπότροφος, Χαρίσιος Παπαμάρκου, ήταν απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής και είχε διδακτική εμπειρία ελληνοδιδασκάλου. Δεν συμμετείχε στο διαγωνισμό, αλλά επιλέχτηκε για τη δοκιμασμένη φιλοπατρία του και οπωσδήποτε για τη μακεδονική καταγωγή του. Σκοπός ήταν οι υπότροφοι «διδαχθέντες τα της δημοδιδασκαλίας εισηγηταί αυτοί γινόμενοι τελειοτέρων μεθόδων διδακτικής και παιδαγωγικής» 18. Ο Χαρίσιος Παπαμάρκου 19 ( ) γεννήθηκε στο Βελβενδό της Μακεδονίας, το οποίο ήταν υπό τουρκική κυριαρχία. Το 1850 η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στον Πειραιά. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και το 1866 διορίστηκε ελληνοδιδάσκαλος στη Στρώμνιτσα της Μακεδονίας. Το 1869 αρχίζει να διδάσκει στο Ελληνικό Εκπαιδευτήριο της Θεσσαλονίκης. Το 1871 φεύγει στη Γερμανία για σπουδές και το 1875 ανακηρύσσεται διδάκτορας του Πανεπιστημίου του Göttingen. Στο Πανεπιστήμιο αυτό είχε διδάξει ο 313

6 Ηerbart και η επίδραση του παιδαγωγικού του συστήματος ήταν έντονη. Ο Παπαμάρκου επιστρέφει στην Ελλάδα το 1876 και του ανατίθεται η οργάνωση και διεύθυνση του τριταξίου Διδασκαλείου Θεσσαλονίκης. Είναι η χρυσή εκπαιδευτική περίοδος της Θεσσαλονίκης 20. Από το 1870 και μετά υπάρχει ανοδική πορεία στην πόλη. Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι τη δεκαετία αυτή έχουμε την ίδρυση του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου το 1872, τη συμπλήρωση των γυμνασιακών τάξεων του Ελληνικού Σχολείου και την αναγνώριση του Γυμνασίου από το σχολικό έτος ως ισότιμου με τα γυμνάσια του ελληνικού κράτους. Μεταξύ των ετών η Θεσσαλονίκη παίρνει, λοιπόν, το προβάδισμα στα εκπαιδευτικά κέντρα του αλύτρωτου ελληνισμού, δίνεται έμφαση στην προσχολική αγωγή και το Γυμνάσιο καθιερώνεται ως εκπαιδευτικό κέντρο της Μακεδονίας με επιφανείς εκπαιδευτικούς και πλούσια βιβλιοθήκη που διαθέτει ακόμη και χειρόγραφους κώδικες 21. Στο Παρθεναγωγείο συγκροτείται γυμνασιακό τμήμα και τάξη για τις υποψήφιες δασκάλες. Η μητρόπολη, ιδιαίτερα επί Ιωακείμ του Γ ( ), μαζί με τον Φιλεκπαιδευτικό σύλλογο ενισχύουν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα και ηθικά και υλικά. Τα εγκαίνια του Διδασκαλείου τελούνται στις 23/3/1876. Τρία χρόνια μετά θα αποφοιτήσουν οι πρώτοι 20 δάσκαλοι. Ο προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Σύλλογος στην έκθεσή του το 1879 εκφράζει την ικανοποίησή του για την πορεία του Διδασκαλείου. Ο Παπαμάρκου συντάσσει τον κανονισμό του ιδρύματος, στον οποίο τονίζεται ότι αυτός «ερείδεται επί των εν χρήσει εις τα άριστα εν Γερμανία διδασκαλεία» και ότι σκοπός του ιδρύματος είναι η βελτίωση της «πρώτης παρ ημίν παιδεύσεως παρέχον τοις αυτώ μαθητεύουσι τας αναγκαίας ειδικάς γνώσεις και το προσήκον ήθος». Ο ίδιος συντάσσει επίσης το ωρολόγιο πρόγραμμα, αρκετά εντατικό, ενώ οι σπουδαστές έδιναν εξετάσεις τριμήνου, εξαμήνου και προαγωγικές ή απολυτήριες. Παράλληλα έκαναν και ασκήσεις στο Πρότυπο Δημοτικό. Τα παιδαγωγικά διδάσκονται 3 ώρες στην Α και Β τάξη και 4 στη Γ. Πιστός στην παιδαγωγική του Ερβάρτου, ο Παπαμάρκου υποστηρίζει ότι πυρήνα της εκπαίδευσης πρέπει να αποτελεί η ηθικοποίηση του ανθρώπου και η διαπαιδαγώγησή του με βάση το ιδεώδες του έθνους. Παράλληλα, ο Παπαμάρκου εποπτεύει και άλλα σχολεία στη Βόρεια Ελλάδα, τα οποία προσπάθησε να οργανώσει σύμφωνα με τα πρότυπα της διδακτικής μεθόδου του Ερβάρτου. Τάσσεται επίσης υπέρ του εξαετούς δημοτικού σχολείου και της απλούστερης γλώσσας, δηλαδή της καθαρεύουσας, στο δημοτικό και στα παρθεναγωγεία. To 1882 ο Παπαμάρκου παραιτήθηκε από το Διδασκαλείο Θεσσαλονίκης. Ο λόγος ήταν η τριβή του με τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο της πόλης. Ο ίδιος ο Παπαμάρκου δίνει το χρονικό αυτής της παραίτησης στο «Ύθλοι και Πράγματα» (Αθήνησι, 1893). Στη συνέχεια 314

7 αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Διδασκαλείου της Κέρκυρας. Το 1883 επιθεωρεί τα δημοτικά σχολεία της Κέρκυρας και συντάσσει έκθεση σχετικά με την αρνητική κατάσταση των σχολείων. Το 1889 αναλαμβάνει τμηματάρχης της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως στο υπουργείο Παιδείας και γενικός επιθεωρητής των δημοτικών σχολείων (κυβέρνηση Χ. Τρικούπη). Κατάρτισε τα νομοσχέδια του 1889 του υπουργού Παιδείας Γ. Θεοτόκη, τα οποία δεν ψηφίστηκαν από τη Βουλή. Έγραψε αναγνωστικά για το δημοτικό σχολείο στην καθαρεύουσα («Αλφαβητάριον» το 1891, αναγνωστικά των Β, Γ, Δ τάξεων του Δημοτικού σε συνεργασία με τον παιδαγωγό Γεωργαντά το 1892). Έτσι η Θεσσαλονίκη με την ίδρυση του Διδασκαλείου, όπου οι σπουδαστές μυούνται στην ερβαρτιανή παιδαγωγική και τη λειτουργία του πρότυπου δημοτικού σχολείου, όπου κάνουν την πρακτική τους άσκηση σύμφωνα με τη νέα διδακτική μεθοδολογία, πραγματικά πρωτοπορεί. Στο ελληνικό κράτος πρέπει να φτάσουμε στο 1880, για να γίνει παραδεκτό ότι ο οδηγός του Σαραζίνου, που μεταφράστηκε το 1830, ελάχιστα μπορεί να συντελέσει στη διάπλαση του ήθους και του χαρακτήρα των παιδιών και να εκδοθεί εν τέλει το «Διάταγμα περί μεθόδου διδασκαλίας εν τοις δημοτικοίς σχολείοις» (4/9/1880, υπ. Ν. Μαυροκορδάτος): «Του δευτέρου τμήματος του Οδηγού επικρατεί οριστικώς η μικτή συνδιδακτική μέθοδος, διά λεπτομερούς προγράμματος, καθ ο η διδασκαλία έσται ακριβεστέρα και καρποφορωτέρα, το δε να συντελέσωμεν εις την κατά μικρόν και σύν διδακτικής μεθόδου, δι ης ευσκοπώτερον η τε ηθική μόρφωσις και η των ψυχικών δυνάμεων των παίδων εναρμόνιος ανάπτυξις επιτυγχάνεται, ενεργουμένης της διδασκαλίας εκάστου μαθήματος μετά λόγου κατά τας νεωτέρας διδακτικάς μεθόδους, ας πεφωτισμένη πείρα εκύρωσε, και να απαλλάξωμεν τα ημέτερα σχολεία της αλληλοδιδακτικής μεθόδου, ην ως πάντη μηχανικήν και της του πνεύματος αναπτύξεως κωλυτικήν κατεδίκασεν η επιστήμη» 22. Στο ελληνικό κράτος αποφασίζεται η ίδρυση διδασκαλείων, μόλις το Σύμφωνα με το Νόμο ΧΘ του 1878 προβλέπονται, εκτός από τη διδασκαλία πολλών άλλων γνωστικών αντικειμένων, η διδασκαλία της παιδαγωγικής και διδακτικής, η ιστορία της παιδαγωγικής, η ανθρωπολογία, η ψυχολογία και λογική και «μεθοδικαί διδασκαλικαί ασκήσεις» 23. Το Διδασκαλείο της Θεσσαλονίκης θα λειτουργήσει με άλλους διευθυντές μέχρι το 1890, έτος κατά το οποίο σημειώνεται μεγάλη πυρκαγιά στην πόλη και το διδακτήριο καταστρέφεται. Η φτωχή ελληνική κοινότητα, που σπαράσσεται από διενέξεις, δεν θα μπορέσει να το αποκαταστήσει. Από το 1901 μέχρι το 1913 λειτούργησε το Υποδιδασκαλείο Αρρένων, το οποίο ήταν ενταγμένο στο Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης και διεπόταν από τις διατάξεις του κανονισμού της ελληνικής κοινότητας της πόλης. Στη συνέχεια με το Νόμο 381 (Φ.Ε.Κ. 315

8 335/ ) λειτούργησε Διδασκαλείο Αρρένων Θεσσαλονίκης ως τριτάξιο από το 1914 μέχρι το 1929, ενώ από το 1926 μέχρι το 1932 λειτουργούσε παράλληλα ως εξατάξιο Αρρένων (Νόμος 3182, Φ.Ε.Κ. 187/ ). Από το 1929 άρχισε να λειτουργεί το πεντατάξιο Μεικτό Διδασκαλείο, που θεσμοθετήθηκε στο πλαίσιο της βενιζελικής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1929 (Νόμος 4368, Φ.Ε.Κ. 291/ ). Η εκπαίδευση των κοριτσιών, που προορίζονταν για δασκάλες, γινόταν αρχικά στις ανώτερες τάξεις του Ανώτερου ή Κεντρικού Παρθεναγωγείου της Θεσσαλονίκης. Το τριτάξιο Διδασκαλείο Θηλέων Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε με το Νόμο 381 του 1914 (ΦΕΚ. αρ. 335/ ). Από το 1925 μετατρέπεται σε εξατάξιο (Νόμος 3182, Φ.Ε.Κ. 187/ ) και από το 1929 σε πεντατάξιο μεικτό. Η Παιδαγωγική Ακαδημία Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε το 1933 με το Νόμο 5802 (Φ.Ε.Κ. 286/ ) και λειτούργησε ανελλιπώς μέχρι το 1990 με μια διακοπή (1971 έως 1974), οπότε συγχωνεύτηκε με την αντίστοιχη σχολή της Φλώρινας. Με το άρθρο 46 του Νόμου 1268/1982 ιδρύονται Παιδαγωγικά Τμήματα Δημοτικής Εκπαίδευσης και Παιδαγωγικά Τμήματα Νηπιαγωγών στα Πανεπιστήμια, τα οποία θα λειτουργήσουν σταδιακά σε διάφορες πόλεις. Έκτοτε τα Διδασκαλεία λειτούργησαν ως ιδρύματα μετεκπαίδευσης των δασκάλων. Η νέα μέθοδος, η συνδιδακτική, που τελικά επικράτησε με το διάταγμα του 1880, άργησε αρκετά να εφαρμοστεί, καθώς τη γνώριζαν μόνο οι δημοδιδάσκαλοι των νέων διδασκαλείων. Οι υπόλοιποι, οι οποίοι επί δεκαετίες εφάρμοζαν την αλληλοδιδακτική, επιμορφώθηκαν για έξι εβδομάδες, μόλις το 1881, και είναι πραγματικά αμφίβολο, αν εγκατέλειψαν την παλαιά μέθοδο ως διά μαγείας 24. Η συνδιδακτική, με την πάροδο του χρόνου και την πιστή εφαρμογή των βαθμίδων-σταδίων, κατέληξε να είναι και πάλι μηχανιστική, καθώς ο δάσκαλος στερούνταν την πρωτοβουλία να παρεκκλίνει, ανάλογα με τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες του μαθήματος 25. Στις αρχές του 20 ου αιώνα τις βαθμίδες-στάδια του Herbart διαδέχτηκε η λεγόμενη τριμερής πορεία διδασκαλίας με τα τρία στάδια: εντύπωση ή πρόσκτηση ή παρουσίαση-επεξεργασία-έκφραση ή εμπέδωση 26. Ισχυρό πλήγμα στο ερβαρτιανό σύστημα, εκτός από τις θεωρίες μάθησης της επιστήμης της Ψυχολογίας που το αμφισβήτησαν, επέφερε και η κίνηση του Σχολείου Εργασίας. Ένας υπέρμαχος του Σχολείου Εργασίας στην Ελλάδα που σχετίζεται με τα Διδασκαλεία της Θεσσαλονίκης είναι ο παιδαγωγός Θεόδωρος Κάστανος από τη Χίο 27. Το 1908 διορίστηκε δάσκαλος στο Βίκι της Χίου. Το 1912 από την τουρκοκρατούμενη ακόμη τότε Χίο ήρθε στην Ελλάδα και πολέμησε ως εθελοντής στο Βαλκανικό Πόλεμο ( ). Η εργασία του στο Βροντάδο της Χίου συγκίνησε την κοινότητα, η οποία και του έδωσε την 316

9 υποτροφία του Πρωίου κληροδοτήματος (1913), για να συνεχίσει ανώτερες σπουδές Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής στην Ιένα, στην αρχή, και στο Βερολίνο αργότερα. Το 1920 αναγορεύτηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφίας και την ίδια χρονιά επέστρεψε στην Ελλάδα και διορίστηκε καθηγητής των παιδαγωγικών στο Διδασκαλείο Θηλέων Θεσσαλονίκης. Το 1921 γίνεται διευθυντή των Αρχιγενείων Εκπαιδευτηρίων Επιβατών στην Ανατολική Θράκη. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή (Σεπτέμβριος 1922) και το κλείσιμο των Αρχιγενείων Εκπαιδευτηρίων, των οποίων υπήρξε ο τελευταίος διευθυντής, έφυγε και αυτός από τους Επιβάτες και πήγε στην Παλαιά Ορεστιάδα (Καραγάτς), όπου συγχώνευσε και διηύθυνε για έντεκα μήνες ( ), όσο δηλαδή διαρκούσαν οι διαπραγματεύσεις που οδήγησαν στη συνθήκη της Λωζάνης, τα δύο παρθεναγωγεία: το Αρχιγένειο και το Ζάππειο Ανώτερο Παρθεναγωγείο Αδριανουπόλεως. Όταν με τη συνθήκη της Λωζάνης παραδόθηκε και η Παλαιά Ορεστιάδα στους Τούρκους, μετέφερε και τα δύο αυτά σχολεία στην Αλεξανδρούπολη και με τις δικές του ενέργειες ιδρύθηκε (1923) το Διδασκαλείο Θράκης, του οποίου υπήρξε ο πρώτος διευθυντής. Από αυτό το Διδασκαλείο θα προέλθει, ύστερα από δέκα περίπου χρόνια, η Παιδαγωγική Ακαδημία Αλεξανδρουπόλεως (1934). Ως αμοιβή για τις προσπάθειές του μετατέθηκε στην Καστοριά, στο Καρπενήσι, στη Φλώρινα και (νεκρός!) στη Μυτιλήνη. Εξέδωσε το βιβλίο του «Το Σχολείο Εργασίας» στη Θεσσαλονίκη το Η φωτογραφική επανέκδοση του βιβλίου έγινε το 1995 και περιλαμβάνει τον πρόλογο του αείμνηστου δασκάλου μας Χρίστου Τσολάκη 28. Από τον πρόλογο αυτόν παρατίθενται ορισμένα στοιχεία: «Στο επαναστατικό αυτό βιβλίο παρουσιάζει ο Κάστανος σε βάθος και σε έκταση τις θεωρητικές θέσεις και τις πρακτικές εφαρμογές του Σχολείου Εργασίας. Ήταν στην εποχή του και για πολλές δεκαετίες εν συνεχεία το πιο τολμηρό και το πιο αναλυτικό βιβλίο αυτού του είδους. Ξεκινάει με το παλιό σχολείο, περνάει στο ερβαρτιανό σύστημα και καταλήγει στο Σχολείο Εργασίας για να μας δώσει: τις κεντρικές απόψεις των δημιουργών του (Sieber, Wolf, Kerschensteiner, Otto Erler, Lowenek, Gaudig, Schmieder, Munch), την ύλη του, τις αρχές εκλογής της ύλης, τις μεταρρυθμιστικές δοκιμές στη Λειψία και στο Μαράσλειο, δείγματα προγραμμάτων του, ενότητες εργασίας, εικόνες αναλυτικές από τη σχολική πράξη. Θα φέρει τελικά με το βιβλίο του αυτό ο Κάστανος νέες μορφωτικές αξίες στην ελληνική εκπαίδευση και θα προσφέρει στον έλληνα δάσκαλο μιαν άλλη αγωγική οπτική. Θα μας πει πως σκοπός του σχολείου δεν είναι, το «σοφό» παιδί αλλά το ευτυχισμένο παιδί. Κι αυτό το παιδί μόνο μέσα σε ένα δραστικό και όχι σκυθρωπό σχολείο μπορεί να ολοκληρωθεί. Η αξία του ανθρώπου δε βρίσκεται στις γνώσεις αλλά στην ισχυρή βούληση, στην ολοκληρωμένη προσωπικότητα, στην πνευματική καλλιέργεια, στη δημιουργία πλούσιας συναισθηματικής ζωής, στη 317

10 μέθεξή του στην κοινωνική ζωή. Να το άλφα και το ωμέγα της εκπαίδευσης: η αρχή της ζωής. Και για τη μέθοδο του δασκάλου έχει ξεκάθαρες θέσεις: ο δάσκαλος, θα μας πει, δεν μπορεί να έχει μια μέθοδο, πρέπει όμως να έχει μεθοδική συνείδηση, μεθοδική σκέψη και μεθοδικό τακτ. Η μεθοδολατρία είναι γέννημα του σχολαστικισμού και η μεθοδοφοβία της οκνηρής σκέψης. Πέρα και πάνω από τη μέθοδο βρίσκονται οι ψυχές του δασκάλου και του παιδιού. Όταν αυτές επικοινωνούν, τη βρίσκουν τη μέθοδο» 29. Θα πρέπει οπωσδήποτε να αναφέρουμε σε αυτό το σημείο και το φωτισμένο παιδαγωγό του Διδασκαλείου Θηλέων, Μίλτο Κουντουρά: «Βαθυστόχαστος μελετητής, συγγραφέας, ποιητής, πρωτοπόρος σ όλους τους πνευματικούς αγώνες της γενιάς του και όχι μόνο, άνθρωπος παράτολμος, της δράσης αλλά και ονειροπόλος, υπέρμαχος του Δημοτικισμού, ιδρυτής μαζί με τον Φίλιππο Δραγούμη και τον Βασίλη Ρώτα της Ιστορικής Φοιτητικής Συντροφιάς, μέλος του Εκπαιδευτικού Ομίλου 30, συντάκτης της διαμαρτυρίας προς το λαό το 1911, μα πάνω απ όλα: Δάσκαλος Παιδαγωγός», αναφέρει χαρακτηριστικά η μαθήτριά του Νεφέλη Πατρικίου-Πατεράκη η οποία και συνεχίζει: «Βασική αρχή του νέου σχολείου ήταν ο σεβασμός της προσωπικότητας του παιδιού. Για την αναδίφηση της προσωπικότητάς του, μιας επίπονης και πολύπλευρης εργασίας, που για τον Δάσκαλό μας, όμως, ενείχε την μαγεία της αρχαιολογικής σκαπάνης, για την καλλιέργειά της και την αναγωγή της σε αυτεξούσια, υπεύθυνη, δημιουργική μα, προπαντός, ελεύθερη οντότητα, κατέτειναν όλες οι δραματικές προσπάθειες του Μίλτου Κουντουρά» 31. Ο Μίλτος Κουντουράς γεννήθηκε στο Σκόπελο της Λέσβου. Από το 1905 γίνεται συνδρομητής του περιοδικού «Διάπλασις των Παίδων» του Γρηγορίου Ξενόπουλου, όπου και στέλνει έργα του με το ψευδώνυμο «η ψυχή της Λέσβου». Ως φοιτητής στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών γράφει στο "Νουμάς" με το ψευδώνυμο «Μίλτος Λέσβης». Από το 1915 μέχρι το 1923 εργάζεται ως εκπαιδευτικός. Το έργο του διακόπτεται από συχνές στρατεύσεις. Το 1922 πολεμά στο Μικρασιατικό Μέτωπο. Το 1923 δημοσιεύει στη λεσβιακή εφημερίδα του Στρατή Μυριβήλη «Καμπάνα» το άρθρο (σε συνέχειες) «Κλείστε τα σχολειά». Τονίζει πόσο αφύσικη είναι η ζωή των παιδιών στο σχολείο και πόσο αυτό τα αποξενώνει από τη ζωή. Την ίδια χρονιά παίρνει μέρος σε διαγωνισμό του Υπουργείου Παιδείας και με κρατική υποτροφία φεύγει για μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία. Σπουδάζει Παιδαγωγική- Διδακτική και Ψυχολογία 32. Επιστρέφει στην Ελλάδα στα τέλη του 1926 και από 13/12/1926 διορίζεται διευθυντής στο Διδασκαλείο Θηλέων Θεσσαλονίκης, το οποίο και διηύθυνε μέχρι το Το 1928 ξέσπασαν τα «σκάνδαλα» του Διδασκαλείου, που αφορούσαν, σύμφωνα με τη Σχολική Επιτροπή που 318

11 έκανε τις καταγγελίες εναντίον του Κουντουρά, «την θρησκευτικήν και εθνικήν μόρφωσιν των μαθητριών του Διδασκαλείου τούτου της περιφρονήσεώς του προς την παράδοσιν εδόθη αχαλίνωτος ελευθερία εις τας μαθητρίας ωμίλησε περί ήβης, εξηγών τα της εξελίξεως των φυσικών ορμών». Μετά από απαλλακτικό πόρισμα συνέχισε να εργάζεται στο Διδασκαλείο μέχρι το 1930, οπότε και διορίζεται σύμβουλος στο Εκπαιδευτικό Γνωμοδοτικό Συμβούλιο 33. Το 1931 δημοσιεύει στην εφημερίδα Μακεδονία της Θεσσαλονίκης άρθρο με τον τίτλο «η Διαμαρτυρία ενός ανθρώπου, η αγανάκτηση ενός παιδαγωγού». Για το άρθρο αυτό καλείται σε απολογία και τιμωρείται με «ποινή επιπλήξεως» από τον υπουργό Παιδείας Γ. Παπανδρέου. Το 1933 απολύεται από το Εκπαιδευτικό Γνωμοδοτικό Συμβούλιο. Το 1936 εκδίδει το περιοδικό Παιδεία. Την ίδια χρονιά παντρεύεται και αποκτά ένα γιο. Πεθαίνει το 1940 στο νοσοκομείο Ευαγγελισμός. Αυτό, βέβαια, είναι χαρακτηριστικό σε όλες τις μεταρρυθμίσεις που πραγματοποιήθηκαν ή έγινε προσπάθεια να πραγματοποιηθούν στην Ελλάδα. Οι μεταρρυθμιστές-νεωτεριστές είναι προσωπικότητες, που σπούδασαν στο εξωτερικό, αναλαμβάνουν ιθύνουσες θέσεις στην εκπαιδευτική σκηνή και «διακρίνονται από μια πολιτιστική και κοινωνική εξωστρέφεια» 34. Οι νεωτεριστές εισάγουν την καινοτομία, η οποία βαθμηδόν διαχέεται και ανάλογα με την «ικανότητα αποδοχής», καθώς και την «ετοιμότητα ή προθυμία αποδοχής», επικρατεί ή όχι 35. Στις παραπάνω περιπτώσεις οι αντιδράσεις οδήγησαν στη ματαίωση του έργου των παιδαγωγών. Αφήσαμε όμως το διευθυντή του Πρότυπου Δημοτικού Σχολείου Θεσσαλονίκης Παναγιώτη Οικονόμου ( ). Μετά τις σπουδές του στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, εστάλη, όπως είδαμε παραπάνω, από τον προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Σύλλογο ως υπότροφος στη Γερμανία. Σπούδασε από το 1871 έως το 1875 στην Ιένα και στη Λειψία, κοντά στους καθηγητές Παιδαγωγικής, Ziller και Stoy. Από το 1875 έως το 1878 διετέλεσε διευθυντής του Πρότυπου Δημοτικού Σχολείου Θεσσαλονίκης. Το πειραματικό αυτό σχολείο το επισκέπτονταν δάσκαλοι από όλα τα μέρη, για να εξοικειωθούν με τις παιδαγωγικές αρχές του Ερβάρτου, όπως κάποτε το σχολείο του Πεσταλότσι. Ο Οικονόμου θεωρείται ένας από τους πιο ένθερμους οπαδούς του ερβαρτιανού συστήματος και πίστευε ακράδαντα στην παιδαγωγούσα διδασκαλία, αυτή που διεγείρει το ενδιαφέρον του μαθητή. Προσόντα του καλού δασκάλου, κατά τον Οικονόμου, είναι η επιστημονική γνώση του αντικειμένου και η παιδαγωγική κατάρτιση, που θα συνέβαλε όχι μόνο στη μετάδοση της διδακτέας ύλης, αλλά και στη διαπαιδαγώγηση των μαθητών. «Αν ενδιαφερώμεθα διά το μέλλον του ελληνικού λαού», αναφέρει χαρακτηριστικά, «κατ ανάγκην πρέπει να ενδιαφερώμεθα διά 319

12 τα σχολεία του λαού και κατά πρώτον λόγον διά την κατάστασιν των διδασκάλων, εις τας χείρας των οποίων θα εμπιστευθώμεν τα τέκνα μας» 36. Από το 1878 έως το 1882 υπηρέτησε ως διευθυντής του Πρότυπου Δημοτικού Σχολείου Αθηνών. Θεωρούσε ότι οι παιδαγωγικές αρχές του Ερβάρτου ήταν αλάθητες και η εισαγωγή τους στο σχολείο ήταν «επιστημονική μεταρρύθμιση της παιδείας». Η κυβέρνηση του Χαρίλαου Τρικούπη τον διόρισε διευθυντή του νεοσύστατου Διδασκαλείου στη Λάρισα. Το 1885 έγινε τμηματάρχης Δημοτικής Εκπαιδεύσεως στο υπουργείο Παιδείας, καθηγητής στο Αρσάκειο ( ), διευθυντής του Διδασκαλείου Αθηνών ( ), γενικός επιθεωρητής των σχολείων της Κρητικής Πολιτείας ( ) και πάλι στο Αρσάκειο καθηγητής παιδαγωγικών. Ο Παναγιώτης Οικονόμου στο περιοδικό Εκπαίδευσις, το οποίο εκδίδει μεταξύ των ετών , εκφράζει τις απόψεις του για όλα τα εκπαιδευτικά ζητήματα. Ήταν αντίθετος με τη μείωση των ωρών διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, καθώς πίστευε ότι αυτή αποτελεί τον πυρήνα της ηθικής διαπαιδαγώγησης των νέων, όπως ήταν αντίθετος και με το εξαετές δημοτικό σχολείο. Μια αρνητική πτυχή της σταδιοδρομίας του είναι και η διαμάχη του με τον Χαρίσιο Παπαμάρκου, η οποία λαμβάνει εκρηκτικές διαστάσεις στη διάρκεια της έκδοσης του περιοδικού Εκπαίδευσις. Η αρθρογραφία του περιοδικού είναι σωστό λιβελογράφημα, ύβρεις, εγκλήσεις και αντεγκλήσεις, αμφισβήτηση ακαδημαϊκών τίτλων και άλλα, συνθέτουν μια όχι και τόσο ευχάριστη εικόνα. Πιθανές αιτίες οι ιδεολογικές και πολιτικές διαφωνίες των δύο παιδαγωγών, αλλά κυρίως η απόρριψη των διδακτικών βιβλίων που είχε υποβάλει προς κρίση ο Οικονόμου από την επιτροπή, στην οποία συμμετείχε ο Παπαμάρκου. Έδωσε μεγάλη έμφαση στην παιδαγωγική κατάρτιση των εκπαιδευτικών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Πρέπει να σημειώσουμε ότι το Φιλολογικόν Φροντιστήριον, που ιδρύθηκε το 1842 στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, δεν κάλυπτε την ανάγκη της παιδαγωγικής και διδακτικής κατάρτισης όσων αποφοίτων του Πανεπιστημίου προορίζονταν να διδάξουν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, διότι σκοπός του Φροντιστηρίου ήταν να ασκήσει τους φοιτητές στην αρχαία ελληνική και λατινική γλώσσα. Πρέπει να φτάσουμε στο έτος 1884, για να συμπεριληφθούν με Β.Δ., ανάμεσα στις άλλες ασκήσεις και οι παιδαγωγικές, στο έτος 1893, για να συσταθεί το Παιδαγωγικόν Φροντιστήριον και στο έτος 1899 η έδρα της «Γενικής και Γυμνασιακής Παιδαγωγικής και Μεθοδολογίας» 37. Η «Γυμνασιακή Παιδαγωγία» από τον Ιωάννη Πανταζίδη, καθηγητή της Ελληνικής Φιλολογίας ή η «Παιδαγωγική» από το Χρήστο Παπαδόπουλο, καθηγητή της 320

13 Φιλοσοφίας διδάσκονται από το και μετά, με πρωτοβουλία των παραπάνω καθηγητών 38. Ο Οικονόμου μέσω του περιοδικού «Εκπαίδευσις» προτείνει να ληφθεί πρόνοια «περί παιδαγωγικής μορφώσεως πάντων των διδασκάλων των διδασκόντων εν εκπαιδευτηρίοις έχουσι μορφωτικόν σκοπόν». «Διά να είναί τις καλός διδάσκαλος πρέπει να γνωρίζη καλώς ου μόνον τι θα διδάξη, αλλά και πώς τούτο θα διδάξη». Το τι θα διδάξει θα το μάθει στο πανεπιστήμιο με τις παραδόσεις, τις μελέτες και τα ειδικά φροντιστήρια. Για το πώς, όμως, θα διδάξει αυτές τις γνώσεις δεν έχει ληφθεί ακόμη η απαραίτητη φροντίδα. Αυτό προέρχεται ίσως και από την λανθασμένη γνώμη ότι, όταν γνωρίζει κάποιος καλά τι θα διδάξει, θα βρει και τον τρόπο να το διδάξει. Αυτή η πλάνη επικρατούσε πρώτα και για το δημοδιδασκαλικό έργο και έτσι δίνονταν πτυχία, ακόμη και σε ανθρώπους που αγνοούσαν εντελώς το έργο που θα ασκούσαν. Η Παιδαγωγική είναι επιστήμη «πρακτική δυσχερεστάτη». Σύμφωνα με αυτήν απαιτείται το πνεύμα του ανθρώπου, το οποίο αναπτύσσεται σύμφωνα με ορισμένους σταθερούς και αμετάβλητους ψυχολογικούς νόμους, να τραφεί και να αναπτυχθεί με μέθοδο προσαρμοσμένη στην ψυχολογική κατάσταση του μαθητή και σύμφωνη με τους ψυχολογικούς νόμους της ανάπτυξής του με μαθήματα πρόσφορα, που περιέχουν άφθονα στοιχεία μορφώσεως, ώστε να αναφανούν ευγενείς τάσεις και ενδιαφέροντα. Ο δάσκαλος πρέπει να απαρνηθεί το επιστημονικό του εγώ και να «κατέλθη εις την πνευματικήν κατάστασιν» των μαθητών του. Αυτή η δεξιότητα, όμως, δηλαδή να προσαρμόζεται ο δάσκαλος στις ανάγκες των μαθητών, δεν αποκτάται με την ανάγνωση παιδαγωγικών συγγραμμάτων αλλά με τη σπουδή της παιδαγωγικής επιστήμης και την άσκηση στη διδασκαλία από ειδικούς καθηγητές. Αλλά και για την πειθαρχία, τη συμπεριφορά, την εκλογή της ύλης, τη διάταξη των μαθημάτων και για τόσες άλλες πλευρές της σχολικής ζωής είναι απαραίτητη η Παιδαγωγική. Πρέπει να ληφθούν μέτρα για την παιδαγωγική μόρφωση των διδασκάλων και τη θεωρητική και την πρακτική και να ληφθεί η υπόψη η εμπειρία της Γερμανίας 39. Θα πρέπει να συσταθούν ανώτερα διδασκαλεία για την παιδαγωγική μόρφωση, θεωρητική και πρακτική, των ελληνοδιδασκάλων και καθηγητών 40. Θα ήταν μεγάλη ευεργεσία για όλους τους τύπους και τις βαθμίδες των σχολείων, αν η κυβέρνηση αποφάσιζε να ιδρύσει έδρα Παιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο και πρότυπο σχολείο για την άσκηση των καθηγητών της μέσης εκπαίδευσης. Και, όπως η ίδρυση Διδασκαλείου το 1878 θεωρήθηκε πράξη σοφή και ευεργετική, έτσι και η ίδρυση Ανώτερου Διδασκαλείου στο Πανεπιστήμιο θα θεωρηθεί συμπλήρωση εκείνου του έργου και το επιστέγασμά της 41. O Οικονόμου μετά την τριετή παραμονή του στη Θεσσαλονίκη από το 1875 έως το 1878, στη συνέχεια επισκέφτηκε την πόλη το 1880, το

14 και τελευταία τον Ιούλιο του Τις εντυπώσεις του από αυτή την επίσκεψη δημοσιεύει στο περιοδικό Εκπαίδευσις 42. Εκτός από τις άλλες αναφορές στη γενικότερη εξέλιξη της πόλης στο διάστημα της απουσίας του μιλά και για τα εκπαιδευτικά της Θεσσαλονίκης. Η ελληνική κοινότητα διατηρεί όλα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, δηλαδή πλήρες Γυμνάσιο με έξι τάξεις, Αστική Σχολή με έξι τάξεις, Ανώτερο Παρθεναγωγείο, στο οποίο μορφώνονται και διδασκάλισσες, Νηπιαγωγείο, τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο, Νοσοκομείο. Δεν αναφέρει το Διδασκαλείο. Εκφράζει την απογοήτευσή του για την κατάσταση της ελληνικής κοινότητας: «Δεν αποκρύπτομεν δε ότι την ελληνικήν κοινότητα εύρομεν παρηκμακυίαν εν συγκρίσει προς παλαιοτέρους χρόνους και λυπούμεθα διά τούτο επί τοσούτο μάλλον, καθ όσον η πόλις αύτη έχει αποστολήν και μερικήν και γενικήν να εκπληρώση μεγίστην. Αφ ου είναι η κεφαλή της Μακεδονίας όλης πρέπει να μη παρορά τους κινδύνους και να φροντίζη να απομακρύνη δεξιώς τα φιλόδοξα και αυθάδη παντός σφετεριστού της χώρας όνειρα». Η Μακεδονία και, κατά πρώτιστο λόγο, η Θεσσαλονίκη με τους άρχοντές της κληρικούς και λαϊκούς έχει να επιτελέσει μέγα έργο 43. Οι κρίσεις του Οικονόμου για την κοινότητα της Θεσσαλονίκης αντικατοπτρίζουν την ιδιαιτερότητά της σε σχέση με τις άλλες ελληνικές κοινότητες του υπόδουλου ελληνισμού. Η Θεσσαλονίκη είχε αναλάβει την πνευματική ποδηγεσία όχι μόνο της ίδιας της πόλης, αλλά και των άλλων Ελλήνων της Μακεδονίας, ενώ τα σχολεία της αναλάμβαναν να ενισχύσουν με εκπαιδευτικούς το βόρειο ελληνισμό. Η βαριά αυτή ευθύνη δε συμβάδιζε με τις δυνατότητές της, κυρίως τις οικονομικές, καθώς η πλειονότητα των ελλήνων κατοίκων της πόλης ήταν μικρονοικοκυραίοι βιοπαλαιστές, οι εύποροι δεν ήταν πολλοί, αλλά και δεν υπήρχαν πολλοί λόγιοι 44. Οι Έλληνες αποτελούσαν το τρίτο δημογραφικό στοιχείο της πόλης μετά τους Εβραίους και τους Μουσουλμάνους και εκ των πραγμάτων δεν μπορούσαν να έχουν δυναμική παρουσία στα πράγματα της πόλης 45. Όταν ο Οικονόμου έρχεται τον Ιούλιο του 1894 στην πόλη, έχει ολοκληρωθεί το διδακτήριο του Ελληνικού Γυμνασίου στην οδό Εγνατία, αλλά υπάρχει τέτοια οικονομική στενότητα, ώστε έχει γίνει περικοπή στους μισθούς των εκπαιδευτικών κατά 10%. Οι κοινοτικές διενέξεις έχουν σημαντικές επιπτώσεις στη λειτουργία των ελληνικών εκπαιδευτηρίων, ενώ ταυτόχρονα έχει σημειωθεί μεγάλη κινητικότητα από τις άλλες εθνότητες της Θεσσαλονίκης, όχι μόνο τις πολυάριθμες (εβραϊκή και οθωμανική) αλλά και τις ολιγάριθμες (βουλγαρική, σερβική) και έντονα στην κατεύθυνση της εκπαίδευσης έχουν δραστηριοποιηθεί οι δυτικοί, παρά το μικρό τους πληθυσμό

15 Η ελληνική κοινότητα και η ελληνική εκπαίδευση, επομένως, έχουν να αντιμετωπίσουν ένα έντονα ανταγωνιστικό περιβάλλον, αλλά με ιδιαίτερα γλίσχρα οικονομικά μέσα, όπως αποδεικνύουν τα στοιχεία για τις επιχορηγήσεις των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, τους μισθούς των δασκάλων ή ακόμη και την αναλογία του διδακτικού προσωπικού με τους μαθητές και, αν μάλιστα συγκριθούν με τα αντίστοιχα των άλλων κοινοτήτων, τότε γίνεται ακόμη εμφανέστερη η οικονομική δυσπραγία που υπάρχει στο ελληνικό στοιχείο. Επιπλέον αντιμετωπίζονται με καχυποψία και συχνά εχθρικά από την οθωμανική διοίκηση, καθώς αυτή θεωρεί τα σχολεία επαναστατική εστία για τη Μακεδονία και παρεμβαίνει σε εκπαιδευτικά θέματα (προσωπικό, βιβλία, περιεχόμενο διδασκαλίας) 47. Οι τριβές μέσα στους κόλπους της ίδιας της κοινότητας, τέλος, δυσχεραίνουν ακόμη περισσότερο το έργο της 48. Το δημοσίευμα της «Εφημερίδος» των Αθηνών στις 22/9/1888 με τίτλο «Ελληνική Κοινότης Θεσσαλονίκης» και υπογραφή «Μακεδών» είναι χαρακτηριστικό: «ωθούσι τα πράγματα εις τα έσχατα αδιαφορούντες διά τα επακόλουθα και τελείως λησμονούντες την μεγάλην, ως είπομεν, αποστολήν και την έκτακτον σημασίαν εκείνης δι όλον τον Ελληνισμόν οι μητροπολίται και οι πρόξενοι είναι παροδικοί, ενώ η κοινότης μένει» 49. Έτσι, λοιπόν, τεκμηριώνονται σε σημαντικό βαθμό οι παρατηρήσεις (δημοσιεύονται Ιανουάριο του 1895) του Οικονόμου, ο οποίος επισημαίνει ταυτόχρονα ότι η ελληνική κοινότητα έχει πλήρη συνείδηση του κινδύνου που διατρέχει και ελπίζει ότι «πάντες οι δυνάμενοι αφέντες πάντα δίκαιον ή άδικον χόλον να συμπράξωσιν, ίνα γίνη τι καλόν», ώστε η «κεφαλή της Μακεδονίας», να εκπληρώσει και την «μερικήν και την γενικήν της αποστολήν» 50. Αυτό ελπίζουμε και επιθυμούμε και εμείς, να γίνει κάτι καλό σε όλους τους τομείς και ιδιαίτερα στην εκπαίδευση, που είναι και το κυρίαρχό μέλημά μας σε αυτόν τον κύκλο του Ανοιχτού Πανεπιστημίου. 1 Το Υπουργείο Παιδείας, με επιστολή του Γενικού του Γραμματέα προς τον Πρόεδρο και το Δ.Σ της Δ.Ο.Ε. στις 9/2/2011, γνωστοποίησε τη μη διεξαγωγή για εκείνο το έτος των εξετάσεων για εισαγωγή των εκπαιδευτικών στα Διδασκαλεία. Στις έστειλε πρόσκληση στη ΔΟΕ, για να ορίσει εκπροσώπους της Ομοσπονδίας στην επιτροπή για την επεξεργασία πρότασης για τη νέα φιλοσοφία λειτουργίας του θεσμού της Μετεκπαίδευσης και των Διδασκαλείων. Έκτοτε δεν είναι γνωστή η εξέλιξη. 2 Ερμής ο Λόγιος, 1/5/1811, σ. 147 κε. 3 «Η μετάδοσις των επιστημών εις την Ελλάδα, αν ακολουθήσετε την καλήν μέθοδον, είναι αληθινή μετακένωσις από τα κοφίνια των αλλογενών εις τα κοφίνια των Ελλήνων και κατ άλλο δε διαφέρει πλην ότι γεμίζομεν ταύτα, χωρίς να ευκερώσωμεν εκείνα». Αδαμάντιος Κοραής, Στοχασμοί Αυτοσχέδιοι εις τον ΣΤ τόμον των Βίων του Πλουτάρχου, επιμ. Φ. Φουρναράκη, Παρίσι [Ανατύπωση: Πρόλογος Κ. Θ. Δημαράς, Αθήνα: Μ.Ι. Ε. Τ., 1984, σ. 561 κε]. 4 Α., Δημαράς, Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, Αθήνα 1990, τόμος Α, σ. 45 κε. 323

16 5 Τον διαδέχτηκε ο Γ. Χρυσοβέργης μέχρι 19/8/1854. Αυτόν ο Σ. Βυζάντιος μέχρι 3/10/1862, στη συνέχεια ο Φρ. Παπαδόπουλος ως 27/8/1863. Χρ., Λέφας, Ιστορία της Εκπαιδεύσεως, ΟΕΔΒ, Αθήναι 1942, σ Ό.π., Ό.π.,, Εφημερίς των Φιλομαθών, 4/6/1865, έτος ΙΓ, αρ. 563, σ Στις 10/12/1864 υπέβαλε στο υπουργείο έκθεση για τη δημοτική εκπαίδευση. 9 ΕΦ, Ιανουάριος 1863, έτος ΙΑ, αρ , σ ΕΦ, Ο υπουργός Δ. Ν. Δρόσος (25/11/1866) στην έκθεσή του για την κατάσταση της Εκκλησίας και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως από το 1863 και μέχρι το ΕΦ, 16/1/1869, έτος ΙΖ, αρ , σ κε. Έκθεση του Α. Μαυρομιχάλη (23/12/1868) για το διάστημα ΕΦ, 28/6/1869, έτος ΙΖ, αρ. 707, σ Διοργανισμός του προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Συλλόγου. 13 Πλάτων, 31/10/1878, Έτος Α, αρ. 1, σ. 12 κε. 14 A., Reble, Ιστορία της Παιδαγωγικής, μετάφρ. Θ. Χατζηστεφανίδης, Σ. Χατζηστεφανίδη-Πολυζώη, Αθήνα 1989, σ. 364 κε. 15 J., A., Bowen, History of Western Education. The Modern West Europe and the New World, USA 1981, Volume III, σ Κ., Δ., Γεωργούλης, Γενική Διδακτική, Αθήνα 1974, σ. 293 κε. 17 A., Reble, ό.π., σ. 384 κε. 18 Βλέπε την έκθεση του εν Αθήναις προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Συλλόγου «των κατά το 1876 και 1877 πεπραγμένων», Αθήναι Για τη βιογραφία και τη δράση του Χ. Παπαμάρκου συμβουλευτήκαμε το: Δ., Χ., Παπαδόπουλος, Χαρίσιος Παπαμάρκου. Τὸ παιδαγωγικὸ καὶ ἐκπαιδευτικό του ἔργο (αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία), Θεσσαλονίκη, Επιστημονικό Συμπόσιο. Χριστιανική Μακεδονία. Ο από Θεσσαλονίκης Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ Γ ο Μεγαλοπρεπής, Θεσσαλονίκη, Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, Η Εκπαίδευση στη Θεσσαλονίκη: Η περίοδος της Τουρκοκρατίας, στο Θεσσαλονίκη. Ιστορία και Πολιτισμός. Επιμέλεια Ι. Κ. Χασιώτης. Θεσσαλονίκη 1997, σ Πλάτων, Οκτώβριος 1880, Έτος Β, τεύχος ΙΒ, σ. 518 κε. Διάταγμα 3/9/ Δημαράς, ό.π., σ. 233 κε. 24 Θ., Χατζηστεφανίδης, Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης ( ), Αθήνα 1986, σ. 71 κε. 25 Ν., Ι., Εξαρχόπουλος, Γενική Διδακτική, εν Αθήναις, 1946, τ. Β, σ. 74 κε. 26 Ν., Ι., Γιαννούλης, Διδακτική Μεθοδολογία, Αθήνα 1993, σ. 185 και Εξαρχόπουλος, ό.π., σ. 104 κε. 27 Για τη βιογραφία του Κάστανου συμβουλευθήκαμε το: Θ., Ι., Κάστανος, «Το Σχολείο Εργασίας στη Θεωρία και στην Πράξη», Φωτογραφική Επανέκδοση, Πρόλογος Χ., Λ., Τσολάκης, Θεσσαλονίκη Θ., Ι., Κάστανος, «Το Σχολείο Εργασίας στη Θεωρία και στην Πράξη», Φωτογραφική Επανέκδοση, Πρόλογος Χ., Λ., Τσολάκης, Θεσσαλονίκη 1995, σ. I-ΙΧ. 29 Ό.π., σ. VII κε. 30 Δύο σωματεία, ο Εκπαιδευτικός Όμιλος και η Φοιτητική Συντροφιά, ιδρύονται το 1910 και πρόκειται να παίξουν σημαντικό ρόλο στη γλωσσική μεταρρύθμιση. «Από το κοντύλι στον υπολογιστή, , Εκατόν εβδομήντα χρόνια ελληνική εκπαίδευση με λόγια και εικόνες», των Αλέξη Δημαρά και Βάσως Βασιλού-Παπαγεωργίου, εκδ. «Μεταίχμιο». 31 Από την ομιλία της Νεφέλης Πατρικίου- Πατεράκη μαθήτριας του Μίλτου Κουντουρά- στην «Ημερίδα Βιβλιοπαρουσίασης» που πραγματοποιήθηκε στο 3ο Γενικό Λύκειο Νέας Φιλαδέλφειας «Μίλτος Κουντουράς» στις 13 Απριλίου Σε αυτήν παρουσιάστηκαν τα νέα βιβλία του Ιγνάτιου Καραμηνά «Ο Παιδαγωγός Μίλτος Κουντουράς» και του Αναστάσιου Ταχταλόγλου «Μίλτος Κουντουράς ( ) Ο Έλληνας». 32 Χατζηστεφανίδης, ό.π., σ Α., Δημαράς, Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, Αθήνα 1998, τόμος Β, σ. 155 κε. 34 Ν., Π., Τερζής, Εκπαιδευτική Πολιτική και Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση: Πρόγραμμα και πραγματικότητα- Πράγματα και πρόσωπα, Θεσσαλονίκη 1993, σ Τερζής, ό.π., σ. 58 κε. 36 Χατζηστεφανίδης, ό.π., σ. 80 κε. 37 Β., Α., Φούκας, Η παιδαγωγική κατάρτιση των εκπαιδευτικών Μέσης Εκπαίδευσης στην Ελλάδα ( ). Αναζητήσεις, θέσεις, προοπτικές, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 112 κε. 38 Φούκας, ό.π., σ. 155 κε. 324

17 39 Εκπαίδευσις, 31/10/1892, Έτος Α, αρ. 15, σ Άρθρο με τίτλο «Περί ενός ου εστίν ημίν χρεία», ανυπόγραφο, το πιθανότερο του ίδιου του Π. Π. Οικονόμου. 40 Εκπαίδευσις, 10/11/1892, Έτος Α, αρ. 16, σ Εκπαίδευσις, 6/7/1895, Έτος Γ, αρ , σ. 259 κε. Περί παιδαγωγικής μορφώσεως του Προσωπικού της Μέσης εκπαιδεύσεως. 42 Εκπαίδευσις, 15/1/1895, έτος Γ, αρ. 14., σ Εκπαίδευσις, 25/1/1895, έτος Γ, αρ. 15., σ Ο Κ. Μοσκώφ, Θεσσαλονίκη. Τομή της Μεταπρατικής Πόλης, τόμος Α, Αθήνα 1978, σ. 120, αναφέρει ότι οι μεγάλοι έμποροι, βιοτέχνες, επιστήμονες και μεγάλοι κτηματίες, από τους οποίους απαρτίζεται, κυρίως, το εκλογικό σώμα της κοινότητας, δεν ξεπερνούν τη δεκαετία του 1880, τους Χ., Π., Παπαστάθης, Η πνευματική ζωή στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη, στο Θεσσαλονίκη. Ιστορία και Πολιτισμός. Επιμέλεια Ι. Κ. Χασιώτης. Θεσσαλονίκη 1997, σ Παπαστάθης, ό.π., σ Σ., Ζιώγου-Καραστεργίου, Η εκπαιδευτική δραστηριότητα της Ελληνικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης, 3 ος τόμος, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 121 κε. 48 Ζιώγου, ό. π., σ Επίσης Κ. Μοσκώφ, ό. π., σ. 128 κε. και Ε., Α., Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη. Τουρκοκρατία και Μεσοπόλεμος, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 173 κε. 49 Π., Βακουφάρης, Ο αναθεωρημένος κανονισμός της Ελληνικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης, 3 ος τόμος, Θεσσαλονίκη 1992, σ Εκπαίδευσις, 25/1/1895, έτος Γ, αρ. 15., σ

18 326