ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΥΣΣΩΜΑΤΩΣΗΣ

Transcript

1 ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΥΣΣΩΜΑΤΩΣΗΣ Βιβλιογραφία Χ. Ανθόπουλου, Η εσωτερική δημοκρατία στα πολιτικά κόμματα. Σκέψεις με αφορμή την ΑΠ 590/2009 (ανάτυπο), ΕφημΔΔ 3 (2009), σ. 300 επ. του ιδίου, Πολιτικά κόμματα και Δημοκρατία. Στοιχεία για μια επανερμηνεία του άρθρου 20 παρ. 1 Συντ. (ανάτυπο), ΕφημΔΔ 2 (2015), σ. 161 επ. Ευάγ. Βενιζέλου, Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, Αναθεωρημένη Έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2008 Σπ. Βλαχόπουλου, Το ν.δ. 59/1974 περί συστάσεως και επαναλειτουργίας των πολιτικών κομμάτων, ΕφημΔΔ 6 (2014), σ. 751 Β. Γκίκα, Η συνταγματική αρχή της ισότητας των ευκαιριών των πολιτικών κομμάτων, ΤοΣ 1 (1994), σ. 69 επ. Ανδρ. Δημητρόπουλου, Οργάνωση και λειτουργία του κράτους. Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Β, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2009, σ Γ. Δρόσου, Η νομική θέση των πολιτικών κομμάτων στην Ελλάδα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1982 Κ. Γιαννακόπουλου, Μήπως οι ευρωεκλογές πρέπει να γίνουν πιο ανταγωνιστικές; Σκέψεις με αφορμή την απόφαση ΣτΕ 1784/2009, ΕφημΔΔ 3 (2009), σ. 274 επ. Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ερμηνεία κατ άρθρο, Πρόλογος: Χρήστος Ροζάκης, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2013 Δ. Ζακαλκά, Το αίτημα για εσωκομματική δημοκρατία μεταξύ συνταγματικής επιταγής και πολιτικής πραγματικότητας, Πρόλογος: Αντ. Μανιτάκης, Κριτικές Μελέτες -7, Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 201 επ. Ν. Κανελλοπούλου, Η αναθεώρηση των διατάξεων για τα πολιτικά δικαιώματα και για τα δικαιώματα συλλογικής δράσης, στον τόμο: Το νέο Σύνταγμα. Πρακτικά συνεδρίου για το αναθεωρημένο Σύνταγμα του 1975/1986/2001, Επιμέλεια: Δ. Θ. Τσάτσος/Ευάγ. Β. Βενιζέλος/Ξ. Ι. Κοντιάδης, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2001, σ. 199 επ. Χ. Κεφαλά, Η νομική φύση του πολιτικού κόμματος (ανάτυπο) ΕλλΔικ (Ιούνιος-Αύγουστος 1981), σ. 15 επ. Αλ. Μαντζούτσου, Πολιτικά δικαιώματα και Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Προλογικό σημείωμα: Λ.-Αλ. Σισιλιάνος, Πρόλογος: David Szymczak, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2009 Κ. Μαυριά, Συνταγματικό Δίκαιο, 5 η Έκδοση, Δίκαιο και Οικονομία, Π. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 2014 Ν. Μαυρίκα, Η νομική προσωπικότητα των πολιτικών κομμάτων ως στοιχείο άσκησης της δράσης τους, ΘΠΔΔ 6 (2011), σ. 585 Θ. Ξηρού, Οι συνασπισμοί κομμάτων στο νέο εκλογικό σύστημα, ΘΠΔΔ 1 (2008), σ. 15 επ. του ιδίου, Οι προϋποθέσεις για τον καθορισμό των δικαιούχων της κρατικής χρηματοδότησης στη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας με αφορμή την απόφαση 3157/2009, ΘΠΔΔ 8-9 (2009), σ. 910 επ. του ιδίου, Και πάλι για τις προϋποθέσεις της τακτικής εκλογικής χρηματοδότησης, ΘΠΔΔ1 (2013), σ. 44 επ. του ιδίου, Η ίδρυση, η συμμετοχή στις εκλογές και τα οικονομικά των πολιτικών κομμάτων στο Σύνταγμα, στη νομοθεσία και τη νομολογία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2014 του ιδίου, Η αναστολή στην καταβολή της κρατικής χρηματοδότησης σε δικαιούχο πολιτικό κόμμα ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας. Η δεύτερη και τελευταία(;) δοκιμασία του άρθρου 7Α του ν. 3023/2002 στην απόφαση 518/2015 της Ολομέλειας, ΕφημΔΔ 5 (2015), σ. 626 επ. Ο Χάρτης Θεμελιωδών 1

2 Δικαιωμάτων της ΕΕ. Ερμηνεία κατ άρθρο, Επιστημονική επιμέλεια: Β. Τζέμου, Νομική Βιβλιοθήκη 2015 Σ. Ορφανουδάκη, Η ελευθερία της συνένωσης, Πρόλογος: Δ. Θ. Τσάτσου, Μελέτες Συνταγματικού Δικαίου και Πολιτειολογίας -8, Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1996 Γ. Παπαδημητρίου, Δίκαιο των πολιτικών κομμάτων, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1994 Αθ. Ράϊκου, Ο έλεγχος του κύρους των βουλευτικών εκλογών της 20 ής Νοεμβρίου 1977, Α Συμπλήρωμα του Δικονομικού Εκλογικού Δικαίου, Έκδοσις Έκτη, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1983, σ. 129 επ. του ιδίου, Ο έλεγχος του κύρους των βουλευτικών και Ευρωβουλευτικών εκλογών, Ε Συμπλήρωμα του Δικονομικού Εκλογικού Δικαίου, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1996, σ. 136 επ. και 153 επ. του ιδίου, Ο έλεγχος των βουλευτικών εκλογών της 22 ας Σεπτεμβρίου 1996, Στ Συμπλήρωμα του Δικονομικού Εκλογικού Δικαίου, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1999, σ. 267 επ. του ιδίου, Ο έλεγχος του κύρους των βουλευτικών εκλογών της 9 ης Απριλίου 2000, Ζ Συμπλήρωμα του Δικονομικού Εκλογικού Δικαίου, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2003, σ. 171 επ. του ιδίου, Συνταγματικό Δίκαιο. Γενική Πολιτειολογία-Εισαγωγή στο Συνταγματικό Δίκαιο και Οργανωτικό Μέρος Ι, 4 η Έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2011, σ. 508 επ. Δ. Θ. Τσάτσου, Η ενδοκομματική αντιπολίτευση ως πρόβλημα του Συνταγματικού Δικαίου, Τετράδια Συνταγματικού Δικαίου -1, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1983 του ιδίου, Συνταγματικό Δίκαιο. Τόμος Β, Οργάνωση και λειτουργία της Πολιτείας, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1992 του ιδίου, Εσωκομματική δημοκρατία. Οι περιπέτειές της σε ένα περιβάλλον ιδιωτικοποιημένης πολιτικής, Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2008 Π. Φουντεδάκη Ενδοκομματική δημοκρατία και Σύνταγμα. Συμβολή στις πολιτικές προϋποθέσεις και στην ερμηνεία του άρθρου 29 του Συντάγματος 1975/1986, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1987 και Κ. Χρυσόγονου, Συνταγματικό Δίκαιο, Δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη Περιεχόμενα Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις: 1 ΙΙ. Νομικές βάσεις: 2-5 Α. Σύνταγμα Β. Δίκαιο ΕΕ Γ. Διεθνές Δίκαιο Δ. Εκτελεστικός νόμος ΙΙΙ. Φορείς: 6-9 IV. Αποδέκτες: V. Πεδίο προστασίας: VI. Συρροή: 40 VII. Περιορισμοί-Στέρηση: Πλαγιάριθμοι Αλλοδαποί: 8 Αμεροληψία: 41 2

3 Ανήλικοι: 7 Αρχή του πολυκομματισμού: 15 Δημοκρατική δράση: 22 Δημοκρατική οργάνωση: 21 Δημοκρατική ρήτρα: 20, 23, 24 Διεθνές Δίκαιο: 4 Δίκαιο ΕΕ: 3 Δικαστικοί λειτουργοί: 12, 42 Διοίκηση: 13 Εκτελεστικός νόμος: 5 Έλληνες πολίτες: 6 Ευρωπαίοι πολίτες: 8 Ιδρυτική δήλωση: 28 Ισότητα ευκαιριών: 17, 18 Κοινός νομοθέτης: 11 Κομματικός πλουραλισμός: 16 Μη επέμβαση: 25 Ουδετερότητα: 41 Πολιτικό κόμμα: 9 Απαγόρευση: 44 Βουλή: Εκλογικός αγώνας: Έννοια: 26 Ίδρυση: 28 Νομική μορφή: 30 Νομική προσωπικότητα: 29 Συνασπισμός: 27 Σύνταγμα: 2 Το δικαίωμα: 1, 14, 19 3

4 Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις 1. Τα πολιτικά κόμματα σε κάθε σύγχρονη αντιπροσωπευτική δημοκρατία δρουν διαμεσολαβητικά μεταξύ κοινωνίας και Πολιτείας, αποτελούν θεσμούς έκφρασης της λαϊκής θέλησης και της πολιτικής ελευθερίας, διεκδικούν δε, ιδίως μέσω των εκλογών, να συμπράξουν στη διαμόρφωση και την άσκηση της κρατικής εξουσίας. Η ίδρυσή τους αποτελεί εκδήλωση της συμμετοχής στην πολιτική ζωή και, δια αυτών, αρθρώνεται, οργανώνεται πολιτικά και, εντέλει, πραγματώνεται, εκλογικά και κοινοβουλευτικά, η λαϊκή κυριαρχία ως βασική έκφανση της δημοκρατικής αρχής. Τα πολιτικά κόμματα παρέμειναν όμως επί μακρόν στη χώρα μας, κυριολεκτικά, στο περιθώριο του Συντάγματος. Αν και δεν έλειψαν εντελώς σχετικές ρυθμίσεις στον εκλογικό νόμο ή στον Κανονισμό της Βουλής, σε περιορισμένο πάντως αριθμό, αναγορεύονται για πρώτη ουσιαστικά φορά σε συνταγματικό θεσμό μόλις το Στην παρ. 1 του άρθρου 29 Συντ. κατοχυρώνεται το πολιτικό, κατά την κρατούσα άποψη 1, και σύνθετο δικαίωμα των Ελλήνων πολιτών να ιδρύουν και να συμμετέχουν σε πολιτικά κόμματα. Η περιφραστική οριοθέτησή του, δίχως να είναι η μοναδική διαθέσιμη επιλογή, έχει μάλλον επικρατήσει στην πράξη έναντι του, εναλλακτικά προσφερόμενου και με αναφορά στην πρόταση «βαθειάς τομής» του 1963, όρου δικαίωμα στην ένωση σε πολιτικά κόμματα 2. Από τη φύση του διαθέτει ενεργητικό περιεχόμενο και θεμελιώνει αξίωση συμμετοχής στην πολιτική ζωή, αποτελεί όμως ταυτόχρονα ειδική και απολύτως διακριτή μορφή του συνεταιρίζεσθαι. Με βάση τα 1 Βλ. Ευάγ. Βενιζέλου, Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, Αναθεωρημένη Έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2008, σ. 448 Κ. Μαυριά, Συνταγματικό Δίκαιο, 5 η Έκδοση, Δίκαιο και Οικονομία, Π. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 2014, σ. 405 επ. Κ. Χρυσόγονου, Συνταγματικό Δίκαιο, Δεύτερη Αναθεωρημένη Έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2014, σ. 266 και Χ. Ανθόπουλου, Πολιτικά κόμματα και Δημοκρατία. Στοιχεία για μια επανερμηνεία του άρθρου 29 παρ. 1 Συντ. (ανάτυπο), ΕφημΔΔ 2 (2015), σ Αντίθετα, ο Αθ. Ράϊκος (Συνταγματικό Δίκαιο. Γενική Πολιτειολογία-Εισαγωγή στο Συνταγματικό Δίκαιο και Οργανωτικό Μέρος Ι, 4 η Έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2011, σ. 498 επ.) θεωρεί το δικαίωμα ατομικό και φορείς του αποκλειστικά τους Έλληνες. 2 Βλ. Χ. Ανθόπουλου, όπ.π., σ

5 ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πολιτικού κόμματος και με αναγωγή στην περιοχή, όπου αναπτύσσει τη δράση του, μπορεί να οριοθετηθεί και ως δικαίωμα πολιτικής συνένωσης ή, ακριβέστερα, πολιτικής συσσωμάτωσης 3. Σε κάθε περίπτωση και ανεξαρτήτως της προκρινόμενης, τελικά, επιλογής, το δικαίωμα διατηρεί κυρίαρχο το λειτουργικό του στοιχείο, εντοπισμένο στην εξυπηρέτηση δημόσιου σκοπού και, αρκετό για να το καταστήσει λειτουργικό δικαίωμα στο σύνολό του ή μόνον τέτοιο 4. ΙΙ. Νομικές βάσεις Α. Σύνταγμα 2. Η κατοχύρωση του δικαιώματος πολιτικής συσσωμάτωσης συμπληρώνεται με την υποχρέωση η οργάνωση και η δράση των πολιτικών κομμάτων στην κοινωνία και, αντίστοιχα, στην Πολιτεία να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος (άρθρο 29 παρ. 1 εδ. α ). Ειδική μέριμνα λαμβάνεται, επίσης, για εκείνους που δεν έχουν συμπληρώσει ακόμη το όριο πολιτικής ενηλικότητας. Τους αναγνωρίζεται η δυνατότητα να συμμετέχουν στα τμήματα νέων (άρθρο 29 παρ. 1 εδ. β ). Τέλος, απαγορεύονται, απολύτως, οποιασδήποτε μορφής εκδήλωση υπέρ και κατά πολιτικού κόμματος από δικαστικούς λειτουργούς και όσους υπηρετούν στις Ένοπλες Δυνάμεις ή στα σώματα ασφαλείας (άρθρο 29 παρ. 3 πρότ. 1). Η ίδια απαγόρευση καταλαμβάνει τους υπαλλήλους του κράτους αποκλειστικά όμως κατά την άσκηση των καθηκόντων τους (άρθρο 29 παρ. 3 πρότ. 2). Β. Δίκαιο ΕΕ 3. Στο, πρωτογενές και παράγωγο, δίκαιο συναντώνται ρυθμίσεις για τα πολιτικά κόμματα. Στη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ) και στο κεφάλαιο 3 Οι εύλογες, ιδίως ετυμολογικά, επιφυλάξεις του Σ. Ορφανουδάκη (Η ελευθερία της συνένωσης, Πρόλογος: Δ. Θ. Τσάτσου, Μελέτες Συνταγματικού Δικαίου και Πολιτειολογίας -8, Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1996, σ ) για τη χρήση του όρου δικαίωμα συσσωμάτωσης, αντί του καθιερωμένου δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι, δεν φαίνεται να βρίσκουν, πειστικά, χώρο υποδοχής στην περίπτωση της πολιτικής συσσωμάτωσης. Συσσωμάτωση σημαίνει στενή ένωση, συνεργασία ανθρώπων για κοινό σκοπό, δηλαδή ότι ακριβώς καλούνται να επιτελέσουν, συμμετέχοντας σε πολιτικό κόμμα. 4 Βλ. Χ. Ανθόπουλου, όπ.π. (σημ. 1), σ

6 που αφορά τις δημοκρατικές αρχές ορίζεται ότι συμβάλλουν στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής πολιτικής συνείδησης και στην έκφραση της βούλησης των πολιτών της (άρθρο 10 παρ. 4). Εξάλλου, η Συνθήκη Λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) αναθέτει στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο να καθορίσουν με Κανονισμούς, που θεσπίζονται στο πλαίσιο της συνήθους νομοθετικής διαδικασίας 5, το καθεστώς των πολιτικών κομμάτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο (άρθρο 224). Στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων επαναλαμβάνεται κατά το δεύτερο μέρος της η πρόβλεψη της ΣΕΕ και ορίζεται ότι τα ευρωπαϊκά πολιτικά κόμματα συμβάλλουν στην έκφραση της πολιτικής βούλησης των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (άρθρο 12 παρ. 2) 6. Τέλος, το ισχύον, παράγωγο, δίκαιο περιλαμβάνεται στα Κεφάλαια Ι, ΙΙ, ΙΙΙ και VI του Κανονισμού 1141/ (άρθρα 1-16 και 34-39). Γ. Διεθνές Δίκαιο 4. Στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) δεν συναντάται ρητός ορισμός για τα πολιτικά κόμματα. Η ίδρυσή τους αντιμετωπίζεται, νομολογιακά, ως εκδήλωση της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι (άρθρο 11 παρ. 1) 8 και, συμπληρωματικά, εφαρμόζεται η απαγόρευση επιβολής περιορισμών στην πολιτική δραστηριότητα των αλλοδαπών (άρθρο 17) 9. Οι λίγες διαφορές που άχθηκαν στην κρίση του Δικαστηρίου του Στρασβούργου εντοπίστηκαν στη διάλυση πολιτικού κόμματος σε χώρες όπου η δημοκρατία παραμένει ακόμη ασθενής Η οποία οργανώνεται στο άρθρο 294 ΣΛΕΕ, περιλαμβάνει περισσότερες φάσεις και αποδεικνύεται στην πράξη εξαιρετικά χρονοβόρα. 6 Βλ. Αν. Κουτσαύτη, στον τόμο: Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ. Ερμηνεία κατ άρθρο, Επιστημονική επιμέλεια: Β. Τζέμου, Νομική Βιβλιοθήκη 2015, σ. 158 επ. 7 L 317/1 της 4 ης Νοεμβρίου Βλ. Ηλ. Καστανά, στον τόμο: Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ερμηνεία κατ άρθρο, Πρόλογος: Χρήστος Ροζάκης, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2013, σ. 443 επ. 9 Βλ. Τ. Σταυρινάκη, όπ.π., σ. 548 επ. 10 Βλ. Αλ. Μαντζούτσου, Πολιτικά δικαιώματα και Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Προλογικό σημείωμα: Λ.-Αλ. Σισιλιάνος, Πρόλογος: David Szymczak, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2009, σ. 93 επ. και Ηλ. Καστανά, όπ.π. (σημ. 8), σ. 443 επ. 6

7 Δ. Εκτελεστικός νόμος 5. Το Κυβερνητικό Σχέδιο Συντάγματος, όπως κατατέθηκε στην Ε Αναθεωρητική Βουλή, περιλάμβανε εξουσιοδότηση του συντακτικού στον κοινό νομοθέτη να ορίσει «τα της οργανώσεως και λειτουργίας των κομμάτων εντός δημοκρατικών πλαισίων» (άρθρο 12 παρ. 2). Η πρωτοβουλία συνάντησε την έντονη αντίδραση σύσσωμης της αντιπολίτευσης και η προταθείσα διάταξη τελικά αποσύρθηκε. Εξάλλου, στην αναθεώρηση του 2001 απαλείφθηκε από τις αρμοδιότητες της Ολομέλειας της Βουλής, μεταξύ άλλων, η συζήτηση και η ψήφιση σχεδίου ή πρότασης νόμου για τη λειτουργία των πολιτικών κομμάτων (άρθρο 72 παρ. 1 Συντ.). Έτσι, το δικαίωμα της πολιτικής συσσωμάτωσης δεν συνδέεται με την έκδοση εκτελεστικού νόμου. Τα πολιτικά κόμματα ως συνταγματικός θεσμός διαμεσολάβησης και έκφρασης της λαϊκής θέλησης, αναπτύσσουν πλούσια και ποικιλόμορφη δράση στην κοινωνία και την Πολιτεία. Δεν θα μπορούσαν, γι αυτό, να ξεφύγουν του ενδιαφέροντος και της προσοχής του κοινού νομοθέτη. Έτσι, στον ν. 3023/ οργανώνεται, για πρώτη φορά με αναλυτικούς ορισμούς, η ίδρυσή τους, ενώ τους αναγνωρίζεται νομική προσωπικότητα για την εκπλήρωση της συνταγματικής τους αποστολής (άρθρο 29 παρ. 1-6). Κρίσιμος και καθοριστικός είναι ο ρόλος τους κατά τη διάρκεια του εκλογικού αγώνα και την εξέλιξη της εκλογικής διαδικασίας, όπου συμμετέχουν με τη μορφή (εκλογικού) συνδυασμού. Οι πληθωρικές σχετικές ρυθμίσεις περιλαμβάνονται στον εκλογικό νόμο και ο ισχύων κωδικοποιείται στο π.δ. 26/ Τα πολιτικά κόμματα, τούτη τη φορά ως κοινοβουλευτικές ομάδες, είναι, τέλος, το θεμέλιο για τη συγκρότηση, την οργάνωση και τη λειτουργία της Βουλής, και ευάριθμες σχετικές διατάξεις συναντώνται στον Κανονισμό της. 11 «Χρηματοδότηση των πολιτικών κομμάτων από το κράτος. Έσοδα και δαπάνες, προβολή, δημοσιότητα και έλεγχος των οικονομικών των πολιτικών κομμάτων και των υποψηφίων βουλευτών» (ΕτΚ Α, φ. 146 της 25 ης Ιουνίου 2002). 12 «Κωδικοποίηση σ ενιαίο κείμενο των διατάξεων της νομοθεσίας για την εκλογή βουλευτών» (ΕτΚ Α, φ. 57 της 15 ης Μαρτίου 2012). 7

8 ΙΙΙ. Φορείς 6. Το δικαίωμα της πολιτικής συσσωμάτωσης αναγνωρίζεται αποκλειστικά στους ενεργούς Έλληνες πολίτες. Μόνον όσοι συνδέονται νομικά με τη χώρα, μέσω της ιθαγένειας και ανεξαρτήτως του τρόπου ή της διαδικασίας απόκτησής της, και έχουν το δικαίωμα της ψήφου μπορούν να ιδρύουν και να συμμετέχουν σε πολιτικά κόμματα. Το δικαίωμα πολιτικής συσσωμάτωσης στερούνται, λοιπόν, οι Έλληνες που έχουν αποκλειστεί από τις τάξεις του εκλογικού σώματος είτε οριστικά, συνεπεία δικαστικής απαγόρευσης λόγω πνευματικής ή σωματικής αναπηρίας σύμφωνα με τον Αστικό Κώδικα, είτε προσωρινά, λόγω ηθικής αναξιότητας, και για όσο χρόνο τους έχει επιβληθεί η στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων με αμετάκλητη καταδικαστική απόφαση για ορισμένα εγκλήματα του Ποινικού και του Στρατιωτικού Ποινικού Κώδικα Ειδική κατηγορία αποτελούν οι Έλληνες πολίτες που υπολείπονται του ορίου πολιτικής ενηλικότητας, δηλαδή όσοι δεν έχουν ακόμη συμπληρώσει το δέκατο έβδομο έτος της ηλικίας τους 14. Επειδή αυτοί δεν είναι ακόμη μέλη του εκλογικού σώματος και εωσότου ενταχθούν, τυπικά, στις τάξεις του, δεν θεωρούνται φορείς του δικαιώματος πολιτικής συσσωμάτωσης. Έχουν όμως τη δυνατότητα να συμμετέχουν στα τμήματα νέων των πολιτικών κομμάτων. Με τον τρόπο αυτόν, ο συντακτικός νομοθέτη της μεταπολίτευσης αναγνώρισε, έμπρακτα, τη συμβολή της νεολαίας στην αποκατάσταση της δημοκρατικής νομιμότητας. Η σημασία της συνταγματικής ρύθμισης στην πορεία του χρόνου έχει πάντως περιοριστεί δραστικά. Τα τμήματα νέων, αποτελώντας μεν διακριτή μονάδα αλλά οργανικά και λειτουργικά ενταγμένη στην, εν γένει, κομματική δομή, υπόκεινται στις συνταγματικές δεσμεύσεις και, ταυτόχρονα, εγγυήσεις που περιβάλλουν την οργάνωση και τη δράση κάθε πολιτικού κόμματος. Δηλαδή, στην υποχρέωση να εξυπηρετούν την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Τα σαράντα και πλέον έτη από τη θέση σε 13 Αν και πληρούν τις προϋποθέσεις, εξαιρούνται και δεν αποτελούν φορείς του δικαιώματος πολιτικής συσσωμάτωσης οι δικαστικοί λειτουργοί και οι υπηρετούντες στις Ένοπλες Δυνάμεις και τα σώματα ασφαλείας. Βλ. παρακάτω VII, Άρθρο 4 παρ. 1 του π.δ. 26/2012, όπως αντικαταστάθηκε με το άρθρο 1 του ν. 4406/2016 [«Αναλογική εκπροσώπηση των πολιτικών κομμάτων, διεύρυνση του δικαιώματος εκλέγειν και άλλες διατάξεις περί εκλογής Βουλευτών» (ΕτΚ Α, φ. 133 της 26 ης Ιουλίου 2016)]. 8

9 ισχύ του Συντάγματος δεν ήταν όμως λίγες οι φορές που αποφάσεις της νεολαίας, επιλογές σε θέσεις ευθύνης ή της ηγεσίας της ακόμη και η τύχη της ίδιας της οργάνωσης νέων αφέθηκαν, κυριολεκτικά, στην ελεύθερη βούληση του επικεφαλής του πολιτικού κόμματος. Αν μάλιστα προστεθούν αφενός η πληθωρική συμμετοχή σε τμήματα νέων σε όλους τους πολιτικούς χώρους προσώπων που βρίσκονται ήδη στην τρίτη δεκαετία της ζωής τους, αφετέρου δε η πρόσφατη μείωση του ορίου πολιτικής ενηλικότητας στο δέκατο έβδομο έτος της ηλικίας, ο συνταγματικός ορισμός έχει, προ πολλού, ξεπεραστεί 15 και η απάλειψή του πρέπει να απασχολήσει την επόμενη αναθεώρηση. 8. Το δικαίωμα πολιτικής συσσωμάτωσης συνδέεται ευθέως με την ιδιότητα του Έλληνα πολίτη. Φορείς του δεν είναι, λοιπόν, οι αλλοδαποί. Ωστόσο, τέτοιοι δεν θεωρούνται, καταρχήν, όσοι έχουν την ιθαγένεια κράτους μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εύλογα, λοιπόν, ερωτάται, εάν αυτοί μπορούν να ιδρύουν και να συμμετέχουν σε πολιτικά κόμματα. Βέβαια, η διατύπωση του Συντάγματος δεν καταλείπει ασφαλώς οποιοδήποτε περιθώριο προς αυτήν την κατεύθυνση. Το κανονιστικό του περιεχόμενο δύσκολα όμως θα παρέμενε αλώβητο κατά τη δοκιμασία του με τους κανόνες του πρωτογενούς δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επιτρέποντας συμπληρωματικές ερμηνευτικά διαφοροποιήσεις. Στους Ευρωπαίους πολίτες αναγνωρίζεται, ως γνωστόν, το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι στο κράτος μέλος που κατοικούν κατά την ανάδειξη των αντιπροσώπων του στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Οι όροι συμμετοχής τους στην εκλογική διαδικασία πρέπει να είναι, κατά βάση, οι ίδιοι με εκείνους των Ελλήνων. Παρεκκλίσεις επιτρέπονται, όταν δικαιολογούνται από τα ειδικά εθνικά προβλήματα. Οι προτάσεις υποψηφιότητας υποβάλλονται αποκλειστικά από τα πολιτικά κόμματα ή τους συνασπισμούς τους. Προτεινόμενοι δεν είναι όμως υποχρεωτικά τα μέλη τους, αλλά όποιος κρίνεται ικανός να διεκδικήσει την εκλογή. Το δικαίωμα πολιτικής συσσωμάτωσης αποτελεί στοιχείο, κατά την παρ. 2 του άρθρου 4 ΣΕΕ, της θεμελιώδους εθνικής συνταγματικής δομής, συμφυές προς την εθνική ταυτότητα και αντικείμενο σεβασμού της ισότητας των κρατών μελών έναντι των Συνθηκών. Γι αυτό, το ενδιαφέρον τους εντοπίζεται στο καθεστώς των πολιτικών κομμάτων σε ευρωπαϊκό και όχι σε εθνικό επίπεδο. Οι πολίτες της Ένωσης δεν είναι, 15 Ο Γ. Παπαδημητρίου (Δίκαιο των πολιτικών κομμάτων, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 1994, σ. 30), ορθά και εύστοχα, τον χαρακτηρίσει «άστοχο περιορισμό». 9

10 λοιπόν, φορείς του εξεταζόμενου πολιτικού δικαιώματος, τουλάχιστον με τη μορφή της ίδρυσης. Αντιθέτως, δεν αποκλείονται, εξ ορισμού, από τη συμμετοχή σε πολιτικό κόμμα, οι όροι της οποίας καθορίζονται στο καταστατικό του. 9. Φορείς του δικαιώματος πολιτικής συσσωμάτωσης δεν είναι όμως μόνον οι Έλληνες πολίτες, δηλαδή τα φυσικά πρόσωπα αλλά και οι ενώσεις τους με τη μορφή πολιτικού κόμματος. Πολιτικοί, εν πρώτοις, λόγοι ενδέχεται να οδηγήσουν, κατά τη διάρκεια της Βουλευτικής Περιόδου, ή να υποχρεώσουν, ενόψει της προσφυγής στη λαϊκή ετυμηγορία, αν και οι επιλογές του εκλογικού συστήματος δρουν συχνά αποτρεπτικά, στη συγκρότηση συνασπισμού συνεργαζομένων πολιτικών κομμάτων. Η απόφαση επισημοποιείται με την υποβολή της ιδρυτικής και, αντίστοιχα, της εκλογικής δήλωσης. Υπό την έννοια αυτή, η ένωση περισσοτέρων πολιτικών κομμάτων σε συνασπισμό αποτελεί ειδικότερη μορφή πολιτικής συσσωμάτωσης και ως τέτοια τα καθιστά φορείς του ομώνυμου δικαιώματος. Νομοθετημένη και όχι συνταγματικά κατοχυρωμένη μορφή πολιτικής συσσωμάτωσης πρέπει να θεωρούνται και οι Επιτροπές Υποστήριξης κατά τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος 16. Πρόκειται για συλλογικά μορφώματα, χωρίς σαφώς και ρητώς προσδιορισμένη τη νομική τους φύση, τα οποία συγκροτούνται με κριτήριο τη θέση τους στο ερώτημα ή στα ερωτήματα που θα απαντηθούν και αναλαμβάνουν σημαντικό ρόλο στην οργάνωση και την, εν γένει, εξέλιξη του γνωστότερου θεσμού άμεσης δημοκρατίας. Στη σύνθεση των Επιτροπών μετέχουν, μεταξύ άλλων, πολιτικά κόμματα, κατά την ορθότερη άποψη και οι συνασπισμοί τους, γεγονός που, εν προκειμένω, τα καθιστά, επίσης, φορείς του δικαιώματος πολιτικής συσσωμάτωσης. IV. Αποδέκτες 10. Το δικαίωμα πολιτικής συσσωμάτωσης είναι πολιτικό και ως τέτοιο θεμελιώνει αξίωση των φορέων του έναντι του κράτους. Αντικείμενό της έχει την πολιτική τους οργάνωση για την άρθρωση της λαϊκής κυριαρχίας και τη συμμετοχή στη διαμόρφωση και την άσκηση της κρατικής εξουσίας ή τη λήψη αποφάσεων σε κρίσιμα 16 Άρθρο 10 του ν. 4023/2011 [«Διεύρυνση της άμεσης και συμμετοχικής δημοκρατίας με τη διενέργεια δημοψηφίσματος» (ΕτΚ Α, φ. 220 της 24ης Οκτωβρίου 2011)]. Για το ζήτημα, βλ. και την απόφαση (αριθ. πρωτ.: 21803/ ) του Υπουργού Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης [«Επιτροπές Υποστήριξης κατά τη διενέργεια του δημοψηφίσματος της 5 ης Ιουλίου 2015» (ΕτΚ Β, φ της 29 ης Ιουνίου 2015)]. 10

11 εθνικά θέματα και τον καθορισμό της τύχης ψηφισμένου σχεδίου νόμου, εξαιρουμένων των δημοσιονομικών. Τα πολιτικά κόμματα και οι συνασπισμοί τους λειτουργούν στο εσωτερικό τους, ενώ δρουν στην κοινωνία και την Πολιτεία, τόσο κατά τη Βουλευτική Περίοδο όσο και στον εκλογικό αγώνα. Αποδέκτες του δικαιώματος είναι, λοιπόν, οι λειτουργοί της Πολιτείας, καθένας κατά τον λόγο και το μέρος των αρμοδιοτήτων του. 11. Αν και δεν του παρέχεται ρητά εξουσιοδότηση για την έκδοση νόμου με αντικείμενο την οργάνωση και τη λειτουργία πολιτικού κόμματος, ο κοινός νομοθέτης πρέπει να θεωρείται αποδέκτης του δικαιώματος πολιτικής συσσωμάτωσης. Ο ρόλος του (πολιτικού κόμματος) στον εκλογικό αγώνα, στην, εν γένει, εκλογική διαδικασία και στη συγκρότηση, στην οργάνωση και τη λειτουργία της Βουλής είναι και κρίσιμος και καθοριστικός. Λαμβάνει χώρα σύμφωνα με τους ορισμούς του εκλογικού νόμου και του Κανονισμού της Βουλής. Δηλαδή, τυπικού και, αντίστοιχα, ιδιότυπου νόμου. 12. Οι δικαστικοί και οι εισαγγελικοί λειτουργοί, ασκώντας διοικητικά ή δικαιοδοτικά καθήκοντα, εμπλέκονται σε σημαντικές στιγμές της ζωής πολιτικού κόμματος. Πριν από την ανάληψη οποιασδήποτε δραστηριότητας, ο Πρόεδρος ή η Διοικούσα Επιτροπή του καταθέτουν στον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου την ιδρυτική δήλωση και όλα τα προβλεπόμενα έγγραφα ή δικαιολογητικά, ενώ λαμβάνει, από κοινού με τον Πρόεδρο της Βουλής, την εκλογική δήλωση. Εξάλλου, το Α Τμήμα του Αρείου Πάγου, ενεργώντας ως δικαστικός σχηματισμός, επιλύει διαφωνίες σχετικές με το όνομα και το έμβλημα, καθώς επίσης την ιδιότητα του Προέδρου ή του μέλους της Διοικούσας Επιτροπής και στο πλαίσιό της ελέγχεται, παρεμπιπτόντως, η νομιμότητα αποφάσεων των καταστατικών οργάνων 17. Ο ίδιος σχηματισμός ανακηρύσσει, τέλος, τους συνδυασμούς αυτοτελούς κόμματος ή συνασπισμού περισσοτέρων, δηλαδή τη μία ή την άλλη από τις νομικές μορφές διεκδίκησης της προτίμησης του εκλογικού σώματος. 17 Χαρακτηριστικό παράδειγμα προσφέρει η διαφορά που ανέκυψε με την αφορμή την αναστολή λειτουργίας του Δημοκρατικού Κοινωνικού Κινήματος, την οποία έταμε στην απόφαση 590/2009 το Α1 Πολιτικό Τμήμα του Αρείου Πάγου, σε ΕφημΔΔ 3 (2009), σ. 311 επ., σχολιασμένη από τον Χ. Ανθόπουλο [Η εσωτερική δημοκρατία στα πολιτικά κόμματα. Σκέψεις με αφορμή την ΑΠ 590/2009 (ανάτυπο), όπ.π., σ. 300 επ.] και τον Θ. Ξηρό [Η αναστολή λειτουργίας και ο δικαστικός έλεγχος της απόφασης, στον τόμο: του ιδίου, Η ίδρυση, η συμμετοχή στις εκλογές και τα οικονομικά των πολιτικών κομμάτων στο Σύνταγμα, στη νομοθεσία και τη νομολογία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2014, σ. 165 επ.]. 11

12 13. Η λειτουργία των πολιτικών κομμάτων στο εσωτερικό τους συνέχεται άρρηκτα με την οργανωμένη πολιτική συμμετοχή των μελών στις εκδηλώσεις και τις αποφάσεις ή στον έλεγχο των πεπραγμένων. Πρόκειται για επιμέρους έκφανση του δικαιώματος πολιτικής συσσωμάτωσης, προσανατολισμένης αποκλειστικά στη εσωκομματική ζωή και έχει αποδέκτη της την ιεραρχία και τα πρόσωπα που συγκροτούν την οργανωτική του δομή, δηλαδή την κομματική διοίκηση. Αντιθέτως, η δράση των πολιτικών κομμάτων στην κοινωνία και την Πολιτεία, η δεύτερη και εξίσου σημαντική έκφανση του δικαιώματος απευθύνεται στη διοίκηση, πρωταρχικά την κανονιστικώς δρώσα. Ο ρόλος της εντοπίζεται, προνομιακά, στην έκδοση των κανονιστικών πράξεων που οργανώνουν τον εκλογικό αγώνα και τη διεκδίκηση της προτίμησης του εκλογικού σώματος σε κάθε στιγμή ενεργοποίησής του. V. Πεδίο προστασίας Α. Το περιεχόμενο 14. Η επιλογή του συντακτικού νομοθέτη το 1975 να κατοχυρώσει συνταγματικά το κομματικό φαινόμενο στις βασικές εκφάνσεις του ήταν ασφαλώς και ευπρόσδεκτη και πολλαπλώς σημαντική. Στο θεσμικό περιβάλλον της αναδυόμενης μεταπολιτευτικής Πολιτείας μας η εισαγωγή της παρ. 1 του άρθρου 29 Συντ. περικλείει αναμφισβήτητους ιστορικούς και πολιτικούς συμβολισμούς. Η σημασία της ξεπερνά πάντως την ανταπόκριση, με αδικαιολόγητη καθυστέρηση, σε ένα ώριμο θεσμικό αίτημα. Προσφέρει, επιπλέον, φιλόξενο κανονιστικά χώρο για την υποδοχή των πολιτικών κομμάτων στην έννομη τάξη μας. Αποτελεί, τέλος, τη μήτρα για την παραγωγή και, ταυτόχρονα, τον υπέρτατο κριτή στη δοκιμασία των κανόνων που διέπουν την οργάνωση και τη δράσης τους. 15. Η κατοχύρωση του δικαιώματος πολιτικής συσσωμάτωσης μετέβαλλε τα πολιτικά κόμματα σε συνταγματικούς θεσμούς. Η άσκησή του από τους ενεργούς εκλογικά Έλληνες πολίτες καθιστά τη δημοκρατία μας πολυκομματική. Η εξέλιξη στο επίπεδο του πολιτεύματος και, ιδίως, των οργανωτικών του βάσεων αναδεικνύει ερμηνευτικά μία ακόμη θεμελιώδη αρχή. Πρόκειται για την αρχή του 12

13 πολυκομματισμού 18, η οποία συνέχεται διαλεκτικά με τη λαϊκή κυριαρχία και, σε απώτερη αναγωγή, τη δημοκρατική αρχή. Το αναζητούμενο συνταγματικό έρεισμα για την ερμηνευτική της θεμελίωση σε διάταξη με αυξημένη τυπική ισχύ εντοπίζεται, λοιπόν, στην παρ. 1 του άρθρου 29 Συντ., αυτοτελώς ή σε συνδυασμό με τις παρ. 2 και 3 του άρθρου 1 Συντ. 16. Η πολυκομματική δημοκρατία δεν συγκροτείται και, βέβαια, η ομότιτλη θεμελιώδης αρχή δεν πραγματώνεται απλώς με την ίδρυση πολιτικών κομμάτων. Αναγκαίο συμπλήρωμα και απαραίτητος όρος για τη διατήρηση και, αντίστοιχα, την εμβάθυνσή της είναι η, κατά βάση, ελεύθερη συμμετοχή των ενεργών πολιτών και υπό την ιδιότητα του μέλους. Μόνον έτσι μπορεί να εξασφαλιστεί ότι τα πολιτικά κόμματα θα συνεχίσουν να λειτουργούν στο εσωτερικό τους και να δρουν στην κοινωνία και την Πολιτεία, δηλαδή θα αποτελούν υποστατούς πολιτικούς σχηματισμούς που υποδέχονται, εκφράζουν και εκπροσωπούν πολιτικά ενεργές δυνάμεις. Το δικαίωμα πολιτικής συσσωμάτωσης, υπό τις διακριτές και ισόκυρες συνιστώσες του, επιτελεί, γι αυτό, κρίσιμη λειτουργία, καθώς διασφαλίζει και εγγυάται στην πράξη τον κομματικό πλουραλισμό. 17. Ο πολυκομματισμός ως θεμελιώδης αρχή του πολιτεύματός μας δεν εξαντλείται στην παρουσία, περισσοτέρων και πάντως όχι σε καθορισμένο κλειστό αριθμό, πολιτικών κομμάτων. Επιβάλλει, επιπλέον και ιδίως, τη διαμόρφωση συνθηκών που διασφαλίζουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό τους κάτω από ίσες, όχι αναγκαστικά τις ίδιες, προϋποθέσεις. Η παροχή ίσων ευκαιριών ή, εναλλακτικά, η ίση μεταχείριση των πολιτικών κομμάτων, όταν αναπτύσσουν τη δράση τους και διεκδικούν την προτίμηση του εκλογικού σώματος, αποτελεί, ομότιτλη, επίσης ερμηνευτικά συναγόμενη, αρχή 19. Η στενή και άρρηκτη συνύφανσή της με την αρχή του πολυκομματισμού, την οποία μάλιστα εξειδικεύει, αποκαλύπτει και τα κοινά συνταγματικά τους θεμέλια. Εντοπίζονται στην παρ. 1 του άρθρου 29 Συντ., αυτοτελώς ή σε συνδυασμό με τις παρ. 18 Βλ., αντί άλλων, Δ. Θ. Τσάτσου, Συνταγματικό Δίκαιο. Τόμος Β, Οργάνωση και λειτουργία της Πολιτείας, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1992, σ. 119 επ. και Κ. Χρυσόγονου, όπ.π. (σημ. 1), σ Βλ. Γ. Παπαδημητρίου, όπ.π. (σημ. 15), σ. 48 επ. Β. Γκίκα, Η συνταγματική αρχή της ισότητας των ευκαιριών των πολιτικών κομμάτων, ΤοΣ 1 (1994), σ. 69 επ. Ευάγ. Βενιζέλου, όπ.π. (σημ. 1), σ. 459 επ. Αθ. Ράϊκου, όπ.π. (σημ. 1), σ. 504 επ. και Κ. Χρυσόγονου, όπ.π., σ. 270 επ. 13

14 2 και 3 του άρθρου 1 Συντ., ή, σύμφωνα με την κρατούσα τουλάχιστον νομολογιακά 20 άποψη, και τη γενική αρχή της ισότητας (άρθρο 4 παρ. 1 Συντ.). Ανεξαρτήτως της υιοθετούμενης προσέγγισης, διαφοροποιήσεις στην αντιμετώπιση των πολιτικών κομμάτων από τους φορείς της κρατικής εξουσίας θεωρούνται, καταρχήν, συνταγματικά θεμιτές. Οι τιθέμενες σχετικά προϋποθέσεις πρέπει όμως να εδράζονται σε αντικειμενικά και πρόσφορα κριτήρια, όπως είναι η κοινοβουλευτική εκπροσώπηση, η οργανωτική συγκρότηση και η εκλογική απήχηση, όλα τους συστατικά της, εν γένει, παρουσίας στο πολιτικό γίγνεσθαι. Επειδή τα πολιτικά κόμματα επιδιώκουν με τη δράση τους τη διαμεσολάβηση και την έκφραση της λαϊκής θέλησης κατά την άσκηση της κρατικής εξουσίας ή, έστω, τη σύμπραξη κατά τη διαμόρφωση των αποφάσεών της, η ισότητα των ευκαιριών δοκιμάζεται προνομιακά στις εκλογές. Η επικράτηση συνθηκών ίσης μεταχείρισης πρέπει να διακρίνει τις επιλογές του κοινού νομοθέτη κάθε φορά που καθορίζει αφενός τους δικαιούχους της κρατικής, τακτικής και εκλογικής, χρηματοδότησης, αφετέρου δε τους όρους για τη δημόσια προβολή, πρωταρχικά από τα ηλεκτρονικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, των προγραμμάτων και των θέσεων στη διάρκεια τόσο της Βουλευτικής Περιόδου όσο και, προεχόντως, του εκλογικού αγώνα. Την ίδια ακριβώς υποχρέωση υπέχει, κατά την ορθότερη άποψη, όταν καθορίζει τον τρόπο μετατροπής της λαϊκής θέλησης σε κοινοβουλευτική εκπροσώπηση μέσω του εκλογικού συστήματος. 18. Το Συμβούλιο της Επικρατείας, κρίνοντας ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 80 διαφορές που τέθηκαν ενώπιον του Δ Τμήματος και της Ολομελείας, δέχεται παγίως ότι οι, κατά καιρούς, νομοθετημένες προϋποθέσεις για τον καθορισμό των δικαιούχων της τακτικής κρατικής χρηματοδότησης εδράζονται σε αντικειμενικά και πρόσφορα κριτήρια, αποκλείουν δε μόνον όσα πολιτικά κόμματα αποτελούν, κατ ουσίαν, εκλογικούς σχηματισμούς χωρίς πολιτική υπόσταση ή δίχως έκδηλη και ενεργή παρουσία στην πολιτική ζωή 21. Εξάλλου, το Ανώτατο Ακυρωτικό 22 και το Ανώτατο 20 Στις αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας 656/2000 (Ολ.), ΤοΣ 1 (2000), σ. 192 επ. 1784/2009 (Δ Τμ.), ΕφημΔΔ 3 (2009), σ. 291 επ., με σχόλιο του Κ. Γιαννακόπουλου (Μήπως οι ευρωεκλογές πρέπει να γίνουν πιο ανταγωνιστικές; Σκέψεις με αφορμή την απόφαση ΣτΕ 1784/2009, σ. 274 επ.), και 3427/2010 (Ολ.), ΕφημΔΔ 6 (2010), σ. 848 επ. 21 Βλ. τις αποφάσεις 1862/1985 (Ολ.), ΤοΣ 12 (1986), σ. 493 επ και 5002/1988 (Ολ.), 993/1989 (Ολ.), 1116/1990 (Δ Τμ.-Επταμελής σύνθεση), 2285/1994, 3157/2009 (Δ Τμ.), ΘΠΔΔ 8-9 (2009), σ. 907 επ, με σχόλιο Θ. Ξηρού [Οι προϋποθέσεις για τον καθορισμό των δικαιούχων της κρατικής χρηματοδότησης στη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας με αφορμή την απόφαση 3157/2009, σ. 14

15 Ειδικό Δικαστήριο 23 έκριναν θεμιτή τη διαφοροποίηση στη διάθεση δωρεάν χρόνου για τη ραδιοτηλεοπτική προβολή των συνδυασμών, όταν συντρέχουν ιδιαίτεροι λόγοι που τη δικαιολογούν αντικειμενικά. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει πάντως να εξασφαλίζεται, καταρχήν, για όλους, περιλαμβανομένων και των νεοπαγών πολιτικών σχηματισμών, ελάχιστος, πλην ικανός, χρόνος 24. Τέλος, το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο, ελέγχοντας τη συνταγματικότητα των παραλλαγών της ενισχυμένης αναλογικής που ίσχυσαν στη χώρα μας καθόλη τη διάρκεια της μεταπολίτευσης, δέχθηκε ότι εξασφαλίζουν τη λειτουργική εξισορρόπηση μεταξύ της αναλογικής αντιπροσώπευσης και της κυβερνητικής σταθερότητας, εγγυώνται δε, κατά το δυνατόν, την ισότιμη σύμπραξη όλων των μελών του εκλογικού σώματος στη διαμόρφωση και την ισότιμη συμμετοχή τους στην άσκηση της κρατικής εξουσίας, διασφαλίζοντας, εντέλει, την ελεύθερη και, ιδίως, τη γνήσια εκδήλωση της λαϊκής θέλησης ως έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας Η πολιτική συσσωμάτωση είναι σύνθετο πολιτικό δικαίωμα. Καθεμία από τις ισότιμες εκφάνσεις του απαρτίζουν και συναποτελούν επιμέρους, ανεξάρτητα μεταξύ τους και ερμηνευτικά συναγόμενα, δικαιώματα. Έτσι, το δικαίωμα ίδρυσης πολιτικού κόμματος αφενός εμπεριέχει, αυτοτελή ή και συνδυασμένα στην άσκησή τους, ισάριθμα δικαιώματα για τον καταστατικό 26, περιλαμβανομένου και του 910 επ.] και 3869/2011 (Ολ.), ΘΠΔΔ1 (2013), με σχόλιο του ιδίου (Και πάλι για τις προϋποθέσεις της τακτικής εκλογικής χρηματοδότησης, σ. 44 επ.). 22 Βλ., αντί άλλων, τις αποφάσεις 2423/1984 (Ολ.), ΤοΣ 1 (1986), σ. 77 επ. 930/1990 (Δ Τμ.), ΤοΣ 1 (1990), σ. 68 επ. και 1288/1992 (Ολ.), ΝοΒ 1 (1993), σ Βλ. τις αποφάσεις 34 και 35/1999 (σε Αθ. Ράϊκου, Ο έλεγχος του κύρους των βουλευτικών εκλογών της 9 ης Απριλίου 2000, Ζ Συμπλήρωμα του Δικονομικού Εκλογικού Δικαίου, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2003, σ. 171 επ.). 24 Βλ. την 13 η σκέψη της απόφαση 3427/2010 (Ολ.), όπ.π. (σημ. 20). 25 Βλ. τις αποφάσεις 48/1978 (σε Αθ. Ράϊκου, Ο έλεγχος του κύρους των βουλευτικών εκλογών της 20 ής Νοεμβρίου 1977, Α Συμπλήρωμα του Δικονομικού Εκλογικού Δικαίου, Έκδοσις Έκτη, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1983, σ. 129 επ.), 11, 12 και 13/1994 (σε του ιδίου, Ο έλεγχος του κύρους των βουλευτικών και Ευρωβουλευτικών εκλογών, Ε Συμπλήρωμα του Δικονομικού Εκλογικού Δικαίου, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1996, σ. 136 επ. και 153 επ.), καθώς επίσης 22 και 74/1997 (σε του ιδίου, Ο έλεγχος των βουλευτικών εκλογών της 22 ας Σεπτεμβρίου 1996, Στ Συμπλήρωμα του Δικονομικού Εκλογικού Δικαίου, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1999, σ. 279 επ. και, αντίστοιχα, 267 επ.). 26 Πρόκειται για τη γνωστή μας καταστατική αυτονομία, η οποία ως αρχή απορρέει από την παρ. 1 του άρθρου 29 Συντ., αυτοτελώς ή σε συνδυασμό με τις παρ. 2 και 3 του άρθρου 1 Συντ. Σύμφωνα με το κανονιστικό της περιεχόμενο, τα πολιτικά κόμματα διαμορφώνουν ελεύθερα στο καταστατικό τους τις 15

16 οργανωτικού, για τον ιδεολογικό και για τον πολιτικό αυτοκαθορισμό, αφετέρου δε δικαίωμα, με αρνητικό περιεχόμενο, των φορέων του να μην συστήνουν πολιτικές ενώσεις αυτής της μορφής. Εξάλλου, στο δικαίωμα συμμετοχής και σε περιβάλλον πολυκομματικής δημοκρατίας εμπεριέχονται, κατά σειρά, το δικαίωμα επιλογής πολιτικού φορέα, υπό την έννοια της ένταξης σε νομίμως συνεστημένο ή της ίδρυσης νέου, αλλά και της μη συμμετοχής σε πολιτικό κόμμα. Σύμφυτο είναι, τέλος, το δικαίωμα της διατήρησης, του μετασχηματισμού του ή της σύμπραξης στο πλαίσιο συνασπισμού, καθώς επίσης της αναστολής στη λειτουργία ή ακόμη και της (εκούσιας) διάλυσής του 27. Βέβαια, η ένταξη σε πολιτικό κόμμα δεν είναι πάντοτε ελεύθερη και ακώλυτη. Έτσι, δεν αποκλείεται η απόκτηση της ιδιότητας του μέλους να συνδεθεί με την καταστατική απαίτηση της πλήρωσης συγκεκριμένων αντικειμενικών, με ποσοτική ή/και ποιοτική αναφορά, προδιαγραφών. Η θέσπισή τους πρέπει να θεωρείται θεμιτός περιορισμός κατά την οργάνωση του δικαιώματος πολιτικής συσσωμάτωσης, αρκεί να μην καταλήγει σε επιλεκτική επιλογή μεταξύ όσων εκδηλώνουν ενδιαφέρον ή στη διαφοροποιημένη αντιμετώπισή τους. Η συμμετοχή σε πολιτικό κόμμα συνέχεται, αποτελώντας αναπόσπαστο μέρος της και ειδικότερη εκδήλωση της δημοκρατικής τους οργάνωσης, με το δικαίωμα παραμονής ή οικειοθελούς αποχώρησης 28, καθώς επίσης της ανάδειξης στα όργανά του. Σε κάθε μία από τις παραπάνω περιπτώσεις, ειδικότερα δε σε εκείνες που μεταβάλλουν την υφιστάμενη μορφή ή την πορεία του απαιτείται και επιβάλλεται προηγούμενη απόφαση, ενδεχομένως και με αυξημένη πλειοψηφία, του επιλογές που αφορούν τη δομή και την οργάνωσή τους, εντός του πλαισίου που διαγράφει η εξυπηρέτηση της ελεύθερης λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος. Βλ. Γ. Παπαδημητρίου, όπ.π. (σημ. 15), σ Η διαφορά της αναστολής από τη διάλυση εντοπίζεται, καταρχήν, στα χρονικά τους όρια. Αν και η αναστολή έχει προσωρινό, αλλά συνήθως απροσδιόριστο, χαρακτήρα, στην πράξη καταλήγει μόνιμη, δηλαδή περικλείει κεκαλυμμένη διάλυση. Την αναστολή της λειτουργίας του Δημοκρατικού Κοινωνικού Κινήματος είχε αποφασίσει η Πολιτική του Γραμματεία, πυροδοτώντας τη διαφορά που έταμε στην απόφασή του 590/2009 το Α1 Πολιτικό Τμήμα του Αρείου Πάγου. Βλ. παραπάνω τη σημ Η οικειοθελής αποχώρηση διακρίνεται σαφώς από την αποβολή, ορθότερα, τη διαγραφή και αφορά αποκλειστικά τα μέλη. Εξάλλου, η ακούσια απομάκρυνση συνιστά κύρωση που επιβάλλεται, όταν και όπως προβλέπεται στο καταστατικό. 16

17 αρμόδιου καταστατικά οργάνου, το οποίο πρέπει, επιπλέον, να διαθέτει, λόγω των συνεπειών της επιλογής, την ευρύτερη δυνατή νομιμοποίηση Η άσκηση του δικαιώματος πολιτικής συσσωμάτωσης, με τη μορφή τόσο της ίδρυσης όσο και της συμμετοχής σε πολιτικό κόμμα, τελεί υπό τον όρο, ορθότερα τη συνταγματική απαίτηση, η οργάνωση και η δράση του να εξυπηρετεί, να υπηρετεί υπό τη διατύπωση πριν από τη μεταφορά του κειμένου στη δημοτική, την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος 30. Πρόκειται για την αποκαλούμενη και δημοκρατική ρήτρα, η οποία καταλαμβάνει την, εν γένει, λειτουργία κάθε πολιτικού κόμματος, δηλαδή την οργάνωσή του στο εσωτερικό και τη δράση του στην κοινωνία ή την Πολιτεία. Η κατοχύρωσή της θα μπορούσε να σηματοδοτήσει την εισαγωγή εγγενούς και συνταγματικά θεμιτού περιορισμού του δικαιώματος, εάν η ρήτρα εξοπλίζονταν με κανονιστική ισχύ, μπορούσε να συγκεκριμενοποιηθεί, κατά τρόπο αναλυτικό, και να καταστεί δεσμευτική, συνοδευόμενη από κυρώσεις. 21. Προβαλλόμενη στο εσωτερικό του πολιτικού κόμματος, η δημοκρατική ρήτρα επιβάλλει να οργανώνεται δημοκρατικά. Δηλαδή, να διαθέτει, διατηρώντας την αυτονομία του, την κατάλληλη οργάνωση για την εξυπηρέτηση της ελεύθερης λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος 31. Φαίνεται, καταρχήν, να την εξασφαλίζει η ύπαρξη περισσοτέρων, πρωταρχικά συλλογικών, οργάνων, τα οποία απολαμβάνουν άμεση νομιμοποίηση, η σύνθεσή τους ανανεώνεται περιοδικά και εξοπλίζονται με αποφασιστικές αρμοδιότητες. Δεδομένου ότι η συνταγματική απαίτηση εξαντλείται στην οργάνωση, προσήκει μάλλον αρνητική απάντηση στο ερώτημα, εάν η εσωκομματική δημοκρατία 32 αφορά μόνον την πρόβλεψη ρυθμίσεων με 29 Σύμφυτο με το δικαίωμα συμμετοχής είναι και το δικαίωμα του μέλους να μην δημοσιοποιείται η ιδιότητά του αυτή, το αίτημα δεν είναι όμως βέβαιον ότι θα γίνει αποδεκτό από το πολιτικό κόμμα. 30 Βλ. Ευάγ. Βενιζέλου, όπ.π. (σημ. 1), σ. 448 επ. Κ. Μαυριά, όπ.π. (σημ. 1), σ. 405 επ. Κ. Χρυσόγονου, όπ.π. (σημ. 1), σ. 267 επ. και Χ. Ανθόπουλου, όπ.π. (σημ. 1), σ. 160 επ. 31 Βλ. Δ. Θ. Τσάτσου, Εσωκομματική δημοκρατία. Οι περιπέτειές της σε ένα περιβάλλον ιδιωτικοποιημένης πολιτικής, Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2008, σ Ή ενδοκομματική δημοκρατία. Βλ., αντί πολλών, Δ. Θ. Τσάτσου, Η ενδοκομματική αντιπολίτευση ως πρόβλημα του Συνταγματικού Δικαίου, Τετράδια Συνταγματικού Δικαίου -1, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1983 Π. Φουντεδάκη, Ενδοκομματική δημοκρατία και Σύνταγμα. Συμβολή στις πολιτικές προϋποθέσεις και στην ερμηνεία του άρθρου 29 του Συντάγματος 1975/1986, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1987, ιδίως σ. 203 επ. Δ. Ζακαλκά, Το αίτημα για εσωκομματική δημοκρατία μεταξύ συνταγματικής επιταγής και πολιτικής πραγματικότητας, Πρόλογος: Αντ. Μανιτάκης, Κριτικές Μελέτες -7, Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1996, ιδίως σ. 201 επ. Ευάγ. 17

18 αντικείμενο την οργανωτική διάρθρωση του πολιτικού κόμματος ή επεκτείνεται και στην εφαρμογή τους. 22. Τα πράγματα διαφοροποιούνται σημαντικά, όταν επιχειρηθεί η προβολή της δημοκρατικής ρήτρας στη δράση του πολιτικού κόμματος στην κοινωνία και την Πολιτεία. Και τούτο, επειδή η παραβίασή της είναι το αποτέλεσμα συμπεριφορών που αντίκεινται ή προσκρούουν στην ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Κοινό γνώρισμα της πλειονότητάς τους συνιστά η προσφυγή στη βία ως μέσου πολιτικής δράσης. Δεν αποκλείεται πάντως η παραβίαση να είναι το αποτέλεσμα συμπεριφοράς που, ενώ δεν θεωρείται βίαιη, αποδεικνύεται αντιδημοκρατική. Η καταγραφή τους και υπό τις δύο παραλλαγές αποδεικνύεται εγχείρημα εξαιρετικά δυσχερές και η συνδρομή απαγορευμένης συμπεριφοράς κρίνεται κατά περίπτωση Σαράντα και πλέον έτη μετά τη θέση σε ισχύ του Συντάγματος της Γ Ελληνικής Δημοκρατίας είναι κοινός τόπος στην επιστήμη και τη νομολογία ότι η δημοκρατική ρήτρα έχει, κατά βάση ή αποκλειστικά, πολιτικοπαιδαγωγική αξία 34. Βέβαια, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι το Α Τμήμα του Αρείου Πάγου, κατά την υποβολή της ιδρυτικής δήλωσης, δεν αποκλείεται, καταρχήν, να ελέγξει το καταστατικό και να υποδείξει σημειακές παρεμβάσεις, προκειμένου η οργάνωση του πολιτικού κόμματος να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος 35. Ωστόσο, κάθε πρωτοβουλία προς αυτήν την κατεύθυνση θα συνοδεύονταν από αντιδράσεις, τέτοιας έντασης που θα κατέληγαν, νομοτελειακά και υπό το βάρος της πολιτικής ή της κοινωνικής πίεσης, σε άτακτη υποχώρηση 36. Βενιζέλου, όπ.π. (σημ. 1), σ. 450 επ. Χ. Ανθόπουλου, όπ.π. (σημ. 17), σ. 302 επ. Κ. Μαυριά, όπ.π. (σημ. 1), σ. 424 επ. και Κ. Χρυσόγονου, όπ.π. (σημ. 1), σ. 271 επ. 33 Βλ. Χ. Ανθόπουλου, όπ.π., σ. 163 επ. 34 Όπ.π., σ. 157 επ. και τις βιβλιογραφικές αναφορές. 35 Αντίθετη η κρατούσα άποψη. Βλ., αντί πολλών, Ευάγ. Βενιζέλου, όπ.π. (σημ. 1), σ Κ. Μαυριά, όπ.π. (σημ. 1), σ. 407 επ. και Κ. Χρυσόγονου, όπ.π. (σημ. 1), σ Όπως συνέβη το 1994, με αφορμή την υποβολή της ιδρυτικής δήλωσης τριών πολιτικών κομμάτων που θα συμμετείχαν στις εκλογές για την ανάδειξη των Ελλήνων αντιπροσώπων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Το Α Τμήμα του Αρείου Πάγου τα απέκλεισε από την εκλογική αναμέτρηση, επειδή δεν είχαν καταθέσει τη «δήλωση νομιμοφροσύνης», υποχρεώθηκε όμως να ανακρούσει πρύμνα υπό την πίεση του πολιτικού κόσμου και μερίδας της επιστήμης. Βλ. Θ. Ξηρού, Η «δήλωση νομιμοφροσύνης», στον τόμο: του ιδίου, όπ.π. (σημ. 17), σ. 97 επ. 18

19 24. Εξάλλου, στην απόφαση 518/2015 της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας 37 επιχειρήθηκε να συνδεθεί λειτουργικά η δημοκρατική ρήτρα, τούτη τη φορά υπό τη μορφή της δράσης πολιτικού κόμματος στην κοινωνία και την Πολιτεία, με την κρατική χρηματοδότηση. Η ανάγκη να αναχθεί η επιβολή της αναστολής στην καταβολή της σε διάταξη με αυξημένη τυπική ισχύ, όταν η ηγεσία ή αριθμός βουλευτών πολιτικού κόμματος διώκονται ποινικά και κρατούνται προσωρινά, υπαγόρευσε την καινοφανή ερμηνευτική «συνεύρεση» των παρ. 1 και 2 του άρθρου 29 Συντ. 38. Η επιλογή διατηρεί, καθαυτή, έντονο θεωρητικό ενδιαφέρον, περικλείει όμως στην ουσία της συνταγματικό άτοπο ή, έστω, συστηματικό πρωθύστερο. Εάν εκτιμάται ότι η δράση πολιτικού κόμματος δεν εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, προφανώς δεν τίθεται απλώς, και πάντως δεν πρέπει να προτάσσεται, το ζήτημα της κρατικής χρηματοδότησης. Εν προκειμένω, αμφισβητείται στον σκληρό της πυρήνα η ίδια η υπόσταση και η νόμιμη παρουσία του πολιτικού κόμματος στη συνταγματική μας τάξη. Θα έπρεπε, λοιπόν, να αναζητηθούν τρόποι είτε για την επαναφορά του στη θεσμική κανονικότητα είτε, το δυσκολότερο, για τον «εξοβελισμό» του από τη δημοκρατική μας Πολιτεία. 25. Στην ίδια απόφαση της Ολομέλειας αποδίδεται, επίσης, η διαμόρφωση ερμηνευτικού παραδείγματος, σύμφωνα με το οποίο η προστασία των πολιτικών κομμάτων δεν είναι απροϋπόθετη, αλλά εξαρτάται από την ανταπόκρισή της στα προαπαιτούμενα της δημοκρατικής ρήτρας. Υποστηρίζεται, γι αυτό, ότι το δικαίωμα πολιτικής συσσωμάτωσης υπόκειται σε νομοθετικούς περιορισμούς και ελέγχους με σκοπό την προσαρμογή στον συνταγματικό του προορισμό, δηλαδή την εξυπηρέτηση της ελεύθερης λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος 39. Η υιοθέτησή της επιβάλλει την ανατροπή των παραδοχών της ιστορικής και της συστηματικής ερμηνείας, εντέλει δε του, ανεπιφύλακτου, κανόνα της μη επέμβασης του κράτους σε εσωκομματικά ζητήματα 40. Ακόμη και εάν θα μπορούσε να γίνει δεκτό ότι η πολιτική ratio της ερμηνείας της παρ. 1 του άρθρου 29 Συντ. 41 έχει ήδη εξαντληθεί, η 37 ΕφημΔΔ 1 (2015), σ. 41 επ. 38 Βλ. Θ. Ξηρού, Η αναστολή στην καταβολή της κρατικής χρηματοδότησης σε δικαιούχο πολιτικό κόμμα ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας. Η δεύτερη και τελευταία(;) δοκιμασία του άρθρου 7Α του ν. 3023/2002 στην απόφαση 518/2015 της Ολομέλειας, ΕφημΔΔ 5 (2015), σ. 626 επ. 39 Βλ. Χ. Ανθόπουλου, όπ.π. (σημ. 1), σ. 171 επ. 40 Βλ. Κ. Χρυσόγονου, όπ.π. (σημ. 1), σ Δηλαδή, η δημοκρατική ανάπτυξη της χώρας, 19

20 αναγνώριση στον κοινό νομοθέτη της δυνατότητας, αφενός να ορίσει και να οριοθετήσει την οργάνωση και τη δράση που υπηρετεί τη δημοκρατική ρήτρα, αφετέρου να επιτρέπει τον έλεγχο και την επιβολή κυρώσεων 42, είναι, προδήλως, αντίθετη στην ισχύουσα συνταγματική τάξη. Απομένει, γι αυτό, να ρυθμιστεί στην επόμενη αναθεώρηση. Β. Το πολιτικό κόμμα 26. Το δικαίωμα πολιτικής συσσωμάτωσης ασκείται με την ίδρυση και τη συμμετοχή σε πολιτικό κόμμα. Η έννοιά του, εν αντιθέσει με ότι συμβαίνει σε άλλες έννομες τάξεις, δεν καθορίζεται ούτε στο Σύνταγμα ούτε και στην κοινή νομοθεσία. Προκειμένου να εννοιολογηθεί ένας κρίσιμος και καθοριστικής σημασίας θεσμός για την οργάνωση και τη λειτουργία κάθε σύγχρονης δημοκρατικής Πολιτείας, αξιοποιούνται στοιχεία από τις σχετικές συνταγματικές διατάξεις, τον Κανονισμό της Βουλής και την εκλογική νομοθεσία. Προς την ίδια κατεύθυνση, εξίσου σημαντική, αποδεικνύεται η πλούσια και διαρκώς εμπλουτιζόμενη νομολογία των Ανωτάτων Δικαστηρίων της χώρας, ιδιαίτερα δε του Συμβουλίου της Επικρατείας. Συμπληρωματικά, τέλος, εκτιμώνται βασικά χαρακτηριστικά της οργάνωσης και της δράσης του στην κοινωνία, στην εκλογική διαδικασία και στη Βουλή. Έτσι, πολιτικό κόμμα είναι η ένωση τουλάχιστον διακοσίων (200) Ελλήνων πολιτών, που διαθέτει νομική προσωπικότητα για την εκπλήρωση της συνταγματικής του αποστολής, οργάνωση στο σύνολο της επικράτειας ή και σε μέρος αυτής, διάρκεια, ιδεολογικό, πολιτικό και προγραμματικό πλαίσιο, αποτυπωμένο στην ιδρυτική διακήρυξη, δημοκρατική δομή και λειτουργία, αρθρωμένη στο καταστατικό και τους οικείους κανονισμούς, με σκοπό αφενός τη διαμεσολάβηση και την έκφραση της λαϊκής θέλησης, αφετέρου δε τη συμμετοχή στην άσκηση της κρατικής εξουσίας ή, έστω, τη σύμπραξη κατά τη διαμόρφωση των αποφάσεών της. 27. Το πολιτικό κόμμα δρα στην κοινωνία και, ιδίως, την Πολιτεία, κατά κανόνα, αυτοτελώς. Ταυτοποιείται και αναγνωρίζεται με το όνομα και το έμβλημα που αναγράφονται στην ιδρυτική του δήλωση, έχει οργανωτική δομή, όπως αρθρώνεται στο καταστατικό του, διατηρεί την ιδεολογική του ταυτότητα, όπως αναδείχθηκε στην ιδρυτική διακήρυξη, και εκπροσωπείται από τα όργανα που εκλέχθηκαν στις 42 Διερωτάται, εύλογα, τότε κανείς, με ποιά μορφή και από ποιό όργανο; 20

21 εσωτερικές διαδικασίες. Διατηρεί, με άλλα λόγια, την ανεξαρτησία και την αυτονομία του. Δεν αποκλείεται όμως και η σύμπραξη περισσοτέρων αυτοτελών πολιτικών κομμάτων. Η συγκρότησή τους σε συνασπισμό είναι εξέλιξη σπάνια κατά τη διάρκεια της Βουλευτικής Περιόδου, αλλά συνηθέστερη, αν και ποσοτικά ακόμη περιορισμένη 43, ενόψει της προσφυγής στη λαϊκή ετυμηγορία. Η πρωτοβουλία για να παράξει έννομα αποτελέσματα πρέπει να αποκτήσει τα χαρακτηριστικά της τυπικής και γραπτής συμφωνίας. Αντικείμενό της έχει όλα τα επιμέρους ζητήματα που αφορούν την πορεία του σχήματος, τουλάχιστον, στην πολιτική ζωή και το, εν γένει, πλαίσιο της συνεργασίας, όπως η εκπροσώπησή του και η κατανομή της κρατικής χρηματοδότησης. Η σύμπραξη επισημοποιείται με την υποβολή, κατά περίπτωση, της ιδρυτικής ή της εκλογικής δήλωσης στον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου. Άλλως, παραμένει άτυπη και αμιγώς πολιτική, ως τέτοια στερείται, ορθώς, εννόμων συνεπειών. Ο συνασπισμός, όταν συγκροτηθεί νομίμως, έχει, κατά κανόνα, τα ίδια ακριβώς δικαιώματα και τις ίδιες υποχρεώσεις με τα αυτοτελή κόμματα. Η συμμετοχή του στην πολιτική ζωή υπόκειται στη γραπτή συμφωνία των συνιστωσών του. Η διάρκεια της εκλογικής σύμπραξης είναι, συνήθως, περιορισμένη. Ο χρονικός της ορίζοντας συμπίπτει με τη διεξαγωγή της ψηφοφορίας και την εξαγωγή του εκλογικού αποτελέσματος. Έτσι, την επαύριον οι επιμέρους συνιστώσες της, συνήθως, επιστρέφουν στη μοναχική πορεία της αυτονομίας. Γ. Η ίδρυση 28. Το πολιτικό κόμμα, πριν αναλάβει οποιαδήποτε δραστηριότητα, καταθέτει, δια του Προέδρου ή της Διοικούσας Επιτροπής του, στον Εισαγγελέα του Αρείου την ιδρυτική του δήλωση 44. Σε αυτήν περιλαμβάνεται ρητή αναφορά ότι η οργάνωση και η δράση του εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Έτσι, δεσμεύεται ότι θα τηρήσει τις υποχρεώσεις που επιβάλλει η έννομη τάξη. Στο 43 Η διαπίστωση πρέπει να αποδοθεί αφενός στην απουσία «κουλτούρας» συνεργασιών αφετέρου δε και, ιδίως, στη διαφοροποιημένη, δυσμενέστερη, αντιμετώπιση των συνδυασμών συνεργαζομένων πολιτικών κομμάτων έναντι των αυτοτελών από τα εκλογικά συστήματα της μεταπολεμικής και της μεταπολιτευτικής περιόδου με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα του ισχύοντος. Για το ζήτημα, βλ. Θ. Ξηρού, Οι συνασπισμοί κομμάτων στο νέο εκλογικό σύστημα, ΘΠΔΔ 1 (2008), σ. 15 επ. 44 Άρθρο 29 παρ. 1 του ν. 3023/

22 προϊσχύσαν δίκαιο, η ιδρυτική (δήλωση) είχε τη μορφή της «δήλωσης νομιμοφροσύνης» και απαιτούσε τη διαβεβαίωση ότι οι αρχές του κόμματος αντιτίθενται σε κάθε ενέργεια που αποσκοπεί στην κατάληψη της εξουσίας με τη χρήση βίας ή στην ανατροπή του ελεύθερου δημοκρατικού πολιτεύματος 45. Η επιλογή, απότοκη των γνωστών εμπειριών της μετεμφυλιακής και δικτατορικής περιόδου, επικρίθηκε από την επιστήμη, επιβίωσε λάθρα επί τριάντα περίπου έτη, έχοντας ουσιαστικά περιπέσει σε αχρησία, και, ορθά, καταργήθηκε 46. Την ιδρυτική δήλωση συνοδεύουν, το καταστατικό, όπου περιέχονται οι ρυθμίσεις για την οργανωτική δομή και τη λειτουργία στο εσωτερικό του πολιτικού κόμματος, ή/και η ιδρυτική διακήρυξη, στην οποία καθορίζεται, σε γενικές γραμμές, το ιδεολογικό, πολιτικό και προγραμματικό πλαίσιο, υπογεγραμμένη από, τουλάχιστον, διακόσιους (200) πολίτες, με δικαίωμα ψήφου. Γνωστοποιούνται, επίσης, το όνομα, το έμβλημα και η έδρα 47. Δεν επιτρέπεται η χρήση ονόματος και εμβλήματος που είχαν ήδη δηλωθεί, εάν ανακύψει διαφωνία, δικαιούχος τους αναγνωρίζεται από το Α Τμήμα του Αρείου Πάγου, όποιος τα είχε γνωστοποιήσει (με την ιδρυτική του δήλωση) και τα χρησιμοποιούσε κατά την κοινή αντίληψη 48. Απαγορεύεται η δήλωση και η χρήση κάθε συμβόλου της θρησκευτικής λατρείας, της σημαίας της πατρίδας ή άλλου παρόμοιου, καθώς επίσης σημείου ιδιαίτερης ευλάβειας, του στέμματος και συμβόλων ή εμβλημάτων του καθεστώτος της 21 ης Απριλίου 1967 ή προσώπων που καταδικάστηκαν για τη συμμετοχή τους σε αυτό 49. Ο Εισαγγελέας του Αρείου διαπιστώνει, εάν αφενός υποβλήθηκαν όλα τα προβλεπόμενα έγγραφα και αφετέρου το περιεχόμενό τους πληροί τις συνταγματικές και νομοθετικές ελάχιστες προδιαγραφές. Δεν διενεργεί έλεγχο της ιδρυτικής δήλωσης ούτε, κατά την κρατούσα άποψη 50, νομιμοποιείται να το πράξει. Με την κατάθεσή της εκλαμβάνεται ως ειλικρινής και το περιεχόμενό της θεωρείται αληθές, δίχως να 45 Άρθρο 1 παρ. 2 του ν.δ. 59/1974 [«Περί συστάσεως και επαναλειτουργίας πολιτικών κομμάτων» (ΕτΚ Α, φ. 259 της 23 ης Σεπτεμβρίου 1974)]. 46 Βλ. Θ. Ξηρού, Η «δήλωση νομιμοφροσύνης», στον τόμο: του ιδίου, όπ.π. (σημ. 17), σ. 97 επ. Σπ. Βλαχόπουλου, Το ν.δ. 59/1974 περί συστάσεως και επαναλειτουργίας των πολιτικών κομμάτων, ΕφημΔΔ 6 (2014), σ. 751 και Χ. Ανθόπουλου, όπ.π. (σημ. 1), σ Άρθρο 29 παρ. 2 του ν. 3023/ Άρθρο 29 παρ. 5, σε συνδυασμό με την παρ. 7, του ν. 3023/ Άρθρο 29 παρ. 3 του ν. 3023/2002, σε συνδυασμό με την παρ. 5 του άρθρου 37 του π.δ. 26/ Βλ., αντί πολλών, Ευάγ. Βενιζέλου, όπ.π. (σημ. 1), σ Κ. Μαυριά, όπ.π. (σημ. 1), σ. 407 επ. και Κ. Χρυσόγονου, όπ.π. (σημ. 1), σ