«Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ JOHN STUART MILL ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ JOHN STUART MILL ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ» ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΚΟΥΡΤΗ ΘΕΟΔΩΡΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΠΛΑΓΓΕΣΗΣ Ι. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2 John Stuart Mill - 2 -

3 «Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ JOHN STUART MILL ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ» - 3 -

4 Κούρτη Θεοδώρα, Θεσσαλονίκη

5 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ JOHN STUART MILL ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ» ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΚΟΥΡΤΗ ΘΕΟΔΩΡΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΠΛΑΓΓΕΣΗΣ Ι. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

6 Επιβλέπων καθηγητής: Ιωάννης Πλάγγεσης - 6 -

7 - 7 -

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ι. Η ζωή, το έργο και η εποχή του John Stuart Mill 1.1. Εργοβιογραφικά στοιχεία Ιστορικό πλαίσιο Επιδράσεις στην πολιτική του θεωρία Η μέθοδος του J.S.Mill ΙΙ. Η εξέλιξη του πολιτισμού 2.1. H έννοια του πολιτισμού και η δυνατότητα εξέλιξής του Τα στάδια εξέλιξης του πολιτισμού Το στάδιο της βαρβαρότητας Η έξοδος από τη βαρβαρότητα κι ο δρόμος προς τον πολιτισμό Το στάδιο εξέλιξης του πολιτισμού κατά την εποχή του Mill. η αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση Προτάσεις του Mill για πρόοδο και κοινωνική ανάπτυξη Κριτική των προτάσεων του Mill III. Η χειραφέτηση των γυναικών 3.1. Η κοινωνική και νομική κατάσταση των γυναικών Περί γάμου Ικανότητες γυναικών και αποκλεισμός Ο δρόμος προς την ατομική ευτυχία και την κοινωνική ολοκλήρωση ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΗΓΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

9 - 9 -

10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Πολιτισμός είναι η πραγματοποίηση από μια ομάδα ανθρώπων ορισμένων αξιών και η παράδοση αυτών των αξιών στους μεταγενέστερους για την περαιτέρω προαγωγή τους. Τον πολιτισμό απαρτίζουν όλες οι πνευματικές, ηθικές, επιστημονικές και τεχνικές πρόοδοι των ανθρώπων από την πρωτόγονη απλή κοινωνία ως τη σύγχρονη πολύπλοκη παγκόσμια κοινότητα. Στον πολιτισμό αναγνωρίζεται η παρουσία ενός συνόλου εννοιών και αξιών που είναι στο μεγαλύτερο μέρος τους θετικές και αξίζει να επαυξηθούν. Ο πολιτισμός, ως φαινόμενο αντίθετο με τη βαρβαρότητα, περιλαμβάνει επίσης το σύνολο των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών ενός λαού, σε όλους τους τομείς της δραστηριότητάς του κι έχει αποδειχθεί στο σύνολό του ευεργετικός για την ανθρωπότητα 1. Οι τεχνικές πρόοδοι, η ηθική, η θρησκεία, η εκπαίδευση, τα γράμματα, η τέχνη, οι γνώσεις, οι πεποιθήσεις το δίκαιο, τα έθιμα κι όλες οι άλλες ικανότητες και συνήθειες του σημερινού ανθρώπου ως μέλους της κοινωνίας αποτελούν το σύγχρονο πολιτισμό. Στην ελληνική γλώσσα με τον όρο πολιτισμός αποδίδονται δύο έννοιες, για τις οποίες οι άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες χρησιμοποιούν δύο ξεχωριστούς όρους: civilization (πολιτισμός) και culture ( κουλτούρα ). Ο πολιτισμός συνδέθηκε με τον ιμπεριαλισμό, την εκβιομηχάνιση, τον ορθολογισμό και τον εκσυγχρονισμό, ενώ η κουλτούρα με την ιθαγένεια, την πνευματικότητα, την παράδοση και την κριτική στάση 2. Γενικά ο πρώτος όρος θεωρείται ως ένα σύνολο εννοιών και αξιών, ενώ ο δεύτερος ως ένα σύνολο ιδεωδών και πνευματικών αξιών. Ο πολιτισμός αποτελεί αντικείμενο έρευνας δύο κλάδων, της ιστορίας και της φιλοσοφίας. Στην κοινή γλώσσα η έννοια του πολιτισμού εμπεριέχει την πρόοδο, την εξέλιξη και τον ανθρωπισμό. Οι ρίζες αυτής της συγχώνευσης εντοπίζονται στην περίοδο του Διαφωτισμού. Έπειτα οι μεγάλες πολιτικές φυσιογνωμίες του 19 ου αι. πιστεύουν στον άνθρωπο, στην πρόοδο και στη δυνατότητα δημιουργίας ενός νέου πολιτισμού, στον οποίο ο άνθρωπος θα κυριαρχήσει, οργανώνοντας ορθολογιστικά, τεχνικά κι επιστημονικά τις 1 Βλ. Δεσποτόπουλο Κωνσταντίνο, Φιλοσοφία και θεωρία του πολιτισμού, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2001, σ Βλ. Eagleton Teery, The idea of culture, Blackwell Publishers, Great Britain, 2000, σσ

11 δυνάμεις της φύσης, ξεπερνώντας τις ίδιες τις κοινωνικές αντιφάσεις. Οι ιδέες αυτές επέζησαν μέχρι τις μέρες μας μέσα από τις ιδεολογίες του φιλελευθερισμού, του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. Ο σύγχρονος άνθρωπος όμως δεν πιστεύει ότι η πρόοδος πηγάζει από κάποια ιστορική μοίρα ή τη θεία πρόνοια. Αντίθετα στη διάρθρωση της πραγματικότητας σημαντικό μέρος της ευθύνης έχει ο ίδιος ο άνθρωπος μέσω της δυνατότητας επιλογής που διαθέτει. Σήμερα το πολιτιστικό ιδεώδες είναι η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη επίτευξη του ανθρωπισμού και της οργανωμένης κοινωνικής ζωής. Η έννοια του πολιτισμού προϋποθέτει την κοινωνικοποίηση και εμπεριέχει κάτι το ωφελιμιστικό, το μηχανιστικό καθώς και την αρχή της ιστορικότητας 3. Η ιστορία του πολιτισμού αποτελεί βασική επιστήμη του ανθρώπου, καθώς έχει ως αντικείμενο όλες τις εκδηλώσεις του ως κοινωνικού όντος 4. Από την πρώτη εμφάνισή του μέχρι τις μέρες μας συναντάμε διαφορετικά στοιχεία που τον απαρτίζουν. Είναι μια έννοια δυναμική που εξ ορισμού θα πρέπει να συνοδεύεται από εξέλιξη και πρόοδο. Για το σκοπό αυτό απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η γνώση, η κριτική προσέγγιση και η αξιοποίηση των παραδεδομένων αξιών. Στις μέρες μας η πρόοδος στην επιστήμη και την τεχνολογία είναι αναμφισβήτητη. Ισχύει όμως το ίδιο και για τον ίδιο τον άνθρωπο; Η πρόοδος της τεχνικής συνεπάγεται πάντοτε και πρόοδο του πολιτισμού; Έχει η έως σήμερα πρόοδος του πολιτισμού διευρύνει την ελευθερία μας; Έχει μειώσει το φόβο; Έχει, τέλος, αυξήσει την ευτυχία μας; Σε μια εποχή που φαίνεται ν απαρνιέται τα ιδανικά, ν αμφισβητεί τις ηθικές και πνευματικές αξίες, ν απογυμνώνει τις ψυχές των ανθρώπων από κάθε ευγενικό αίσθημα, η πρόοδος του πολιτισμού δεν μπορεί παρά να τεθεί υπό αμφισβήτηση. Η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η μισάνθρωπη θεωρία και πρακτική ιδεολογιών που παραβιάζουν ανοιχτά τις αρχές του ανθρωπισμού, τα συνεχιζόμενα όργια του ρατσισμού, η καταπίεση κι εκμετάλλευση της γυναίκας και του παιδιού και η απειλή του πυρηνικού 3 Βλ. ό.π., σσ Βλ. Μπαγιόνα Αύγουστο, Η θεωρία της ιστορίας από το Θουκυδίδη στον Sartre, εκδ. Α.Π.Θ., Θεσ/νίκη, 1980, σσ

12 πολέμου θέτουν με μεγάλη οξύτητα μπροστά στην ανθρωπότητα τα προβλήματα εξέλιξης του πολιτισμού 5. Επιπρόσθετα, η οικουμένη σήμερα είναι χωρισμένη σε πλούσιους και φτωχούς. Η πολιτική και κοινωνική δύναμη, η παιδεία και η μόρφωση είναι άνισα κατανεμημένα. Άνθρωποι χρησιμοποιούν άλλους ανθρώπους ως μέσα. Η μηχανή έχει θέσει τον άνθρωπο στο περιθώριο σε πολλές περιπτώσεις. Τα ανθρωπιστικά ιδεώδη έχουν παραγκωνιστεί. Η κοινωνία έπαψε ν αναγνωρίζει σε όλους την ανθρώπινη αξία. Αντίθετα, μάλιστα, ένα τμήμα της ανθρωπότητας έχει καταντήσει στην εκτίμηση των άλλων απλώς και μόνο ανθρώπινο υλικό προς εκμετάλλευση. Σοβαροί και υπεύθυνοι πολιτικοί και πνευματικοί άνθρωποι της εποχής μας έχουν αμφισβητήσει τον πολιτισμό. Όχι βέβαια στο σύνολό του αλλά κάποιες πτυχές ή εκδηλώσεις του, όπως για παράδειγμα την τεχνολογική πρόοδο. Το θέμα της ανθρώπινης δουλείας στη μηχανή, σύμβολο του τεχνολογικού μας πολιτισμού, ανήκει στα πλέον πολυσυζητημένα θέματα. Πολλές απόψεις έχουν διατυπωθεί κλιμακούμενες από την άκρα αισιοδοξία ως την έσχατη απελπισία. Η τεχνολογία δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή, δεν έχει δηλαδή ηθική ποιότητα. Μόνο ο άνθρωπος μπορεί να είναι είτε καλός είτε κακός, αυτός μόνο μπορεί να ενεργεί ηθικά, να πράττει. Θα πρέπει επομένως να μάθει να χρησιμοποιεί την τεχνολογία προς το καλό των συνανθρώπων του. Με αφορμή τον παραπάνω προβληματισμό, επιχειρώ να εκθέσω τις διαχρονικές απόψεις του John Stuart Mill για την εξέλιξη του πολιτισμού. Μέσα από το έργο του Άγγλου φιλοσόφου, ο αναγνώστης καλείται να προβληματιστεί ως άτομο και ως πολίτης για τα μελανά σημεία του πολιτισμού, την πραγματική ή φαινομενική εξέλιξή του σε ουσιώδη θέματα και τη σημασία του για το άτομο και την κοινωνία γενικότερα και τις ενέργειες που θα μπορούσαν να γίνουν ώστε να περιοριστεί η αρνητική και να ενισχυθεί η θετική επίδρασή του. 5 Βλ. Δεσποτόπουλο Κωνσταντίνο, Φιλοσοφία και θεωρία του πολιτισμού, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2001, σ

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία έχει ως στόχο τη διερεύνηση του κοινωνικοπολιτικού στοχασμού του J. S. Mill με κύριο άξονα τις απόψεις του φιλοσόφου για την εξέλιξη του πολιτισμού. Το πρώτο κεφάλαιο είναι εισαγωγικό. Αναφέρεται στο βίο και το έργο του Mill και αποπειράται να εισάγει τον αναγνώστη στη σκέψη και τις βασικές ιδέες του. Επίσης, περιλαμβάνει ιστορικά στοιχεία για την εποχή που έζησε ο Άγγλος φιλόσοφος, τις επιρροές που δέχθηκε στην πολιτική του θεώρηση καθώς και τη μεθοδολογική προσέγγισή του. Στο δεύτερο κεφάλαιο της μελέτης μου, αναφέρομαι στην έννοια του πολιτισμού, στα στάδια εξέλιξής του καθώς και στην κατάσταση στην οποία βρίσκεται κατά την εποχή του Mill. Οι προτάσεις του για πρόοδο του πολιτισμού και κοινωνική ανάπτυξη, όπως επίσης και η αποτελεσματικότητά τους αποτελούν θέματα αυτού του κεφαλαίου. Τα βασικά έργα τα οποία αξιοποίησα είναι το Considerations on Representative Government ( Στοχασμοί περί Αντιπροσωπευτικής Διακυβέρνησης ) (1861) και το Civilization ( Πολιτισμός ) (1836). Το πρώτο αποτελεί την καθεαυτού πολιτική πραγματεία του Mill, στην οποία θέτει και αναλύει ζητήματα σχετικά με την ιστορικότητα της διακυβέρνησης, το ιστορικό πλαίσιο της πολιτικής, τις αρχές της πολιτισμένης διακυβέρνησης και το σύστημα αντιπροσώπευσης. Υπερασπίζεται ένα αναπτυξιακό μοντέλο δημοκρατίας, το οποίο καθορίζεται από μια ιεραρχική αντίληψη για τη διάρθρωση της κοινωνικής δομής 6. Στο τρίτο κεφάλαιο της εργασίας μου, πραγματεύομαι το πρόβλημα χειραφέτησης των γυναικών. Το The Subjection of Women ( Η Υποταγή των Γυναικών ) (1869) αποτελεί την πραγματεία του Mill, όπου εκθέτει τις απόψεις του για το γυναικείο ζήτημα. Υποστηρίζει την πολιτική, νομική και κοινωνική ισότητα των γυναικών, ερμηνεύει την υποταγή και προτείνει μέτρα που μπορούν να οδηγήσουν στην ατομική ευτυχία και την κοινωνική ολοκλήρωση. 6 Βλ. Μακφέρσον Κ. Μπ., Η ιστορική πορεία της φιλελεύθερης δημοκρατίας, μτφ. Ελένη Κασίμη, εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1986, σσ

14 Ο στοχασμός του Mill είναι επίκαιρος ακόμη και σήμερα. Στο έργο του περιέχονται αρκετά στοιχεία που συνδέονται άμεσα με τα σύγχρονα κοινωνικά και πολιτικά μας προβλήματα. Συνέβαλε αποφασιστικά στη διαμόρφωση της σκέψης της εποχής μας και των ιδεών που καθορίζουν την πολιτική και κοινωνική ζωή. Ο σύγχρονος φιλελευθερισμός έχει ως απώτερη πηγή το έργο του Mill. Τα προβλήματα που τον απασχολούν και με τα οποία καταπιάνεται το δέκατο ένατο αιώνα, απασχολούν ακόμη και σήμερα τους πιο επιφανείς και συνειδητοποιημένους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής μας Ο Mill γαλουχήθηκε με τις αρχές του ωφελιμιστικού ιδεώδους του φιλοσοφικού ριζοσπαστισμού του J. Bentham και του James Mill. Ωστόσο, θα διαφοροποιηθεί από το φυσιοκρατικό δίκαιο, βάσει του οποίου κάθε κοινωνική και οικονομική εκμετάλλευση δικαιολογείται στο βωμό του ελεύθερου ανταγωνισμού και της οικονομικής προόδου και υιοθετεί ένα διαφοροποιημένο ωφελιμιστικό ιδεώδες που συνδυάζει ατομικότητα και συναίσθημα. Επισημαίνει τις κοινωνικές αδικίες που καλλιεργεί το ισχύον για την εποχή του πολιτικοοικονομικό σύστημα. Επιχειρεί να συνδυάσει τον ατομικιστικό ωφελιμισμό με μια ευρύτερη αντίληψη για τον πολιτισμό και την ιστορία. Εισάγει την επαγωγική μέθοδο στην κατανόηση και εξήγηση του πολιτικού φαινομένου. Θα πρέπει να ξεκινήσουμε από τα εμπειρικά δεδομένα, να μεταβούμε από το ατομικό στο γενικό, από την ατομική ψυχολογία στα πολιτιστικά δεδομένα προκειμένου να επιτύχουμε το πολιτικό αγαθό, την ευτυχία της κοινότητας. Για την επίτευξη του παραπάνω σκοπού προτείνει το σύστημα της αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης. Γίνεται έτσι φανερό το ενδιαφέρον του φιλοσόφου για την προώθηση μιας δημοκρατικής κοινωνίας, στην οποία τα άτομα θα διαθέτουν τις γνώσεις και τις δεξιότητες καθώς και το ενδιαφέρον ώστε να συμμετέχουν ενεργά στα κοινά. Την κύρια θέση στην κοινωνική οργάνωση που οραματιζόταν ο Mill κατέχουν η ελευθερία και η ισότητα. Οι δύο αυτές αρχές αποτελούν προϋπόθεση εξάλειψης όλων των δεινών που δημιουργούν προστριβές και δυστυχία στην κοινωνία. Στο πλαίσιο αυτό θα αναπτύξει την θεωρία του για το γυναικείο ζήτημα όπου συναντάμε και τις πλέον ριζοσπαστικές θέσεις του φιλοσόφου. Η έννοια του πολιτισμού στο Mill είναι συνυφασμένη με την εξέλιξη και την πρόοδο. Θεμέλιο της προόδου και συνεπώς του πολιτισμού είναι το άτομο

15 και η ελευθερία του. Η ατομική ελευθερία θα πρέπει να είναι απεριόριστη όσον αφορά στη σκέψη και στην έκφραση και οριοθετημένη ως το σημείο όπου οι ενέργειές του βλάπτουν ή απειλούν να βλάψουν τα συμφέροντα των άλλων όσον αφορά στην πράξη. Το βασικό πρόβλημα που απασχολεί το Mill είναι ο καθορισμός των ορίων ανάμεσα στα δικαιώματα του ατόμου και αυτά του κράτους ή της κοινωνίας. Ο Mill, στο δοκίμιό του Περί Ελευθερίας, περιγράφει με γλαφυρό τρόπο τη διαμόρφωση των σύγχρονων μαζικών κοινωνιών στη βάση της συλλογικής μετριότητας. Η κοινωνία μέσω της εκπαίδευσης προωθεί την εξομοίωση όλων των ανθρώπων. Τα μαζικά δημοκρατικά καθεστώτα, δεν είναι παρά καθεστώτα όπου η πλειοψηφία καταπιέζει τις μειοψηφίες. Επιβάλλεται η τυραννία της κυρίαρχης γνώμης και του αισθήματος. Περιορίζεται η ανάπτυξη οποιασδήποτε ατομικότητας που δεν εναρμονίζεται με τις ιδέες, τις πρακτικές και τα πρότυπα της κοινωνίας. Έτσι η δημοκρατία μετατρέπεται σε εξουσία των μαζών, σε τυραννία της κοινής γνώμης. Η διαφυγή από το παραπάνω αδιέξοδο, μπορεί να επιτευχθεί με την προβολή της ατομικότητας, στη συλλογική μετριότητα. Ο Mill έχει συνείδηση της ταξικής φύσης της κοινωνίας. Η κυρίαρχη ιδεολογία εκφράζει τα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης. Ο ατομικισμός που προβάλλει ο Mill, αποτελεί καθοριστικό στοιχείο της ιδεολογίας του φιλελευθερισμού. Η αρχή της ελευθερίας έχει εφαρμογή μόνο σε πολιτισμένες κοινωνίες. Πριν από την εμφάνιση του πολιτισμού, πριν η ανθρωπότητα να είναι σε θέση να βελτιώνεται με την ελεύθερη και βασισμένη στην ισότητα συζήτηση, επικρατούσε η βαρβαρότητα. Στην κατάσταση αυτή, ο δεσποτισμός μπορεί να θεωρηθεί θεμιτός τρόπος διακυβέρνησης, με την προϋπόθεση βέβαια ότι αποσκοπεί στη βελτίωση των βάρβαρων ατόμων. Ο Mill αντιλαμβάνεται την δημοκρατία, ως πεδίο ανάπτυξης των δυνατοτήτων του ανθρώπου ως προοδευτικού όντος. Τις απόψεις του για τη δημοκρατία συμπυκνώνει στο έργο του Considerations on Representative Government ( Στοχασμοί Περί Αντιπροσωπευτικής Διακυβέρνησης ) (1861). Περιγράφει ένα αναπτυξιακό μοντέλο δημοκρατίας, το οποίο εκφράζει μια

16 διαφορετική αντίληψη για τον άνθρωπο και τον πολιτισμό 7. Ακολουθεί τους προκατόχους του στο κίνημα του φιλοσοφικού ριζοσπαστισμού Jeremy Bentham και James Mill, διαφοροποιείται όμως σαφώς από αυτούς στο μοντέλο δημοκρατίας που προτείνει ως ιδανική μορφή διακυβέρνησης. Συνειδητοποιώντας τις κοινωνικοπολιτικές αλλαγές που λάμβαναν χώρα με την δυναμική εμφάνιση της εργατικής τάξης και τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης της, επαναδιατυπώνει στα πλαίσια του φιλελευθερισμού το μοντέλο δημοκρατίας που κυριαρχούσε ως την εποχή αυτή. Η εργατική τάξη δεν μπορούσε πλέον να αποκλείεται από την πολιτική ζωή, καθώς είχε αρχίσει να μορφώνεται, να εκδίδει εφημερίδες και να οργανώνεται. Ο Mill, θέτει με σαφήνεια το θέμα της διαμόρφωσης μιας συγκεκριμένης εργατικής συνείδησης, κατά την οποία τα συμφέροντα της εργατικής τάξης θα διαφοροποιούνται σαφώς από αυτά των εργοδοτών και γενικά των ανώτερων κοινωνικά τάξεων. Στο πλαίσιο αυτό και στην προσπάθεια εξεύρεσης λύσης, επαναδιατυπώνει το μοντέλο δημοκρατίας που είχε προτείνει ο Bentham. Για το Mill, το δημοκρατικό πολιτικό σύστημα δεν πρέπει απλώς να παρέχει στους πολίτες προστασία έναντι της κυβέρνησης. πρέπει επιπλέον να εξασφαλίζει τη δυνατότητα βελτίωσης του ανθρώπινου γένους, την πρόοδο της κοινότητας και του πολιτισμού. Το δημοκρατικό πολίτευμα όφειλε να εξασφαλίζει τη δυνατότητα για τη μελλοντική διαμόρφωση μιας κοινωνίας ελευθερίας και ισότητας. Είναι φανερό ότι ο Mill υιοθετεί πλήρως την αντίληψη του διαφωτισμού για τον άνθρωπο και την ανθρώπινη φύση 8. Γι αυτόν, ο άνθρωπος είναι ένα ον που μπορεί να αναπτύξει τις δυνάμεις και τις ικανότητές του. η ανάπτυξή τους αποτελεί την ουσία του. Για τον λόγο αυτό οι άνθρωποι, δεν είναι δυνατό να αντιμετωπίζονται ως ένα άθροισμα ανταγωνιζόμενων καταναλωτών. Η καλή κοινωνία είναι εκείνη στην οποία ο καθένας αναπτύσσει τις δικές του ικανότητες σύμφωνα με τη φύση του. Η κοινωνία στην οποία ζει ο Mill, είναι μια κοινωνία ανισότητας που αντιστρατεύεται το χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης κι εμποδίζει την 7 Βλ. Πλάγγεση Ι., Νεότερη Πολιτική Φιλοσοφία: Από το Machiavelli στο Marx, πανεπιστημιακές σημειώσεις, Θεσσαλονίκη, 2001, σ Βλ. ό.π., σσ

17 ανάπτυξη του ανθρώπου. Ο Mill εντοπίζει την πηγή αυτής της ανισότητας στην ταξική διάρθρωση της κοινωνίας, συνδέει την οικονομία με την πολιτική και έχει επίγνωση των κοινωνικών και οικονομικών προϋποθέσεων της δημοκρατίας. Έτσι, στα οικονομικά του γραπτά, ασκεί κριτική στο καπιταλιστικό σύστημα και αντιπαραθέτει την εργατική τάξη στην τάξη των εργοδοτών και των πλουσίων. Στο έργο του Considerations on Representative Government (1861), ο Mill προτείνει μια μορφή πολιτικής οργάνωσης που ανταποκρίνεται στα χαρακτηριστική της ανθρώπινης φύσης και οδηγεί στην υπέρβαση της υφιστάμενης κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης. Ιδεατό πολίτευμα θεωρεί εκείνο στο οποίο θα λάμβαναν χώρα όλες οι μορφές βελτίωσης και η υπέρτατη εξουσία θα ανήκε στο σύνολο της κοινότητας. Στο αίτημα αυτό ανταποκρίνεται καλύτερα το δημοκρατικό πολίτευμα, η κυβέρνηση όλου του λαού από το λαό στη βάση της ίσης αντιπροσώπευσης. Συσχετίζει δηλαδή κατά κάποιο τρόπο την καθαρή ιδέα της δημοκρατίας με μια μορφή κομμουνιστικής οργάνωσης της κοινωνίας 9. Ο Mill γνωρίζει ότι στην εποχή του η έννοια της δημοκρατίας είναι άρρηκτα συνυφασμένη με τα ταξικά συμφέροντα. Η εργατική τάξη, που αποτελεί την πλειοψηφία στην κοινωνία, αποκλείεται από κάθε άμεση συμμετοχή στην κυβέρνηση. Για να ισχύει επομένως η αρχή της ισότιμης συμμετοχής και να αμβλυνθεί η ανισότητα, θα πρέπει και αυτή η τάξη να ενταχθεί στο πολιτικό σύστημα. Ο Mill παρατηρεί ότι οι τάξεις που διαχειρίζονται την εξουσία, είναι έτοιμες να προβούν σε παραχωρήσεις έναντι της εργατικής τάξης. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως είναι πρόθυμες να αντιμετωπίσουν οποιοδήποτε ζήτημα από την προοπτική των συμφερόντων της εργατικής τάξης. Έτσι, εξαιτίας των διαφορετικών ταξικών συμφερόντων, δεν μπορεί να υπάρξει ένα ανόθευτο δημοκρατικό καθεστώς, αλλά μόνο μια αντιπροσωπευτική μορφή δημοκρατίας. Αυτή η μορφή αντιστοιχεί στο στάδιο της κοινωνικής εξέλιξης της εποχής του Mill. 9 Βλ. ό.π., σ

18 Ι. Η ζωή, το έργο και η εποχή του John Stuart Mill 1.1. Εργοβιογραφικά στοιχεία Ο John Stuart Mill γεννήθηκε στο Λονδίνο στις 20 Μαΐου του Ήταν ο μεγαλύτερος γιος του James Mill 10, ενός Σκωτσέζου που είχε πάει στο Λονδίνο και είχε ηγετική μορφή στην ομάδα των ριζοσπαστικών φιλοσόφων που στόχευαν να επεκτείνουν την ωφελιμιστική φιλοσοφία του Jeremy Bentham. Μητέρα του ήταν η Harriet Barrow, που φαίνεται να είχε πολύ μικρή επιρροή επάνω του 11. Η εκπαίδευση του Mill πραγματοποιήθηκε αποκλειστικά από τον πατέρα του, ο οποίος σκόπιμα τον προστάτευε από συναναστροφές με άλλα αγόρια της ηλικίας του. Από τα νεότερά του χρόνια υποβλήθηκε σε ένα άκαμπτο σύστημα διανοητικής πειθαρχίας. Ο Mill αναγνώρισε αργότερα ότι το σύστημα του πατέρα του είχε το ελάττωμα να απευθύνεται στη διάνοια μόνο και ότι η κουλτούρα της πρακτικής και συναισθηματικής ζωής του είχε παραμεληθεί. Ο James Mill φαίνεται να είχε σχεδιάσει αυτή τη μέθοδο για να κάνει το μυαλό του γιου του μιας πρώτης τάξεως μηχανή σκέψης 12. Άρχισε την εκμάθηση Ελληνικών στα τρία και Λατινικών στα οκτώ του χρόνια. Στην ηλικία των δεκατεσσάρων είχε διαβάσει τους περισσότερους από τους Έλληνες και τους Λατίνους κλασικούς, είχε κάνει μια ευρεία επισκόπηση της ιστορίας, είχε κάνει εκτενή εργασία στη λογική και τα μαθηματικά, και είχε κατακτήσει τις βασικές αρχές της οικονομικής θεωρίας 13. Αυτό το πρόγραμμα ήταν μέρος ενός ενσυνείδητου σχεδιασμού: να μορφωθεί ο νεαρός Mill ως οδηγός και πρωταθλητής της επόμενης γενιάς μεταρρυθμιστών του ωφελιμισμού Βλ. Internet Encyclopedia of Philosophy, John Stuart Mill, σ Βλ. Stanford Encyclopedia of Philosophy, p. Redding, John Stuart Mill, Internet Resources, 1997, 2003, σ Βλ. Internet Encyclopedia of Philosophy, John Stuart Mill, σ Βλ. Stanford Encyclopedia of Philosophy, p. Redding, John Stuart Mill, Internet Resources, 1997, 2003, σ Βλ. Hampsher-Monk Iain, A History of Modern Political Thought: Major Political Thinkers from Hobbes to Marx, Oxford, Blackwell,1992, σ

19 Μια θέση κοντά στο γραφείο του πατέρα του στην Ινδία τον εξασφάλιζε από την κακοτυχία να πρέπει να εξαρτηθεί από το συγγραφικό του έργο για οικονομικούς πόρους και του άφηνε, όπως αργότερα διαπίστωνε ο Stuart Mill, άφθονο ελεύθερο χρόνο για την αναζήτηση των ενδιαφερόντων του 15. Στα 1826 ο Mill υπέφερε από μια ξαφνική επίθεση μιας έντονης κατάθλιψης. Αυτό διήρκησε πολλούς μήνες. Στην ανάγνωση της παγκοσμίου αξίας ποίησης βρήκε τελικά το είδος της θεραπείας που χρειαζόταν, και η κατάθλιψη υποχώρησε. Στα 1830 ο Mill γνώρισε την Harriet Taylor. O σύζυγός της ήταν ένας ναρκομανής του οποίου ο παππούς ήταν κάποτε γείτονας του James Mill. Ο νεότερος Mill γρήγορα συνδέθηκε στενά με την κα Taylor η οποία ήρθε να επηρεάσει βαθιά την υπόλοιπη ζωή του. Ήταν μια φιλάσθενη και ανάπηρη γυναίκα που ζούσε χωριστά από τον άντρα της. Ο τελευταίος, όσο ζούσε, έμενε αξιοσημείωτα ανεκτικός στην πλατωνική αλλά πολύ στενή σχέση που ο Mill διατηρούσε με τη σύζυγό του. Ο πατέρας του Mill δεν ενέκρινε αυτή τη σχέση. Όταν στα 1851 παντρεύτηκε την κα Taylor, δύο χρόνια μετά το θάνατο του συζύγου της, αποξενώθηκε από τη μητέρα και τις αδερφές του. Ο Mill αναφέρει στην αυτοβιογραφία του ότι η Harriet ήταν αποφασιστικής σημασίας στην διανοητική και ηθική του ανάπτυξη. Στη διάρκεια ενός ταξιδιού στην Ευρώπη στα 1858 πέθανε στην Αvignon, όπου και είναι θαμμένη. Για την υπόλοιπη ζωή του ο Mill περνούσε το μισό χρόνο σε ένα σπίτι στην Avignon ώστε να μπορεί να βρίσκεται κοντά στον τάφο της 16. Στα 1865 ο Mill εκλέχτηκε στο Κοινοβούλιο. Δεδομένης της φήμης του και της προηγούμενης απομόνωσής του, η εργασία του έτυχε ιδιαίτερης προσοχής. Η δραστηριότητά του επαινέθηκε γενικά, αλλά απέτυχε στην προσπάθειά του να επανεκλεγεί το Συνέχισε να εργάζεται όπως είχε κάνει και παλιότερα στη ζωή του, για πολλούς ριζοσπαστικούς σκοπούς. Ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την κατάσταση των γυναικών. Το μετέπειτα έργο του έγινε ευκολότερο με τη συνεργασία και της κόρης της κας Taylor, Helen, η οποία πήρε τη θέση της στη ζωή του Mill από πολλές απόψεις. Ένας αριθμός 15 Βλ. Internet Encyclopedia of Philosophy, John Stuart Mill, σ Βλ. Stanford Encyclopedia of Philosophy, p. Redding, John Stuart Mill, Internet Resources, 1997, 2003, σ

20 από τα σπουδαιότερα έργα του δημοσιεύτηκαν μεταθανάτια από την Helen Taylor. O Mill πέθανε στις 5 Μαΐου 1873 στην Αβινιόν, όπου είναι θαμμένος πλάι στη σύζυγό του Βλ. ό.π., σ

21 1.2. To ιστορικό πλαίσιο Στην Ευρώπη του 19 ου αι. συνυπάρχουν δύο αντιτιθέμενες θεωρίες εκφραζόμενες στα αντίστοιχα φιλοσοφικά ρεύματα, πολιτικά κόμματα και οικονομικά δόγματα. Ο φιλελευθερισμός είναι η μία από τις δύο θεωρίες, με θεμελιώδη έννοια το δρων υποκείμενο και την ελευθερία του και με πολιτική έκφραση το κοινωνικό συμβόλαιο και την αντιπροσωπευτική κυβέρνηση 18. Ο συντηρητισμός από την άλλη πλευρά, με βάση του το έθιμο, την ηρωική παράδοση των προγόνων και την εθνική συμπεριφορά, φέρει πολιτική αντίληψη εμπνευσμένη από το κοινοτικό ιδεώδες 19. Με την άνοδο της αστικής τάξης και την εμφάνιση του εργατικού κινήματος, οι εκπρόσωποι των ανώτερων οικονομικών στρωμάτων και οι φορείς μεγαλοαστικών ιδεολογιών, όπως ο Mill, αισθάνονται μεγάλη δυσπιστία προς τη δημοκρατική διακυβέρνηση. Ο φιλελευθερισμός και η δημοκρατία, για τους αστούς που θέλουν να εξασφαλίσουν τα συμφέροντά τους από το αναπτυσσόμενο αντικαπιταλιστικό κίνημα, εμφανίζονται ως αντίπαλες 20 και όχι ως συγγενείς θεωρίες. Μια αμαθής μάζα με απεριόριστη πολιτική ελευθερία μπορούσε μέσω της εξουσίας της να δημιουργήσει νέες κοινωνικές δομές. Η αγγλική κοινωνία του 19 ου αι. χάνει την ελαστικότητά της παρ όλη την κοινωνική της κινητικότητα. Οι μεσαίοι αστοί, ευνοημένοι από την ελεύθερη αγορά, τείνουν να ενσωματωθούν στους μεγαλοαστούς και στην ουσία οι δύο τάξεις που υπάρχουν είναι οι εργάτες και οι καπιταλιστές μεγαλοαστοί. Οι μικρομεσαίοι, φοβούμενοι τον ανταγωνισμό των μεγαλοαστών και τις διεκδικήσεις των εργατών, λόγω ελλιπούς μόρφωσης, αδυνατούν να συνειδητοποιήσουν τον ταξικό τους ρόλο. Η ανυπαρξία μορφών συλλογικής συνείδησης τους καθιστά αδύναμους να εξασφαλίσουν τα συμφέροντά τους. Έτσι, συμμαχούν με τις οικονομικά ανώτερες και συντηρητικές τάξεις, ιδεολογικά αλλοτριώνονται, δίνοντας εμμέσως την έγκρισή τους στην προώθηση των συμφερόντων των 18 Βλ. Ντε Τοκβίλ Αλέξης, Η Δημοκρατία στην Αμερική, εισ. Γιώργος Μανιάτης, μτφ. Μπάμπης Λυκούδης, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 1997, σ Βλ. ό.π. σ Βλ. Hobsbawm E.J., Η Εποχή των Επαναστάσεων, , μτφ. Μ. Οικονομοπούλου, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2002, σσ

22 τελευταίων και οι κοινωνικές-εργατικές μεταρρυθμίσεις παρακωλύονται. Από την άλλη μεριά, ο άκρατος ανταγωνισμός της φιλελεύθερης αγοράς ήταν το ίδιο καταστρεπτικός με την ψυχολογία της μάζας, διότι ευνοούσε την καθιέρωση ενός εγωισμού που συνεπαγόταν μια α-κοινωνική και α-πολιτική συμπεριφορά. Οι παραπάνω προβληματισμοί προκάλεσαν μια ευρεία συζήτηση στα πλαίσια της ευρωπαϊκής ηπείρου που αφορούσε στα όρια αλλά και στα κριτήρια απόκτησης της πολιτικής ελευθερίας. Η θεωρία του Mill για την ελευθερία συνεπώς, μπορεί να ιδωθεί ως αντίδραση στις δυσμενείς επιπτώσεις του οικονομικού, πολιτικού και κοινωνικού συστήματος της εκβιομηχανισμένης 21 Αγγλίας του 19 ου αι. στη διανοητική, ηθική και κοινωνική ανάπτυξη του δρώντος υποκειμένου. Απαραίτητο συνεπώς, είναι, να αναφερθούμε επιγραμματικά στις ιστορικές συνθήκες εντός των οποίων η θεωρία αυτή γεννήθηκε. Το πολιτικό καθεστώς στην Αγγλία του 19 ου αι. ήταν η συνταγματική μοναρχία με δύο σώματα, την Βουλή των Κοινοτήτων και την Βουλή των Λόρδων. Τα κυρίαρχα κόμματα ήταν το κόμμα των φιλελευθέρων (Ουίγοι) και των συντηρητικών (Τόρυς). Οι φιλελεύθεροι και οι συντηρητικοί εναλλάσσονταν στην εξουσία αλλά στην ουσία κυβερνούσαν η μεγαλοαστική και η αριστοκρατική τάξη. Όσες πολιτικές ή κοινωνικές μεταρρυθμίσεις έγιναν (επέκταση του εκλογικού δικαιώματος, περίθαλψη των απόρων, κατάργηση του δουλεμπορίου στις αποικίες), αποσκοπούσαν στον κατευνασμό των επαναστατικών τάσεων της εργατικής τάξης, χωρίς όμως να λύνουν τα βασικά της προβλήματα, τις άθλιες συνθήκες ζωής και εργασίας και τον αποκλεισμό της από την πολιτική εξουσία. Στον οικονομικό τομέα, η Αγγλία γνώρισε την ίδια εποχή τεράστια πρόοδο από την εκμετάλλευση του πλουτοπαραγωγικού πλούτου των αποικιών της, κυρίως όμως από τα επιτεύγματα της βιομηχανικής επανάστασης. Ο πλούτος των αγγλικών νήσων στηριζόταν στην εφεύρεση ταχέων μεταφορικών μέσων που αύξανε την παραγωγή μειώνοντας το κόστος 21 Βλ. Burns E.M., Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, τμ. II, κεφ. 9: Συνέπειες της εκβιομηχάνισης: Ανάπτυξη των πόλεων και ταξική συνείδηση, επιμέλεια εισ. Ι.Σ. Κολιόπουλος, εκδ. Παρατηρητής, Θεσ/νίκη, 1984, σσ

23 στην εφεύρεση και χρήση μηχανημάτων στη βιομηχανία αλλά και στην εκμετάλλευση φτηνών εργατικών χεριών. Οι δούλοι ως φτηνό εργατικό δυναμικό συνέβαλλαν στη συσσώρευση πλούτου. Η δημιουργία εξωευρωπαϊκών αποικιών οδήγησε επίσης προς αυτή την κατεύθυνση. Η μονοπώληση αποικιακών προϊόντων, το δικαίωμα να εισάγονται εμπορεύματα στις αποικίες και η δυνατότητα κέρδους από τη μεταφορά προϊόντων ανάμεσα στη μητρόπολη και τις αποικίες αποτέλεσαν τρόπους πλουτισμού 22. Η οικονομική ανάπτυξη της Αγγλίας, ωστόσο, επειδή βασιζόταν αποκλειστικά στο κεφαλαιοκρατικό, καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής, οδήγησε στον άνισο καταμερισμό του πλούτου και την ανέχεια των ασθενέστερων οικονομικά τάξεων. Ο γρήγορος πλουτισμός των μεγαλογαιοκτημόνων, μεγαλεμπόρων και βιομηχάνων ακολουθήθηκε από τη μαζική μετακίνηση του πληθυσμού στα βιομηχανικά κέντρα, την πτώση του εργατικού ημερομίσθιου και την έντονη διαμαρτυρία των μικροβιοτεχνών και μικροεμπόρων. Η οικονομική εξαθλίωση των εργατών οδήγησε παράλληλα στην πνευματική και ηθική κατάπτωση μεγάλου μέρους του εργατικού και μικροαστικού πληθυσμού. Ο καθημερινός αγώνας για την επιβίωση δεν προσέφερε τα απαραίτητα μέσα για την απόκτηση της στοιχειώδους μόρφωσης και τα νέα μέλη της οικογένειας κατέληγαν χαμηλόμισθοι και ανειδίκευτοι εργάτες. Η ζοφερή πραγματικότητα οδήγησε στην ταχεία ανάπτυξη δυσμενών κοινωνικών φαινομένων, της πορνείας και του αλκοολισμού. Η φύση της χειρωνακτικής εργασίας από την άλλη πλευρά, έκανε το δρων υποκείμενο παθητικό και υποταχτικό, να συμπεριφέρεται στον ηθικοπολιτικό βίο του το ίδιο μηχανικά όσο και στο εργοστάσιο που εκτελούσε εντολές του εργοδότη του 23. Ο εργάτης ήταν οικονομικά, πολιτικά και ηθικά δέσμιος της χαμηλά αμειβόμενης εργασίας του. Η οικονομική εξάρτηση 22 Βλ. Weber Max, Η Επιστήμη ως επάγγελμα, Κριτική της Θεωρίας του Stammler, H γέννηση του σύγχρονου καπιταλισμού, Μτφ. Μιχ. Γ. Κυπραίος, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1989, σσ Βλ. Burns E.M., Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, τμ. II, κεφ. 9: Συνέπειες της εκβιομηχάνισης: Ανάπτυξη των πόλεων και ταξική συνείδηση, επιμέλεια εισ. Ι.Σ. Κολιόπουλος, εκδ. Παρατηρητής, Θεσ/νίκη, 1984, σσ

24 οδηγούσε αναπόφευκτα στην κατάργηση της βασικής ατομικής ελευθερίας για μόρφωση και του θεμελιώδους πολιτικού δικαιώματος της συμμετοχής στην εξουσία. Ωστόσο, η ηθική κρίση είχε πλήξει και τις οικονομικά εύπορες τάξεις. Ο νεοπλουτισμός είχε ωθήσει τους αστούς σε ένα αδιάκοπο κυνήγι του χρήματος με κάθε μέσο. Η επίδειξη ενός πολυτελούς, αν και συχνά χωρίς αισθητική, βίου και ο υπερκαταναλωτισμός ήταν συνήθη φαινόμενα. Ακόμη, επειδή οι αστοί ήταν άνθρωποι όχι και τόσο ευρείας μόρφωσης, αποκλειστικά με οικονομικά ενδιαφέροντα, δεν επένδυαν ούτε χρόνο ούτε χρήμα στην πνευματική τους καλλιέργεια και δεν είχαν την πνευματική οξύτητα να αντιλαμβάνονται τον κοινωνικό τους ρόλο. Αυτή ήταν η κύρια αιτία της μη ενεργούς συμμετοχής τους στην πολιτική εξουσία και του συμβιβασμού τους με τις απόψεις και πρακτικές των ευγενών, που τους καλλιεργούσαν το φόβο της καταστροφής τους με μια ενδεχόμενη μαζική κινητοποίηση των εργατών. Η πολιτική επιρροή της αστικής τάξης, δεν μπορούσε να ευδοκιμήσει, λόγω της ταχείας ανόδου της βιομηχανίας και του παλιού εκλογικού συστήματος που επέτρεπε στους αριστοκράτες να εξαγοράζουν ψήφους (σύστημα πατρωνίας) και να διατηρούν τη δύναμή τους στο αντιπροσωπευτικό σώμα. Ακόμα και με την εκλογική μεταρρύθμιση του 1832, που επέτασσε την επέκταση του εκλογικού δικαιώματος με οικονομικά κριτήρια, η πρωτοκαθεδρία της παραδοσιακής αριστοκρατίας παρέμεινε. Επειδή όμως η αριστοκρατία ήταν για αιώνες, ως ανώτερη οικονομικά και πνευματικά, η κυρίαρχη πολιτική δύναμη, η εξουσία την είχε ηθικά διαφθείρει και για να διασώσει την τιμή της από την διαπόμπευση του τύπου, προσποιούνταν ότι ζούσε με γνώμονα την αυστηρή βικτωριανή ηθική. Η πολιτική διαφθορά και η ηθική υποκρισία δημιούργησε το αίτημα διεύρυνσης της πολιτικής εξουσίας με δικαίωμα ψήφου και στις ασθενείς οικονομικά τάξεις, αλλά και το αίτημα καθιέρωσης της καθολικής παιδείας αφενός για την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των ευρύτερων πληθυσμιακών στρωμάτων και αφετέρου για την πολιτική χειραφέτηση Βλ. ό.π. σσ

25 1.3. Επιδράσεις στην πολιτική του θεωρία Όσον αφορά στον πολιτικό στοχασμό του Mill, αξίζει να επισημανθεί η σημαντική επιρροή του πολιτικού φιλελευθερισμού των J.Bentham και James Mill. Βασικές αδυναμίες, ωστόσο, της πολιτικής σκέψης του δασκάλου και μέντορά του Bentham, τον οδήγησαν στην άσκηση αυστηρής κριτικής. Το πρώτο μειονέκτημα που εντοπίζει ο Mill στον πολιτικό στοχασμό του δασκάλου του, τόσο στη μέθοδο όσο και στο περιεχόμενο των απόψεών του, είναι ο δογματισμός 25, προερχόμενος αφενός από την εσφαλμένη αντίληψη της ανθρώπινης φύσης, και αφετέρου, από την αντίληψη της στατικής πολιτικής πραγμάτωσης. Ειδικότερα, ο Bentham διακηρύσσει την καθολική ομοιότητα των δρώντων υποκειμένων, στο προσωπικό συμφέρον, το μοναδικό ελατήριο της πράξης, το οποίο τεκμηριώνεται στην ομοιότητα των αισθημάτων, αναγκών και επιθυμιών. Η διακυβέρνηση που προσήκει σε αυτή την κατάσταση της ανθρώπινης φύσης είναι η αντιπροσωπευτική, με κυρίαρχη δύναμη την πλειονότητα, καθώς τα συμφέροντα των πολλών και της κυβέρνησης που τα εκπροσωπεί είναι ταυτόσημα 26. Η παραπάνω άποψη του Bentham για την αντιπροσωπευτική κυβέρνηση, κατά τον Mill παραβλέπει τη σχετικότητα και την ιστορικότητα ως γενετικά χαρακτηριστικά της πολιτικής κοινότητας 27. Κατά τον Mill, δε διαφέρει μόνο το δρων υποκείμενο ανά τόπο και εποχή αλλά και η πολιτική κοινότητα της οποίας είναι μέλος. Υπάρχει ένας συνεχής διάλογος του δρώντος υποκειμένου και του εκάστοτε περιβάλλοντος στο οποίο ζει. Αυτό συνεπάγεται ότι κάθε επιθυμία και ανάγκη του δρώντος υποκειμένου, κάθε μέσο που διασφαλίζει τη μέγιστη ευτυχία, όπως η μορφή και ο τρόπος πολιτικής διακυβέρνησης, χαρακτηρίζεται από ένα βαθμό ιστορικού σχετικισμού. Συνεπώς, η δημοκρατική αντιπροσωπευτική κυβέρνηση δεν είναι διαχρονικά το άριστο πολίτευμα. Ο Mill, σε αντίθεση με τους παλιούς φιλελεύθερους ωφελιμιστές, όπως ο πατέρας του και ο Bentham 25 Βλ. Mill J.S., Remarks on Bentham s Philosophy (1833), στο: The Collected Works of John Stuαrt Mill, ed. J.M. Robson, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1969, vol. 10, σ Βλ. ό.π., σσ. 97, Βλ. ό.π., σ

26 αντιλαμβάνεται το πολιτικό πρόβλημα διαφορετικά, διότι έχει διαφορετικές προσλαμβάνουσες από αυτές που είχαν εκείνοι. Αυτό που θέτει σε κίνδυνο το προσωπικό συμφέρον δεν είναι τόσο οι αυθαιρεσίες της πολιτικής εξουσίας, αλλά η ομοιομορφία που επιβάλει η πλειονότητα μέσω της κοινής γνώμης 28, προβληματισμό που αναπτύσσουν και Γάλλοι στοχαστές, όπως ο Alexis de Tocqueville και ο Benjamin Constant. Στην αδυναμία αντίληψης του ισοπεδωτικού χαρακτήρα της κοινής γνώμης εντοπίζεται το πρώτο κενό της πολιτικής σκέψης του Βentham. Ο Mill πρεσβεύει έναν φιλελευθερισμό που επιτάσσει στον ίδιο βαθμό την οικονομική ελευθερία και τη λήψη από την πολιτεία μέτρων κοινωνικής πρόνοιας και δικαιοσύνης. Ένα δεύτερο στοιχείο στο οποίο κατά τον Mill υστερεί η πολιτική σκέψη του Bentham και γενικότερα ο κλασικός ωφελιμισμός είναι ότι δεν ενδιαφέρθηκε για τη διανοητική αναμόρφωση του πολίτη. Αυτό που πέτυχε ο Bentham με αριστουργηματικό τρόπο ήταν η κωδικοποίηση της αγγλικής νομοθεσίας. Το κύριο μέλημα της πολιτικής σκέψης του ήταν η σύλληψη και ο σχεδιασμός μιας κυβερνητικής πολιτικής για τη διασφάλιση των υλικών συμφερόντων των πολιτών, συμφερόντων που αφορούσαν το πρόσωπο και την περιουσία τους. Ο Μill υπογραμμίζει εμφατικά την ανάγκη ύπαρξης, παράλληλα με τους υλικούς, και διανοητικών στόχων της κυβέρνησης, όπως είναι η καλλιέργεια των εθνικών 29 χαρακτηριστικών, των μόνων ικανών να προσδώσουν στις ατομικές επιθυμίες και ανάγκες το χαρακτήρα του συλλογικού. Υπόρρητα στο σημείο αυτό, ο Mill παραδέχεται ότι το υλικό συμφέρον έχει μόνο διαχωριστικές ιδιότητες και αυτό που μπορεί να έχει ενωτική λειτουργία στην πολιτική κοινότητα είναι οι ιδέες και τα ιδανικά. Ως ένα βαθμό, η έλλειψη αναφοράς από μέρους του Bentham στο στοιχείο της εθνικότητας μπορεί να δικαιολογηθεί από τις πολιτικές του αντιλήψεις και τη συμμετοχή του στο Kόμμα των Φιλελευθέρων. Η παράδοση, το έθιμο και ο εθνικός χαρακτήρας ήταν το έμβλημα του συντηρητικού κόμματος, των 28 Βλ. Ντε Τοκβίλ Αλέξης, Η Δημοκρατία στην Αμερική, εισ. Γιώργος Μανιάτης, μτφ. Μπάμπης Λυκούδης, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 1997, σσ Βλ. Mill J.S., Remarks on Bentham s Philosophy (1833), στο: The Collected Works of John Stuαrt Mill, ed. J.M. Robson, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1969, vol. 10, σ

27 αιώνιων ιδεολογικών αντιπάλων των Φιλελευθέρων, κι ο Bentham δικαίως δεν τα συμπεριέλαβε στους όρους της πολιτικής ευδαιμονίας. Στην πολιτική φιλοσοφία του Mill, υπήρξαν θέσεις που συμπληρώνουν τον πολιτικό στοχασμό του Bentham, αλλά και άλλες που συχνά έρχονται σε αντίθεση μαζί του. Μια θέση του Mill αντιτιθέμενη στην κοινωνική ελευθερία και ισότητα του Bentham είναι ο περιορισμός της εξουσίας της πλειονότητας και η υποταγή της σε μια διανοητικά ανώτερη μειονότητα. Η ελευθερία της πλειονότητας παραμένει απεριόριστη στην περίπτωση διασφάλισής της από εξωτερικούς εχθρούς της χώρας και περιορίζεται στη λειτουργία της ως κύριος μοχλός λήψης αποφάσεων. Είναι η περίοδος της συντηρητικής επιρροής του Mill κυρίως από τη γαλλική πολιτική διανόηση, όπως είναι η ηρωολατρεία του Carlyle και η τυραννία της πλειοψηφίας του Tocqueville. Έτσι εξηγούνται και οι διαφορές του στοχασμού του Mill με τον πρώιμο φιλελευθερισμό και οι αντίστοιχες ομοιότητές του με τον συντηρητισμό 30. O Mill σε όλη τη διάρκεια της ζωής του υπήρξε οπαδός του αστικού δημοκρατικού πολιτεύματος και της ελεύθερης αγοράς. Ωστόσο, η οικονομική και πολιτική κρίση στην Αγγλία και την Ευρώπη γενικότερα τον ώθησε στην αναδιατύπωση των απόψεων του για τον κλασικό φιλελευθερισμό. Το έτος 1848 σε όλη την Ευρώπη ξεσπούν εξεγέρσεις κατά των πλούσιων γαιοκτημόνων και αριστοκρατών, με κύριο αίτημα τη διασφάλιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη. Οι πολιτικές εξελίξεις οδήγησαν σε μια ιδεολογική αναγέννηση που βρήκε την πληρέστερη έκφρασή της στον Ουτοπικό Σοσιαλισμό. Από την μελέτη του έργου του Mill, αλλά και από παραδοχές του ιδίου στην Αυτοβιογραφία του, διαπιστώνεται ότι ο Σοσιαλισμός άσκησε μεγάλη επίδραση στον πολιτικό του στοχασμό. Ο Mill, παρ όλες τις επιφυλάξεις για το σοσιαλιστικό σύστημα διακυβέρνησης, καθώς ήταν κυρίως υποστηρικτής των συμφερόντων της αστικής τάξης, έβλεπε το σοσιαλισμό με συμπάθεια και ιδιαίτερα τα στοιχεία της κοινωνικής δικαιοσύνης, της πρόνοιας και του κοινού συμφέροντος που τον χαρακτήριζαν. Οι δυσμενείς κοινωνικές επιπτώσεις του κεφαλαιοκρατικού συστήματος παραγωγής στα πλαίσια του αστικού φιλελεύθερου και δημοκρατικού πολιτεύματος είχαν συμβάλει στην ενίσχυση της συμπάθειας 30 Βλ. ό.π., σσ

28 αυτής που κατέληξε, πέρα από τα ποικίλα άρθρα στον προοδευτικό τύπο της εποχής, στο δοκίμιό του Κεφάλαια στον Σοσιαλισμό (1869), όπου με συστηματικό τρόπο αναπτύσσει τα θετικά στοιχεία αλλά και τις αδυναμίες του σοσιαλισμού. 31 Οι ουτοπικοί σοσιαλιστές, με κύριους εκπροσώπους τους Saint-Simon και Fourier στη Γαλλία, και τον Robert Owen στην Αγγλία, θεωρούσαν ότι το άδικο καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής μπορεί να βελτιωθεί με την καθιέρωση της συλλογικής ιδιοκτησίας, του δικαιώματος του συνδικαλισμού, τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και ζωής των εργατών, προτάσεις που ασπάζεται και ο Mill τόσο στα πολιτικά όσο και στα οικονομικά του έργα. Η αδυναμία των ουτοπικών σοσιαλιστών όμως ήταν, ότι δεν είχαν υπολογίσει την ανωριμότητα της εργατικής τάξης, η οποία δεν είχε συνειδητοποιήσει τον κοινωνικό της ρόλο, τη δύναμη αλλαγής που φέρει μέσα της. Ο Mill δηλώνει εμφατικά ότι η διανοητική καλλιέργεια και η πολιτική χειραφέτηση της εργατικής τάξης είναι οι όροι εγκαθίδρυσης του σοσιαλισμού, ως μορφών οικονομικής και πολιτικής συγκρότησης. Η επανάσταση από μια αμαθή και χωρίς πολιτική συνείδηση μάζα θα έφερνε μόνο αρνητικά αποτελέσματα, διότι η μάζα αυτή δε θα μπορούσε να διασφαλίσει την πολιτική σταθερότητα καθώς θα ήταν χειραγωγήσιμη 32. Ο Mill τρέφει ιδιαίτερη εκτίμηση τόσο για τους Γάλλους πολιτικούς στοχαστές όσο και για την πολιτική συνείδηση των απλών Γάλλων πολιτών. Αυτή η συμπάθεια προς τη Γαλλία προέρχεται αφενός από τις συνεχόμενες εξεγέρσεις των καταπιεσμένων τάξεων που αντανακλούσαν πρωτίστως την 31 Βλ. Mill J.S., Chapters on Socialism (1869), στο: The Collected Works of John Stuart Mill, vol. 5, ed. J.M. Robson, University of Toronto Press, Routledge and Kegan Paul, Βλ. Mill J.S., Principles of Political Economy with Some of Their Applications to Social Philosophy (1848) στο: The Collected Works of John Stuart Mill, Vol. III, επιμ. J.M. Robson, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1965, σσ Στο κεφάλαιο αυτό ο Mill κάνει προτάσεις βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου των εργατών που προσεγγίζουν την σοσιαλιστική θεωρία για την εργατική τάξη. Μερικά από τα μέτρα του Mill είναι: η συλλογική ιδιοκτησία, η σύσταση εργατικών συνδικαλιστικών και συνεταιριστικών οργανώσεων. Το πιο σημαντικό από όλα όμως είναι η διανοητική καλλιέργειά τους, διότι θα συνέβαλε στον έλεγχο των γεννήσεων. Βοηθητικό στοιχείο στον οικογενειακό προγραμματισμό είναι η πολιτική χειραφέτηση της γυναίκας, κάτι που θα ισοδυναμούσε με επανάσταση εναντίον της καθεστηκυίας ηθικής

29 πολιτική και έπειτα την ταξική συνειδητοποίηση τους. Αφετέρου, ο γαλλικός προσανατολισμός του Mill προέρχεται από τη συμμετοχή του στο ριζοσπαστικό κόμμα που πρέσβευε απόψεις συναφείς με το γαλλικό σοσιαλισμό σε ό,τι αφορά τις εργασιακές συνθήκες. Ο Benjamin Constant αποτελεί έναν ακόμα Γάλλο στοχαστή που άσκησε επίδραση στην πολιτική θεωρία του Mill. Ο Constant διαβλέπει έναν άλλο κίνδυνο παραβίασης της ατομικής και πολιτικής ελευθερίας από αυτόν των σοσιαλιστών ή των συντηρητικών, και αυτός είναι η αδιαφορία για τη συμμετοχή στη δημοκρατική διακυβέρνηση, άποψη που διατυπώνει και ο Αlexis de Tocqueville στο πολύκροτο έργο του Η Δημοκρατία στην Αμερική ( ). Ο Constant, συγκρίνοντας στο δοκίμιό του Η Ελευθερία των αρχαίων εν συγκρίσει προς εκείνη των νεοτέρων (1819), την ελευθερία των αρχαίων με την ελευθερία των νεοτέρων, διαπιστώνει, ότι η τελευταία υστερεί κατά πολύ από την πρώτη. Το επιχείρημά του είναι ότι αν και η σύγχρονη ατομική ελευθερία είναι μεγαλύτερη σε σχέση με αυτή των αρχαίων, η πολιτική ελευθερία των νεοτέρων είναι μικρότερη και ποιοτικά κατώτερη. Το δρων υποκείμενο είναι απολύτως ελεύθερο να επιδιώκει την ατομική του ανεξαρτησία και να απολαμβάνει όσα αυτή του επιφέρει, να επιλέγει το πώς θα διαχειριστεί και τις πιο ασήμαντες υποθέσεις. Απεναντίας, για τα πιο σημαντικά ζητήματα που το αφορούν, ο λόγος του δεν ακούγεται πουθενά. Η δημοκρατική διακυβέρνηση είναι φαινομενική, διότι με την καθιέρωση της απόλυτης ελευθερίας στην αγορά και την εργασία, το δρων υποκείμενο ρίχνεται στο κυνήγι της εξασφάλισης των υλικών απολαύσεων παραμελώντας απόλυτα τις διανοητικές. Η ατομική ελευθερία συνεπώς συνδέεται με τη γέννηση του φαινομένου του υλικού ευδαιμονισμού 33. Η κρίση και η 33 Βλ. Constant Benjamin, Περί Ελευθερίας και Ελευθεριών, εισ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης, μτφ. Ελένη Κόλλια, Τάσος Δαρβέρης, Πρόλογος-Επιμ. Φιλήμων Παιονίδης, εκδ. Ζήτρος, 2000, σ. 37. Στο έργο αυτό το πρόβλημα της ελευθερίας τίθεται σε συνάρτηση με εκείνο του υλικού ευδαιμονισμού και αυτό που διαπιστώνεται είναι ότι η ελευθερία απόκτησης απεριόριστου πλούτου είναι η βάση της ψυχολογικής βίας που ασκεί η κυρίαρχη εξουσία στην αμαθή και οικονομικά άπληστη μάζα. Η βία αυτή έχει διπλό στόχο, αφενός το δημόσιο πνεύμα και αφετέρου το κοινωνικό αίσθημα. Το πρώτο καταργείται από την έλλειψη χρόνου και την υποβάθμισή του στο νου του δρώντος υποκειμένου που το απασχολούν υλικά προβλήματα και το τελευταίο αναγκαστικά από τη φυσική ανεπάρκεια των υλικών πόρων. Το δρων υποκείμενο ρίχνεται σ ένα κυνήγι πλούτου, μεγέθους που ούτε χρειάζεται αλλά ούτε και

30 αμφισβήτηση αποδυναμώνονται, με αποτέλεσμα, ως πολίτης το δρων υποκείμενο να υιοθετεί μια α-πολιτική συμπεριφορά με όλες τις καίριες γι αυτό αποφάσεις να λαμβάνονται ερήμην του και να μην εναντιώνεται σε αυτό. Το άτομο είναι χαμένο μέσα στο πλήθος, άποψη που θα επαναλάβει αρκετές φορές ο Mill στα πολιτικά του έργα για να υπογραμμίσει την άδηλη περιθωριοποίηση του πολίτη ως ρυθμιστή και ελεγκτή της εξουσίας. Η γαλλική πολιτική διανόηση ασκεί επιπροσθέτως επιρροή στον Mill μέσα από τα έργα του Guizot. Δύο απόψεις του Guizot αποκρυσταλλώνονται στη φιλοσοφία του Μill. Η πρώτη αφορά στον τρόπο πραγμάτωσης του πολιτισμού που συνίσταται στην ανταγωνιστική δράση ιδεών και ανθρώπων στην κοινωνία. H δεύτερη σχετίζεται με το γενετικό προσδιορισμό της πολιτικής κοινότητας. Σύμφωνα με τον Guizot, ο άνθρωπος προηγήθηκε της κοινωνίας και κάθε πολιτικός θεσμός είναι το αποτέλεσμα και όχι η αιτία της κοινωνίας, άσχετα αν στο βάθος του χρόνου η κοινωνία τροποποιείται από αυτόν. Έτσι, έχουμε μια διπλή θέαση του πολιτισμού, είτε ως προϊόντος κοινωνικής προόδου, η οποία τίθεται ως ισοκατανομή των μέσων που δίνουν ισχύ και εξουσία, είτε ως καλλιέργειας του εσωτερικού κόσμου του δρώντος υποκειμένου. Το επιχείρημα της ιστορίας του Guizot μεταφέρεται από τον Mill στη συγχρονία. Αυτό όμως συνιστά και το χαρακτηριστικό γνώρισμα της διανόησης του 19 ου αι. ως προς τη μέθοδο μελέτης των κοινωνικών επιστημών 34. Όσον αφορά στη θεωρία του Mill για την πολιτική ελευθερία, σημαντικότερη ήταν η επιρροή του Alexis De Tocqueville. Στο έργο του τελευταίου, Η Δημοκρατία στην Αμερική (A 1835, Β 1840) γίνεται αντιληπτό ότι η τυραννία της πλειοψηφίας θεμελιώδης φράση της θεωρίας του Mill για την ελευθερία, έχει τις ρίζες της στον Γάλλο πολιτικό στοχαστή. Σύμφωνα με την αρχή της πλειονότητας κατά τον Tocqueville, στις δημοκρατικές κυβερνήσεις δίνεται στην πλειονότητα μια απόλυτη εξουσία που βασίζεται σε πρόκειται να χρησιμοποιήσει μοιραία ο πλούτος αυτός αποσπάται από το μερίδιο πολλών άλλων δρώντων υποκειμένων, που την ίδια στιγμή της αρπαγής γίνονται εχθροί. Έτσι εξηγείται ο ατομικιστικός χαρακτήρας της πολιτικής ελευθερίας της σύγχρονης εποχής. 34 Βλ. Παιονίδη Φιλήμων, Φιλελεύθεροι πολιτικοί στοχαστές του 19ου αι., Πανεπιστημιακές σημειώσεις, Θεσ/νίκη, 2000, σσ

31 δύο ιδέες 35. Η μία είναι ότι η περισσότερη γνώση οφείλει να διανέμεται σε πολλά δρώντα υποκείμενα παρά σε ένα μόνο, και η δεύτερη ιδέα είναι ότι τα συμφέροντα των πολλών πρέπει να ικανοποιούνται σε μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι εκείνα των λίγων. Με τον τρόπο αυτό όμως, τα δικαιώματα και τα συμφέροντα της μειονότητας παραγνωρίζονται και η πλειονότητα ορθώνεται σαν ένας πανίσχυρος μονάρχης. Ο Tocqueville, θεωρεί την καταπίεση και την επιρροή της πλειονότητας πολύ πιο έντονη από αυτή ενός μόνο μονάρχη, διότι είναι διανοητική και ψυχολογική, ενώ η δεύτερη είναι κυρίως φυσική. Τα δεσμά του σώματος δεν συγκρίνονται με εκείνα της ψυχής, καθώς δεν μπορούν να διεισδύσουν ούτε στη βούληση ούτε στη σκέψη. Οι απόψεις του Toqueville αποτελούν το κεντρικό επιχείρημα του Μill στο έργο On Liberty για τον περιορισμό της εξουσίας της πλειονότητας εκφραζόμενης και ασκούμενης μέσω της κοινής γνώμης. Παράλληλα όμως με τον προβληματισμό για την καταπίεση της ατομικότητας από την κοινή γνώμη, ο Mill ποτέ δεν έπαψε να διερωτάται αν το αστικό δημοκρατικό καθεστώς διασφαλίζει τα συμφέροντα όλων των τάξεων και όχι μόνο των αστών, προτείνοντας τρόπους διακυβέρνησης που θα μείωναν την εκμετάλλευση των αδυνάτων και θα έδιναν κίνητρα στο δρων υποκείμενο επιδίωξης του κοινωνικού συμφέροντος. Αναφορικά με το γυναικείο ζήτημα η επίδραση που άσκησε η Harriet Taylor στο έργο του Mill είναι από τα πιο πολυσυζητημένα θέματα. Πολλοί αμφιβάλλουν για το εάν οι ιδέες που εκφράζει ο Mill στο The Subjection Of Women ανήκουν στον ίδιο και τις αποδίδουν στην για πολλά χρόνια σύντροφο και τελικά σύζυγό του, Harriet. Ωστόσο, διαβάζοντας κανείς γράμματα και άλλα δημοσιεύματα του Mill που ανήκουν στην πριν από τη γνωριμία τους περίοδο, διαπιστώνει ότι προϋπήρχε στο φιλόσοφο η ιδέα της αναγκαιότητας για ισότητα ανάμεσα στα δυο φύλα. Η μακρόχρονη βέβαια σχέση τους, οι εμπειρίες που έζησαν μαζί και οι δυσκολίες που αντιμετώπισαν, ενδυνάμωσαν την αρχική του σκέψη και τον έκαναν πιο αποφασιστικό στην διεκδίκηση της άρσης της ανισότητας και της αδικίας. Πολλές ιδέες είναι δικές του, άλλες δικές της. Δεν έχει σημασία ποιανού ήταν 35 Βλ. Ντε Τοκβίλ Αλέξης, Η Δημοκρατία στην Αμερική, εισ. Γιώργος Μανιάτης, μτφ. Μπάμπης Λυκούδης, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 1997, σ

32 γιατί προέκυψαν μετά από μακρόχρονες συζητήσεις των δυο και αποτελούσαν συμπεράσματα και των δύο 36. Βασική αρχή του J. S. Mill εξακολουθεί να είναι η μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία για όσο το δυνατόν περισσότερους, αν και κάποιοι υποστήριζαν ότι αυτή αντικαταστάθηκε στο The Subjection Of Women από την αρχή της μέγιστης ανάπτυξης του ατόμου. Ο Mill δεν εγκαταλείπει την ωφελιμιστική του πλευρά, απλώς παρατηρεί πως ο δρόμος προς αυτή περνάει μέσα από την ηθική και διανοητική καλλιέργεια του ατόμου. Οι ηθικές και διανοητικές απολαύσεις είναι σημαντικότερες καθώς προσφέρουν μεγαλύτερη ικανοποίηση και διαρκούν περισσότερο από μια πρόσκαιρη εγωιστική αισθητική απόλαυση. Η ανάπτυξη και η πρόοδος των ατόμων οδηγεί στη μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία 37. Δυο ακόμη αρχές που συναντάμε στο έργο του είναι η ελευθερία ή η ευκαιρία για αυτό-καθορισμό και η δικαιοσύνη, ως ίση θεώρηση ή αμεροληψία. Κι αυτές όμως σχετίζονται με την ηθική και διανοητική πρόοδο της ανθρωπότητας και την ευτυχία των ίδιων των γυναικών 38. Η ελευθερία και το δικαίωμα του αυτό-καθορισμού χρησιμοποιούνται στην επιχειρηματολογία του Mill ενάντια στη μεγάλη ανισότητα των γαμήλιων νόμων και στην προσφορά ελάχιστων ευκαιριών εκπαίδευσης και απασχόλησης. Η αρχή της δικαιοσύνης πάλι σχετίζεται με το δικαίωμα όλων να αντιμετωπίζονται ως ίσοι. Οι γυναίκες δε χαίρουν αυτού του δικαιώματος καθώς θεωρήθηκαν ότι είναι από τη φύση τους κατώτερες από τους άνδρες. Αυτό θα προσπαθήσει να αναιρέσει ο Mill, καθώς το καλό που θα προκύψει δεν θα αφορά μόνο τις ίδιες τις γυναίκες αλλά και την ευημερία όλης της κοινωνίας Βλ. Okin Susan Moller, Women in Western Political Thought, Princeton University Press, 1979, σσ Βλ. Coole H. Diana, Women in Political Theory from Ancient Misogyny to Contemporary Feminism, Harvester Wheatsheaf and Lynne Rienner Publishers, U.S.A., 1988, σ Βλ. Okin Susan Moller, Women in Western Political Thought, Princeton University Press, 1979, σσ Βλ. ό.π., σσ

33 1.4. H μέθοδος του J.S. Mill Στον τομέα της φιλοσοφικής διανόησης ο 19 ος αι. είναι ορόσημο, διότι τότε, με τη ραγδαία ανάπτυξη των φυσικών επιστημών, οριστικοποιείται η απόσχιση της επιστήμης από τη θεολογία και τη μεταφυσική. Την ίδια πορεία ακολουθεί και η φιλοσοφία του J.S.Mill, χαρακτηριζόμενη από έναν επιστημονικό-θετικό χαρακτήρα 40. Τόσο η πολιτική όσο και η ηθική φιλοσοφία δεν έχουν στόχο τον εντοπισμό των αιώνιων απόλυτων αιτιακών σχέσεων των φαινομένων αλλά των σχετικών και παροντικών πρακτικών λύσεων. Ο πρώιμος ωφελιμισμός του 18 ου αι. με τους J.Bentham και James Mill είχε στόχο τη θεμελίωση της πολιτικής διακυβέρνησης σε a priori αρχές της ανθρώπινης φύσης 41. Αυτό προϋπέθετε μια σαφή και ακριβή γνώση της κοινωνικής συμπεριφοράς και ισοδυναμούσε με έναν ακραίο δογματισμό για το φιλελευθερισμό. Οι ωφελιμιστές του 19 ου, αν και ο φιλελευθερισμός θεωρείτο a priori το μόνο σύστημα παράλληλης εξασφάλισης του ατομικού και κοινωνικού συμφέροντος, προχώρησαν σε μια μεθοδολογική διαφοροποίηση ως προς τον τρόπο θεώρησης του φιλελευθερισμού, η οποία εκφράστηκε στο έργο του J.S.Mill και βασίζεται στο σχετικισμό των κοινωνικών επιστημών 42. Η επιστήμη που μελετά την κοινωνία ως στόχο έχει, παρόλο τον μικρό βαθμό βεβαιότητας των θέσεών της, τη σύλληψη και το σχεδιασμό μιας 40 Βλ. Παπανούτσο Ε.Π., Ηθική: Η Θετική και Επιστημονική Ηθική, τμ ΙΙ, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1995, σ Βλ. Αγγελίδη Μανόλη, Φιλελευθερισμός: Κλασικός και Νέος: ζητήματα συνέχειας και ασυνέχειας στο φιλελεύθερο επιχείρημα, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα, 1993, σ Η άποψη του Mill για το σχετικισμό της κοινωνικής επιστήμης είναι χαρακτηριστική. Οι πράξεις των ατόμων δε θα μπορούσαν να προβλεφθούν με επιστημονική ακρίβεια επειδή δεν μπορούμε να προβλέψουμε το σύνολο των συνθηκών στις οποίες εκείνα τα άτομα θα τοποθετηθούν Οι εντυπώσεις και οι πράξεις των ανθρώπων δεν είναι μόνο το αποτέλεσμα των παρουσών τους συνθηκών, αλλά το σύνολο αποτέλεσμα εκείνων των περιστάσεων και των χαρακτήρων των ατόμων, των παραγόντων που ρυθμίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, που είναι τόσο πολυάριθμοι και ποικιλόμορφοι, ώστε ποτέ να μην είναι όμοιες, J.S. Mill, A System of Logic: Ratiocinative and Inductive, Being a Connected View of the Principles of Evidence and the Methods of Scientific Investigation (1843), στο:the Collected Works of John Stuart Mill, ed. J.M.Robson, Vol.VIII, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, London, 1974, Κεφ. 3, 2, σσ

34 πολιτικής διακυβέρνησης για την άμεση αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων, με κυριότερο την οικονομική ανέχεια του κυρίου όγκου των εργαζομένων. Η αλλαγή του αντικειμένου των κοινωνικών επιστημών έθεσε το πρόβλημα της μεθόδου. Ως νέα μέθοδος της πολιτικής άρχισε να καθιερώνεται η γενετική ανάλυση των ψυχικών και κοινωνικών φαινομένων με εργαλειακή επιστήμη την ιστορία 43. Παράλληλα όμως εκφράστηκε μια έντονη αμφισβήτησή της από τους εκπροσώπους των παλαιότερων μεθοδολογιών, που κατέληξε σε μια διαμάχη περί της σωστής και έγκυρης μεθόδου. Οι αντιτιθέμενες απόψεις ήταν η οργανική καταγωγή της κοινωνίας, με βασική αρχή την αιώνια και αμετάβλητη φυσική τάξη των πραγμάτων, και εκείνη που πρέσβευε τον τεχνητό χαρακτήρα της κοινωνίας, ως προϊόν σκόπιμης ανθρώπινης παρέμβασης 44. Η άποψη του Mill για την κατάλληλη μέθοδο έρευνας των κοινωνικών επιστημών είναι σύνθετη. Αν και αφιέρωσε το 6 ο κεφάλαιο της Λογικής του στον προσδιορισμό της σωστής μεθόδου των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών, το ύστερο έργο του διαφοροποιείται μεθοδολογικά από το πρώιμο. Στα πρώτα του έργα ο Mill ακολουθεί περισσότερο την παραγωγική μέθοδο ενώ στα ύστερα έργα η μέθοδός του κλίνει προς την επαγωγή. Γεγονός παραμένει ωστόσο ότι ο Mill δεν υπήρξε συστηματικός φιλόσοφος ως προς τη μέθοδο έρευνας και τοποθετείται κριτικά απέναντι στις μεθοδολογικές αρχές των φιλοσόφων της γενιάς του αλλά και της παρελθούσας γενιάς. Αντιλαμβάνεται την αδυναμία της επαγωγής στις κοινωνικές επιστήμες να καταλήγει σε ακριβή συμπεράσματα, που οφείλεται στην απροσδιοριστία των διάσπαρτων κοινωνικών δεδομένων. Από την άλλη μεριά, η παραγωγική μέθοδος αδυνατεί να παραγάγει ακριβή γνώση, διότι υπάρχει δυσκολία εντοπισμού των παραγόντων που προσδιορίζουν τη διαμόρφωση του 43 Βλ. Παπανούτσο Ε.Π., Ηθική: Η Θετική και Επιστημονική Ηθική, τμ ΙΙ, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1995, σσ Βλ. Collini Stefan - Winch Donald - Burrow John, That noble science of politics: A study in 19 th -century intellectual history, Cambridge, 1983, σ

35 χαρακτήρα του δρώντος υποκειμένου και κατ επέκταση των ιστορικών συνθηκών από τις οποίες προήλθαν οι γενικοί νόμοι 45. Έτσι, προκύπτει για τον Mill το αίτημα της μικτής μεθόδου 46 των κοινωνικών επιστημών με τους εμπειρικούς και τους αιτιακούς ή τελικούς νόμους. Ο Mill υποστηρίζει, ότι οι εμπειρικοί νόμοι, λόγω της ποικιλομορφίας των κοινωνικών φαινομένων και των παραγόντων που τα προσδιορίζουν δεν είναι ακριβείς, αλλά παρέχουν γνώση σχετική και με μικρό βαθμό βεβαιότητας. Κατά τον Mill, η δομή ενός συγκεκριμένου όντος 47, όπως θα μπορούσε κάποιος να συλλάβει ένα μεμονωμένο κοινωνικό φαινόμενο, δεν είναι καθολική και αναγκαία αλλά επιμέρους και υποθετική. Και το πιο μικρό στοιχείο, υπάρχει η πιθανότητα, ακόμη και τυχαία, να παρεκκλίνει από τη συμπεριφορά των άλλων στοιχείων από παράγοντες που δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστούν με ακρίβεια. Η έρευνα γίνεται ακόμη πιο δύσκολη στην περίπτωση των κοινωνικών φαινομένων, διότι τα δομικά τους στοιχεία, τα δρώντα υποκείμενα, είναι πολύπλευρα και πολυσύνθετα, ταυτοχρόνως προσδιοριζόμενα από ένστικτα, λογική και συναισθήματα. Το κοινωνικό φαινόμενο έχει λοιπόν, πέρα από τους εξωτερικούς περιβαλλοντικούς παράγοντες, και τους εσωτερικούς που δεν υπόκεινται στην καθολική αιτιότητα. Τα συστατικά στοιχεία του δρώντος υποκειμένου μπορεί, μεμονωμένα ή και σε συνδυασμό, να προκαλέσουν μια αυθόρμητη συμπεριφορά που να ανατρέψει τα προς στιγμήν δεδομένα, δίνοντας ένα νέο συμπέρασμα, που αν και αληθές, δεν μπορεί να θεωρηθεί καθολικό διότι αντιπροσωπεύει το συγκεκριμένο συνδυασμό και υπολογισμό των συγκεκριμένων εξωτερικών και εσωτερικών παραγόντων. Έχουμε συνεπώς, έναν ακραίο σχετικισμό. Ο Mill θεωρεί, ότι οι αιτιακοί ή όπως τους ονομάζει οι 45 Βλ. Αγγελίδη Μανόλη, Φιλελευθερισμός: Κλασικός και Νέος: ζητήματα συνέχειας και ασυνέχειας στο φιλελεύθερο επιχείρημα, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα, 1993, σ Βλ. Mill J.S., A System of Logic: Ratiocinative and Inductive, Being a Connected View of the Principles of Evidence and the Methods of Scientific Investigation (1843), στο:the Collected Works of John Stuart Mill, ed. J.M.Robson, Vol.VIII, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, London, 1974, σ Ο Mill με τον όρο «μικτή μέθοδο» εννοεί το συνδυασμό της παραγωγικής και της επαγωγικής μεθόδου. 47 Βλ. Randall John Herman, The Career of Philosophy: Mill and Empiricism, Columbia University Press, N. York, 1965, σσ

36 τελικοί νόμοι προσφέρουν μεγαλύτερη ακρίβεια, διότι είναι οι πραγματικές επιστημονικές αλήθειες. Τα κοινωνικά φαινόμενα είναι φυσικά και κατ επέκταση υπόκεινται στους φυσικούς νόμους που χαρακτηρίζονται από αιτιότητα. Η καθολική αιτιότητα δεν παραγνωρίζει την ποικιλομορφία των κοινωνικών φαινομένων, αλλά μπορεί να λειτουργεί ως συμβατικό πλαίσιο ελέγχου των επιμέρους περιπτώσεων. Με τον τρόπο αυτό, ακόμα και αν δεν ελεγχθεί η τυχαιότητα στη συμπεριφορά, μπορεί να οδηγηθούμε σε ένα συμπέρασμα αληθές και ορθό με πιθανότητα μικρής παρέκκλισης, η οποία ωστόσο δε θα είναι απαγορευτική της συνάγωγής κανόνων από το συγκεκριμένο συμπέρασμα. Η καθολική αιτιότητα, συνεπώς, είναι το αξίωμα που βοηθά στην εγκυρότητα της εμπειρικής επαγωγικής μεθόδου. Ωστόσο, όσον αφορά στο δρων υποκείμενο, ακόμα και στην αιτιότητα υποβόσκει υποκειμενισμός 48. Οι σχέσεις ομοιότητας και συνέχειας στη φύση μπορεί να είναι καθολικές και αναγκαίες αλλά στο δρων υποκείμενο οι ίδιες σχέσεις, ως προσδιοριστικοί όροι μεταβατικών εμπειρικών και διανοητικών αισθημάτων, δεν ισχύουν με την ίδια μορφή με αυτή που παίρνουν στη φύση, ούτε αναπτύσσονται με τον ίδιο τρόπο όπως στο φυσικό περιβάλλον. Η ίδια η αιτιότητα, δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι παίρνει για τον Mill μια άλλη μορφή στις ανθρώπινες σχέσεις, δίνοντας την εντύπωση ότι στο κάθε δρων υποκείμενο εκφράζεται διαφορετικά. Ο Mill με τον όρο «αιτιότητα» δεν εννοεί την αιτιότητα των κοινωνικών φαινομένων αλλά την αιτιότητα της οικουμενικής πραγματικότητας νοουμένης ως φυσικής τάξης του σύμπαντος. Με αυτή την έννοια η αιτιότητα, ως θεωρητική κατασκευή δεν υπόκειται στην υποκειμενικότητα της ανθρώπινης φύσης και μπορεί να λειτουργήσει ως επαληθευτικός μηχανισμός της εμπειρίας. Μια μέθοδος όμως, στηριζόμενη αποκλειστικά σε μια θεωρητική κατασκευή θεμελιωμένη στην αιώνια και αμετάβλητη τάξη των πραγμάτων, δε θα μπορούσε να είναι έγκυρη, διότι θα παρέβλεπε τον οργανικό, εξελικτικό και δυναμικό χαρακτήρα της κοινωνίας. O Mill, εξαιτίας των αδυναμιών της επαγωγικής και της παραγωγικής μεθόδου στην έρευνα των κοινωνικών επιστημών, προτείνει έναν συνδυασμό επαγωγής-παραγωγής με τα ακόλουθα στάδια εφαρμογής. Ως αφετηρία 48 Βλ. ό.π., σσ

37 έρευνας των κοινωνικών φαινομένων θεωρούνται οι εμπειρικοί νόμοι που επαληθεύονται στους γενικούς αιτιακούς νόμους. Οι αισθήσεις με την παρατήρηση προσφέρουν το πρωτογενές υλικό της έρευνας και μας βοηθούν να καταλήξουμε στους εμπειρικούς κανόνες με βάση τη μορφή που παίρνει το υπό εξέταση φαινόμενο στην πλειονότητα των παρατηρούμενων δρώντων υποκειμένων σε μια δεδομένη περίσταση. Στη συνέχεια τα εμπειρικά συμπεράσματά μας τα επαληθεύουμε στους καθολικούς αιτιακούς νόμους. Το ζητούμενο της επαλήθευσης αυτής είναι, αν το συγκεκριμένο φαινόμενο συμφωνεί με την πραγματικότητα και μπορεί να εκδηλωθεί με την ίδια μορφή σε άλλη περίπτωση, με διαφορετικές εξωτερικές συνθήκες. Αφού καταλήξουμε στους αιτιακούς νόμους για το συγκεκριμένο φαινόμενο, αυτούς τους επαληθεύουμε, στην ετερόκλητη εμπειρία που παίρνουμε σε μία μεμονωμένη περίσταση 49, όπου και τα δρώντα υποκείμενα και οι συνθήκες θα διαφέρουν, δηλαδή πειραματικά. Η παρατήρηση συμπληρώνεται με την πειραματική μέθοδο, καθώς μέσω της τελευταίας, μπορούμε να εντοπίσουμε την αιτία 50 γένεσης του φαινομένου με τη δημιουργία πληθώρας συνθηκών και παραλλαγών των φαινομένων. Ένα στοιχείο που διακρίνει τη μεθοδολογία του Mill είναι ο ατομικισμός, θεμελιωμένος στην θεώρησή του για την ανθρώπινη φύση. Το δρων υποκείμενο για τον Mill κυριαρχείται πρωτίστως από πάθη τα οποία καταπιέζονται όταν αυτό ζει σε οργανωμένη κοινωνία. O Μill τους φυσικούς νόμους που ισχύουν για το δρων υποκείμενο ως μονάδα τους γενικεύει και υπάγει στους τελευταίους στα κοινωνικά φαινόμενα. Αναφέρει σχετικά: Οι νόμοι των κοινωνικών φαινομένων είναι και δεν μπορούν να είναι τίποτε άλλο από τους νόμους που προσδιορίζουν τις πράξεις και τα πάθη των ανθρώπων όταν είναι ενωμένοι στην κοινωνική κατάσταση Οι άνθρωποι στην κοινωνία 49 Βλ. Αγγελίδη Μανόλη, Φιλελευθερισμός: Κλασικός και Νέος: ζητήματα συνέχειας και ασυνέχειας στο φιλελεύθερο επιχείρημα, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα, 1993, σ Βλ. Μπενιέ Ζαν Μισέλ, Τζον Στιούαρτ Μιλλ και επαγωγή στο: Ιστορία της Νεωτερικής και Σύγχρονης Φιλοσοφίας, Φυσιογνωμίες και Έργα, μτφ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, 1999, σ

38 δεν έχουν άλλες ποιότητες από εκείνες που προέρχονται και μπορεί να αποδίδονται στους νόμους των ανθρώπων ξεχωριστά 51. Στο θέμα της μεθόδου, ο Μill στα πρώιμα έργα του, επηρεασμένος από τον πατέρα του και τον Bentham, ακολούθησε την παραγωγή που οδηγούσε σε μια ατομικιστική σύλληψη της κοινωνίας, αφού αξίωμά της ήταν ο άκρατος εγωισμός ως κύριο κίνητρο πράξης. Στα ώριμα έργα του ωστόσο, ο Mill διαφοροποιείται από τον κλασικό ωφελιμισμό και ακολούθως από το μεθοδολογικό ατομι(κι)σμό, υιοθετώντας την έννοια του κοινωνικού οφέλους ως κυρίου κίνητρου της πράξης. Έτσι έγινε κυρίαρχη στη βιβλιογραφία η άποψη, ότι ο Mill δεν υπήρξε ποτέ ατομικιστής ως προς τη μέθοδο, διότι είναι γνωστή η σημασία που απέδιδε στις κάθε είδους κοινωνικές σχέσεις. 52 Η πρόοδος της κοινωνίας, για τον Mill, ως απαραίτητη προϋπόθεση έχει τις συντονισμένες ενέργειες των δρώντων υποκειμένων, τη συνεργασία. Αναφέρεται χαρακτηριστικά: Τι είναι αυτό που κάνει όλες τις κοινότητες αγρίων φτωχές και αδύναμες; Η ίδια αιτία που απέτρεψε τα λιοντάρια και τις τίγρεις να εξοντώσουν τη φυλή των ανθρώπων, η ανικανότητα της συνεργασίας Τα χαρακτηριστικά επομένως μιας κατάστασης υψηλού πολιτισμικού επιπέδου είναι η διάχυση της ιδιοκτησίας και της γνώσης, και η δύναμη της συνεργασίας 53. Η ικανότητα του δρώντος υποκειμένου για συνεργασία, ωστόσο, τόσο στο πρακτικό επίπεδο όσο και στο θεωρητικό, ως ανταλλαγή ιδεών, δεν πρέπει να καταργεί τη σωματική και διανοητική ελευθερία του. Το πολιτικό αίτημα του Mill, όπως προαναφέρθηκε, δεν ήταν μια κοινωνία ίσων και απομονωμένων πολιτών αλλά μια κοινωνία ελεύθερων και συνεργαζόμενων για την κοινωνική πρόοδο πολιτών. Ο Βρετανός φιλόσοφος 51 Βλ. Mill J.S., A System of Logic: Ratiocinative and Inductive, Being a Connected View of the Principles of Evidence and the Methods of Scientific Investigation (1843), στο:the Collected Works of John Stuart Mill, ed. J.M.Robson, Vol.VIII, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, London, 1974, σ Βλ. Wilson Fred, Mill on psychology and the moral sciences στο: The Cambridge Companion to Mill, Ed. John Skorupski, Cambridge., σσ Βλ. Mill J.S., Civilization (1836), στο: The Collected Works of John Stuart Mill, ed. J.M. Robson, Vol. XVIII, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1977, σσ. 122,

39 αναφέρει σχετικά: Ο στόχος της βελτίωσης δεν πρέπει να συνίσταται απλώς και μόνο στο να απομονώνει τους ανθρώπους σε μια κατάσταση όπου ο ένας δε θα χρειάζεται τον άλλο αλλά να τους δίνει τις δυνατότητες να συνεργάζονται σε σχέσεις που δεν ενέχουν το στοιχείο της εξάρτησης 54. Ο μεθοδολογικός προβληματισμός του Mill βρίσκει την πληρέστερη θεωρητική του έκφραση στην επιστήμη της Ηθολογίας, που αφενός θα προσέβλεπε στη χρήση ηθικών επιλογών και αφετέρου θα θεμελίωνε ηθικά την έννοια της ελευθερίας 55. Στη μέθοδο του Mill, η ιστορία ως εργαλειακή επιστήμη έχει σημαίνουσα θέση, διότι με βάση τη μελέτη και ανάλυση των ιστορικών γεγονότων, προδιαγράφεται ο βαθμός εξέλιξης του δρώντος υποκειμένου και της πολιτικής κοινότητας. Αυτό που ο Mill υιοθετεί από τον Α.Comte είναι η έννοια της συναίνεσης (consensus) 56, ως σχέσης οικειότητας και ομοιότητας με τους άλλους. Τα κοινωνικά φαινόμενα για τον Mill συντίθενται με τρόπο που έχει τον χαρακτήρα της ανάμειξης. Το κοινωνικό προϊόν μπορεί να γεννήσει άμεσα και χωρίς διαμεσολαβήσεις μια άλλη κοινωνική κατάσταση, χωρίς τη συνδρομή παραγόντων, προσδιοριστικών των επιμέρους κοινωνικών φαινομένων, που την αποτελούν. Η παραπάνω διαδικασία πραγματοποιείται με τη συναίνεση-ομοιότητα των δρώντων υποκειμένων. Πρόκειται για τη μέθοδο της ιστορικήςαντεστραμμένης παραγωγής 57 εφαρμοσμένης στα σύνθετα κοινωνικά φαινόμενα. Εκεί δηλαδή που δρουν πολλές αιτίες από κοινού μπορούμε να βρούμε τους νόμους των φαινομένων, υποθέτοντας το συσχετισμό των επιμέρους αιτιών. Απόλυτη βεβαιότητα δεν μπορούμε να έχουμε, παρά μόνο ενδείξεις των κοινωνικών τάσεων καθώς ο συσχετισμός των αιτιών δεν συνιστά πάγιο κοινωνικό νόμο, αν και κατά τον Μill διαπιστώνεται βεβαιότητα 54 Βλ. Mill J.S., Essais on Some Unsettled Questions of Political Economy (1844) στο: The Collected Works of John Stuart Mill, ed. J.M. Robson, vol. 4, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1965, Βιβλ. IV, Κεφ. vii, 4, σ Βλ. Κιτρομιλήδη Πασχάλη, Πολιτικοί στοχαστές των Νεότερων χρόνων, εκδ. Διάττων, 1989, σσ Βλ. Wilson Fred, Mill on psychology and the moral sciences στο: The Cambridge Companion to Mill, Ed. John Skorupski, Cambridge, σσ Βλ. ό.π., σ

40 συχνά και σε επιμέρους περιπτώσεις. Δεν πρέπει βέβαια να παραβλεφθεί το γεγονός, ότι η κατευθυντήρια μεθοδολογική 58 γραμμή του Mill ήταν ο αγγλικός εμπειρισμός, όπου η ιστορία νοείται διαφορετικά, ως σύνολο φαινομένων σταθερά μεταβαλλόμενων στο χώρο και χρόνο. Ο Μill απορρίπτει την ύπαρξη πάγιων κοινωνικών νόμων, αφού τόσο τα δρώντα υποκείμενα όσο και οι σχέσεις τους, δομικά στοιχεία της κοινωνίας, κατά τόπο και εποχή αλλάζουν. Ένα δεύτερο σημείο απόκλισης του Mill από τον Comte ως προς την ιστορία είναι, ότι για τον δεύτερο είναι πάγιος κοινωνικός νόμος ότι η επιδίωξη του κοινού καλού είναι το ηθικό κριτήριο συμπεριφοράς και το αποφασιστικό κίνητρο του ανθρώπου 59. Αντιθέτως, ο Mill, υπό την έντονη επίδραση της σχολής του εμπειρισμού, αδυνατεί να δεχτεί τη συναγωγή του κριτηρίου συμπεριφοράς από το κίνητρο της ανθρώπινης πράξης. Σύμφωνα με τον Μill, η ανθρώπινη φύση έχει ταυτόχρονα αλτρουιστικά και εγωιστικά στοιχεία. Συνεπώς, είναι αδύνατο το δρων υποκείμενο να ενεργεί αποκλειστικά με βάση ένα ηθικό κριτήριο συμπεριφοράς, όταν μάλιστα αυτό είναι εξωτερικά επιβαλλόμενο. Η ιστορία στον Mill χάνει την παντοδυναμία της ως αποκλειστική μέθοδος έρευνας, όπως ίσχυε στη σχολή του Comte, και την πρωτοκαθεδρία παίρνει η επιστήμη της ψυχολογίας. Χωρίς να παραγνωρίζεται ο ρόλος της ανθρώπινης ελευθερίας, το περιεχόμενο της ηθικής συνείδησης αντιμετωπίζεται ως τυπική λειτουργία της ψυχής που γίνεται με έναν καθορισμένο μηχανισμό 60. Η ψυχολογία βοηθά στη 58 Ενώ ο θετικισμός του Α.Comte ενσωματώνει μεταξύ άλλων και την ιδέα που διατυπώνει ο Condorcet... ότι πεδίο της ανθρώπινης εμπειρίας είναι η Ιστορία, ο θετικισμός του J.S. Mill αποτελεί καθαρό διάπτυγμα του αγγλικού εμπειρισμού. Η ιστορία εδώ απαλείφεται και τη θέση της παίρνει η ψυχολογία που διαμεσολαβεί για την αναγωγή του κοινωνικού στο φυσιολογικό και παραπέρα στο φυσικό. Η επιστήμη της ανθρώπινης φύσης που προέταξε ο Hume, επικαθορίζει στο σύστημα του Mill τις ηθικές επιστήμες και διαμεσολαβεί τη μεθοδολογική εξομοίωσή τους με τις φυσικές επιστήμες. Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, Ο Μοντερνισμός στη Σύγχρονη Φιλοσοφία: Η αναζήτηση της χαμένης ενότητας, Εκδ. Αλεξάνδρεια, 1996, σ. 542, σημ Βλ. Wilson Fred, Mill on psychology and the moral sciences στο: The Cambridge Companion to Mill, Ed. John Skorupski, Cambridge, σ Βλ. Παπανούτσο Ε.Π., Ηθική: Η Θετική και Επιστημονική Ηθική, τμ ΙΙ, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1995, σ

41 διερεύνηση της εγκυρότητας των εμπειρικών νόμων 61 καθώς έργο της είναι να διακρίνει ποιοι νόμοι είναι πράγματι αιτιακοί και δεν αποτελούν περιστασιακές αιτιακές γενικεύσεις. Το πλεονέκτημα του μεθοδολογικού εγχειρήματος του Mill είναι ότι υπογραμμίζει τον αναφορικό-σχετικό χαρακτήρα της κοινωνικής πραγμάτωσης, με κύριο επακόλουθο την κατάργηση του δογματισμού για τη φιλελεύθερη διακυβέρνηση 62. Η ελευθερία, για να πραγματωθεί, πρέπει οι σκοποί της πολιτικής κοινότητας να είναι συμβατοί με τους δικούς της. Η δημιουργία θεσμών και η θέσπιση κανόνων ηθικοπολιτικής ορθοπραξίας θα πρέπει να ακολουθείται από αμφισβήτηση για τη βελτίωσή τους. Τέλος, μεγάλη προσφορά της μεθόδου του Mill είναι η βαρύνουσα σημασία που δίνεται στο δρων υποκείμενο ως παράγοντα κοινωνικής διαμόρφωσης, με συνέπεια τη διατύπωση αιτήματος σύλληψης και σχεδιασμού θεσμών προαγωγής της ελεύθερης ανάπτυξης του δρώντος υποκειμένου. Μια πολιτική πραγμάτωση φιλελεύθερου χαρακτήρα αποτελεί μοχλό πολιτισμού, διότι υπάρχει αμοιβαία ανταπόδοση κοινωνίας και δρώντων υποκειμένων που συντελεί στην βελτίωση των ατομικών ατελειών και την αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων, αρκεί βέβαια η ανταπόδοση αυτή να γίνεται σε κλίμα αμοιβαίου σεβασμού και ελευθερίας. 61 Βλ. Wilson Fred, Mill on psychology and the moral sciences στο: The Cambridge Companion to Mill, Ed. John Skorupski, Cambridge, σσ Βλ. Αγγελίδη Μανόλη, Φιλελευθερισμός: Κλασικός και Νέος: ζητήματα συνέχειας και ασυνέχειας στο φιλελεύθερο επιχείρημα, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα, 1993, σσ

42 II. Η εξέλιξη του πολιτισμού 2.1. Η έννοια του πολιτισμού και η δυνατότητα εξέλιξής του Στο έργο του Civilization, ο Mill ορίζει την έννοια του πολιτισμού ως αντίθετο της άγριας ζωής 63. Όπως έχουμε σημειώσει, η θέση του J.S.Mill για την ανθρώπινη φύση ταυτίζεται μ αυτή του διαφωτισμού. Ο άνθρωπος είναι ένα ον που μπορεί να εξελιχθεί αναπτύσσοντας τις ικανότητες και τις δυνατότητές του. Η άσκηση και η ανάπτυξή τους οδηγεί προς την τελειοποίησή του και αποτελεί την ουσία του. Η ανθρώπινη κοινωνία, έχει κατ αναλογία τα ίδια αυτά χαρακτηριστικά. Είναι μια δυναμικά αναπτυσσόμενη ολότητα. Η εξέλιξή της υπόκειται, όπως κι ο άνθρωπος, στο νόμο της προόδου. Στην έννοια αυτή περιλαμβάνεται η διανοητική, η πολιτιστική και η πολιτική πρόοδος 64. Ο Mill έδειχνε ενδιαφέρον τόσο για την ατομική όσο και για την κοινωνική πρόοδο. Η εκπαίδευση αποτελεί κατά τη γνώμη του απαραίτητη προϋπόθεση προσωπικής ωρίμανσης και ανάπτυξης. Παράλληλα, θα πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα και για την κοινωνική πρόοδο. Στο πλαίσιο αυτό ο Άγγλος φιλόσοφος εξετάζει τους μηχανισμούς και τα βήματα που οδήγησαν στο πέρασμα από τη βαρβαρότητα στον πολιτισμό 65. Βασική προϋπόθεση κοινωνικής ανάπτυξης αποτελεί η ατομική ελευθερία. Μόνο όταν το άτομο είναι ελεύθερο μπορεί ν αναπτύξει τις προσωπικές του κλίσεις και ικανότητες. Ο Mill αφιερώνει ένα ολόκληρο έργο του, το On Liberty, στην αρχή της ελευθερίας καθώς αυτή δεν αποτελεί μόνο ανάγκη της ανθρώπινης φύσης αλλά και μέσο προόδου της κοινωνίας 66. Αναφορικά με το περιεχόμενο της έννοιας της προόδου του πολιτισμού o Mill προτείνει κάποια ιδανικά. Η ελευθερία σκέψης αποτελεί πρωταρχικό 63 Βλ. Mill J.S. Civilization (1836) στο: The Collected Works of John Stuart Mill, Vol. XVIII, επιμ. J.M. Robson, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1977, σ Βλ. Πλάγγεση Ι., Νεότερη Πολιτική Φιλοσοφία: Από το Machiavelli στο Marx, πανεπιστημιακές σημειώσεις, Θεσσαλονίκη, 2001, σσ Βλ. Levin Michael, J.S. Mill on civilization and barbarism, Routledge, London and New York, 2004, σσ Βλ. ό.π., σ

43 στοιχείο καθώς οδηγεί στην αποσαφήνιση και τον καθορισμό του ορθού και του λάθους. Στο Principles of Political Economy το περιεχόμενο της προόδου παρουσιάζεται με όρους εμπορικούς. Προτείνεται ένα είδος στασιμότητας το σταθερό κράτος όπου κεφάλαιο και πληθυσμός αποτελούν τα πεδία στασιμότητας, ενώ οι υπόλοιποι τομείς αναπτύσσονται με σκοπό τη γενικότερη πολιτιστική, ηθική και κοινωνική πρόοδο 67. Στο On Liberty ως ιδανικό παρουσιάζεται η πλήρης ανάπτυξη των ατομικών ικανοτήτων εναρμονισμένη βέβαια με το γενικό συμφέρον της κοινωνίας. Αν λοιπόν η κοινωνική πρόοδος δεν είναι για το Mill παρά συνάρτηση της εξέλιξης του πολιτισμού, τότε οι διάφορες μορφές διακυβέρνησης, που ιστορικά εμφανίστηκαν, δεν αποτελούν παρά έκφραση της συγκεκριμένης φάσης της εξέλιξης του πολιτισμού. Ωστόσο, η πρόοδος του πολιτισμού και οι διάφορες μορφές διακυβέρνησης συναρτώνται διαλεκτικά. Έτσι, ένας από τους κύριους παράγοντες της εξέλιξης του πολιτισμού, είναι ο τρόπος διακυβέρνησης μιας κοινωνίας. Τα πολιτικά συστήματα είναι προϊόντα ανθρώπινης βούλησης κι εργασίας. Έτσι υπάρχει περίπτωση κάποια να έχουν φτιαχτεί καλά και κάποια να έχουν σοβαρά μειονεκτήματα. Η βούληση θα πρέπει επίσης απαραίτητα να συνδυάζεται με τις επικρατούσες κοινωνικές συνθήκες και με τις απόψεις της κοινής γνώμης. Η βελτίωση του πνευματικού επιπέδου αποτελεί βασική προϋπόθεση εξέλιξης του πολιτισμού. Ο Mill, σε αντίθεση με τους Bentham και Marx, δεν εντοπίζει την κοινωνική πρόοδο κυρίως στην αλλαγή των υλικών συνθηκών αλλά των ιδεολογικών. Η δύναμη της κυρίαρχης ιδεολογίας είναι αυτή που δίνει ώθηση και εξελίσσει τα πράγματα 68. Ο τρόπος σκέψης των ανθρώπων καθορίζει τη δράση τους και τους καθιστά ικανούς να γίνουν αυτό που μπορούν να γίνουν. Ο Mill πρωτοασχολήθηκε με το θέμα του πολιτισμού στην πραγματεία του Τhe Spirit of Age. Πρόκειται για μια σειρά από πέντε άρθρα που δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα The Examiner κατά τη χρονική περίοδο Ιανουαρίου Μαΐου Το πνεύμα των άρθρων είναι αρκετά αισιόδοξο. 67 Βλ. Levin Michael, J.S. Mill on civilization and barbarism, Routledge, London and New York, 2004, σσ Βλ. Πλάγγεση Ι., Νεότερη Πολιτική Φιλοσοφία: Από το Machiavelli στο Marx, πανεπιστημιακές σημειώσεις, Θεσσαλονίκη, 2001, σ

44 Θέτονται θέματα όπως η θεωρία της αλλαγής, η ιδέα του πολιτισμού, σκέψεις για το πώς είχε κάποτε παρακμάσει και η ιδέα των προοδευτικών και στατικών τάξεων ή ανθρώπων 69. Πέντε χρόνια μετά το Τhe Spirit of Age, στα 1836, ο Mill επανέρχεται στο θέμα του πολιτισμού με το ομώνυμο δοκίμιό του. Ο ίδιος δεν εξηγεί τους λόγους που τον οδήγησαν στην ενασχόληση με το συγκεκριμένο θέμα. Ωστόσο οι επιρροές που δέχθηκε κατά τα προηγούμενα χρόνια από τους Γάλλους συγγραφείς Tocqueville, Guizot και Comte μας δίνουν μια πιθανή εξήγηση 70. Στην αρχή του δοκιμίου του Civilization ο Mill αναφέρεται στις δύο έννοιες του όρου πολιτισμός. Πρώτα, υπάρχει η ευρύτερη έννοια της βελτίωσης γενικά. κι έπειτα η στενότερη έννοια της βελτίωσης που διαχωρίζει το πλούσιο και δυνατό έθνος από άγριους ή βάρβαρους λαούς. Ο Mill επιλέγει ν ασχοληθεί με τη δεύτερη έννοια και στο πλαίσιο αυτό παραθέτει τα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τον πολιτισμό από την κατάσταση βαρβαρότητας 71. Το πρώτο από αυτά αφορά τον πληθυσμό, ο οποίος στην άγρια κατάσταση αποτελείται από άτομα διασκορπισμένα στη χώρα ενώ στην πολιτισμένη από πολίτες που ζουν σε χωριά ή πόλεις 72. Στην κατάσταση βαρβαρότητας αποδίδεται ένας ακοινώνητος ατομικισμός ενώ στον πολιτισμό ξεπροβάλλει η μαζικότητα. Ο Mill εδώ δεν φαίνεται να συμμερίζεται παλαιότερες απόψεις, όπως για παράδειγμα του Βολταίρου, σύμφωνα με τις οποίες ο άνθρωπος είναι από τη φύση του κοινωνικό ον, ούτε φαίνεται να συμφωνεί με τις μεταγενέστερες απόψεις του Marx και του Durkheim, για τους οποίους η ατομικότητα δεν υπήρχε αρχικά αλλά αποτελεί προϊόν κοινωνικής προόδου Βλ. Levin Michael, J.S. Mill on civilization and barbarism, Routledge, London and New York, 2004, σσ Βλ. ό.π. σσ Βλ. Mill J.S. Civilization (1836) στο: The Collected Works of John Stuart Mill, Vol. XVIII, επιμ. J.M. Robson, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1977, σ Βλ.. ό.π., σ Βλ. Levin Michael, J.S. Mill on civilization and barbarism, Routledge, London and New York, 2004, σσ

45 Μια δεύτερη διαφορά ανάμεσα στη βαρβαρότητα και τον πολιτισμό είναι η οικονομική ανάπτυξη. Στην πρώτη περίπτωση δεν υπάρχει ανάπτυξη σε κανέναν τομέα, ενώ στη δεύτερη εμπόριο, γεωργία και τέχνες γνωρίζουν άνθιση. Στο θέμα αυτό η άποψη του Mill συμφωνεί με αυτή του Hobbes. Στη συνέχεια ο Mill διαφοροποιεί την πολιτισμένη κοινωνία επικαλούμενος τις αρχές της συνεργασίας και της πειθαρχίας που συναντώνται σ αυτή. Η αλληλεπίδραση και η συνένωση όχι μόνο δεν επιβάλλονται αλλά γίνονται και αντικείμενο απόλαυσης και ευχαρίστησης από τους πολίτες. Τέλος, οι διακανονισμοί της κοινωνίας για την προστασία των προσώπων και της ιδιοκτησίας είναι αρκετά τελειοποιημένοι ώστε να διατηρείται η ειρήνη μεταξύ των πολιτών 74. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι η πειθαρχία και η συνεργασία συμβάλλουν στην κυριαρχία αυτού που τα διαθέτει ακόμη κι απέναντι σε αριθμητικά περισσότερους. Συνοψίζοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην πολιτισμένη κατάσταση, ο πληθυσμός ζει σε κατασκευασμένες κατοικίες, συγκεντρωμένος σε πόλεις ή χωριά. Η χώρα είναι πλούσια σε γεωργικά προϊόντα, εμπόριο και τεχνίτες. Επίσης, τα άτομα συνεργάζονται για την επίτευξη κοινών σκοπών και απολαμβάνουν την κοινωνική επαφή. Η συνύπαρξη των παραπάνω στοιχείων εξασφαλίζει κατά το Mill την πρόοδο του πολιτισμού. Όπως παρατηρεί ο φιλόσοφος η κοινωνία της εποχής του ανήκει στις πολιτισμένες αφού διαθέτει όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Η κατάταξή της βέβαια στις πολιτισμένες κοινωνίες προκύπτει κυρίως από την αντίθεση προς την αγριότητα και τη βαρβαρότητα. Σκοπός του Mill δεν είναι ο έπαινος καθώς στατικότητα και αρνητικά στοιχεία δεν λείπουν από την πολιτισμένη κοινωνία της εποχής του Βλ. Mill J.S., Civilization (1836) στο: The Collected Works of John Stuart Mill, Vol. XVIII, επιμ. J.M. Robson, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1977, σ Βλ. Levin Michael, J.S. Mill on civilization and barbarism, Routledge, London and New York, 2004, σσ

46 2.2. Τα στάδια εξέλιξης του πολιτισμού Ο Mill παρακολουθεί τα στάδια από τα οποία πέρασε ο πολιτισμός κατά την εξέλιξή του, σύμφωνα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του καθενός από αυτά. Ξεκινάει από την περίοδο της βαρβαρότητας και φτάνει ως την εποχή του, επισημαίνοντας κάθε φορά τον τρόπο με τον οποίο συντελέστηκε η μετάβαση από το ένα στάδιο στο επόμενο. Τέλος, προτείνει μια μορφή διακυβέρνησης που, κατά τη γνώμη του, θα βγάλει τον πολιτισμό από το τέλμα στο οποίο έχει περιέλθει και θα του δώσει νέα ώθηση ώστε να εξελιχθεί και να μεταβεί στο επόμενο στάδιο. O Mill πίστευε ότι η αλλαγή και η βελτίωση δεν συμβαίνουν ξαφνικά, αλλά σταδιακά μέσα στην ιστορία. Επίσης δεν είναι όλοι οι πολιτισμοί προοδευτικοί αλλά υπάρχουν και κάποιοι στατικοί. Για να έχουμε επομένως πρόοδο θα πρέπει να περάσει η παγκόσμια δύναμη στα χέρια των προοδευτικών μερών του κόσμου, καθώς η ανθρωπότητα κατά την εποχή του Mill βρισκόταν σε πολύ πρώιμο στάδιο της εν δυνάμει ανάπτυξής της. Διαφορετικά η στατική κατάσταση δεν διατηρείται για πολύ και έχουμε επιστροφή σε παλαιότερα στάδια του πολιτισμού 76. Διαφορετικά στάδια ανάπτυξης απαιτούν διαφορετικούς πολιτικούς θεσμούς, καθώς οι θεσμοί σχετίζονται με το βαθμό ανάπτυξης της κοινωνίας. Στο πλαίσιο αυτό κάθε θεσμός -μη εξαιρουμένης και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας- θα έπρεπε να εξεταστεί για την καταλληλότητά του τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Η σωστή εκτίμηση της υπάρχουσας κατάστασης σε συνάρτηση με τις επικείμενες αλλαγές και τις βελτιώσεις που βρίσκονται προ των πυλών της κοινωνίας καθιστά ομαλότερη την αποδοχή νέων δεδομένων και τη μετάβαση στο επόμενο στάδιο του πολιτισμού. Με το πέρασμα του χρόνου θα περίμενε κανείς οι κοινωνίες να εξελίσσονται, να προοδεύουν και να εμφανίζονται καλύτερες από αυτές των προηγούμενων χρόνων. Κάτι τέτοιο ωστόσο δεν αποτελεί κανόνα, καθώς παρατηρείται το φαινόμενο κοινωνίες που στο παρελθόν διέπρεπαν, να οπισθοδρομούν και επίσης κοινωνίες της ίδιας εποχής να βρίσκονται σε διαφορετικά στάδια ανάπτυξης. O J.S. Mill είδε το θέμα από μια ευρύτερη 76 Βλ. ό.π., σ

47 σκοπιά και διατύπωσε την άποψη πως κάθε λαός και κάθε πολιτισμός ανέπτυξε κάποιο χαρακτηριστικό ιδιαίτερα και έτσι βρήκε την ταυτότητά του και διακρίθηκε από τους υπόλοιπους. Στα 1832 εξυψώνει και εγκωμιάζει την πόλη κράτος της αρχαίας Αθήνας και της δίνει τη θέση της κοιτίδας του πολιτισμού. Αργότερα όμως επισημαίνει μελανά σημεία όπως ο θεσμός της δουλείας και η θέση των γυναικών που κατεβάζουν κι αυτό τον πολιτισμό από το βάθρο του Βλ. ό.π., σσ

48 Το στάδιο της βαρβαρότητας Η κατάσταση της βαρβαρότητας αποτελεί το αρχικό στάδιο εξέλιξης του πολιτισμού. Είναι κοινή σε αρκετούς πολιτικούς στοχαστές όπως στο Hobbes, το Locke και το Rousseau, η ιδέα ότι όλες οι κοινωνίες βρίσκονταν αρχικά στο στάδιο της βαρβαρότητας. Ο J.S. Mill επηρεάστηκε ωστόσο περισσότερο από τον Adam Ferguson και το Jeremy Bentham, οι οποίοι ήταν επίσης υπέρμαχοι της διαδοχικής σύνδεσης βαρβαρότητας και πολιτισμού 78. Στο στάδιο αυτό, οι άνθρωποι βρίσκονται σε κατάσταση άγριας ανεξαρτησίας. Ο καθένας ζει για τον εαυτό του, ενεργεί ατομικά χωρίς κανένα περιορισμό και εξωτερικό έλεγχο. Στην κατάσταση αυτή ο άνθρωπος δεν είναι δυνατόν να κάνει οποιαδήποτε πρόοδο προς τον πολιτισμό. Απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η εκμάθηση της υπακοής 79. Η πειθαρχία αρχικά σχετίζεται με την εργασία, έπειτα όμως η αναγκαιότητά της επεκτείνεται και στους υπόλοιπους τομείς της κοινωνικής ζωής. Κατά το στάδιο αυτό, ο δεσποτισμός εμφανίζεται να είναι η μόνη μορφή πολιτικής έκφρασης. Θα πίστευε κανείς ότι ο Mill θεωρεί αδιανόητη για την εποχή του μια τέτοιου είδους διακυβέρνηση. Αυτό ωστόσο δεν αληθεύει. Ο δεσποτισμός, σύμφωνα με το φιλόσοφο, μπορεί να είναι η καταλληλότερη μορφή διακυβέρνησης για όσους λαούς βρίσκονται ακόμη και στη σύγχρονή του εποχή στο στάδιο της βαρβαρότητας. Ο Mill εδώ φαίνεται να έχει υπόψη του την αποικιοκρατία και η στάση του δεν διαφοροποιείται μάλλον και πολύ από την κυρίαρχη αντίληψη και πρακτική της χώρας του 80. Αιτιολογεί την επιλογή αυτού του τρόπου διακυβέρνησης, λέγοντας πως θα διευκολύνει τη μετάβαση των λαών σε ένα ανώτερο επίπεδο ανάπτυξης. 78 Βλ. Levin Michael, J.S. Mill on civilization and barbarism, Routledge, London and New York, 2004, σσ Βλ. Mill J.S., Considerations on Representative Government (1861) στο: The Collected Works of John Stuart Mill, Vol. XIX, επιμ. J.M. Robson, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1977, σσ. 377, Βλ. Πλάγγεση Ι., Νεότερη Πολιτική Φιλοσοφία: Από το Machiavelli στο Marx, πανεπιστημιακές σημειώσεις, Θεσσαλονίκη, 2001, σ

49 Ο J.S. Mill καταπιάνεται με το θέμα της αποικιοκρατίας έχοντας ως εφαλτήριο την ενασχόληση του πατέρα του, James Μill, με το θέμα αυτό. Ακόμη νωρίτερα το θέμα είχε απασχολήσει, από την ωφελιμιστική του πλευρά, το Jeremy Bentham, ο οποίος υποστήριζε τη δημιουργία αποικιών ως υπέρτατο καλό τόσο γι αυτούς που έμεναν στη Βρετανία όσο και για όσους σχημάτιζαν την αποικία. Απαραίτητη προϋπόθεση ήταν βέβαια να μην υπήρχαν ντόπιοι κάτοικοι στο τόπο ίδρυσης της αποικίας. Στην περίπτωση που η προϋπόθεση αυτή δεν τηρούνταν, έχουμε επιβολή ξένων κανόνων στους ιθαγενείς λαούς 81. Η επιβολή νόμου καθεαυτή είναι προβληματική, σύμφωνα με το Bentham, καθώς τα ίδια τα άτομα θα πρέπει να είναι κριτές του τι τα οδηγεί στην ευτυχία. Το μόνο που θα μπορούσε να τη δικαιολογήσει είναι το γεγονός, ότι η ανθρωπότητα είναι πιο ευτυχισμένη με το νόμο παρά χωρίς αυτόν, καθώς δεν διαθέτουν όλα τα άτομα την ικανότητα να κρίνουν και να επιλέγουν το ωφέλιμο για τον εαυτό τους. Ο συλλογισμός αυτός θα μπορούσε να δικαιολογήσει και την αποικιοκρατία, αφού είναι ωφέλιμο για λαούς που βρίσκονται σε πρώιμα στάδια εξέλιξης του πολιτισμού να προστατεύονται και να βρίσκονται υπό την εξουσία λαών ικανών να υπερασπιστούν τα συμφέροντά τους 82. Η εξήγηση αυτή ωστόσο δεν ικανοποιεί το James Mill, ο οποίος θέτει μια επιπλέον προϋπόθεση από το Bentham: οι κυβερνήτες θα πρέπει να εκλέγονται και να προέρχονται από το λαό που πρόκειται να εκπροσωπήσουν για την εξασφάλιση μεγαλύτερης ακεραιότητας στην άσκηση των καθηκόντων τους. Το εμπόδιο αυτό θα μπορούσε να ξεπεραστεί από την αρχή του ωφελιμισμού που θέτει το σκοπό πάνω από τα μέσα. Ακόμη και το πολίτευμα της δημοκρατίας αποτελεί μέσο κι όχι σκοπό. Μια δεκαετία αργότερα, στα 1830, ο J.S. Mill στο τέταρτο άρθρο του The Spirit of Age διατυπώνει την άποψη ότι τέτοιες κοινωνίες χαρακτηρίζονται από ανικανότητα καλής διακυβέρνησης. Αρκετά χρόνια αργότερα σ ένα χωρίο του On Liberty εμφανίζεται περισσότερο αισιόδοξος, 81 Βλ. Levin Michael, J.S. Mill on civilization and barbarism, Routledge, London and New York, 2004, σσ Βλ. ό.π., σσ

50 προτείνοντας τη μοναρχία και το δεσποτισμό ως τρόπο διακυβέρνησης βάρβαρων λαών. Με δεδομένο το γεγονός ότι σκοπός είναι η βελτίωση, η χρήση του συγκεκριμένου τρόπου διακυβέρνησης ως μέσου επίτευξης του σκοπού μπορεί να δικαιολογηθεί 83. Τα δύο κύρια συγγράμματα του J.S.Mill σχετικά με τη δικαιολόγηση της αποικιοκρατίας είναι το A few words on non-intervention και το Considerations on Representative Government. Το πρώτο δημοσιεύτηκε το Δεκέμβριο του 1859 στο περιοδικό Franser s Magazine. Σ αυτό, ο Mill διευκρινίζει τη διαφορά που υπάρχει στη συναναστροφή πολιτισμένων λαών μεταξύ τους από τη μια πλευρά και πολιτισμένων λαών με βάρβαρους από την άλλη. Με ποιο κριτήριο ωστόσο κατατάσσεται ένας λαός στη μια ή την άλλη κατηγορία; Η νοητική ανάπτυξη καθιστά τους λαούς ικανούς να συνάπτουν και να διατηρούν σχέσεις αμοιβαιότητας μεταξύ τους. Οι απολίτιστοι λαοί δεν είναι έτοιμοι για αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση ούτε θα ήταν ικανοί να κάνουν σωστή χρήση της αυτό-κυβέρνησης 84. Οι βάρβαροι λαοί δεν είναι σε θέση να έχουν εθνική ενότητα και επομένως ανεξαρτησία, γεγονός που αποτελεί τροχοπέδη στην ανάπτυξη και την περαιτέρω εξέλιξή τους. Επίσης δεν έχουν δικαιώματα ως έθνος καθώς δεν αποτελούν έθνος. Η προστασία τους βασίζεται στους παγκόσμιους κανόνες ηθικής μεταξύ ανθρώπων. Γενικά ο Mill δεν χρησιμοποιεί ιδιαίτερα πειστικά επιχειρήματα στην προσπάθειά του να υπερασπιστεί τον ιμπεριαλισμό προβάλλοντάς τον ως μέσο βελτίωσης. Η θεωρία του Mill βέβαια είτε γίνονταν πραγματικότητα είτε όχι δείχνει ένα άλλο πρόσωπο του ιμπεριαλισμού. Η πρόοδος των ατόμων και των κοινωνιών είναι αυτή που τον απασχόλησε σε αρκετά μεγάλο μέρος του έργου του. Μια πιο αξιόλογη προσπάθεια γίνεται στο έργο του Considerations on Representative Government, όπου με συγκεκριμένο παράδειγμα, την περίπτωση Ινδίας Αγγλίας, εκθέτει τις απόψεις του για την ακαταλληλότητα κάποιων λαών για αυτό-διακυβέρνηση και για τα προσόντα που διαθέτουν άλλοι ώστε να είναι σε θέση να τους κυβερνούν. 83 Βλ. ό.π., σ Βλ. ό.π., σσ

51 Ως τώρα η βαρβαρότητα φαινόταν να επηρεάζει μόνο άλλους λαούς. Ωστόσο και ο Δυτικός πολιτισμός κάποτε βρισκόταν στο στάδιο αυτό. Χαρακτηρίζοντας τη χρονική στιγμή στην οποία βρίσκεται ο Δυτικός πολιτισμός κατά την εποχή του Mill ως περίοδο ενηλικίωσης θα μπορούσαμε να πούμε ότι το στάδιο της βαρβαρότητας αποτελούσε την παιδική του ηλικία 85. Στο αρχικό πλαίσιο εξέλιξης του πολιτισμού, ο Mill εντάσσει και το θεσμό της δουλείας. Ο θεσμός αυτός ωστόσο, τόσο ως μορφή πειθαρχίας όσο και ως παραγωγική δύναμη, μπορεί να θεωρηθεί ένα παραπέρα αναγκαίο στάδιο στην εξέλιξη του πολιτισμού. 85 Βλ. ό.π., σ

52 Η έξοδος από τη βαρβαρότητα κι ο δρόμος προς τον πολιτισμό. Ο Mill αποδοκιμάζει τη δουλεία ως κοινωνικό θεσμό και πιστεύει ότι μπορεί να γίνει ανεκτή μόνο στα αρχικά στάδια εξέλιξης του πολιτισμού. Δεν θα μπορούσε με κανένα τρόπο να δικαιολογηθεί στις νεότερες πολιτισμένες κοινωνίες. Ωστόσο, ο δούλος βρίσκεται ένα βήμα μπροστά από τον άγριο. έχει ήδη διδαχθεί τα πρώτα μαθήματα της πολιτικής κοινωνίας. Έχει μάθει να υπακούει και επομένως έχει ξεπεράσει την κατάσταση της βαρβαρότητας 86. Η πρόοδος και η μετάβαση των δούλων στο επόμενο στάδιο του πολιτισμού είναι υπόθεση που δεν εξαρτάται από τους ίδιους αλλά θα πρέπει να τους επιβληθεί από εξωτερικούς παράγοντες. Πρέπει να διδαχθούν αυτοδιακυβέρνηση, να μάθουν δηλαδή να υπακούουν γενικούς κανόνες, να υπακούουν στο νόμο παρά στο ένστικτο και τη βούληση. Γι αυτό χρειάζονται μια κυβέρνηση που δεν θα χρησιμοποιεί τη βία αλλά την καθοδήγηση. Το σκοπό αυτό θα μπορούσε να επιτελέσει, σύμφωνα με το Mill, η διακυβέρνηση του πατρικού δεσποτισμού ή της αριστοκρατίας 87. Αν και οι μορφές αυτές διακυβέρνησης λειτουργούν στην πράξη ως ολιγαρχίες και δεν ευνοούν τη συμμετοχή στα κοινά αναγκαία προϋπόθεση πολιτικής ανάπτυξης οδηγούν ωστόσο στο επόμενο στάδιο εξέλιξης της κοινωνικής προόδου. Η μορφή διακυβέρνησης που ανταποκρίνεται πλήρως στις απαιτήσεις της προόδου είναι εκείνη που αν υπήρχαν οι αναγκαίες συνθήκες για να υλοποιηθούν οι ευεργετικές της τάσεις, θα ευνοούσε περισσότερο από κάθε άλλη μορφή διακυβέρνησης και θα προωθούσε όχι κάποια επιμέρους βελτίωση αλλά όλες τις μορφές και τους βαθμούς βελτίωσης. Ο φιλελεύθερος Άγγλος φιλόσοφος παρουσιάζεται ως υπέρμαχος του δεσποτικού τρόπου διακυβέρνησης που επιβάλλεται από ξένους κατακτητές καθώς προσβλέπει στην εξέλιξη καθυστερημένων πολιτιστικά ανθρώπων σ ένα υψηλότερο επίπεδο πολιτισμού και θεωρεί πως η Αγγλία είναι σε θέση ν αποφύγει τον κίνδυνο αφομοίωσης των κατακτητών από τους κατακτημένους 86 Βλ. Mill J.S., Considerations on Representative Government (1861) στο: The Collected Works of John Stuart Mill, Vol. XIX, επιμ. J.M. Robson, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1977, σ Βλ. ό.π., σσ. 377,

53 καθώς είναι σταθερή και αφοσιωμένη στην παράδοσή της. Έτσι μπορεί να τραβήξει έξω από το πολιτιστικό τέλμα λαούς χωρίς να υποπέσει και η ίδια σ αυτό 88. Όσον αφορά ωστόσο την εσωτερική διακυβέρνηση της χώρας ο Mill δεν έχει την ίδια άποψη. Τη θεωρεί ιδιαίτερα συντηρητική κι ανίκανη να οδηγήσει την Αγγλία σε πρόοδο. Ένας ακόμη λόγος που επικαλείται ο Mill προκειμένου να δικαιολογήσει την επιβολή δεσποτικού τρόπου διακυβέρνησης σε μη ανεπτυγμένους λαούς είναι το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσής τους. Κατά μια έννοια ο Mill πίστευε στην ιεραρχία: κάποια άτομα ήταν περισσότερο καλλιεργημένα από άλλα και κάποιες κοινωνίες περισσότερο πολιτισμένες από άλλες. Για το Mill ωστόσο η ιεραρχία δεν ήταν κάτι στατικό, όπως για πολλούς συντηρητικούς. Τα άτομα είχαν τη δυνατότητα να γίνουν πιο καλλιεργημένα και οι κοινωνίες ν ανέβουν επίπεδο πολιτισμού 89. Επομένως ο Mill ενέκρινε το δεσποτισμό για τη συγκεκριμένη και μόνο κατάσταση ατόμων και κοινωνίας και όχι γενικά. Η διαδικασία εκπολιτισμού στην οποία στόχευε περιελάμβανε την εγκαθίδρυση νόμου, τάξης, καλών θεσμών και εκπαίδευσης στις κοινωνίες που δεν τα είχαν. Και βέβαια θα ήταν χρονικά περιορισμένη. Η παρέμβαση θα σταματούσε όταν ο λαός ήταν πλέον ικανός για αυτό-διακυβέρνηση. Ο δρόμος επομένως από τη βαρβαρότητα στον πολιτισμό ήταν παράλληλα και ο δρόμος προς την ανεξαρτησία. Ο Mill ενδιαφερόταν για το θέμα του πολιτισμού από τη σκοπιά της κοινωνικής προόδου. Τον απασχολούσε η δυναμική της κοινωνία, το προς τα πού αυτή όδευε. Σε αντίθεση ωστόσο με το Marx η αντίληψή του δεν ήταν τελεολογική. Δεν αναζητούσε έναν τελικό σκοπό. Το μέλλον ήταν ανοιχτό για περαιτέρω εξέλιξη. Οι ευκαιρίες υπήρχαν, η αξιοποίησή τους όμως δεν ήταν και τόσο εύκολη υπόθεση 90. Η κοινωνία είχε ακόμη πολύ δρόμο να διανύσει. 88 Βλ. ό.π., σσ Βλ. ό.π., σ Βλ. ό.π., σ

54 Το στάδιο εξέλιξης του πολιτισμού κατά την εποχή του Mill. η αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Ο J. S. Mill επισημαίνει ότι, παρόλο που η εξουσία βρίσκεται στα χέρια ικανών ανθρώπων, η κοινωνία της εποχής του έχει έλθει σ ένα τέλμα. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να λάβουν χώρα κοινωνικές αλλαγές ώστε η δυνατότητα της κοινωνίας να προχωρήσει μπροστά να γίνει πραγματικότητα. Η υφιστάμενη κοινωνική κατάσταση αποτελεί απλώς ένα μεταβατικό στάδιο. Ο Mill επιθυμούσε μια αναίμακτη ηθική και κοινωνική επανάσταση που δεν θα άφηνε σε κανέναν μη κερδισμένη διάκριση ή εξουσία. Στο Civilization ο Mill παρατηρεί ότι θα πρέπει να υιοθετηθούν νέοι κανόνες και σχέδια δράσης προκειμένου η κοινωνία να προχωρήσει μπροστά. Οι κυρίαρχες δυνάμεις θα πρέπει ν αλλάξουν. Εξάλλου ο πλούτος και η εξυπνάδα γίνονται πλέον κτήμα των πολλών. Οραματίζεται, όπως και ο Tocqueville, μια μαζική κοινωνία στην οποία περνάει η δύναμη καθώς η ικανότητά της για συνεργασία αναπτύσσεται. Κι όταν μέσω της συνεργασίας δημιουργείται η συνένωση, η κοινωνία ενδυναμώνεται και προοδεύει ακόμη περισσότερο 91. Έτσι, η κυρίαρχη δύναμη της κοινωνίας περνάει στα χέρια των μαζών. Η μετάβαση από το ατομικό στο συλλογικό επίπεδο αποτελεί τη σημαντικότερη εξέλιξη και ωθεί προς την πρόοδο της κοινωνίας και του πολιτισμού. Η κοινωνική αυτή μεταβολή ήταν επόμενο να επηρεάσει και τα πολιτικά πράγματα. Δεν ήταν βέβαια εύκολη υπόθεση η προσαρμογή όσων κατείχαν την εξουσία στη νέα κατάσταση. Ο Mill επιρρίπτει ευθύνες στο Κόμμα των Συντηρητικών καθώς θεωρεί ότι δεν προβαίνει σε καμιά ενέργεια προσαρμογής 92. Οι αρχές που προωθούνταν τόσο από τους Συντηρητικούς όσο και από τους Φιλελεύθερους δεν φαίνεται να συμβάλλουν στην έξοδο της κοινωνίας από το τέλμα στο οποίο είχε περιέλθει. Για το λόγο αυτό ο άγγλος φιλόσοφος αποφασίζει να προτείνει μια νέα ιδεατή μορφή διακυβέρνησης που 91 Βλ. Levin Michael, J.S. Mill on civilization and barbarism, Routledge, London and New York, 2004, σ Βλ. ό.π., σσ

55 αυτήν. 94 Υπάρχουν ωστόσο κίνδυνοι που θέτουν εμπόδια στο δρόμο της ν αποτελεί φορέα προόδου της κοινωνίας και του πολιτισμού. Αυτή δεν είναι άλλη από την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Τη βάση αυτής της μορφής διακυβέρνησης αποτελούσε η ενεργή συμμετοχή των πολιτών στη διαχείριση των κοινών 93 με σκοπό την επίτευξη του γενικού συμφέροντος και την ολόπλευρη πνευματική και υλική ανάπτυξη της κοινωνίας. Μια ορθά συγκροτημένη αντιπροσωπευτική δημοκρατία, είναι κατά τη γνώμη του Mill η πλέον ενδεδειγμένη μορφή πολιτεύματος. Η άσκηση της εξουσίας οφείλει να αποβλέπει στο γενικό συμφέρον της κοινωνίας, στην εξασφάλιση της κοινωνικής ειρήνης και της ασφάλειας, καθώς και στη δημιουργία των αναγκαίων συνθηκών για την ανάπτυξη των ηθικών, πνευματικών και πρακτικών ικανοτήτων των μελών της κοινωνίας. Προκειμένου να γίνει δυνατή η μετάβαση στη νέα μορφή πολιτεύματος θα πρέπει να πληρούνται κάποιες βασικές προϋποθέσεις: οι άνθρωποι θα πρέπει να είναι πρόθυμοι να τη δεχθούν, να είναι πρόθυμοι και ικανοί να κάνουν ό, τι απαιτείται για τη διατήρησή της και τέλος να είναι πρόθυμοι και ικανοί να εκπληρώσουν τα καθήκοντα και τις λειτουργίες που απορρέουν από κοινωνικής προόδου. Ο Mill αναφέρεται στις αδυναμίες του φορέα της κυρίαρχης εξουσίας που συνδέονται με την έλλειψη γνώσης και την απουσία των αναγκαίων ικανοτήτων, στους κινδύνους της γραφειοκρατίας, στο βαθμό που η άσκηση της πολιτικής προϋποθέτει εξειδικευμένη τεχνοκρατική γνώση και πάνω απ όλα στους κινδύνους που συνδέονται με την επίτευξη ιδιοτελών συμφερόντων, αντίθετων προς το γενικό συμφέρον της κοινωνίας 95. Οι τελευταίοι αποτελούν, σύμφωνα με το Mill, τους μεγαλύτερους κινδύνους της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας αφού έχουν ως αποτέλεσμα την ταξική νομοθεσία 96. Η αρχή της πλειοψηφίας, που συνδέεται με την 93 Βλ. Mill J.S., Considerations on Representative Government (1861) στο: The Collected Works of John Stuart Mill, Vol. XIX, επιμ. J.M. Robson, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1977, σ Βλ. ό.π., σ Βλ. ό.π., σσ Βλ. ό.π., σσ. 428,

56 αντιπροσωπευτική δημοκρατία, δεν εγγυάται την προώθηση του γενικού συμφέροντος και μπορεί να οδηγήσει στην ταξική νομοθεσία. Μια κυβέρνηση που παραμελεί το γενικό συμφέρον και προωθεί τα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης, θέτει σε κίνδυνο τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα της κοινωνίας ως ολότητας. Ο Mill αναγνωρίζει την ταξική φύση των σύγχρονων κοινωνιών. Υπάρχουν δύο ανταγωνιζόμενες και με διαφορετικά συμφέροντα τάξεις: η τάξη των εργατών και η τάξη των εργοδοτών. Η θέση του Mill είναι πως σε ένα τέλεια συγκροτημένο αντιπροσωπευτικό σύστημα οι δύο αυτές τάξεις θα έπρεπε να είναι ισοδύναμες σε ότι αφορά την αντιπροσώπευση στο κοινοβούλιο. Με τον τρόπο αυτό θα μπορούσε να αποφευχθεί ο κίνδυνος να επικρατήσουν σε βάρος της αλήθειας και της δικαιοσύνης τα επιμέρους ταξικά συμφέροντα και συνεπώς ο κίνδυνος επιβολής μιας ταξικής νομοθεσίας

57 2.3. Προτάσεις του Mill για πρόοδο και κοινωνική ανάπτυξη Ένα εύλογο ερώτημα που ανακύπτει εξετάζοντας το θέμα της εξέλιξης του πολιτισμού αφορά στους παράγοντες που συμβάλλουν στην πρόοδο. Πως κάποιοι λαοί προοδεύουν ενώ άλλοι όχι; Η αλληλεπίδραση των λαών και η συμβολή των περισσότερο ανεπτυγμένων στην εξέλιξη των λιγότερο ανεπτυγμένων δεν αποτελεί εξήγηση για την έναρξη της διαδικασίας 97. Απαραίτητη προϋπόθεση δημιουργίας πολιτισμού αποτελεί το πέρασμα από το άτομο στην κοινωνία. Ο Mill πίστευε ότι η ατομικότητα ήταν το πρωταρχικό στοιχείο και το άτομο έπρεπε πρώτα να δημιουργήσει μια σταθερή ένωση προκειμένου να συνεχίσει προς την κατεύθυνση του εκπολιτισμού. Η υπακοή αποτελεί ένα από τα βασικά και θεμελιώδη στοιχεία προκειμένου να δημιουργηθεί κάποιου είδους διακυβέρνηση για την ομάδα. Ένα δεύτερο πολύ σημαντικό στοιχείο αποτελεί η πνευματική ανάπτυξη. Ο Mill πίστευε ότι ενώ η αρχική επιβίωση απαιτούσε φυσικές ικανότητες, η περαιτέρω πρόοδος απαιτούσε πνευματικές. Για το λόγο αυτό θεωρούσε την εκπαίδευση πρωταρχικής σημασίας. Επίσης στα πρώτα στάδια της εξέλιξης η φαντασία και η επιθυμία αποτελούσαν σημαντικούς παράγοντες που προωθούσαν τη διανοητική ανάπτυξη, την πρωτοτυπία, την επινόηση και συνεπώς την πολιτιστική πρόοδο 98. Ωστόσο για να υπάρξει πρόοδος του πολιτισμού πρέπει προηγουμένως να υπάρξει η δημιουργία του. Αναφορικά με το θέμα αυτό ο J.S. Mill στα 1816 παρατηρεί ότι οι Έλληνες ήταν ο πρώτος πολιτισμένος λαός, ο οποίος μόνος με δικές του προσπάθειες βγήκε από το στάδιο της βαρβαρότητας. Τέσσερα χρόνια αργότερα η άποψη αυτή τροποποιείται και ο πολιτισμός των νέγρων παίρνει τη θέση αυτή. Στο έργο του Considerations on Representative Government ο Mill αναφέρει ότι οι πολιτισμοί της Κίνας και της Αιγύπτου έφτασαν σ ένα τέλμα και ο Ιουδαϊκός πολιτισμός αποτέλεσε το σημείο εκκίνησης και έδωσε ώθηση στο σύγχρονο πολιτισμό. 97 Βλ. Levin Michael, J.S. Mill on civilization and barbarism, Routledge, London and New York, 2004, σ Βλ. ό.π., σσ

58 Ο πολιτισμός των Ιουδαίων, όπως και ο Ελληνικός, χαρακτηρίζονταν από διανοητική δραστηριότητα και πλουραλισμό που καθιστούσε δυνατή τη συνεχή πρόοδο. Ο παράγοντας τύχη φυσικά ευνοούσε κάποιους λαούς καθώς η συνήθης κατάσταση ακόμη και υπό συνθήκες ευνοϊκές για πρόοδο ήταν η στατικότητα. Τελικά ο πολιτισμός αναπτύχθηκε από τους Δυτικο - Ευρωπαίους και πέρασε από πολλά διαφορετικά στάδια 99. Όπως ήδη έχουμε δει, ο πολιτισμός κατά την εποχή του Mill δεν φαίνεται, σύμφωνα με το φιλόσοφο, να προοδεύει. παρουσιάζεται ως μια τρέχουσα κατάσταση που χρήζει θεραπείας. Στην πραγματεία του Civilization ο Mill προτείνει ως λύση που θα έβγαζε την κοινωνία από το τέλμα, τη συνεργασία. Κάνει ιδιαίτερη αναφορά στον τομέα των γραμμάτων με τον οποίο ασχολείται και ο ίδιος καθώς είναι αυτός που διαμορφώνει το πνεύμα της εποχής. Παρατηρεί πως η πληθώρα συγγραμμάτων έχει δημιουργήσει σύγχυση στο κοινό και η ατομική αξία δεν μπορεί ν αναδειχθεί. Αντίθετα η συνεργασία και η παραγωγή από κοινού θα βοηθούσαν κάθε κλάδο ν αναπτυχθεί και κάθε άτομο με αξιόλογα προσόντα να διακριθεί και να μη χαθεί μέσα στη μάζα 100. Το τελευταίο ζήτημα με το οποίο καταπιάνεται ο Mill στο ομώνυμο δοκίμιό του για τον πολιτισμό είναι η ανάγκη βελτίωσης της εκπαίδευσης, προκειμένου να αναγεννηθεί ο χαρακτήρας του ατόμου στις πλούσιες τάξεις. Στο πλαίσιο αυτό επισημαίνει τα δύο λάθη κλειδιά που υποβάθμισαν το ρόλο των πανεπιστημίων. Το πρώτο είναι η σύνδεσή τους με το επάγγελμα, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα τον περιορισμό του ελεύθερου στοχασμού. Το δεύτερο σχετίζεται με το δογματισμό που επέβαλε η Εκκλησία της Αγγλίας, θέτοντας έτσι εμπόδια στην αλλαγή του χαρακτήρα των ανώτερων τάξεων και στην πραγμάτωση υψηλών διανοητικών επιτευγμάτων. Για το Mill η αξία κι όχι η γέννηση θα έπρεπε ν αποτελεί τη θεμελιώδη αρχή της κοινωνίας 101. Με δεδομένη την ταξική διαίρεση της κοινωνίας, στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία η εξουσία ασκείται από την πλειοψηφία στο όνομα του λαού, αλλά στην πράξη προς όφελος των ταξικών συμφερόντων. 99 Βλ. ό.π., σσ Βλ. ό.π., σ Βλ. ό.π., σ

59 Αν το δικαίωμα ψήφου γενικευόταν υπό τη μορφή ένα άτομο μια ψήφος, τότε, κατά το Mill, θα επιβαλλόταν μια ταξική νομοθεσία που θα προωθούσε τα στενά εγωιστικά συμφέροντα της πολυπληθέστερης κοινωνικής τάξης, της τάξης των φτωχών και όχι το γενικό συμφέρον και την ευημερία της κοινωνικής ολότητας. Με βάση την αρχή της πλειοψηφίας και με δεδομένο το πλειοψηφικό εκλογικό σύστημα που ίσχυε τότε στην Αγγλία, ο Mill θεωρεί τον παραπάνω κίνδυνο δικαιολογημένο, καθώς θα μπορούσε να προκύψει ένα κοινοβούλιο όπου η πλειοψηφούσα παράταξη θα έπαιρνε το σύνολο των αντιπροσώπων. Ο Mill βέβαια ήταν υπέρ της γενίκευσης του δικαιώματος ψήφου και πίστευε ότι η συμμετοχή στο πολιτικό σύστημα ήταν προϋπόθεση για την αυτοανάπτυξη των ανθρώπων. θεωρούσε πως ο αποκλεισμός της μειοψηφίας αποτελούσε παραλογισμό και κατάφορη αδικία. Γι αυτό το λόγο ο Mill προτείνει ένα σύστημα αναλογικής αντιπροσώπευσης 102. Σύμφωνα με το σύστημα αυτό κάθε κοινωνική μερίδα θα πρέπει να εκλέγει τους αντιπροσώπους που της αναλογούν. Ωστόσο, ακόμα και σ αυτή την περίπτωση ο κίνδυνος της ταξικής νομοθεσίας δεν θα ήταν δυνατό να αποκλεισθεί εντελώς. Το σύστημα της αναλογικής αντιπροσώπευσης που προτείνει ο Mill εξασφαλίζει κατ αρχήν την συμμετοχή και την έκφραση της γνώμης της μειοψηφίας στο κοινοβούλιο. Θα πρέπει όμως παράλληλα να βρεθεί και ένας τρόπος εξισορρόπησης των αντιτιθέμενων συμφερόντων, ώστε η αρχή συμμετοχής όλων στα κοινά να λειτουργήσει αποτελεσματικά και να συμβάλλει στην πρόοδο και στην κοινωνική ανάπτυξη. Και αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τη συμμετοχή κυρίως εκείνων που αντικειμενικά ήταν σε θέση να γνωρίζουν ποιο είναι το συμφέρον της κοινωνίας. Η λύση που προτείνει ο Mill είναι ένα σύστημα πολλαπλής ψήφου το οποίο, κατά τη γνώμη του, όχι μόνο θα εξασφάλιζε την ισόρροπη έκφραση όλων των απόψεων αλλά και θα απέκλειε το ενδεχόμενο της επιβολής μίας ταξικής νομοθεσίας Βλ. Mill J.S. Considerations on Representative Government (1861) στο: The Collected Works of John Stuart Mill, Vol. XIX, επιμ. J.M. Robson, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1977, σσ Βλ. Πλάγγεση Ι., Νεότερη Πολιτική Φιλοσοφία: Από το Machiavelli στο Marx, πανεπιστημιακές σημειώσεις, Θεσσαλονίκη, 2001, σ

60 Στο σύστημα αυτό ο καθένας θα έπρεπε να έχει ψήφο, ωστόσο μερικοί θα έπρεπε να έχουν περισσότερες από μια ψήφους. Ποιοι όμως θα ήταν αυτοί που θα είχαν περισσότερες από μια ψήφους και πόσες θα ήταν αυτές; Ο Mill θεωρεί ως ασφαλές κριτήριο για την αναγνώριση του δικαιώματος να διαθέτει κανείς περισσότερες από μια ψήφους την ατομική διανοητική υπεροχή 104. Η μόρφωση του καθενός θα μπορούσε να ελεγχθεί αποτελεσματικά αν υπήρχε ένα εθνικό σύστημα εκπαίδευσης ή ένα αξιόπιστο σύστημα εξετάσεων. Επειδή όμως κάτι τέτοιο δεν υπάρχει, ο Mill θεωρεί πως το μόνο πρόσφορο κριτήριο με βάση το οποίο θα μπορούσε να πιστοποιηθεί η διανοητική ανωτερότητα, είναι η φύση του επαγγέλματος που ασκούν τα διάφορα άτομα στην κοινωνία. Ο Mill προτείνει μια αξιολογική κλίμακα των επαγγελμάτων, ενδεικτική της αντίληψής του για την κοινωνική ιεραρχία. Οι εργοδότες, οι τραπεζίτες και οι επιχειρηματίες, υποστηρίζει ο Mill, διαθέτουν από τη φύση της εργασίας τους περισσότερη νοημοσύνη από τους εργάτες και τους μικροεπαγγελματίες. και οι αρχιεργάτες και οι εξειδικευμένοι εργάτες από τους απλούς και ανειδίκευτους. Φυσικά, ακόμα μεγαλύτερη και αποδεδειγμένη διανοητική ανωτερότητα διαθέτουν, σύμφωνα με την άποψη του Mill, οι άνθρωποι των γραμμάτων και όσοι είναι κάτοχοι ανώτερης ή ανώτατης μόρφωσης και πτυχίων ή διπλωμάτων που παρέχουν τα αναγνωρισμένα πανεπιστήμια. Σε όλους αυτούς που αποδεδειγμένα διαθέτουν ανώτερη νοημοσύνη θα πρέπει, κατά τη γνώμη του, να παραχωρείται το δικαίωμα να διαθέτουν περισσότερες από μια ψήφους. Ο Mill,σε ένα κείμενό του που δημοσίευσε στα 1859, λίγο πριν δηλαδή από την δημοσίευση της Αντιπροσωπευτικής Διακυβέρνησης, στο Thoughts on Parliamentary Reform ( Σκέψεις για μια κοινοβουλευτική μεταρρύθμιση ) 105., θα προτείνει το εξής σχήμα πολλαπλής ψήφου: ανειδίκευτος εργάτης: μια ψήφος. ειδικευμένος εργάτης: δύο ψήφοι. αρχιεργάτης: τρεις ψήφοι. κτηματίας, βιομήχανος ή έμπορος: τρεις ή τέσσερις 104 Βλ. Mill J.S., Considerations on Representative Government (1861) στο: The Collected Works of John Stuart Mill, Vol. XIX, επιμ. J.M. Robson, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1977, σσ Βλ. Mill J.S., Thoughts on Parliamentary Reform (1859) στο: The Collected Works of John Stuart Mill, Vol. XIX, επιμ. J.M. Robson, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1977, σσ

61 ψήφοι. επιστήμονας ή άνθρωπος των γραμμάτων, καλλιτέχνης, δημόσιος λειτουργός, απόφοιτος πανεπιστημίου ή εκλεγμένο μέλος μιας λόγιας εταιρίας: πέντε ή έξι ψήφοι. Το σύστημα της πολλαπλής ψήφου που πρότεινε ο Mill, εξασφάλιζε κατά κύριο λόγο μια εξαιρετικά ενισχυμένη αντιπροσώπευση της τάξης των πλουσίων και γενικότερα των προνομιούχων κοινωνικών ομάδων, έτσι που τελικά καμία τάξη να μην υπερτερούσε έναντι των άλλων στο κοινοβούλιο και επιπλέον καθιστούσε δυνατή, πράγμα που ήταν εξαιρετικά επιθυμητό για το Mill, την έκφραση στο επίπεδο της νομοθεσίας των μειοψηφιών, ιδιαίτερα αυτής των διανοουμένων 106. Ο Mill αποδεχόταν το αίτημα της καθολικής ψήφου που είχε διατυπωθεί στο πλαίσιο του δημοκρατικού κινήματος για τη μεταρρύθμιση του εκλογικού συστήματος. Έθετε ωστόσο ορισμένες προϋποθέσεις προκειμένου να αποφευχθεί ο κίνδυνος της ταξικής νομοθεσίας. Η μια προϋπόθεση ήταν, όπως είδαμε, ο όρος της πολλαπλής ψήφου. Η άλλη προϋπόθεση ήταν ο αποκλεισμός ορισμένων κοινωνικών κατηγοριών από το δικαίωμα ψήφου. Συνεπώς το καθολικό δικαίωμα ψήφου, δεν ήταν για το Mill τόσο καθολικό. Από τη μια μεριά, η πολλαπλή ψήφος αλλοίωνε την αρχή της ίσης συμμετοχής των πολιτών στην εκλογική διαδικασία και από την άλλη οι αποκλεισμοί περιόριζαν το εύρος του εκλογικού σώματος. Θα πρέπει βέβαια να επισημάνουμε ότι οι προϋποθέσεις αυτές αφορούσαν τη συγκυρία της εποχής του, όπου η αρχή του καθολικού δικαιώματος ψήφου υπήρχε κίνδυνος να οδηγήσει σε ταξική κυριαρχία της εργατικής τάξης των πολλών και φτωχών 107. Στο πλαίσιο αυτό, οι αποκλεισμοί αφορούσαν κυρίως στον περιορισμό της εκλογικής δύναμης της εργατικής τάξης. Για το Mill, θα έπρεπε να αποκλειστούν από το δικαίωμα ψήφου όσοι ζούσαν από παροχές κοινωνικής πρόνοιας ή όσοι είχαν χρεοκοπήσει ή όσοι δεν πλήρωναν άμεσους φόρους. Συσχετίζει έτσι ο Mill το δικαίωμα ψήφου με τη φορολογία και στην κατεύθυνση αυτή προτείνει την επιβολή ενός ελαχίστου άμεσου κεφαλικού 106 Βλ. Πλάγγεση Ι., Νεότερη Πολιτική Φιλοσοφία: Από το Machiavelli στο Marx, πανεπιστημιακές σημειώσεις, Θεσσαλονίκη, 2001, σ Βλ. ό.π., σ

62 φόρου ως προϋπόθεση απόκτησής του. Επίσης, ο Mill θεωρούσε ότι από το δικαίωμα ψήφου θα έπρεπε να αποκλειστούν όσοι δεν γνώριζαν γραφή, ανάγνωση και αριθμητική. Έτσι, οι αγράμματοι φτωχοί θα έπρεπε να υπομείνουν τον αποκλεισμό τους από την εκλογική διαδικασία 108. Όπως παρατηρεί ο Mill «η καθολική εκπαίδευση πρέπει να προηγείται του καθολικού δικαιώματος ψήφου». 108 Βλ. Mill J.S., Considerations on Representative Government (1861) στο: The Collected Works of John Stuart Mill, Vol. XIX, επιμ. J.M. Robson, University of Toronto Press, Routledge & Kegan Paul, 1977, σσ

63 2.4. Κριτική των προτάσεων του Mill Γίνεται φανερό από τα παραπάνω, ότι το σύστημα ψηφοφορίας που προτείνει ο Mill έρχεται σε αντίθεση με την αρχή της δημοκρατίας που προβλέπει την ισότιμη συμμετοχή όλων στα κοινά. Ο φόβος του για επιβολή ταξικής νομοθεσίας υπέρ της πλειοψηφούσας εργατικής τάξης δεν επαληθεύτηκε με τη θέσπιση του δικαιώματος της καθολικής ψήφου. Κι ενώ θεωρητικά υπερασπιζόταν τη θέσπιση του δικαιώματος αυτού, στην πράξη και υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες της εποχής του, υποστήριζε μια μορφή ανισότητας, που είχε κυρίως να κάνει με την πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου. Η πλήρης δημοκρατία, σύμφωνα με το Mill, καλλιεργεί εξισωτικές τάσεις και καταστρέφει το σεβασμό προς την πνευματική υπεροχή. Τείνει να τονίζει εκείνα τα στοιχεία προς τα οποία οι άνθρωποι θεωρούνται ίσοι και να υποβαθμίζει το σεβασμό προς την ανωτερότητα. Γι αυτό το λόγο, οι θεσμοί της χώρας θα πρέπει να αναγνωρίζουν τις γνώμες των ατόμων που ανήκουν σε μια πιο μορφωμένη τάξη ως περισσότερο βαρύνουσες από εκείνες των λιγότερο μορφωμένων. Αλλά η πνευματική ανισότητα που υπερασπιζόταν ο Mill, δεν ήταν άσχετη με την ουσιαστικότερη από πολλές απόψεις κυρίαρχη κοινωνική ανισότητα που ήταν σύμφυτη με το κοινωνικό σύστημα που βασιζόταν στην ιδιοκτησία και την αγορά. Το όραμα του Mill για μια μορφή κοινωνικής οργάνωσης όπου θα κυριαρχούσαν η ελευθερία και η ισότητα, παραπέμπει στο ιδεώδες μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας του μέλλοντος, όπου οι ταξικές αντιθέσεις θα έχουν υποχωρήσει δραστικά, οι σχέσεις των ανθρώπων θα είναι σχέσεις αλληλεγγύης και συνεργασίας και οι δυνατότητες και επιθυμίες του καθενός θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν, ώστε να εξασφαλιστεί η μέγιστη δυνατή ευτυχία και ευημερία 109. Ο Mill αποδοκίμαζε το είδος των ανθρώπινων σχέσεων που είχαν αναπτυχθεί στην υπάρχουσα ανταγωνιστική κοινωνία της αγοράς, ιδιαίτερα τις σχέσεις εργασίας και κεφαλαίου και πρότεινε ως διέξοδο τον συνεταιρισμό 109 Βλ. Πλάγγεση Ι., Νεότερη Πολιτική Φιλοσοφία: Από το Machiavelli στο Marx, πανεπιστημιακές σημειώσεις, Θεσσαλονίκη, 2001, σ

64 των παραγωγών που κατά τη γνώμη του θα βελτίωνε την ποιότητα και την αποδοτικότητα της εργασίας και θα εκτόπιζε τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Ο Mill πιστεύει πως μια τέτοια αλλαγή θα οδηγούσε στο μετασχηματισμό της ανθρώπινης ζωής προς την επιδίωξη του κοινού καλού. Στην προοπτική αυτή, θα μπορούσαμε να εντάξουμε το ενδιαφέρον του για το γυναικείο ζήτημα, το οποίο μαζί με άλλες επαναστατικές ιδέες, εκφράστηκε στην πραγματεία του The Subjection Of Women ( Η Υποταγή Των Γυναικών ). Το έργο γράφτηκε στα 1861, δημοσιεύτηκε όμως στα 1869, όταν οι συνθήκες είχαν πλέον ωριμάσει 110 και αναλύεται διεξοδικά στο επόμενο κεφάλαιο. 110 Βλ. Tulloch Gail, Mill and Sexual Equality, Harvester Wheatsheaf-Lynne Rienner Publishers, U.S.A, 1989, Part One, σ