Μορφολογικές διαφοροποιήσεις οστών λόγω μηχανικών πιέσεων και παθήσεων

Transcript

1 Διάλεξη 34η - 35η, Μαρία-Ελένη Χοβαλοπούλου Μορφολογικές διαφοροποιήσεις οστών λόγω μηχανικών πιέσεων και παθήσεων Δρ. Μαρία-Ελένη Χοβαλοπούλου

2 Σκελετός και μηχανικές πιέσεις Τα οστά έχουν τη δυνατότητα να προσαρμόζουν τη μορφή τους ανάλογα με τις μηχανικές πιέσεις που δέχονται Με τον όρο «ένθεση» ένθεση νοείται το σημείο στο οποίο προσφύονται οι μύες πάνω στα οστά. Οι ενθέσεις ανήκουν σε δύο διαφορετικούς τύπους: Ινώδεις: Ινώδεις Βρίσκονται συχνότερα στις διαφύσεις των μακρών οστών, όπου υπάρχει μεγάλη επιφάνεια πρόσφυσης και ο μαλακός ιστός δεν κινείται σημαντικά κατά τη χρήση των αρθρώσεων Ινοχονδρικές: Ινοχονδρικές Βρίσκονται κοντά στις επιφύσεις, έτσι χαρακτηρίζονται από περιορισμένη επιφάνεια πρόσφυσης και σημαντική κινητικότητα του μαλακού ιστού κατά τη χρήση των αρθρώσεων

3 Ενθέσεις σκελετού άνω άκρων

4 Ενθέσεις σκελετού κάτω άκρων

5 Αλλοιώσεις των ενθέσεων Η επιφάνεια του οστού στην περιοχή των ενθέσεων μπορεί να εκδηλώσει ποικίλες μορφολογικές αλλοιώσεις Αιτιολογικοί μηχανισμοί αλλοιώσεων: αλλοιώσεων όταν οι ενθέσεις δέχονται μηχανική πίεση η κυκλοφορία του αίματος αυξάνεται και δραστηριοποιούνται τα οστεοβλαστικά κύτταρα οδηγεί σε υπερτροφία του οστού και αυξημένες αλλοιώσεις στην επιφάνεια των ενθέσεων Αλλοιώσεις στην ένθεση του δικέφαλου (περιορισμένη αλλοίωση-αριστερά, εκτενής αλλοίωση-δεξιά) το φύλο, η ηλικία, το μέγεθος του σώματος και άλλοι παράγοντες επίσης επηρεάζουν την εκδήλωση αλλοιώσεων στις ενθέσεις

6 Σκελετός και παθολογία Οι ασθένειες που πλήττουν έναν πληθυσμό εξαρτώνται από: από γενετικούς παράγοντες φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον Δίνουν περισσότερες πληροφορίες για το πώς έζησαν οι άνθρωποι παρά για το πώς πέθαναν Θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη ότι: διαφορετικές παθήσεις εμφανίζουν παραπλήσια εκδήλωση στα σκελετικά κατάλοιπα πλήθος παθήσεων δεν αφήνουν μακροσκοπικά ίχνη στον σκελετό Παρακάτω παρουσιάζονται συνοπτικά ορισμένες από τις παθήσεις που εντοπίζονται συχνότερα σε σκελετικά κατάλοιπα, η εκδήλωσή τους και η ερμηνεία τους

7 Α. Μεταβολικές ασθένειες - Αναιμία Είναι ουσιαστικά σύμπτωμα και όχι πάθηση Η πιο κοινή μορφή είναι η σιδηροπενική αναιμία και μπορεί να οφείλεται: χαμηλά επίπεδα σιδήρου στη διατροφή αδυναμία να απορροφηθεί ο σίδηρος από το έντερο υπερβολική απώλεια σιδήρου από τον οργανισμό λόγω εντερικών διαταραχών διαταραχές του μεταβολισμού του σιδήρου λόγω μολύνσεων ή άλλων παραγόντων ο ανθρώπινος οργανισμός έχει τη δυνατότητα να κρατά τα επίπεδα σιδήρου χαμηλά ώστε να προστατεύεται από παθογόνους μικροοργανισμούς και νεοπλαστικά κύτταρα

8 Οι δύο βασικές εκδηλώσεις της αναιμίας στον σκελετό είναι: η πορωτική υπερόστωση τα cribra orbitalia Πορωτική υπερόστωση: υπερόστωση Οδηγεί σε λέπτυνση και συχνά σε παντελή καταστροφή του εξωτερικού συμπαγούς ιστού των οστών του κρανίου Υπερτροφία αιματοποιητικής διπλόης ώστε να παραχθούν περισσότερα ερυθρά αιμοσφαίρια και να αντισταθμιστεί η υποξία στους ιστούς Ο κρανιακός θόλος στα σημεία που έχουν προσβληθεί εμφανίζει πορότητα, συνήθως αμφιπλευρικά συμμετρική Τα οστά που πλήττονται πρωτίστως είναι τα βρεγματικά, το μετωπιαίο και το ινιακό

9 Cribra orbitalia: orbitalia Όταν αντίστοιχες αλλοιώσεις με αυτές τις πορωτικής υπερόστωσης παρατηρηθούν στις οφθαλμικές κόγχες Έχουν τη μορφή πορότητας στην οροφή των οφθαλμικών κογχών Πρόσφατες έρευνες έδειξαν πως σε ορισμένες περιπτώσεις η ιστολογική δομή των οστών δεν υποστηρίζει τη διάγνωση της αναιμίας αλλά φαίνεται πως τα cribra orbitalia και η πορωτική υπερόστωση οφείλονται σε άλλους στρεσογόνους παράγοντες

10 Β. Αρθροπάθειες Φλεγμονή των αρθρώσεων μπορεί να προκληθεί ως αποτέλεσμα τραυματισμού, μόλυνσης ή άλλων παραγόντων Η πιο κοινή πάθηση των αρθρώσεων είναι οστεοαρθρίτιδα Χαρακτηρίζεται από την καταστροφή του υαλώδους χόνδρου έτσι ώστε οι αρθρικές επιφάνειες να έρχονται σε άμεση επαφή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα: τον σχηματισμό μικρών οστικών προεξοχών (οστεοφύτων) στην περίμετρο της αρθρικής επιφάνειας Οστεοαρθρίτιδα στην επιγονατίδα

11 Β. Αρθροπάθειες Φλεγμονή των αρθρώσεων μπορεί να προκληθεί ως αποτέλεσμα τραυματισμού, μόλυνσης ή άλλων παραγόντων Η πιο κοινή πάθηση των αρθρώσεων είναι οστεοαρθρίτιδα Χαρακτηρίζεται από την καταστροφή του υαλώδους χόνδρου έτσι ώστε οι αρθρικές επιφάνειες να έρχονται σε άμεση επαφή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα: στην αρθρική επιφάνεια μπορεί να παρατηρηθούν μικροί σχηματισμοί νέου οστού, τα αποκαλούμενα «επιφανειακά οστεόφυτα» (surface osteophytes), καθώς επίσης και περιοχές αυξημένης πορότητας

12 Β. Αρθροπάθειες Φλεγμονή των αρθρώσεων μπορεί να προκληθεί ως αποτέλεσμα τραυματισμού, μόλυνσης ή άλλων παραγόντων Η πιο κοινή πάθηση των αρθρώσεων είναι οστεοαρθρίτιδα Χαρακτηρίζεται από την καταστροφή του υαλώδους χόνδρου έτσι ώστε οι αρθρικές επιφάνειες να έρχονται σε άμεση επαφή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα: σε ακραίες περιπτώσεις, όταν σημειώνεται τριβή μεταξύ των αρθρικών επιφανειών, μπορεί να εμφανιστεί οστεοσκλήρυνση, όπου το σημείο επαφής των αρθρώσεων φαίνεται λειασμένο

13 Η σπονδυλαρθρίτιδα είναι μορφή αρθρίτιδας που εμφανίζεται στη σπονδυλική στήλη και οφείλεται στον εκφυλισμό του μεσοσπονδύλιου δίσκου Ενίοτε, τα οστεόφυτα δύο γειτονικών σπονδύλων συγχωνεύονται προκαλώντας αγκύλωση Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο σχηματισμός κήλης στους μεσοσπονδύλιους δίσκους έχει ως αποτέλεσμα ανώμαλες βαθύνσεις στο κέντρο της άνω και κάτω επιφάνειας των σπονδυλικών σωμάτων, οι οποίες καλούνται όζοι του Schmorl Σπονδυλαρθρίτιδα σε αυχενικό σπόνδυλο Όζος του Schmorl σε οσφυϊκό σπόνδυλο

14 Γ. Μολυσματικές ασθένειες - Οστεομυελίτιδα Η μόλυνση από συγκεκριμένο παράγοντα δεν καταλήγει υποχρεωτικά σε εκδήλωση της πάθησης Εξαρτάται από πολλές αλληλένδετες μεταβλητές: πόσο νοσογόνος είναι ο μολυσματικός παράγοντας ποια οδό μετάδοσης έχει ακολουθήσει ποιες είναι οι αντοχές του ξενιστή Όλες αυτές οι μεταβλητές επηρεάζονται με τη σειρά τους από το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον

15 Οστεομυελίτιδα στην κνήμη: κνήμη Aποτελεί μόλυνση του μυελώδους αυλού από πυογόνα βακτηρίδια Tα βακτηρίδια μπορεί να περάσουν στο οστό λόγω κάποιου κατάγματος ή από μόλυνση που εξαπλώθηκε εκεί από άλλη περιοχή του σώματος Τα βασικά συμπτώματα περιλαμβάνουν: καταστροφή του οστού υποπεριοστεϊκό σχηματισμό νέου οστού (ογκώδες και με ανώμαλο περίγραμμα) νέκρωση του οστίτη ιστού λόγω ελλιπούς αιμάτωσης αρκετοί συριγγώδεις πόροι για την παροχέτευση πύου συχνά το διατρυπούν

16 Δ. Οδοντικές παθήσεις Περιοδοντική νόσος στην άνω γνάθο: γνάθο Χρόνια φλεγμονή των περιοδοντικών μαλακών ιστών και του φατνιακού οστού Μπορεί να πλήξει μόνο τα ούλα, να οδηγήσει σε οριζόντια απώλεια φατνιακού οστού ή σε κατακόρυφη απώλεια φατνιακού οστού ώστε να σχηματιστούν θύλακοι Οφείλεται σε πολλούς παράγοντες όπως: γενετική προδιάθεση περιβάλλον συνθήκες υγιεινής πολιτισμικά στοιχεία Το κύριο στοιχείο που συμβάλλει στην ανάπτυξή της είναι η βακτηριακή πλάκα

17 Τερηδόνα σε γομφίο της κάτω γνάθου: γνάθου χαρακτηρίζεται από τη μη αναστρέψιμη και σταδιακή χημική αποσύνθεση των οδοντικών ιστών από οξέα που εκλύονται από τη βακτηριακή ζύμωση υδατανθράκων Το τελικό αποτέλεσμα ποικίλει από λευκά ή καστανά στίγματα στην αδαμαντίνη έως οδοντικές κοιλότητες Δεν είναι κάθε κοιλότητα στα δόντια το αποτέλεσμα τερηδόνας: γενετικές ανωμαλίες, καταστροφή από συστατικά του εδάφους και άλλοι παράγοντες μπορεί να προκαλέσουν ανάλογες κοιλότητες Αποθέσεις τρυγίας σε γομφίο της άνω γνάθου: γνάθου είναι ενασβεστιωμένη οδοντική πλάκα και διευκολύνεται από ένα αλκαλικό στοματικό περιβάλλον τροφές πλούσιες σε πρωτεΐνη (αυξάνουν αλκαλικότητα του στοματικού περιβάλλοντος) την

18 Ε. Τραύμα Ο όρος τραύμα αναφέρεται σε κάθε τραυματισμό των ιστών που προκαλείται από κάποιον εξωγενή παράγοντα: κάποιο ατύχημα βιαιοπραγία Τραύματα που προκαλούνται από ξίφη και άλλα αιχμηρά αντικείμενα είναι γραμμικά, με ευδιάκριτα όρια και λεία επιφάνεια κοπής Αντίθετα, τα τραύματα από αμβλύ αντικείμενο, όπως πέτρα ή ρόπαλο, είναι συχνότερα στο κρανίο και καταλήγουν στη συμπίεση της εξωτερικής επιφάνειας προς το εσωτερικό

19 Ε. Τραύμα Ο όρος τραύμα αναφέρεται σε κάθε τραυματισμό των ιστών που προκαλείται από κάποιον εξωγενή παράγοντα: ασθένεια πολιτισμική πρακτική και άλλους Προκειμένου να προσδιοριστεί εάν ένα κάταγμα συνέβη προθανάτια ή μεταθανάτια θα πρέπει να αναζητηθούν ίχνη επούλωσης υπό τη μορφή ανάπλασης του οστού Εάν συντρέχουν σοβαροί παράγοντες που αναστέλλουν την επούλωση του κατάγματος μπορεί η ένωση των θραυσμάτων να μην πραγματοποιηθεί ποτέ Επουλωμένο κάταγμα μετακαρπίου

20 Οστεολογικό παράδοξο Μόνο οι μακροχρόνιες νόσοι εκδηλώνονται στον σκελετό Σε αρχαίους πληθυσμούς, με ελλιπή ιατρικά μέσα, λίγα άτομα θα επιβίωσαν για αρκετά μεγάλο διάστημα μετά την προσβολή τους από διάφορες νόσους ώστε τα συμπτώματα αυτών να εκδηλωθούν στον σκελετό η αυξημένη παρουσία κακώσεων στα οστά μπορεί στην πραγματικότητα να δηλώνει βελτιωμένη ικανότητα αντιμετώπισης συγκεκριμένων νόσων (Wood Woo et al., 1992) το φαινόμενο αυτό συγχρόνως έχει ως αποτέλεσμα την υποτίμηση της συχνότητας συγκεκριμένων παθήσεων

21 Προτεινόμενη Βιβλιογραφία Benjamin, M., Kumai, T., Milz, S., Boszczyk, B.M., Boszczyk, A.A. & Ralphs, J.R. (2002). The skeletal attachment of tendons - tendon entheses. Comparative Biochemistry and Physiology A 133, Buikstra, J. & Roberts, C. (2012). The Global History of Paleopathology: Pioneers and Prospects. Oxford: Oxford University Press. Grauer, A. (ed.) (2012). A Companion to Paleopathology. Malden, MA: Wiley-Blackwell. Jurmain, R. & Villotte, S. (2010). Terminology. Entheses in Medical Literature and Physical Anthropology: A Brief Review. Document published online following the Workshop in Musculoskeletal Stress Markers: limitations and achievements in the reconstruction of past activity patterns, University of Coimbra, July 2 3, Coimbra, CIAS Centro de Investigação em Antropologia e Saúde. Available: Accessed 27 Aug Larsen, C.S. (2015). Bioarchaeology: Interpreting Behavior from the Human Skeleton, second edition. Cambridge: Cambridge University Press Ortner, D.J. (2003). Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains, second edition. Amsterdam: Academic Press. Shaw, H.M. & Benjamin, M. (2007). Structure-function relationships of entheses in relation to mechanical load and exercise. Scandinavian Journal of Medicine and Science in Sports 17, Villotte, S. & Knüsel, C.J. (2013). Understanding entheseal changes: Definition and life course changes. International Journal of Osteoarchaeology 23, Waldron, T. (2008). Palaeopathology. Cambridge: Cambridge University Press.

22 Γεωμετρική Μορφομετρική Ανάλυση Δρ. Μαρία-Ελένη Χοβαλοπούλου

23 Μορφομετρία Η μορφομετρία είναι η ανάλυση της ποικιλότητας της μορφολογίας και της συμμεταβολής της με άλλες μεταβλητές (παράγοντες) Μορφολογία: βασικό συστατικό του φαινότυπου των οργανισμών Η μορφομετρία από περιγραφική εξελίχθηκε σε «ποσοτική» επιστήμη Η παραδοσιακή (κλασική) μορφομετρία μετράει: γραμμικές αποστάσεις μεταξύ σημείων (π.χ. μήκος, πλάτος, ύψος) αναλογίες και γωνίες

24 Μειονεκτήματα παραδοσιακής μορφομετρίας: Α. Μέγεθος Οι γραμμικές αποστάσεις έχουν άμεση σχέση με τον παράγοντα μέγεθος Προσπάθειες για την ανάπτυξη μεθόδων για τη διόρθωση μεγέθους, έτσι ώστε να μπορούν να εξαχθούν μεταβλητές που να επηρεάζονται μόνο από το σχήμα και όχι από το μέγεθος και να μπορούν να επεξηγηθούν τα σχηματικά πρότυπα Πολλές μέθοδοι που δίνουν διαφορετικά αποτελέσματα (μικρή συμφωνία) Β. Ομολογία Είναι δύσκολο να εκτιμηθεί η ομολογία των γραμμικών αποστάσεων Πολλές γραμμικές αποστάσεις (όπως το μέγιστο πλάτος) δεν καθορίζονται από ομόλογα σημεία

25 Γ. Περιγραφή σχήματος Συχνά οι μετρήσεις που παίρνονται από δύο διαφορετικά σχήματα δίνουν τα ίδια αποτελέσματα, επειδή τα δεδομένα δεν περιέχουν την ακριβή θέση από την οποία λήφθηκαν οι μετρήσεις Παράδειγμα: αν το μέγιστο μήκος και το μέγιστο πλάτος έπρεπε να μετρηθούν σε ένα οβάλ σχήμα και ένα δάκρυ, τα δύο αυτά αντικείμενα θα μπορούσαν να έχουν ίδια μέγιστα, παρόλα αυτά όμως είναι εμφανώς διαφορετικά από πλευράς σχήματος Επομένως, η στατιστική ισχύς για τη διάκριση των σχημάτων είναι πολύ χαμηλότερη από ότι θα έπρεπε να είναι

26 Δ. Απεικόνιση Δεν είναι δυνατόν να δημιουργήσει κανείς τη γραφική αναπαράσταση του σχήματος από τις μετρήσεις που έχουν ληφθεί, δηλαδή απλά και μόνο από τις γραμμικές αποστάσεις Έτσι, ορισμένες πτυχές του σχήματος χάνονται Η αναζήτηση εναλλακτικών μεθόδων ποσοτικοποίησης και ανάλυσης της μορφολογίας του σχήματος οδήγησε σε: Νέου τύπου δεδομένα Νέες μεθόδους ανάλυσης τέτοιων δεδομένων: i. Μέθοδοι περίγραμματος (outline) μιας δομής ii.μέθοδοι αναφορικών σημείων Γεωμετρική Μορφομετρία

27 Μέθοδοι αναφορικών σημείων Συλλογή δεδομένων με τη μορφή διδιάστατων και τριδιάστατων συντεταγμένων αναφορικών σημείων αποτελούν τους μετρικούς χαρακτήρες στις σύγχρονες τεχνικές ανάλυσης Πλεονεκτήματα διατήρηση γεωμετρικής πληροφορίας για τις σχετικές θέσεις των συντεταγμένων των σημείων δυνατή η συνδυασμένη χρήση πολυμεταβλητών στατιστικών μεθόδων και μεθόδων άμεσης οπτικοποίησης μιας βιολογικής μορφής

28 Όργανα μέτρησης και μετρικά δεδομένα Γεωμετρικής Μορφομετρίας Σε αυτήν καθώς και στην επόμενη διαφάνεια παρατίθενται ορισμένα από τα όργανα ό μέτρησης και τα αντίστοιχα μετρικά δεδομένα 3D laser scanner 3D microscribe

29 CT scan Φωτογραμμετρία

30 Διάκριση Αναφορικών Σημείων Τύπος Ι (ανατομικά αναφορικά σημεία) καθορίζονται από την ανατομία των οστών του κρανίου σημεία στα οποία συναντώνται τρείς δομές κέντρα «αρκετά μικρών» εγκλεισμάτων (όπως nasion, bregma, lambda) Είναι πάντα βιολογικά και γεωμετρικά ομόλογα σημεία

31 Διάκριση Αναφορικών Σημείων Τύπος ΙΙ (αναφορικά σημεία) σημεία στα οποία εντοπίζονται μέγιστα καμπυλότητας ή άλλων τοπικών μορφογενετικών χαρακτηριστικών (όπως basion, opisthion) Δεν είναι σχεδόν ποτέ βιολογικά ομόλογα σημεία, αλλά είναι πάντα γεωμετρικά ομόλογα

32 Τύπος ΙΙΙ (αναφορικά σημεία) πρόκειται για ακραία σημεία (όπως gnathion, pogonion, gonion, glabella, orbitale, euryon) Δεν είναι σχεδόν ποτέ βιολογικά ομόλογα σημεία, αλλά είναι πάντα γεωμετρικά ομόλογα Αναφορικά σημεία (τετράγωνα) Ψευδοαναφορικά σημεία (κύκλοι) Τύπος ΙV (ψευδοαναφορικά σημεία) σημεία σε καμπύλες κορυφογραμμών και καμπύλες οι οποίες ορίζουν επίπεδα συμμετρίας Τύπος V (ψευδοαναφορικά σημεία) σημεία σε επιφάνειες

33 Περιορισμοί και δυνατότητες οργάνων συλλογής δεδομένων Οι μετρήσεις που υπολογίζονται από δεδομένα που συλλέγονται με digitizer είναι: πιο ακριβείς για τον Τύπο Ι αναφορικών σημείων και λιγότερο ακριβείς για τον Τύπο ΙΙΙ αναφορικών σημείων Για τις μετρήσεις που υπολογίζονται από δεδομένα που συλλέγονται βάσει τριδιάστατων μοντέλων (laser scanner, φωτογραμμετρία) διδιάστατων μοντέλων (ct scans και τομές από 3D μοντέλα): ισχύει το αντίθετο Τα αναφορικά σημεία Τύπου ΙΙΙ καθορίζονται με γεωμετρικά κριτήρια ακριβής εντοπισμός τους με λογισμικά ανάλυσης 2D και 3D μοντέλων Τα αναφορικά σημεία Τύπου Ι καθορίζονται με βιολογικά κριτήρια και δεν παρουσιάζουν πάντα έντονη οπτική αντίθεση δύσκολος ο εντοπισμός τους με λογισμικά ανάλυσης 2D και 3D μοντέλων Τα ψευδοαναφορικά σημεία δεν συλλέγονται με digitizer

34 Ανάλυση αναφορικών σημείων Η άμεση ανάλυση των συντεταγμένων των αναφορικών σημείων είναι ακατάλληλη Η επίδραση της ποικιλότητας στη θέση, στον προσανατολισμό και στην κλίμακα των δειγμάτων παραμένει Γενικευμένη Ανάλυση Προκρούστη για να «αφαιρεθεί» η ποικιλότητα «μη-σχήματος» Πρόκειται για μια μέθοδο ελαχίστων τετραγώνων, βάσει της οποίας όμοια δείγματα υπερτίθενται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο παραμερίζοντας: τη θέση την κλίμακα τον προσανατολισμό των αρχικών (μη επεξεργασμένων) δεδομένων Η κλίμακα του κάθε δείγματος αποθηκεύεται ως μια μεταβλητή, η οποία ονομάζεται «Κεντροειδές» (Centroid Size) Οι μεταβλητές που προκύπτουν από την υπέρθεση Προκρούστη, μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως μεταβλητές σχήματος για περαιτέρω στατιστικές αναλύσεις

35 Η υπέρθεση Προκρούστη αποτελείται από τρία στάδια: (1) Μετάθεση των δειγμάτων, έτσι ώστε να μοιράζονται το ίδιο «κέντρο» (2) Ισομορφική Διαβάθμιση των δειγμάτων, ώστε να έχουν όλα το ίδιο «Κεντροειδές» (3) Περιστροφή των δειγμάτων

36 Η εξέλιξη της Γεωμετρικής Μορφομετρίας έχει οδηγήσει στην: Βελτίωση της κατανόησης των μεθόδων Αύξηση της χρήσης της για τη διερεύνηση υποθέσεων Δημιουργία νέων μεθόδων όπως τα κυλιόμενα ψεύδοαναφορικά σημεία που επιτρέπουν το συνδυασμό δεδομένων από περιγράμματα και αναφορικά σημεία στην ίδια ανάλυση, και παρέχουν πιο πλούσια περιγραφή του σχήματος Σαφέστερα κριτήρια επιλογής της πιο κατάλληλης μεθόδου ανάλυσης των δεδομένων Ανάπτυξη νέων βιολογικών ερωτημάτων και νέων εφαρμογών Τι δεν μας λέει η μορφομετρία: Το τι σημαίνουν το «μεγάλο», η «διαφορά» ή το σχήμα Αυτό το καθορίζουμε εμείς

37 Προτεινόμενη Βιβλιογραφία Adams DC, Rohlf FJ, Slice DE Geometric morphometrics: ten years of progress following the 'revolution'. Italian Journal of Zoology 71:5-16. Bookstein F Morphometric Tools for Landmark Data: Geometry and Biology. Cambridge: Cambridge University Press. Sholts SB, Flores L, Walker PL, Wärmländer SKTS Comparison of Coordinate Measurement Precision of Different Landmark Types on Human Crania Using a 3D Laser Scanner and a 3D Digitiser: Implications for Applications of Digital Morphometrics. International Journal of Osteoarchaeology 21(5): Slice DE Geometric morphometrics. Annual Review of Anthropology 36: