ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ο ΚΗΠΟΣ ΩΣ ΜΕΣΟ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ-ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΕ ΚΕΝΤΡΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

Transcript

1 Τ.Ε.Ι. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ & ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ & ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ο ΚΗΠΟΣ ΩΣ ΜΕΣΟ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ-ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΕ ΚΕΝΤΡΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΑΡΙΑ,ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΦΟΙΤΗΤΕΣ: ΓΚΕΣΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΟΦΕΑ ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΑΜΑ 2014

2 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΙ ΚΗΠΟΙ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ιστορική αναδρομή Σύγχρονες απόψεις Κατάσταση στην σύγχρονη Ελλάδα Ανθρωποκεντρική θεραπεία Θεραπευτικός Κήπος - Ορισμός (Healing garden) ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΨΥΧΟΣΥΝΘΕΣΗ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ Η επίδραση της φύσης στη σωματική, ψυχική και συναισθηματική υγεία του ατόμου Οι ηρεμιστικές επιδράσεις του πράσινου και του φυσικού τοπίου Θεωρητική εξήγηση της επίδρασης του πράσινου και του τοπίου στον ανθρώπινο οργανισμό και την ψυχοσύνθεση του ατόμου Η σημασία της ύπαρξης παραθύρων στους χώρους νοσηλείας Οι θεραπευτικές ιδιότητες του φωτός ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΩΝ ΚΗΠΩΝ Ανάλογα με την κεντρική ιδέα σχεδιασμού ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΡΧΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ, ΧΡΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΩΝ ΚΗΠΩΝ Βασικές αρχές εννοιολογικού σχεδιασμού Αρχές σχεδιασμού επί των κατασκευαστικών λεπτομερειών ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θεραπευτική κηπουρική Ιστορική αναδρομή στην θεραπευτική κηπουρική Πως συνδράμει η άσκηση της κηπουρικής στην υγεία των ασθενών Στόχοι που επιτυγχάνονται μέσω της θεραπευτικής κηπουρικής Συνήθεις δραστηριότητες που πραγματοποιούνται κατά την αγωγή κηπουρικής Επιλογή φυτών και καλλιεργητικές τεχνικές Τρόποι διευκόλυνσης των ασθενών για την άσκηση της κηπουρικής ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΙ ΚΗΠΟΙ ΣΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

4 6.1 Σύντομη ιστορική αναδρομή στους κήπους νοσηλευτικών ιδρυμάτων Παραδείγματα νοσηλευτικών κέντρων Παράδειγμα 1: Θεραπευτικός κήπος στο Mount Zion Clinical Cancer Center, Σαν Φρανσίσκο, Καλιφόρνια.. 67 Παράδειγμα 2: Οι κήποι στο Lucas Gardens School, New South Wales, Αυστραλία Παράδειγμα 3: Graham Garden, Saanich Peninsula Hospital, Vistoria, British Columbia στον Καναδά ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΝΆΛΥΣΗ ΠΕΡΙΟΧΉΣ ΜΕΛΈΤΗΣ Γεωγραφική θέση και δυναμικό Αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης Χρήσεις των χώρων του κέντρου αποκατάστασης Θέσεις θέας Χάρτης ροής ενέργειας Κυκλοφορία πεζών και οχημάτων ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΈΡΕΥΝΑ Επιλογή περιοχής έρευνας Σκοπός της έρευνας Σχεδιασμός έρευνας Μεθοδολογία ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΠΟΣΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Aνάλυση της έρευνας Αξιολόγηση και χρήση του υφιστάμενου εξωτερικού χώρου Αξιολόγηση υπάρχουσας βλάστησης Ψυχολογικές επιπτώσεις του φυσικού τοπίου: Κατηγοριοποίηση ασθενών και οφέλη τους από την έξοδο στον κήπο Αποτελέσματα της έρευνας ΚΕΦΑΛΑΙΟ Διαμόρφωση Κεντρο Αποκαταστασης Αναβιωση Βασικές αρχές σχεδιασμού θεραπευτικών κήπων Βασική ιδέα σχεδιασμού Σχεδιαστική πρόταση ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ) Ξενόγλωσση ) Ελληνική ) Πηγές από το διαδίκτυο

5 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΠΙΝΑΚΕΣ ΦΥΤΕΥΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο άνθρωπος σήμερα προσπαθεί να αποδράσει δημιουργώντας μικρές ιδιωτικές οάσεις και είναι γενικά αποδεκτό ότι η επίδραση της φύσης στην ανθρώπινη συμπεριφορά αποφέρει ψυχική υγεία,ισορροπία,υγεία και ευημερία. Το νοσοκομείο ως ένας πολυσύνθετος χώρος θεραπείας οφείλει να σέβεται την ποιότητα ζωής κατά την διάρκεια της νοσηλείας και είναι εξίσου σημαντικός με την φαρμακευτική αγωγή. Έχει παρατηρηθεί ότι βασικές δραστηριότητες όπως το περπάτημα, η χαλάρωση και η αλλαγή παραστάσεων επιδρούν θετικά στην ταχύτερη βελτίωση της υγείας των ασθενών. Πολλές φορές οι ασθενείς κάτω από την πιθανότητα της νόσου και φορτισμένοι από την διαδικασία της διάγνωσης παρουσιάζουν εκρήξεις θυμού αλλά και επιθετικής συμπεριφοράς. Η νοσηλεία τους μέσα σε ένα ήρεμο φυσικό περιβάλλον μπορεί να τους βοηθήσει να ηρεμήσουν να γίνουν πιο υπομονετικοί και να ακολουθούν τις συστάσεις των γιατρών. Η ύπαρξη θέας φυσικού περιβάλλοντος από τα παράθυρα βοηθάει τους ασθενείς να νιώσουν πιο άνετα κατά την διάρκεια μίας εξέτασης ή την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων αυτής. Για όλα τα παραπάνω ένα σημαντικό ποσοστό του προσωπικού αυτών τον νοσοκομείων πιστεύει ότι ο ορθά σχεδιασμένος κήπος και η θέα αυτού από το εσωτερικό του κτηρίου αποτελούν μέσο βελτίωσης των συνθηκών παραμονής των ασθενών στο νοσοκομείο και τάσσεται υπέρ της δημιουργίας θεραπευτικών κήπων στα νοσηλευτικά ιδρύματα. Η Cooper Marcus (2001) χρησιμοποιεί τον όρο θεραπευτικός κήπος και προσδιορίζει εφτά συστατικά που τον χαρακτηρίζουν πλήρως: 1. Ορατότητα, 2. Αίσθημα ασφάλειας, 3. Φυσιολογική υποστήριξη, 4. Ευκαιρίες για επιλογές, 5. Αναζήτηση ιδιωτικότητας ή επαφής με άλλα άτομα, 6. Δέσιμο, 7. Επαφή με την φύση. 6

7 7

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΙ ΚΗΠΟΙ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1.1 Ιστορική αναδρομή Τα οφέλη που μπορεί να αποκομίσει το άτομο από την επαφή με την φύση έχουν αναγνωριστεί εδώ και αιώνες από μεγάλο πλήθος ανθρώπων. Πολιτισμοί όπως οι Αιγύπτιοι, οι Βαβυλώνιοι, οι Ασσύριοι κ.α., είχαν εντάξει τα δέντρα στις πόλεις καθώς και κήπους όπως και ιερά άλση. Ο αρχαίος ελληνικός πληθυσμός έφτασε σε τέτοιο υψηλό επίπεδο επειδή ήταν συνδεδεμένος με την φύση. Από τον Μεσαίωνα τα νοσοκομεία που λειτουργούσαν μέσα στα μοναστήρια χρησιμοποιούσαν τους κήπους ως μέσο θεραπείας. Τα δωμάτια των ασθενών είχαν πρόσοψη στην αυλή, η οποία εξασφάλιζε την ηλιοφάνεια, την παρουσία μικρής λίμνης, εποχικών ανθέων, χώρων για ξεκούραση ή περπάτημα. Σε αντίθεση τα άσυλα που νοσήλευαν ψυχιατρικούς ασθενείς ήταν σε άθλια κατάσταση και οι εγκλεισμένοι σε αυτά ήταν δεμένοι, υποσιτιζόμενοι και σε κάποιες περιπτώσεις επιδεικνύονταν σαν ζώα σε ζωολογικό κήπο. Κατά την περίοδο της Ανναγένησης όμως (15 ος -17 ος αιώνας) επικράτησε η λογική δίνοντας έμφαση στην ανθρώπινη ευημερία και μοναδικότητα του ατόμου. Σύμφωνα με την λογική της Αναγέννησης οι άνθρωποι δεν είναι δαιμονισμένοι, αλλά ψυχικά ασθενείς και χρήζουν θεραπείας. Γιατρός ονόματι Πινέλ οργάνωσε αυτό που ονομάστηκε κίνημα της ηθικής θεραπείας. Έβγαλε δηλαδή τις αλυσίδες από τους ασθενείς, τους έβαλε σε φωτιζόμενα δωμάτια και τους προέτρεψε να γυμνάζονται στην εξοχή ενώ τους φερόταν με ευγένεια και καλοσύνη. Στην Αγγλία ο Ουίλιαμ Τσουκ ίδρυσε ένα ίδρυμα ηθικής θεραπείας, στο οποίο οι ασθενείς μιλούσαν για τα προβλήματα τους, δούλευαν και προσεύχονταν. Τον 18 ο αιώνα οι πρώτοι οι οποίοι ασχολήθηκαν με την βελτίωση της θεραπείας των ασθενών κατ επέκταση και των χώρων αυτών ήταν η Dorothea Linde Dix ( ) και ο Horace Mann, οι οποίοι πρότειναν κάποιες βασικές αρχές στο νομοθετικό σώμα της Αμερικής για τον σωστό σχεδιασμό των χώρων των ιδρυμάτων. Ο σπουδαίος ψυχίατρος Thomas Kirkbride ( ) υπέδειξε πως πρέπει να κατασκευάζονται τα νοσοκομεία, αλλά και 26 προϋποθέσεις που πρέπει να τηρούνται (π.χ. τα νοσοκομεία θα πρέπει να βρίσκονται κοντά στην πόλη, να έχουν τουλάχιστον 3 στρέμματα κήπο, να υπάρχουν παράθυρα με θέα στα δωμάτια των ασθενών κ.τ.λ.) Στα μέσα του 18 ου αιώνα αλλά και στις αρχές του 19 ου οι εξωτερικοί χώροι των νοσοκομείων έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην διανοητική βελτίωση των ασθενών, τους 8

9 ψυχασθενείς. Το κίνημα του Ρομαντισμού στην Ευρώπη έπαιξε σημαντικό ρόλο στον σχεδιασμό των εξωτερικών χώρων των νοσοκομείων. Στην Ευρώπη πολλά νοσηλευτικά ιδρύματα πρόσθεσαν στα θεραπευτικά προγράμματα τους και την θεραπευτική κηπουρική (Horticultural Therapy) με στόχο να στρέψουν την προσοχή τους από την καταστροφή σε κάτι πιο δημιουργικό. Η ίδια τακτική άρχισε να ακολουθείται και από τους Αμερικανούς θεραπευτές από το Δυστυχώς όμως τον 20 ο αιώνα λόγω της προόδου της ιατρικής επιστήμης, η εξέλιξη του πολιτισμού αλλά και κάποιες οικονομικές δυνάμεις οδήγησαν στην παραμέληση των εξωτερικών χώρων των νοσοκομείων καθώς και όλων των θετικών επιπτώσεων που έχουν στους ασθενείς Σύγχρονες απόψεις Οι Rachel και Stephan Kaplan (1983) υποστηρίζουν ότι το περιβάλλον των νοσοκομείων είναι αγχωτικό διότι εκ των πραγμάτων θεωρείται πολύπλοκο και μη φιλικό. Θεωρούν ότι η συνεχής έκθεση σε ένα τέτοιο περιβάλλον δημιουργεί πνευματική κόπωση. Για τον λόγο αυτό συστήνουν την έκθεση σε ένα λιγότερο πολύπλοκο φυσικό περιβάλλον, το οποίο θα ξεκουράζει τα άτομα και θα αναπτύσσει την συντροφικότητα και θα τους δίνει μικρότερο βάρος πληροφοριών. Είναι γενικά αποδεκτό ότι οι άνθρωποι όταν βρίσκονται κάτω από έντονο άγχος επιθυμούν το καταφύγιο ενός φυσικού τοπίου που θα τους κάνει να νιώσουν καλύτερα. Τοπία με νερό, γρασίδι, δέντρα, λουλούδια, πουλιά θεωρούνται πολύ χρήσιμα στους δραστηριοποιούμενους στα νοσηλευτικά ιδρύματα. Ο χώρος του νοσοκομείου θα πρέπει λοιπόν να είναι σωστά μελετημένος με δυνατότητα να παρέχει διαφορετικά περιβάλλοντα, ικανά να ανταποκρίνονται σε διαφορετικές ψυχολογικές καταστάσεις που νιώθει ο ασθενείς όπως ένταση, τάση φυγής, ηρεμία, διάθεση επικοινωνίας με τρίτους. Ενδιαφέροντα σκληρά υλικά κατάλληλα συνδυασμένα μπορούν να προσδώσουν άλλη οντότητα στον χώρο και να τον μεταμορφώσουν σε χώρο συνάντησης και επικοινωνίας. Σύμφωνα με μία έρευνα των Marcus & Barnes (1995) βασισμένη σε 143 επισκέπτες των κήπων του νοσηλευτικού ιδρύματος του Σαν Φρανσίσκο, Η.Π.Α., προέκυψε ότι οι ερωτώμενοι, αφού είχαν περάσει λίγο χρόνο στον κήπο, αισθάνονταν: Πιο γαλήνιοι και ήρεμοι (79%) Ανανεωμένοι και πιο δυνατοί (25%) Αποφασισμένοι, ικανοί να πάρουν αποφάσεις (22%) 9

10 Πολύ πιο θετικοί και καλύτεροι (19%) Θρησκευτική και πνευματική αλλαγή (6%) Καμία αλλαγή (5%) Μέχρι τώρα τα ιδρύματα παροχής φροντίδας για την νόσο του Alzheimer δεν έχουν εστιάσει στο εξωτερικό περιβάλλον και στην ανάγκη να ενθαρρύνουν τους ασθενείς να περνάνε χρόνο έξω στον καθαρό αέρα και την λιακάδα. Προσεκτικά σχεδιασμένα περιβάλλοντα ιδρυμάτων είτε εσωτερικοί είτε εξωτερικοί χώροι βοηθούν στην μείωση της διαταραγμένης συμπεριφοράς όπως είναι η ανυπομονησία, η οργή. Φτωχά σχεδιασμένα περιβάλλοντα αντίθετα ενισχύουν αυτού του είδους τις συμπεριφορές και συνεισφέρουν στον αποπροσανατολισμό και την σύγχυση. Ειδικά για τις κατηγορίες των παιδιών αλλά και των ψυχικά ασθενών ο κήπος μπορεί να αποτελέσει εργαλείο στα χέρια των εργοθεραπευτών οι οποίοι μπορούν να βρουν πολλά στοιχεία για την ανάπτυξη συζητήσεων η να αποκρυπτογραφήσουν την ψυχολογία τους ανάλογα με τις περιοχές αλλά και τα στοιχεία του χώρου που προτιμούν Κατάσταση στην σύγχρονη Ελλάδα Αν εξαιρέσουμε κάποια νοσηλευτικά ιδρύματα η κατάσταση του περιβάλλοντος χώρου στα Ελληνικά νοσοκομεία δεν είναι καλή αν και έχουν γίνει κάποιες προσπάθειες τα τελευταία χρόνια. Γενικότερα παρατηρείται: Δυσκολία πρόσβασης: Υπάρχει έλλειψη υποδομών που εξυπηρετούν την πρόσβαση σε όλες τις δομές του εξωτερικού χώρου των ασθενών που κινούνται με καροτσάκι ή ατόμων με ειδικές ανάγκες, οι οποίοι περιορίζονται στην κυκλοφορία στο εσωτερικό των νοσοκομείων. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα οι πεζοί και τα αυτοκίνητα κινούνται μαζί στους δρόμους. Έλλειψη εκτεταμένων φυτικών όγκων: Παρατηρείται περιφερειακή κυρίως τοποθέτηση φυτικών ειδών με αποτέλεσμα την έλλειψη σκίασης.επίσης η έλλειψη εκτεταμένων φυτικών όγκων περιορίζει την δυνατότητα ύπαρξης χώρων χαλάρωσης και ηρεμίας. Λανθασμένες επιλογές φυτικών ειδών: Διαπιστώνεται η λανθασμένη επιλογή είτε αλλεργιογόνων φυτικών ειδών είτε ειδών με ακανθώδη στελέχη ή με δηλητηριώδεις καρπούς που τα καθιστούν επικίνδυνα και ακατάλληλα για χρήση στους χώρους αυτούς. Ακατάλληλα δομικά υλικά: Σε αρκετές περιπτώσεις λόγω περιορισμών από άποψη προϋπολογισμού χρησιμοποιούνται δομικά υλικά που παρουσιάζουν αδυναμίες τόσο από 10

11 αισθητική πλευρά όσο και ανθεκτικότητας με συνέπεια ένα βραχυπρόθεσμο αποτέλεσμα με υψηλό κόστος συντήρησης ίσως και αντικατάστασης. Εν κατακλείδι η δημιουργία ενός σωστά σχεδιασμένου κήπου στα νοσηλευτικά ιδρύματα και ιδιαίτερα στα Ψυχιατρικά, Ογκολογικά, Παιδιατρικά, Ιδρύματα αναπήρων είναι επιτακτική ανάγκη.ο κήπος θα πρέπει να αποτελεί ένα ευχάριστο περιβάλλον με δυνατότητα χρήσης από όλους τους ασθενείς,να προάγει τις κοινωνικές επαφές, να παρουσιάζει ένα ενδιαφέρον φυτικό τοπίο και επιπλέον να είναι σχεδιασμένος με τρόπο ώστε να παρέχει μία ειδυλλιακή εικόνα της φύσης. Ο συνδυασμός των στοιχείων που συνθέτουν τον κήπο ενός νοσηλευτικού ιδρύματος, μπορεί να αποτελέσει αγχολυτικό και καταπραϋντικό μέσο ικανό να βοηθήσει τον κάθε άνθρωπο όχι μόνο στο να αλλάξει η διάθεση του αλλά και να συντελέσει στην ταχύτερη αποθεραπεία του. 1.2 Ανθρωποκεντρική θεραπεία Παρά όμως τα πολλά τεχνολογικά και επιστημονικά επιτεύγματα της συμβατικής ιατρικής, υπάρχουν ασθενείς που δεν μπορούν να βοηθηθούν από αυτήν. Σε αντίθεση με τη συμβατική ιατρική, η ανθρωποκεντρική ιατρική βλέπει την ασθένεια ολιστικά και πρεσβεύει ότι η θεραπεία πρέπει να γίνεται με τη θέληση και τη προσπάθεια του ασθενούς. Η επικέντρωση της θεραπείας είναι στον ασθενή και όχι στην ασθένεια, έτσι η ποιότητα ζωής του, η συναισθηματική του ευφορία και η θετική αντιμετώπιση της κατάστασής του αποτελούν βασικές αρχές. Εξάλλου Οργανισμοί-ιδρύματα, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (W.H.O.), έχουν αναγνωρίσει ότι η υγεία πρέπει να αντιμετωπίζεται ολιστικά και ότι το κλειδί είναι η διατήρηση της ποιότητας ζωής. Ο κήπος στην ανθρωποκεντρική θεραπεία έχει τρεις βασικούς στόχους: πρώτον να δώσει κοινωνική στήριξη και αποκατάσταση σε άτομα που δεν έχουν αντιδράσει σε άλλες θεραπείες, δεύτερον να δημιουργήσει ένα περιβάλλον που να προωθεί την κοινωνική επαφή και δραστηριότητα και να δώσει ένα αίσθημα χρησιμότητας και έννοιας και τρίτον να συμβάλλει στο να νιώσουν μέρος του συνόλου. Οι ασθένειες που φαίνεται να αντιδρούν σε αυτή τη σύνθεση συμβατικής και συμπληρωματικής θεραπείας είναι η πολλαπλή σκλήρυνση, ο καρκίνος, η νόσος Πάρκινσον και οι ψυχολογικές διαταραχές. Στο κέντρο θεραπείας Blackthorn Medical Center, στο Kent της Αγγλίας, το αγγλικό εθνικό σύστημα υγείας εντυπωσιάστηκε τόσο πολύ με τα αποτελέσματα, που καλύπτει το 70% του κόστους της θεραπείας στο συγκεκριμένο ίδρυμα. Για το λόγο αυτό τον τελευταίο καιρό παρατηρείται στροφή στην άποψη για την ωφέλεια των αντίστοιχων κήπων, οι σχεδιαστές άρχισαν να ξανασκέφτονται τους ασθενείς ως 11

12 ολότητα και τους απασχολεί η ποιότητα ζωής τους. Επιπλέον, το κοινό που ενδιαφέρεται περισσότερο για την ιατρική του περίθαλψη, είναι πιο ενημερωμένο και έχει πολλές φορές την ευχέρεια να επιλέξει τον τόπο νοσηλείας του. Τα νοσοκομεία κατανόησαν αυτήν την τάση και σε απάντηση των απαιτήσεων των ασθενών, που επιλέγουν το χώρο περίθαλψής τους, άρχισαν να επανεξετάζουν τις υπηρεσίες που προσφέρουν. Το μεγαλύτερο ποσοστό των νοσοκομειακών συνδικάτων της Ουαλίας είναι πλέον πεπεισμένο, ότι ένας καλά σχεδιασμένος και διατηρημένος κήπος αντανακλά την ποιότητα της περίθαλψης και θεραπείας, που δέχονται οι ασθενείς και εκδηλώνεται με το ρητό τους περίθαλψη μέσω της ποιότητας του περιβάλλοντος". Πολλά νοσοκομεία ανέπτυξαν εξειδικευμένες περιοχές περίθαλψης που μπορούν να προβάλλουν ως διαφήμισή τους, για παράδειγμα κλινικές για διατροφικές διαταραχές, αθλητικά ατυχήματα, αποτοξίνωση, γηριατρική. Πολλές φορές απαιτούν νέες κατασκευές και τροποποίηση του τεχνοκρατικού μοντέλου περίθαλψης. Κάποιες κατηγορίες ιατρικών κέντρων, που ειδικεύονται στην περίθαλψη αντί για τη θεραπεία των ασθενών τους π.χ. νοσοκομεία ανίατων περιπτώσεων, κλινικές για άτομα με Alzheimer, αγκάλιασαν την ιδέα με ενθουσιασμό, καθώς είδαν την ανάγκη της ύπαρξης κήπου και οικείας εμφάνισης του χώρου. Ως αποτέλεσμα, θεραπευτικοί κήποι έχουν αρχίσει να εμφανίζονται στους νοσοκομειακούς χώρους και στους χώρους περίθαλψης ατόμων που χρήζουν ιδιαίτερης αντιμετώπισης. 1.3 Θεραπευτικός Κήπος - Ορισμός (Healing garden) Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προσδιορίζει την «υγεία» όχι μόνο ως την απουσία ασθένειας ή αναπηρίας αλλα και ως κατάσταση ολοκληρωτικής φυσικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας. Κατά καιρούς έχουν δοθεί διάφορες ερμηνείες της φράσης «θεραπευτικός κήπος». Υπάρχουν πολλοί οι οποίοι θεωρούν ότι ο οποιοσδήποτε κήπος είναι θεραπευτικός, διότι υπάρχει βαθιά ριζωμένη η αντίληψη ότι και μόνο η επαφή με τη φύση δίνει οφέλη στη σωματική και την ψυχική υγεία. Όμως η ανάρρωση των ασθενών μπορεί να επιταχυνθεί, αν οι τελευταίοι αισθάνονται χαλαρωμένοι και άνετοι μέσα σε ένα περιβάλλον που δεν είναι πιεστικό αλλά προστατευτικό και εύκολο στην κατανόηση και στο χειρισμό. Ο σχεδιασμός του δεν πρέπει να βασίζεται μόνο στα γενικότερα στερεότυπα, τις αντικειμενικές ανάγκες και τους τρόπους χρήσης, ούτε να συνδέεται αποκλειστικά με τις φυσικές, οικολογικές, κοινωνικές και οικονομικές πτυχές ενός χώρου. Η προσθήκη της πνευματικής διάστασης προσθέτει θεραπευτικές ιδιότητες στο τοπίο, καθώς αυτό πέρα από το αισθητικό 12

13 φέρει και ψυχολογικό φορτίο. Ο χώρος θα πρέπει να σχεδιαστεί με τρόπο, ώστε να διευκολυνθεί μια διαδικασία, αυτή της ίασης. Όπως αναφέρεται κατά τον Eckerling (1996, Guidelines for designing healing gardens) ο θεραπευτικός κήπος είναι ένας κήπος σχεδιασμένος να κάνει τους ανθρώπους να νιώθουν καλύτερα. Οι κήποι αυτοί αποτελούν μια προσπάθεια να βελτιωθεί το νοσοκομειακό περιβάλλον, όχι μόνο από αισθητικής πλευράς, αλλά περισσότερο ως προσπάθεια να αντιμετωπιστεί η ασθένεια. Οι χώροι αυτοί θα πρέπει να έχουν σχεδιαστεί ενσυνείδητα ως θεραπευτικοί και θα πρέπει να αποδίδουν, ανάλογα με την περίσταση, κατευναστικές, χαλαρωτικές ή επανορθωτικές επιδράσεις στην πλειονότητα των χρηστών. Η ουσία είναι οι χρήστες να νιώθουν ασφάλεια, λιγότερο άγχος, πιο άνετα και αναζωογονημένοι. Παλαιότερα, θεραπευτικοί κήποι θεωρούνταν μόνον οι κήποι, οι οποίοι σχετίζονταν με νοσοκομεία, οίκους ευγηρίας, ψυχιατρικές κλινικές, κλινικές ημέρας (day care facilities), κλινικές αποκατάστασης και άλλα ιδρύματα. Η σύγχρονη αντίληψη του θεραπευτικού κήπου αγκαλιάζει πλέον όλους τους χώρους, ακόμη και τους ιδιωτικούς κήπους. Μια πληθώρα βιβλίων έχουν εκδοθεί τον τελευταίο καιρό με αντικείμενό τους τον κήπο ως χώρο φυσικού θεράποντα, καταφυγίου, βάλσαμου από την εντατική ζωή του εικοστού-πρώτου αιώνα. Υπάρχει όμως μία μεγάλη ειδοποιός διαφορά μεταξύ των θεραπευτικών κήπων που απευθύνονται σε όλους και αυτών που απευθύνονται σε άτομα που παρουσιάζουν προβλήματα υγείας. Την πρώτη κατηγορία θεραπευτικών κήπων πολλοί συγγραφείς την διαφοροποιούν και την χαρακτηρίζουν «κήπους ευεξίας» (wellness gardens), καθώς βοηθούν τους υγιείς ανθρώπους να παραμείνουν υγιείς. Οι κήποι ευεξίας προορίζονται κατά το μεγαλύτερο ποσοστό σε λίγους, εάν όχι σε ένα μόνο χρήστη και τις περισσότερες φορές ο σχεδιασμός και η δημιουργία τους καθορίζεται περισσότερο από τις ιδιωτικές προτιμήσεις του κατέχοντα. Στην παρούσα μελέτη ως θεραπευτικοί κήποι θα αναφέρονται οι κήποι, οι οποίοι δημιουργούνται για τα διάφορα ιδρύματα και όχι οι ιδιωτικοί κήποι. Όσον αφορά τη δημιουργία θεραπευτικών κήπων μέσα σε νοσηλευτικά ιδρύματα, οι βασικές ανάγκες στις οποίες θα πρέπει να ανταποκρίνεται ένας θεραπευτικός κήπος είναι: Να αποτελεί ένα ενδιαφέρον περιβάλλον για τα νοσηλευόμενα άτομα Να αποτελεί ένα ήρεμο περιβάλλον για τον εξωτερικό ασθενή που προσέρχεται για εξετάσεις Να αποτελεί μία πράσινη όαση για το φορτισμένο προσωπικό Να αποτελεί ένα άσυλο για τους πενθούντες ή καταπονημένους συγγενείς 13

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΨΥΧΟΣΥΝΘΕΣΗ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ 2.1 Η επίδραση της φύσης στη σωματική, ψυχική και συναισθηματική υγεία του ατόμου Με το πέρασμα των αιώνων έχει θεωρηθεί οτι η φύση έχει δυνατότητες επούλωσης. Τα φυτά, το φως του ήλιου και άλλα στοιχεία της φύσης έχουν συχνά ενσωματωθεί στην υγειονομική περίθαλψη ως θεραπευτικό συμπλήρωμα για να βελτιωθεί η ατμόσφαιρα για τους ασθενείς, το προσωπικό και τους επισκέπτες (Lewis 1996 Gerlach-Spriggs, Kaufman & Warner 1998 Marcus Cooper & Barnes 1999). Η βιβλιογραφική έρευνα δείχνει ότι η επαφή με το φυσικό περιβάλλον μπορεί να οδηγήσει σε βελτίωση της υγείας. Επίσης μελέτες για την υγειονομική περίθαλψη του πληθυσμού έχουν μετρήσει την ένταση των μυών, την αρτηριακή πίεση, τον καρδιακό ρυθμό, την ανοσολογική απόκριση, καθώς και την συναισθηματική κατάσταση, την ικανότητα προσοχής και άλλους δείκτες της ψυχολογικής κατάστασης (Hartig, Mang & Evans, 1991, Ulrich et al., 1991, Ulrich & Parsons, 1992, Ulrich, 1999). Έρευνες του Ρότζερ Ούρλιχ από το Πανεπιστήμιο του Τέξας, δείχνουν ότι η θέα ενός πάρκου ξεπερνά την αισθητική απόλαυση και ενισχύει την πνευματική και συναισθηματική ευεξία, μειώνει το στρες και σε συγκεκριμένες περιπτώσεις βελτιώνει την υγεία. Άτομα που ανάρρωναν έπειτα από εγχείρηση σε δωμάτιο με θέα πάρκο, χρειάστηκαν λιγότερες ημέρες και λιγότερα παυσίπονα για να ανακάμψουν, ενώ ήταν πολύ πιο καλοδιάθετοι από άλλους που βρίσκονταν σε σκοτεινά δωμάτια χωρίς θέα. Σε μια άλλη έρευνα, όπου μετρήθηκαν οι χτύποι της καρδιάς, βρέθηκε ότι σε ένα δωμάτιο αναμονής που «έβλεπε» σε τοίχο οι ασθενείς αισθάνονταν πιο αγχωμένοι και στρεσαρισμένοι από αυτούς σ ένα άλλο δωμάτιο που έβλεπε σε δέντρα ή είχε θέα τα μακρινά βουνά. Μελέτη του Ερευνητικού Κέντρου OPEN space του Κολεγίου του Εδιμβούργου απέδειξε ότι η γειτνίαση ή η θέα σε χώρους με πράσινο, πλούσια βλάστηση, ποικιλία φυτών και νερό αυξάνει τις δυνατότητες ξεκούρασης. Οι δραστηριότητες σε τέτοιους χώρους καταπολεμά την πίεση της σύγχρονης ζωής, αναπτύσσει όλες τις αισθήσεις και μειώνει τον κίνδυνο της κατάθλιψης και των άλλων ψυχικών ασθενειών. Ο Hartig (1991) διατύπωσε το θεώρημα ότι η φύση έχει χαλαρωτική ικανότητα, επειδή είναι ένας χώρος, που δεν προκαλεί πνευματική καταπόνηση. Πολλές καθημερινές δραστηριότητες απαιτούν επικεντρωμένη προσοχή. Οι πνευματικές εργασίες 14

15 απαιτούν χειρισμό, απομνημόνευση και επαναπροσδιορισμό των πληροφοριών και ερεθισμάτων, που συνεπάγονται αύξηση των παλμών. Αντίθετα εργασίες που απαιτούν μόνο την παρατήρηση, είναι πολύ πιο ξεκούραστες, μειώνουν σε φυσιολογικά επίπεδα τους σωματικούς ρυθμούς και κατά κάποιον τρόπο εξισορροπούν τα αποτελέσματα της πνευματικής κόπωσης (Ulrich, 1981). Ο εγκέφαλος διεγείρεται και ταυτόχρονα ηρεμεί από τη φύση, φαίνεται να επεξεργάζεται πληροφορίες από το φυσικό περιβάλλον πιο άνετα απ ό,τι το τεχνητό, χωρίς να χρειάζεται να τις αποκωδικοποιεί. Για να αποδείξει τα παραπάνω ο Hartig (1991) πραγματοποίησε το παρακάτω πείραμα: δημιούργησε άγχος σε άτομα μέσω μιας πολύ απαιτητικής πνευματικής εργασίας και μετά μέτρησε το χρόνο ανάρρωσης έπειτα από α) μια βόλτα 40 λεπτών σε ένα πάρκο κοντά στην πόλη β) 40 λεπτών περπάτημα σε μια ωραία περιοχή της πόλης και γ) ανάγνωση περιοδικών ή χαλάρωση με μουσική. Τα αποτελέσματα έδειξαν, ότι τα άτομα που περπάτησαν στη φύση ήταν σε πιο καλή συναισθηματική κατάσταση από τους άλλους και ανάρρωσαν πιο γρήγορα και ολοκληρωτικά. 2.2 Οι ηρεμιστικές επιδράσεις του πράσινου και του φυσικού τοπίου Πολύ μεγάλης σημασίας είναι τα αποτελέσματα ερευνών, που έχουν σχέση με την επίδραση της ύπαρξης φυτών ή φυσικού περιβάλλοντος στην αύξηση της αντοχής και της ανεκτικότητας. Η ψυχολογική και σωματική ανάρρωση, μετά από άσκηση ελαφριάς πνευματικής πίεσης κάτω από διάφορες περιβαλλοντικές συνθήκες, είναι πιο ταχεία και πλήρης όταν το άτομο βρίσκεται σε περιβάλλον με κυρίαρχη τη βλάστηση από ό,τι σε αστικό περιβάλλον (Parsons, 1990). Σε μία τέτοια έρευνα τοποθετήθηκαν φυτά κατά διαστήματα στην αίθουσα αναμονής ενός νοσοκομείου (εικ. 1 και 2). Με τη χρήση ερωτηματολογίου και παρατήρησης προσδιορίστηκε ότι οι ασθενείς αισθάνονταν πιο άνετα, όταν υπήρχαν τα φυτά, επίσης διάλεγαν και διαφορετικά καθίσματα έτσι, ώστε να είναι πιο κοντά σε αυτά. Ένα παρόμοιο συμπέρασμα εξήχθη και από την επίδραση που έχει η ύπαρξη απεικονίσεων φύσης στην οροφή σε ισχυρά πιεσμένους ασθενείς πάνω σε φορείο, που περιμένουν να εισέλθουν στο χειρουργείο για επέμβαση. Οι ασθενείς ένιωσαν μικρότερη ψυχολογική πίεση τις ημέρες που υπήρχε η τοιχογραφία της φύσης, σε σύγκριση με τις ημέρες που ο τοίχος ήταν άδειος (Cooper-Marcus & Barnes, 1999). 15

16 Εικόνα 1 και 2. Σύγκριση δύο παρόμοιων αιθουσών αναμονής. Η αίθουσα με τα φυτά και τον πίνακα που εικονίζει φύση αποδίδει πιο θετικά συναισθήματα από ότι η δεύτερη με τον πίνακα αφηρημένης τέχνης. 2.3 Θεωρητική εξήγηση της επίδρασης του πράσινου και του τοπίου στον ανθρώπινο οργανισμό και την ψυχοσύνθεση του ατόμου Υπάρχουν τρεις σχολές που συσχετίζουν τη θεραπεία με τον κήπο: η Σχολή των Θεραπευτικών Κήπων (Ηealing Gardens School), η Θεραπευτική Κηπουρική (Horticultural Therapy School) και η Σχολή της Συμπεριφοράς (Cognitive School). Η θεωρητική βάση της Σχολής των Θεραπευτικών Κήπων προτείνει ότι τα θεραπευτικά αποτελέσματα προέρχονται από την παραμονή και μόνο στον κήπο, από το σχέδιο και το περιεχόμενό του. Αντίθετα η θεωρητική βάση της Θεραπευτικής Κηπουρικής πηγάζει από τις θεραπευτικές ιδιότητες της άσκησης της κηπουρικής. Η Σχολή της Συμπεριφοράς (Cognitive School) διατείνεται ότι τα θεραπευτικά αποτελέσματα προέρχονται από ένα συνδυασμό εμπειριών μέσα στον κήπο, από τις ενέργειες μέσα σε αυτόν και από την προσωπικότητα του ατόμου και το παρελθόν του. Για να ερευνηθεί η δυνατότητα της κάθε σχολής να προβλέψει τη συμπεριφορά των ασθενών μέσα στον κήπο και κυρίως πόσο γρήγορα θα αναρρώσουν αυτοί, δημιουργήθηκε ένα κέντρο αποκατάστασης ασθενών στο Γεωργικό Πανεπιστήμιο του Alnarp της Σουηδίας (εικ. 3 και 4). Ο κήπος διαχωρίστηκε σε ξεχωριστούς χώρους με βάση τις τρεις σχολές. Εκτός όμως από τη διερεύνηση της διαφορετικότητας των αντιδράσεων και της χρήσης των κήπων, συγκρίθηκε η πρόοδος που παρουσίασαν οι ασθενείς του προγράμματος με την πρόοδο που παρουσίασαν παρόμοια άτομα, τα οποία ακολούθησαν τη συνήθη θεραπεία, η οποία περιελάμβανε μακροχρόνια παραμονή στην οικία τους και φαρμακοθεραπεία. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας έδειξαν ότι οι θετικές αλλαγές στη συμπεριφορά των ασθενών ήταν ραγδαίες στην περίπτωση της θεραπείας μέσω του κήπου. 16

17 Εικόνα 3 και 4. Απόψεις του Θεραπευτικού Κέντρου του Alnarp στη Σουηδία, όπου διεξήχθη η έρευνα για την επίδραση του πράσινου στον ανθρώπινο οργανισμό. 2.4 Η σημασία της ύπαρξης παραθύρων στους χώρους νοσηλείας Η σύγχρονη ζωή στις μεγαλουπόλεις γεμάτη από θορύβους και καυσαέρια προκαλεί ανησυχία και άγχος. «Η πόλη βλάπτει σοβαρά το μυαλό» ήταν το βασικό συμπέρασμα επιστημονικής μελέτης που διεξήγαγε το Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν. Ο άνθρωπος σήμερα, προσπαθεί να αποδράσει δημιουργώντας μικρές ιδιωτικές «οάσεις» και είναι γενικά αποδεκτό ότι η επίδραση της φύσης στην ανθρώπινη συμπεριφορά αποφέρει ψυχική ισορροπία, υγεία, ευφορία και ευδιαθεσία. Το νοσοκομείο ως ένας πολυσύνθετος λειτουργικός χώρος θεραπείας, οφείλει να σέβεται την ποιότητα ζωής κατά τη διάρκεια της νοσηλείας και είναι εξίσου σημαντικό αυτό με τη φαρμακευτική αγωγή. Το άγχος αποτελεί από μόνο του πρόβλημα, αλλά δημιουργεί και άλλες επιπλοκές, όπως την αύξηση της αρτηριακής πίεσης και του ρυθμού αναπνοής. Επίσης, επιδρά στην παραγωγή ορμονών, όπως η αδρεναλίνη και η ορμόνη του φλοιού των επινεφριδίων, που επηρεάζουν τη λειτουργία της καρδιάς και των αγγείων. Έχει διαπιστωθεί ότι υποδαυλίζει αρνητικές καταστάσεις, όπως η αϋπνία, η κατάχρηση φαρμάκων, η υπερένταση ή η κατάθλιψη. Παράλληλα, έχει παρατηρηθεί ότι η νοσηλεία ασθενών μέσα σε ένα ήρεμο φυσικό περιβάλλον μπορεί να τους βοηθήσει να ηρεμήσουν, να γίνουν πιο υπομονετικοί και να ακολουθούν πιο πιστά τις συστάσεις των ιατρών. Η ύπαρξη θέας φυσικού περιβάλλοντος από τα παράθυρα του νοσοκομείου βοηθάει τους ασθενείς να νιώσουν πιο άνετα κατά τη διάρκεια μιας εξέτασης ή ανακοίνωσης των αποτελεσμάτων αυτής. Τα παράθυρα για τους ασθενείς αποτελούν έναν τρόπο διαφυγής από την απομόνωση του νοσοκομείου. Έχουν τη δυνατότητα να ξεφύγουν και αποκτούν ένα ενδιαφέρον που μπορεί να είναι, είτε η παρακολούθηση 17

18 καθημερινών ασχολιών περαστικών και προσωπικού, είτε η παρατήρηση των ζώων και των φυτών που υπάρχουν στον κήπο, είτε η παρατήρηση των εναλλαγών του καιρού, της διαδοχής ημέρας/νύκτας και των εναλλαγών των εποχών (εικ. 5 και 6). Υπάρχει όμως και η περίπτωση που τα παράθυρα δε διαθέτουν καλή θέα, δεν παρουσιάζουν κανένα ενδιαφέρον και αποτελούν έναν αρνητικό παράγοντα στη διάθεση του ασθενούς. Είναι κλασική πλέον η έρευνα του Ulrich (1984), στην οποία χωρίστηκαν αντίστοιχοι ασθενείς σε ζευγάρια και, ενώ ο ένας από κάθε ζευγάρι έβλεπε από το δωμάτιό του τον κήπο του ιδρύματος, ο άλλος έβλεπε σε έναν ψηλό, γυμνό τοίχο. Στη συγκεκριμένη έρευνα, ο χρόνος ίασης των ασθενών που είχαν καλή θέα από τα παράθυρα ήταν μικρότερος από το χρόνο ίασης των ασθενών, οι οποίοι έβλεπαν στον τοίχο. Εικόνα 5 και 6: Η ύπαρξη θέας μέσα από τους θαλάμους αποκατάστασης στο κέντρο αποκατάστασης «Αναβίωση». 2.5 Οι θεραπευτικές ιδιότητες του φωτός Το φυσικό φώς αποτελεί την αρχαιότερη μορφή θεραπείας. Ρυθμίζει το βιολογικό μας ρολόι, καθορίζει την παραγωγή ορμονών και τις βιολογικές μας λειτουργίες, μειώνει την μετάδοση βακτηρίων και συμβάλει στη σωστή λειτουργία του ανθρωπίνου σώματος. Πολλές μορφές θεραπείας βασίζονται στις ιδιότητες του ηλιακού φωτός, όπως η λεγόμενη φωτοθεραπεία και η θεραπεία με έντονο φώς. Στο παρελθόν, αντίστοιχες μέθοδοι με φως χρησιμοποιήθηκαν και για τη θεραπεία της φυματίωσης του δέρματος, ενώ σήμερα είναι ευρέως γνωστή η χρήση των παραπάνω μεθόδων για ένα μεγάλο αριθμό ασθενειών, όπως η κατάθλιψη, ο καρκίνος, η επιθετική συμπεριφορά. 18

19 Πρόσφατες έρευνες έδειξαν την αποτελεσματικότητα της φωτοθεραπείας και σε ασθενείς που πάσχουν από το Σύνδρομο της Εποχικής Συναισθηματικής Διαταραχής (SAD syndrome Seasonal Affective Disorder Syndrome), που συνήθως ξεκινά στο τέλος του φθινοπώρου και εξαλείφεται στην αρχή του καλοκαιριού. Πρόκειται για το φαινόμενο της χειμερινής μελαγχολίας, ιδιαίτερα συχνό σε περιοχές με έλλειψη έντονου ηλιακού φωτός. Η καθημερινή υποβολή των ασθενών αυτών σε έντονο φώς, της τάξεως των lux για ένα χρονικό διάστημα μίας ώρας, επιβεβαίωσε πως βελτιώνει τη ψυχική τους διάθεση και τη συναισθηματική τους κατάσταση. Η θεραπεία με τη χρήση συγκεκριμένου μήκους κύματος του ορατού φάσματος της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας αποτελεί τη λεγόμενη χρωματοθεραπεία. Κάθε χρώμα καθορίζεται από τη δική του συχνότητα και αποτελεί μια μορφή ενέργειας, η οποία επηρεάζει τον ανθρώπινο οργανισμό. Στις αρχές της δεκαετίας του 90 αποδείχθηκε πως το μπλε φώς είναι ιδανικό για τη θεραπεία διάφορων ψυχολογικών προβλημάτων όπως η νευρική ανορεξία και η κατάθλιψη. Από την άλλη πλευρά, το κόκκινο φως είναι αποτελεσματικό για τη θεραπεία του καρκίνου, της δυσκοιλιότητας και της επούλωσης τραυμάτων (εικ. 7 και 8). Ευεργετικές είναι επιπλέον οι επιδράσεις της χρωματοθεραπείας για τους ασθενείς που πάσχουν από Alzheimer, καθώς βοηθάει στη ρύθμιση των περιόδων ύπνου και δραστηριότητας τους, με την έκθεση τους σε έντονο μπλε φώς κατά τις πρωινές ώρες μόλις ανατείλει ο ήλιος και λίγο πριν δύσει. Για πολλά χρόνια η χρωματοθεραπεία βρίσκονταν στην αφάνεια και το περιθώριο αποτελώντας μια θεραπευτική μέθοδο αμφιλεγόμενη για την αποτελεσματικότητα της. Σήμερα έχει εφαρμοστεί σε ένα μεγάλο φάσμα ασθενειών και έχει αποδειχτεί επιστημονικά η συμβολή της προς τους ασθενείς. Πρόκειται για μια θεραπεία που βρίσκεται σε απόλυτη αρμονία με το φυσικό κόσμο, αφού όλα όσα μας περιβάλλουν αποτελούνται από ένα συνδυασμό χρωμάτων. Εικόνα 7 και 8: Συσκευές χρωματοθεραπείας (έντονο λευκό φως και LED μπλέ χρώματος) 19

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΩΝ ΚΗΠΩΝ 3.1 Ανάλογα με την κεντρική ιδέα σχεδιασμού α. Κήπος για τις αισθήσεις Ένας χώρος που προκαλεί έντονα ερεθίσματα, με αντιθέσεις χρωμάτων, υλικών και υφών χαρακτηρίζεται ως κήπος για τις αισθήσεις. Ο επισκέπτης δεχόμενος πλήθος αισθητήριων μηνυμάτων επωφελείται διότι μέσα από κάθε αίσθηση, ηρεμεί και χαλαρώνει. Οι μυρωδιές των λουλουδιών, ο ήχος του νερού ή το θρόισμα των φύλλων αλλά και η εικόνα του κήπου, εξάπτουν τις αισθήσεις (εικ. 9). Εικόνα 9. Ένας κήπος για αισθήσεις. Τα αγρωστώδη, το μικρό σιντριβάνι, τα διάφορα πλακόστρωτα, τα καθιστικά, αποτελούν ένα θεραπευτικό διάλειμμα από το νοσοκομείο. Harisson Memorial Hospital, Bremerton, Η.Π.Α. β. Ο κήπος ως διαγνωστικό εργαλείο Η αλληλεπίδραση του ασθενή με το περιβάλλον του, αποτέλεσε αντικείμενο για μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε στη Βοστώνη, όπου ζητήθηκε από ενήλικες να προσδιορίσουν αγαπημένους χώρους που ως παιδιά ένιωθαν ηρεμία και ασφάλεια. Δόθηκαν επτά τοποθεσίες, η καθεμία με δικό της συμβολισμό. Η θάλασσα που ερμηνεύτηκε από ειδικούς ως προέκταση της μητρικής κοιλιάς, το λιμάνι ως διάθεση ανακάλυψης με ασφαλές κέντρο, το 20

21 ακρωτήρι ως άκρη του γνώριμου με ενδιαφέρον και πέρα από αυτό, το νησί ως τόπος απομόνωσης, το βουνό ως απομάκρυνση απ την καθημερινότητα, η σπηλιά ως προστασία απ τον έξω κόσμο και τέλος ο ουρανός ως αλλαγή απ τα καθιερωμένα (εικ. 10). Με βάση λοιπόν την παραπάνω έρευνα, δημιουργήθηκε κήπος σε κλινική με παιδιά που παρουσίαζαν ψυχολογικά προβλήματα, όπου οι θεράποντες γιατροί κατέγραφαν τη χρήση του κήπου από τα παιδιά και βοηθήθηκαν ώστε να μπορέσουν να αναλύσουν την συμπεριφορά των μικρών ασθενών και τα προβλήματα που είχαν. Με βάση το παραπάνω παράδειγμα, ο θεραπευτικός κήπος στη περίπτωση αυτή αποτελεί διαγνωστικό εργαλείο για ένα πιο αποτελεσματικό τρόπο επαφής μεταξύ γιατρού και ασθενή (Winnig big 1997, Stoneham 1997). Εικόνα 10. Ο βραβευμένος από την ASLA Θεραπευτικός Κήπος στο Child and Adolescence Development της Μασαχουσέτης σχεδιασμένος από τον Douglas Reed γ. Κήπος φαρμακευτικών φυτών Η ιδέα ότι τα φάρμακα προέρχονται από φαρμακευτικά φυτά τα οποία χρησιμοποιούνται στους θεραπευτικούς κήπους, βοηθά τους ασθενείς να τα απομυθοποιήσουν. Είναι επίσης γνωστή η άποψη πως η απομάκρυνση του ατόμου από το περιβάλλον είναι αιτία για πολλές ασθένειες. Όσο πιο κοντά στη φύση είναι λοιπόν ο άνθρωπος τόσο πιο ευεργετικά η φύση επιδρά σ αυτόν (εικ. 11). Θα πρέπει όμως η δημιουργία ενός θεραπευτικού κήπου με φαρμακευτικά φυτά να μην κατακλύζεται με ''ταμπελάκια'' (να μη παραμπέμπει σε βοτανικό κήπο), διότι η υπερβολή αυτή μπορεί να είναι ενοχλητική. Είναι ωφέλιμο, επίσης, οι ασθενείς να παίρνουν μέρος στο σχεδιασμό και τη κατασκευή του κήπου, ασκώντας έτσι θεραπευτική κηπουρική. Εικόνα 11. Από το Mount Zion Clinical Cancer Center San Francisco. 21

22 δ. Κήποι περισυλλογής (Contemplation garden) Αυτού του είδους οι κήποι βοηθούν στη ξεκούραση, στην πνευματική αναζήτηση με σκοπό την εσωτερική αρμονία. Βασίζονται στους κήπους Ζen και στους κήπους του Τσαγιού, χωρίς όμως να είναι εφικτή η πιστή αντιγραφή τους λόγω της διαφορετικότητας της πολιτισμικής κληρονομιάς και των αναγκών. Χαρακτηριστικά αυτών των κήπων αποτελούν μικρά ήσυχα μέρη με κυρίαρχο το πράσινο, τα γήινα και τα κρύα χρώματα στη βλάστηση. Ένας καθιστικός χώρος για λίγα άτομα και το στοιχείο του νερού, κάποιες φορές αποτελεί σημείο εστίασης και η απλότητα στα σχήματα είναι χαρακτηριστικά για το σχεδιασμό αυτού του χώρου (εικ. 12). Εικόνα 12. Κήπος περισυλλογής σε σύγχρονες συνθήκες. ε. Θεραπευτικοί κήποι με έντονες επιδράσεις από την τέχνη (Artistic gardens) Η επίδραση της τέχνης στο σχεδιασμό σύγχρονων κήπων δεν αποδίδει πάντα θετικά συναισθήματα κι αυτό γιατί σκοπός της τέχνης είναι να παιδεύει το μυαλό του ατόμου (Cotton 1999, Dannenmaier 1995, Uzzell & Leward 1990). Σύμφωνα με διάφορα πειράματα που έχουν γίνει, οι ασθενείς προτιμούν αναπαραστάσεις της φύσης παρά αφηρημένη τέχνη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Bird Garden, θεραπευτικός κήπος για ασθενείς μ ε καρκίνο, όπου οι εμπνευστές αυτού του χώρου τοποθέτησαν μεταλλικά πουλιά, αφηρημένα γεωμετρικά σχήματα χωρίς κανένα συμβατικό στοιχείο της φύσης με αποτέλεσμα την αρνητική αντίδραση των ασθενών και στη συνέχεια τη κατάργηση αυτού του χώρου (Cooper- Marcus & Barnes 1999). Όσον αφορά λοιπόν το τομέα της υγείας και σύμφωνα με το Capability (1990), οι αρχιτέκτονες τοπίου θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψιν για το σχεδιασμό των κήπων τις ανάγκες των ασθενών μέσα από μια ανθρωποκεντρική κατεύθυνση. 22

23 Εικόνα 13. Αρχιτεκτονικο στοιχειο τεχνης στ. Κήποι βασισμένοι σε ιστορικές και πολιτισμικές αναφορές. Πολλές είναι οι περιπτώσεις που η δημιουργία ενός κήπου θεραπευτικού βασίζεται στη χρήση ιστορικών μοντέλων. Αξίζει να αναφέρουμε ότι τύποι τέτοιων κήπων είναι ο μοναστηριακός με βασικό στοιχείο τις κολώνες και τις αψίδες, την χαμηλή ένταση φωτός και τους προστατευμένους χώρους (εικ. 14).Ο παραδεισένιος, ο οποίος παραπέμπει σε όαση με βασικό χαρακτηριστικό το νερό, την αρμονία και τη συμμετρικότητα του χώρου. Ο φυτικός φράχτης σε τρισδιάστατη μορφή και η πλακόστρωση είναι τα στοιχεία ενός κήπου με μορφή λαβυρίνθου, ενώ η ιστορία και η παράδοση της τοπικής κοινωνίας μπορεί να αποτελέσουν τη βάση για το σχεδιασμό ενός θεραπευτικού κήπου με στόχο τη σύνδεση του χώρου και την οικειότητα που μπορεί να προσφέρει με την τοπική κοινωνία. Εικόνα 14.Τυπικό δείγμα Μοναστηριακού κήπου 23

24 ζ. Κήποι με Ανθρωποκεντρικό Σχεδιασμό Ο ανθρωποκεντρικός σχεδιασμός στη δημιουργία ενός κήπου βασίζεται στις ανάγκες, στις εμπειρίες, στις ιδιαιτερότητες των ασθενών αλλά και στην ενσωμάτωση των ιατρικών γνώσεων. Τέτοιοι κήποι έχουν δημιουργηθεί για ασθενείς με Alzheimer και σε παιδιατρικές κλινικές. Η δημιουργία ενός κήπου με ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα έχει ως σκοπό να παίξει καταλυτικό ρόλο στη μείωση του άγχους σε συγκεκριμένες ασθένειες, γι αυτό η πρόθεση των αρχιτεκτόνων τοπίου είναι η κατανόηση και οι ανάγκες των ασθενών (εικ. 15). Εικόνα 15. Κήπος του Royal Brompton National Heart and Lung Hospital στο Λονδίνο. Κεντρικό στοιχείο σχεδίασης αποτελεί το σιντριβάνι σε σχήμα καρδιάς, του οποίου η ανακύκλωση του νερού αντιγράφει τον καρδιακό παλμό 24

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΑΡΧΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ, ΧΡΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΩΝ ΚΗΠΩΝ 4.1 Βασικές αρχές εννοιολογικού σχεδιασμού Είναι γενικά παραδεκτό ότι το αισθητικά αποδεκτό περιβάλλον δημιουργεί αίσθημα ευφορίας. Ευχάριστα διακοσμημένα μέρη κάνουν τους ασθενείς να αισθάνονται πιο άνετα από τα μη διακοσμημένα, ενώ επίσης ενισχύουν την τάση να βοηθούν ο ένας τον άλλο και να μιλούν μεταξύ τους. Έρευνες έδειξαν ότι η αισθητική ποιότητα του δωματίου, στο μέγεθος που είναι ευχάριστη ή ελκυστική, μπορεί να επηρεάσει την ψυχολογία και τη συναισθηματική κατάσταση του ατόμου, που βρίσκεται εκεί μέσα. Αντίθετα το φτωχό σχέδιο ή το ψυχολογικά αταίριαστο περιβάλλον μπορεί να έχει ως συνέπεια την αύξηση του άγχους, της πίεσης, παραλήρημα, αυξημένη ανάγκη για φάρμακα ή αϋπνία. Σε μια έρευνα για τη χρήση εξωτερικών χώρων στα νοσοκομεία, το 95% των ερωτηθέντων που ερωτήθηκαν είπαν ότι είχαν θετική μετατροπή της διάθεσής τους. Αφού πέρασαν κάποια ώρα έξω, αντί να νιώθουν πιεσμένοι, καταθλιπτικοί και αγχωμένοι ένιωθαν πιο χαλαροί και ισορροπημένοι. Το 99% των ερωτηθέντων των σε μια κλινική για ηλικιωμένους, απάντησαν ότι ευχάριστα διαμορφωμένοι εξωτερικοί χώροι είναι είτε απαραίτητοι (50,5%) είτε σημαντικοί (48,5%) για την ποιότητα ζωής που τους παρέχεται, ενώ η επαφή με τη φύση αποτελεί μία από τις βασικές παραμέτρους που οι ασθενείς συνυπολογίζουν κατά την διαδικασία επιλογής θεραπευτηρίου. Μέσα στο νοσοκομείο υπάρχει απασχόληση με τον πόνο. Συνέχεια υπενθυμίζεται το γεγονός της ασθένειας με αποτέλεσμα τον εκνευρισμό και το άγχος (Whitehouse 1999). Οι ασθενείς αισθάνονται το νοσοκομείο ως ένα ξένο περιβάλλον. Έχει δυσάρεστες οσμές και είναι στείρο από κάθε είδους ενδιαφέρον και ποικιλία. Αντίθετα, η ήρεμη ατμόσφαιρα και το ήσυχο, γαλήνιο περιβάλλον, χωρίς φωνές και ενοχλητικούς θορύβους ως βασικό χαρακτηριστικό των κήπων (Gunzburg & Gunzburg 1973, Miles 1990, Hammatt 2002) μπορεί να εξισορροπήσει την τις δύσκολες συνθήκες του νοσοκομείου. Σύμφωνα με την Cooper Marcus (2001) τα βασικά χαρακτηριστικά ενός πετυχημένου νοσηλευτικού κήπου είναι: 25

26 1) η οπτική επαφή και αναγνώριση του χώρου από την κεντρική είσοδο του νοσοκομείου ή της κλινικής, για να γίνεται γνωστός 2) η δημιουργία αίσθησης ασφάλειας και άνεσης, ώστε οι χρήστες του κήπου να μη νιώθουν εκτεθειμένοι στην κοινή θέα 3) η άνεση χρήσης με την παροχή σκίασης, δροσιάς, ειδικών χώρων καπνίσματος 4) η χρήση γνωστών, μη αμφίβολων σχεδίων 5) η δυνατότητα επιλογής και η αίσθηση ελέγχου 6) η δυνατότητα κοινωνικών συναναστροφών 7) η επαφή με τη φύση Επιπρόσθετα, απαιτείται: α) η διέγερση των αισθήσεων β) η δημιουργία ενός ενδιαφέροντος χώρου γ) η δημιουργία χώρων απομόνωσης αλλά και δραστηριοτήτων δ) η διευκόλυνση της κίνησης και του προσανατολισμού μέσα στον κήπο ε) η σωστή επιλογή δομικών και φυτικών υλικών ζ) ο ορθολογικός διαχωρισμός της κίνησης των πεζών και των τροχοφόρων στ) η συνεχής συντήρηση και επίβλεψη του χώρου α. Διέγερση των αισθήσεων Μια από τις δυσάρεστες συνέπειες της παραμονής στο νοσοκομείο είναι ότι οι ασθενείς αποκόπτονται από τα γεγονότα της καθημερινής ζωής. Ιδίως στην περίπτωση της μακροχρόνιας παραμονής έχει παρατηρηθεί ότι γίνονται ιδιαίτερα επιρρεπείς στο αίσθημα της απομόνωσης και της παραγκώνισης. Ο κήπος μπορεί να παρέχει αισθητικό ενδιαφέρον και να μειώσει τη "νοσοκομειακή" εμφάνιση, δημιουργώντας φυσικές θέες ή ένα οικείο περιβάλλον. Οι ασθενείς μπορούν να νιώσουν καλύτερα στον κήπο από ότι στα δωμάτιά τους, γιατί εκεί μπορούν να ξεφύγουν από τους εσωτερικούς περιορισμούς. Η ευκαιρία για διέγερση όλων των αισθήσεων φαίνεται να εξισορροπεί τη στειρότητα ενδιαφέροντος του νοσοκομείου και κάνει τους 26

27 μετέχοντες να αισθάνονται πιο άνετα (Horsburgh 1997). Μέσα στο νοσοκομείο τα πάντα είναι τετραγωνισμένα, παρόμοια, με σκληρές, άκαμπτες, εύκολα καθαριζόμενες επιφάνειες, που όμως προκαλούν αισθητική στέρηση. Τα απαλά, καμπύλα σχήματα του κήπου, η ύπαρξη χρωμάτων και η αίσθηση της ελευθερίας δημιουργούν ψυχική γαλήνη και ισορροπούν τη γραμμικότητα και αιχμηρότητα του νοσοκομείου. Όλοι οι χρήστες του εξωτερικού χώρου τείνουν να αντιπαραθέτουν την εμπειρία του κήπου με αυτήν του εγκλεισμού μέσα στα στενόχωρα δωμάτια του νοσοκομείου και αναγνωρίζουν την πολυαισθητική άποψη του κήπου ως θετική (Whitehouse 1999). Οι περισσότεροι θεωρούν θετική την απαλλαγή από το τσιμέντο και την άσφαλτο, ενώ η δημιουργία μιας περιοχής με άγρια πανίδα και βιοποικιλότητα εκτιμήθηκε επίσης ως ένα πολύ ιδιαίτερο και ενδιαφέρον μέρος του κήπου, κυρίως από άτομα που παραμένουν πολύ καιρό στο νοσοκομείο. Όλος ο κήπος μπορεί να είναι αφιερωμένος στην άγρια πανίδα ή πιο απλά κάποιες ομάδες φυτών να είναι επιλεγμένες, ώστε να προσελκύουν πεταλούδες ή να παρέχουν φαγητό για μικρά πτηνά και ζώα (εικ. 16). Φωλιές μπορούν να τοποθετηθούν πίσω από καφασωτά, στα οποία περιπλέκονται αναρριχώμενα φυτά, αν υπάρχει απόσταση δέκα (10) εκατοστών από τον τοίχο. Η άκρη του κήπου μπορεί να δοθεί για τις φωλιές τους και να σχεδιαστεί με τρόπο, ώστε να μην είναι εύκολα προσπελάσιμη, για να μην ενοχλούνται τα ζώα. Για να μπορούν οι ασθενείς να βλέπουν τα πουλιά, ένα τραπέζι που να έχει σπόρους και μια ποτίστρα είναι αρκετά, για να τα προσελκύουν. Εικόνα 16.. Ένα κατοικίδιο αποτελεί ενδιαφέρουσα ενασχόληση, ιδιαίτερα για τους ασθενείς που αναγκάζονται να δέχονται συνέχεια τη φροντίδα τρίτων (Hurtwood, 1978). β. Πρόσβαση και αναφορά στη φύση Οι πιο ευρέως διαδεδομένες προτιμήσεις των ασθενών για το περιβάλλον του θεραπευτηρίου αποτελούν η πρόσβαση στη φύση, η ύπαρξη μπαλκονιών και φυτών μέσα στο 27

28 κτίριο και η διάθεση χώρων με παράθυρα με θέα. Όταν ερωτήθηκαν ασθενείς, ποια στοιχεία θεωρούν πολύ σημαντικά να έχει ένα δωμάτιο, το 95% δήλωσε τη διαμονή σε χώρο που να «βλέπει» σε πράσινο. Πίνακες με θέματα από φύση ωκεανός, ουρανός ή δάσος ή φυτά σε γλάστρες μέσα στα δωμάτια των ασθενών μπορούν να αντικαταστήσουν εν μέρει τα παράθυρα, όμως είναι λιγότερο ευχάριστα από την πραγματική θέα. Επιπλέον ο τεχνητός φωτισμός δεν μπορεί να αντικαταστήσει το άμεσο ηλιακό φως. Πραγματοποιήθηκε μια έρευνα με τη βοήθεια ενός φωτο-ερωτηματολογίου σε έξι κλινικές φυσιοθεραπείας, που αφορούσε στις προτιμήσεις των ασθενών στο ακριβές είδος της θέας που θα ήθελαν να έχουν από τα δωμάτιά τους. Εξήντα τέσσερις (64) έγχρωμες φωτογραφίες αναπαριστούσαν τις συνθήκες από φυσιοθεραπευτικές μονάδες έντεκα (11) νοσοκομείων. Η διάθεση παραθύρων με θέα σε φύση προτιμήθηκαν τρεις φορές περισσότερο, σε σχέση με την ύπαρξη θέας χώρων δραστηριότητας. Τις περισσότερες προτιμήσεις τις είχαν οι περιοχές με πράσινο αντί πλακοστρωμένων περιοχών, οι λίμνες με βλάστηση γύρω τους, οι πανοραμικές θέες, δέντρα που να περικλείουν γρασίδι, καθώς και η δυνατότητα παρατήρησης της γύρω γειτονιάς και των περαστικών. Δωμάτια με μονότονη θέα, όπως ενός τοίχου ή χώρων στάθμευσης αλλά και η δυνατότητα θέας μόνον του ουρανού, αποτέλεσαν τις λιγότερο προτιμώμενες. γ. Ποικιλομορφία χρήσεων και λειτουργιών Οι κήποι των νοσοκομείων έχουν ιδιαίτερες προκλήσεις, επειδή καλούνται να εξυπηρετήσουν ένα εύρος από προσωπικό, επισκέπτες αλλά κυρίως εσωτερικούς και εξωτερικούς ασθενείς με διαφορετικές ικανότητες και ανάγκες. Ο τρόπος χρήσης τους, επίσης, είναι ποικίλος, καθώς αποτελεί ένα χώρο κοινωνικοποίησης, απομόνωσης, άσκησης και ψυχαγωγίας. Ένα τέτοιο μέρος θα πρέπει να παρέχει στους χρήστες του τρεις βασικές δυνατότητες: α) Να τους επιτρέπει να ασκούν τις προσωπικές τους επιλογές, β) Να υπάρχει ποικιλία και ενδιαφέρον και γ) Να επιτρέπει στους χρήστες να αυξάνουν τις ικανότητες, που ήδη έχουν, με την περαιτέρω ανακάλυψη και τον πειραματισμό (εικ. 17). Αυτή η δυνατότητα μπορεί να υπάρξει σε μια περιοχή, που όχι μόνο παρέχει δυνατότητα επιλογής ανάλογα με τις αισθητικές προτιμήσεις αλλά και ανάλογα με τα διάφορα επίπεδα ικανοτήτων και δυνατοτήτων. Εικόνα 17. Ποικιλόμορφος νοσοκομειακός κήπος στο St. Louis Children s Hospital στο Missouri των Η.Π.Α. 28

29 Για παράδειγμα μία ομάδα επισκεπτών ενός ασθενή μπορεί να αριθμεί από ένα ως πέντε άτομα. Υπάρχουν όμως και κάποιες μεγάλες οικογένειες, που μπορεί, να αποτελούνται ακόμα και από δέκα άτομα. Αυτό σημαίνει ότι ο κήπος πρέπει να είναι ευπροσάρμοστος, για να μπορεί να περιλάβει ομάδες διαφόρου αριθμού ατόμων. Επιπλέον τα άτομα στα οποία απευθύνεται, ανήκουν τις περισσότερες φορές σε διαφορετικές κουλτούρες και ηλικιακές ομάδες με διαφορετικές προτιμήσεις η κάθε μία. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την εξασφάλιση ευελιξίας και μεταβλητότητας ώστε να υπάρχει ποικιλομορφία στη μορφή και τη δομή των επιμέρους χώρων από τους οποίους απαρτίζονται τα συστατικά του κήπου. Η παροχή μεγάλης ποικιλίας χώρων με διαφορετικές θέες, ως κεντρικές ιδέες, με μεγάλη ή μικρή επικάλυψη με πεζοδρόμηση, που να ανταποκρίνονται σε διαφορετικές ηλικίες, κινητικές και αισθητικές ικανότητες, μπορεί να βοηθήσει να βρει ο κάθε χρήστης αυτό που ζητάει. Χρειάζεται να υπάρχει ένα αυξημένο επίπεδο πολυπλοκότητας, για να προκαλέσει το ενδιαφέρον τους, όμως η δομή του κήπου επιβάλλεται να είναι εύκολα κατανοητή και τα διάφορα στοιχεία από τα οποία αποτελείται ο κήπος να δένουν αρμονικά μεταξύ τους. Ο σχεδιασμός του χώρου πρέπει να επιτρέπει στα άτομα να επιλέγουν ανάμεσα σε διάφορες διαδρομές, τοποθέτηση καθιστικών (μόνοι ή με κόσμο), εμπειρίες όταν κάθονται (πανοραμική, κοντινή, μεσαίας απόστασης θέα), μικροκλίματα (ήλιος, πυκνή σκιά, ελαφριά σκιά) και διαφορετικούς τύπους εξωτερικών χώρων (καφετερία, αίθριο, κήπος περισυλλογής, μονοπάτι για βόλτα). Ένας τρόπος απόκτησης μιάς μεγάλης ποικιλίας περιοχών αποτελεί η σχεδίαση με εύκολα τροποποιήσιμα στοιχεία (π.χ. μετακινούμενες καρέκλες, τραπέζια και ομπρέλες) έτσι, ώστε να επιτρέπουν στον καθένα να δημιουργήσει μόνος του το χώρο που χρειάζεται. Εικόνα 18. Σχεδίαση νοσοκομειακού χώρου για απομόνωση, θέα, άσκηση, κοινωνικοποίηση, περπάτημα. 29

30 Η ποικιλία δεν πρέπει να είναι μόνο χωρική αλλά και χρονική. Η δυνατότητα που μπορεί, να δοθεί στους ασθενείς μέσω του κήπου, να παρατηρήσουν τις διάφορες δραστηριότητες που συμβαίνουν μέσα σε αυτόν, όπως τη μεταβολή του καιρού και τις εποχιακές αλλαγές των φυτών, αποτελεί μια θετική απόσπαση από την ανιαρή ζωή στο ίδρυμα. Πολλές φορές οι ασθενείς χρειάζεται να μείνουν για αρκετή ώρα καθηλωμένοι σε ένα σημείο, όπως συμβαίνει στα άτομα, που υφίστανται χημειοθεραπεία, τα οποία μένουν σε ένα κρεβάτι για περισσότερο από οχτώ ώρες. Ο κήπος μπορεί να σχεδιαστεί έτσι, ώστε να αλλάζει όχι μόνο με τις εποχές αλλά και με τις ώρες, με την προσθήκη κινητών γλυπτών, φωτισμού και σιντριβανιών που αλλάζουν κάθε λίγο. δ. Προώθηση κοινωνικών επαφών Σε αρκετά νοσοκομεία οι ασθενείς παρατηρείται να κάθονται δίπλα από τα κρεβάτια τους για αρκετές ώρες, χωρίς να έχουν κάποιο ενδιαφέρον ή ασχολία. Ένα καλοσχεδιασμένο εξωτερικό περιβάλλον μπορεί να συνεισφέρει στην ποιότητα ζωής, παρέχοντας τη δυνατότητα να στηρίζει δραστηριότητες και ενδιαφέροντα, να προεκτείνει τις κοινωνικές επαφές και να μειώνει την αίσθηση της απομόνωσης. Η δυνατότητα να δημιουργήσουν φιλίες οι ασθενείς μέσα στο νοσοκομείο, τους παρέχει μια αίσθηση εξακολούθησης της καθημερινής ζωής μέσα στο νοσοκομείο και μειώνει τη μοναξιά τους. Η κοινωνικοποίηση αποτελεί μία βασική δραστηριότητα, την οποία στηρίζει ο κήπος σε ένα νοσοκομείο. Έχει παρατηρηθεί ότι τουλάχιστον το 73% του συνόλου των χρηστών των θεραπευτικών κήπων πηγαίνουν εκεί, για να μιλήσουν με κάποιον άλλο ασθενή ή γνωστό τους ή συζητούν με κάποιον άγνωστο ως εκείνη τη στιγμή, που συνάντησαν τυχαία στον κήπο (εικ. 19). Οι συγγενείς προτιμούν να επισκέπτονται τους ασθενείς έξω, όταν ο καιρός το επιτρέπει αντί να προσέρχονται στους αντίστοιχους εσωτερικούς χώρους. Το μεγαλύτερο ποσοστό του προσωπικού χρησιμοποιεί τον κήπο, για να συζητήσει συνήθως με άλλο υπάλληλο. Επίσης, ο κήπος χρησιμοποιείται από τους ιατρούς, για να συζητήσουν με την οικογένεια του ασθενή κατά την αναμονή των αποτελεσμάτων, επειδή θεωρούν ότι είναι ένα πιο χαλαρωτικό και άνετο μέρος από το γραφείο τους. Ένας χώρος που προορίζεται για την προώθηση των κοινωνικών επαφών είναι πιο κατάλληλο να τοποθετείται σε μέρη στα οποία συχνάζουν αρκετά άτομα, όπως κοντά σε κέντρα δραστηριοτήτων. Αντίθετα η δημιουργία τέτοιων περιοχών σε απομακρυσμένα σημεία και εκτός των κεντρικών διαδρόμων είναι απίθανο να έχουν μεγάλη χρήση. Επίσης, όταν υπάρχει ως σκοπός για ένα συγκεκριμένο μέρος ενός κήπου να αποτελέσει τόπο συνάντησης και δημιουργίας κοινωνικών επαφών τότε αρνητικές περισπάσεις, όπως θόρυβος από αυτοκίνητα που περνούν, ενοχλητικές θέες και αντίξοες καιρικές συνθήκες πρέπει να αποφεύγονται. Οι χρήστες του χώρου χρειάζεται να νιώθουν άνετα, για να θελήσουν στη συνέχεια, να συζητήσουν. 30

31 Εικόνα 19. Ο σωστά σχεδιασμένος χώρος προδιαθέτει θετικά το χρηστή και προωθεί τις κοινωνικές συναναστροφές. ε. Κάλυψη αναγκών προσωπικού Η συνεχής απασχόληση με ασθενείς και η ένταση που προκαλείται από τις υπερωρίες αποτελεί έναν ψυχοφθόρο παράγοντα. Για να μπορέσει το νοσηλευτικό προσωπικό να αποδώσει τα μέγιστα στους ασθενείς, χρειάζεται υποστηρικτικό περιβάλλον. Πολλοί θεραπευτικοί κήποι βασίζονται στους εθελοντές για τη συντήρησή τους, καθώς και για την επιτήρηση των ασθενών. Επομένως πρέπει να είναι ένα μέρος αισθητικά αποδεκτό, για να αποτελεί κίνητρο για τους εθελοντές, να εργαστούν εκεί (Ford & Simpson 1990, Pelikan κ.α. 2001). Από διάφορες έρευνες αποδείχθηκε ότι υπάρχουν ελάχιστες στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των προτιμήσεων του προσωπικού και των ασθενών. Επομένως, ένας προσεγμένος εξωτερικός χώρος μπορεί να εξυπηρετήσει ταυτόχρονα τις ανάγκες των ασθενών και του προσωπικό. Ο κήπος μπορεί να αποτελέσει έναν πρόσφορο χώρο για χαλάρωση και συζήτηση με ένα συνάδελφο ή κάποιον φίλο. Στις περισσότερες περιπτώσεις, λόγω έλλειψης χρόνου, το μόνο μέρος του κήπου που μπορούν να χρησιμοποιήσουν κατά τη διάρκεια της δουλειάς τους είναι αυτό που βρίσκεται ακριβώς δίπλα από το χώρο υπηρεσίας τους. Στο χώρο αυτό θα βγουν ακόμα και με αντίξοες καιρικές συνθήκες να καπνίσουν, επειδή το κάπνισμα απαγορεύεται πλέον στο εσωτερικό των νοσοκομείων. Ένα σκέπαστρο και κάποια καθίσματα είναι το λιγότερο που ζητούν, για να νιώσουν άνετα σε εκείνο το χώρο (εικ. 20). Για να αισθάνονται ακόμα πιο άνετα, κάποια 31

32 απομόνωση από τη γύρω περιοχή μπορεί, να τους δώσει την αίσθηση ότι ο χώρος αυτός τους ανήκει. Επιπλέον, τους δίνει τη δυνατότητα να κάνουν το διάλειμμά τους, χωρίς να ενοχλούνται από ασθενείς ή επισκέπτες, που ζητούν πληροφορίες από αυτούς. Εικόνα 20. Διάλλειμα του προσωπικού με έξοδο σε χώρο προσκείμενο στο χώρο εργασίας. στ. Δημιουργία χώρων ψυχαγωγίας, δραστηριοτήτων και άσκησης Οι κήποι μπορούν, να σχεδιαστούν με τρόπο που να αποτελούν πιθανούς στόχους περιπάτου, για να παρακινήσουν τους ασθενείς, να περπατήσουν ή να πάνε με το καρότσι. Οι Carpman, Grant & Simmons (1986) από μια έρευνα που πραγματοποίησαν σε ένα νοσοκομείο, συμπέραναν ότι το 91% των εσωτερικών ασθενών χρησιμοποιεί τον κήπο, για να καθίσει ή να περπατήσει. Περισσότεροι από τα 2/3 τους είπαν ότι περπατάνε τουλάχιστον 7 ως 300 μέτρα μακριά από τα δωμάτιά τους κατά κύριο λόγο επειδή θέλουν αλλαγή περιβάλλοντος. Ακόμα όμως και οι ασθενείς, οι οποίοι δεν μπορούν να περπατήσουν ελεύθερα, έχουν διάθεση να βγουν έξω, όταν ο καιρός είναι καλός και ο κήπος ορθά σχεδιασμένος. Εικόνα 21.Χώρος ειδικά σχεδιασμένος για ήπια άσκηση και περπάτημα. 32

33 Η περιοχή του κεντρικού αναψυκτήριου ή μπορεί να σχεδιαστεί για εντατική χρήση και να συνδυαστεί με παρακείμενα καθιστικά και εσωτερικούς χώρους δραστηριοτήτων έτσι, ώστε να αποτελέσει επίκεντρο ενδιαφέροντος και δημιουργικής απασχόλησης. Το μέρος αυτό τις περισσότερες φορές αποτελεί έναν από τους πιο πολυχρησιμοποιημένους χώρους του νοσοκομειακού κήπου. Η προσθήκη σκεπής που θα προστατεύει τόσο από τη βροχή όσο και από τον ήλιο και η γειτνίασή του με τον εσωτερικό χώρο, δίνει τη δυνατότητα ακόμα και στα πιο ασθενικά άτομα, να βγουν έξω κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια του έτους. Τα προγράμματα χειροτεχνίας, μουσικοθεραπείας και ποικίλα παιχνίδια αναψυχής μπορούν να διεξαχθούν όλα σε αυτόν τον εξωτερικό χώρο, ενώ μερικές κλινικές οργανώνουν εκεί κοινωνικές δραστηριότητες, όπως συνεστιάσεις και συναυλίες, για να απασχολήσουν τους ασθενείς και να προσκαλέσουν τους συγγενείς και φίλους τους. Σε περιοχές με ψυχρό κλίμα ή πολύ ζεστό καλοκαίρι, στις οποίες οι ασθενείς δε βγαίνουν στον εξωτερικό χώρο του νοσοκομείου, οι διάδρομοι μπορούν να σχεδιαστούν με τρόπο ώστε σε τακτά διαστήματα να υπάρχουν θέες σε εξωτερικούς ή εσωτερικούς κήπους, ενώ τα εσωτερικά φυσιοθεραπεύτρια και οι αίθουσες ασκήσεων μπορούν να έχουν μεγάλα παράθυρα με θέα στον κήπο ή στη φύση. Η θέα του κήπου τους προκαλεί να βγουν από το κτίριο και για το λόγο αυτό ο κήπος πρέπει να συνδέεται άμεσα με το νοσοκομείο ή καλύτερα να το περιβάλλει. Ενδιαφέροντα αντικείμενα και καθίσματα ακριβώς δίπλα στην πόρτα, εποχιακές αλλαγές στις φυτεύσεις γύρω από το κτίριο με νύξεις για περισσότερα ενδιαφέροντα σε άλλα σημεία του κήπου, η δυνατότητα να παρακολουθήσουν δραστηριότητες αποτελούν κίνητρο, για να εξέλθουν και να περιηγηθούν μέσα στον κήπο. ζ. Δημιουργία χώρων απομόνωσης Μεγάλα, εκτεθειμένα, υπερβολικά διακοσμημένα μέρη θεωρούνται απρόσωπα και δίνουν την εντύπωση δημοσίου χώρου. Αντίθετα, χρειάζονται χώροι, που να προσομοιάζουν με καθιστικά ιδιωτικών κήπων για μικρές ομάδες ατόμων (εικ. 22) (Stoneham 1990). Πολλά μεμονωμένα άτομα ή μικρές ομάδες, όπως οικογένειες, θέλουν να έχουν πρόσβαση σε προσωπικό χώρο, να απομονωθούν στις σκέψεις τους και τα συναισθήματά τους. Σε αρκετά νοσοκομεία παρατηρείται έλλειψη χώρων, στους οποίους οι ασθενείς ή οι επισκέπτες να μπορούν να απομονωθούν από τους γύρω τους. Αυτή η έλλειψη δυνατότητας απομόνωσης ωθεί πολλές φορές σε επιθετική συμπεριφορά στους κοινόχρηστους χώρους ή στην κατάληψη «προσωπικού» χώρου στους διαδρόμους έξω από τα δωμάτια των ασθενών και μπορεί να επηρεάσει το ηθικό, το αίσθημα άνεσης και την κατάσταση υγείας του ασθενούς (Carpman, Grant & Simmons 1986). 33

34 Εικόνα 22. Χαλάρωση με την οικογένεια πριν από την εξέτασηστο St. Louis Children s Hospital στο Μissouiri των Η.Π.Α Χρειάζεται επομένως να υπάρχουν περιοχές οπτικά και ακουστικά αποκομμένες από τις υπόλοιπες. Κάποιες επιβάλλεται να είναι επιπλωμένες με μεμονωμένα καθίσματα, ενώ κάποιες άλλες με καθιστικά για δύο ως τρία άτομα, για να εξυπηρετούν μικρές ομάδες ατόμων και κυρίως μικρές οικογένειες, που ψάχνουν έναν πιο προσωπικό χώρο (Francis & Paine 1990). Στα μέρη αυτά επιβάλλεται να μην υπάρχει συνωστισμός και να είναι ήσυχα. Είναι προτιμότερο να είναι περικλεισμένα με φυτά ή χτιστά στοιχεία έτσι, ώστε να μην νιώθουν ότι παρακολουθούνται οι καθήμενοι από τους γύρω. Όμως δεν πρέπει να είναι σχεδιασμένα ως μικρά σκοτεινά σημεία ξεκομμένα από τον υπόλοιπο χώρο του νοσοκομείου, για να μη δημιουργείται αίσθημα ανασφάλειας (Gunzburg & Gunzburg 1973, Winkel & Holahan 1985). Είναι βασικό να υπάρχει σαφής διαχωρισμός μεταξύ των χώρων, οι οποίοι προορίζονται για απομόνωση και ησυχία, με αυτούς που προορίζονται για κοινωνικές επαφές και δραστηριότητες. Με τον τρόπο αυτό οι πιθανοί χρήστες μπορούν να επιλέξουν την αντίστοιχη τοποθεσία, οπότε μειώνονται οι πιθανές προστριβές μεταξύ ατόμων με διαφορετικές απαιτήσεις και ανάγκες (Lovering 1990, Thoday & Stoneham 1994). Όταν δεν υπάρχουν απομακρυσμένα μέρη, τα οποία να μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν όποιοι θέλουν να μείνουν μόνοι τους, τότε πρέπει να σχεδιαστούν χώροι για απομόνωση κοντά στο κτίριο. Οι χρήστες αυτών των περιοχών δε θα πρέπει να νιώθουν ότι είναι υπό την παρατήρηση των γύρω τους. Για το λόγο αυτό τα σημεία αυτά δεν πρέπει να είναι ορατά από το εσωτερικό του κτιρίου. Αντίθετα πρέπει να είναι εν μέρει ορατά από επιλεγμένα σημεία του κήπου (Τσαλικίδης 2008). Η οπτική απομόνωση είναι εξίσου βασική για τους ασθενείς, που βρίσκονται στα δωμάτιά τους. Σημεία των κεντρικών ή δευτερευόντων διαδρόμων που περνούν κοντά από το κτίριο και καθιστικά τα οποία είναι τοποθετημένα κοντά σε αυτό, δεν πρέπει να βλέπουν κατευθείαν μέσα στα δωμάτια. Στις περιπτώσεις που ο χώρος είναι περιορισμένος και δεν μπορεί να υπάρξει αρκετός κενός χώρος γύρω από το κτίριο, η δημιουργία περιμετρικής φύτευσης, η τοποθέτηση των καθισμάτων σε γωνία ή με πλάτη στο κτίριο και η τοποθέτηση 34

35 περσίδων στα παράθυρα, μπορεί να βοηθήσει να αμβλυνθεί το πρόβλημα (Bellm κ.ά. 1990, Hiatt 1980). Εικόνα. 23: Χρήση οπτικών εμποδίων και σημείων εστίασης για την παροχή απομόνωσης τόσο στους χρήστες του κήπου όσο και στα άτομα που διαμένουν σε γειτνιάζοντα δωμάτια. (Cooper Marcus & Francis, 1998) η. Απρόσκοπτη μετακίνηση Ένα από τα πιο κοινά αποτελέσματα τόσο της μεγάλης ηλικίας όσο και μιας αναπηρίας είναι η δυσκολία και η μικρή ταχύτητα μετακίνησης. Για το λόγο αυτό σε ένα άτομο με ειδικές ανάγκες η αντίληψη του χώρου είναι μια διακεκριμένη σειρά τοποθεσιών, που μπορεί να είναι μικρές, τόσο ως προς τον αριθμό όσο και ως προς το μέγεθός τους (Twaites 1994). Το γεγονός αυτό ελαττώνει σε μεγάλο βαθμό τη διερεύνηση των ατομικών δυνατοτήτων και την ανακάλυψη νέων περιοχών. Μια εξωτερική περιοχή που θα διεγείρει τη χρήση όλου του σώματος μπορεί να έχει θετική ή ακόμα και θεραπευτική επίδραση σε άτομα με κάποια αναπηρία (Gaskell 1994). Ο χώρος του κήπου πρέπει να χρησιμοποιείται και να απολαμβάνεται από όλους, ανεξάρτητα από τις ικανότητες ή τις αδυναμίες που παρουσιάζουν (εικ. 24). Απαιτείται επιμέλεια στη μελέτη και κατασκευή του, ούτως ώστε τα στοιχεία από τα οποία αποτελείται να είναι εύκολα στη χρήση και να μη στιγματίζουν κάποια ομάδα ατόμων. Χρειάζεται να υπάρχει αρκετή ανεκτικότητα για λάθος, να μπορεί να αναστραφεί κάποια μη ηθελημένη ενέργεια και να υπάρχει πρόβλεψη, ώστε να ελαχιστοποιούνται οι κίνδυνοι και οι δυσμενείς επιπτώσεις ενός ατυχήματος. Επιπλέον, πρέπει να χρησιμοποιείται άνετα από άτομα με διάφορες ικανότητες και να είναι αναμενόμενο το επίπεδο κούρασης, που απαιτείται για συγκεκριμένες δραστηριότητες (Kavanagh 1995, Simpson & Straus 1998). 35

36 Εικόνα. 24.Σχεδιαστικοι περιορισμοί ώστε να υπάρχει απρόσκοπτη μετακίνηση από όλες τις ομάδες ατόμων. Ειδικές "προβλέψεις" πρέπει να λαμβάνονται για όλες τις πιθανές ομάδες χρηστών έτσι, ώστε ο κήπος να τους ενσωματώσει και να προωθήσει την κοινωνικοποίησή τους. Σε πολλές περιπτώσεις δεν είναι εφικτό να σχεδιάζονται όλες οι περιοχές του κήπου, με τρόπο ώστε να είναι προσβάσιμες στον καθένα, αλλά αυτό δεν πρέπει να βοηθάει την αποκοπή των ατόμων με ειδικές ανάγκες από τους υπόλοιπους, με τη δημιουργία μιας ειδικής περιοχής, όπως ένα «κήπο για τους τυφλούς» και ένα «κήπο για τους ανάπηρους» (Stoneham & Thoday 1996, Gidarakou 2000). Η γενική σχεδίαση του χώρου πρέπει να στοχεύει στην ασφάλεια των χρηστών, τόσο σε πραγματικό, όσο και σε ψυχολογικό-νοητό επίπεδο (Elliot, Aderson & La Bege 1978). Αν ο κήπος εμπεριέχει χαρακτηριστικά που μπορούν να δημιουργήσουν ανασφάλεια ή κίνδυνο, τότε είναι πιθανόν να αποφεύγουν να βγαίνουν σε αυτόν. Συνήθως το αίσθημα της ασφάλειας καθορίζεται από ψυχολογικούς παράγοντες και για τα λόγο αυτό οι ασθενείς συνήθως νιώθουν πιο ανασφαλείς από ότι οι υγιείς άνθρωποι. Για να ενισχυθεί η ασφάλεια, το προσωπικό πρέπει να μπορεί να επιτηρεί το χώρο εύκολα, για να μπορούν, να προληφθούν ατυχήματα ή να εντοπίζονται, όταν συμβούν, χωρίς όμως να δημιουργείται η αίσθηση στους ασθενείς, ότι βρίσκονται υπό στενή και συνεχή παρακολούθηση (Bellm κ.ά. 1990, Haggard & Hoskin 1999). Όμως, πολλές φορές οι σχεδιαστές πάνε στα άκρα και προτείνουν να μην υπάρχουν καθόλου εμπόδια και όλα τα στοιχεία του χώρου να είναι εύκολα στη χρήση (Hiatt 1980). Στην καλύτερη περίπτωση τείνουν να αφαιρούν τα εμπόδια, χωρίς να σκέφτονται να αυξήσουν τις δυνατότητες που παρέχει ένας κήπος για δημιουργία, ανακάλυψη και περιπλάνηση. Δεν κατασκευάζουν περιβάλλοντα που θα προκαλέσουν ενδιαφέροντα, θα αποτελέσουν ένα στόχο και θα παροτρύνουν τον ασθενή, να ξεπεράσει τις δυνατότητές του. Με τον τρόπο αυτό το περιβάλλον δείχνει ότι είναι για ανάπηρους που δεν αναμένεται να βελτιώσουν τις ικανότητές τους (Miles & Still 1986). 36

37 Αντιθέτως, οι θεραπευτές χρειάζονται μέρη, που να περικλείουν καθημερινούς κινδύνους όπως ανώμαλες επιφάνειες, σκαλιά και κράσπεδα διαφορετικού ύψους και σχεδίου και ράμπες διαφόρων κλίσεων. Οι εργοθεραπευτές ασχολούνται με τον τρόπο, που οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους. Ειδικεύονται στην εκτίμηση των προβλημάτων της καθημερινής ζωής και στη χρήση της εργασίας και της αναψυχής ως τρόπους θεραπείας ψυχιατρικών, αναπτυξιακών και σωματικών δυσλειτουργιών. Για να μπορέσουν να αναλάβουν καλύτερα το ρόλο τους, χρειάζονται ένα χώρο εκτίμησης της φυσικής κατάστασης και της ικανότητας ενός ατόμου με ειδικές ανάγκες. Ο χώρος αυτός πρέπει να προσομοιάζει στις πραγματικές συνθήκες, τις οποίες καλείται να αντιμετωπίσει ο ασθενής (εικ. 25) (Elliot, Aderson & La Bege 1978, Hagedorn 1990). Εικόνα 25: Πρόταση του Αγγλικού Υπουργείου Υγείας για τη δημιουργία εξωτερικής μονάδας αποκατάστασης ασθενών με κινητικά προβλήματα με τη συνδυασμένη χρήση σκαλοπατιών, κεκλιμένων επιπέδων διαφορετικών κλίσεων και διαφορετικών υλικών πεζοδρόμησης. Για το λόγο αυτό χρειάζεται να υπάρχει ποικιλία από επιφάνειες π.χ. πλακόστρωτο, χαλίκι, γρασίδι, άμμος για την εκμάθηση των ασθενών στη χρήση των βοηθημάτων τους, όπως καροτσάκι, πατερίτσες, περπατούρες κτλ. Για να μάθουν οι ασθενείς, πώς να χρησιμοποιούν δύσβατους δρόμους και να προκαλέσουν τις δυνατότητές τους, μπορεί να δημιουργηθεί ένα δευτερεύον δίκτυο διαδρομών. Οι ασθενείς μπορούν να περνούν κάτω από υπάρχοντα μεγάλα δέντρα, δίπλα από θάμνους, για να δίνεται η δυνατότητα να έχουν μια κοντινή επαφή με τη φύση. Αυτές οι διαδρομές μπορούν να μη συμμορφώνονται με τα γενικά κριτήρια προσβασιμότητας (Thoday 1982, Wilson 1983). 4.2 Αρχές σχεδιασμού επί των κατασκευαστικών λεπτομερειών Είσοδοι και έξοδοι των κτιρίων Πολλές φορές το πιο δύσκολο εμπόδιο στη χρήση του κήπου από έναν ασθενή αποτελεί η έξοδός του από το κτίριο. Συνήθως το γεγονός αυτό οφείλεται στη διαφορά ύψους 37

38 μεταξύ του επιπέδου του κτιρίου και του επιπέδου του κήπου και δεύτερον στη λανθασμένη επιλογή της πόρτας, η οποία οδηγεί σε αυτόν. Αρκετοί ασθενείς, κυρίως άτομα με κινητικά προβλήματα και ηλικιωμένοι, παρουσιάζουν ανασφάλεια να βγουν σε έναν ξένο προς αυτούς χώρο, δίχως να γνωρίζουν τα τυχόν προβλήματα, που μπορεί να αντιμετωπίσουν εκεί. Η κατασκευή της πόρτας με τρόπο ώστε ένα μεγάλο μέρος της να αποτελείται από τζάμι, γνωστοποιεί την ύπαρξη του κήπου και ταυτόχρονα βοηθάει τους ασθενείς να ερευνήσουν τον εξωτερικό χώρο, πριν εξέλθουν (Thoday & Stoneham 1994). Σε μερικά νοσοκομεία παρατηρείται να επιλέγονται πόρτες, οι οποίες είναι πολύ δύσκολες στη χρήση τους από αδύναμους ασθενείς, άτομα που χρησιμοποιούν αναπηρικό καρότσι ή άλλα βοηθήματα κίνησης. Στις δύσχρηστες πόρτες συμπεριλαμβάνονται οι πολύ στενές πόρτες, των οποίων τα πόμολα απαιτούν άσκηση έντονης πίεσης για να λειτουργήσουν ή ο άξονας κίνησής τους στηρίζεται σε ακριανούς μεντεσέδες, με αποτέλεσμα να απαιτούν ώθηση από τους ασθενείς για να ανοίξουν. Οι πόρτες θα πρέπει να είναι αρκετά μεγάλες (με μήκος τουλάχιστον 80 εκατοστά), ώστε και ένας κατάκοιτος ασθενής να μπορεί να βγει έξω πάνω σε ένα φορείο με τη βοήθεια του προσωπικού ή ενός συγγενή του (Dannenmaier 1995). Μια πόρτα που ανοίγει και κλείνει αυτόματα με τη χρήση αισθητήρων κίνησης δίνει την πιο εύκολη πρόσβαση και όλοι οι ασθενείς μπορούν να τη χρησιμοποιήσουν, ακόμα και αν βρίσκονται πάνω σε αναπηρικό καρότσι ή μεταφέρουν μαζί τους ορούς ή άλλα βοηθήματα. Σε μερικές κλινικές όμως το προσωπικό δεν μπορεί να ελέγξει ποιοι ασθενείς βγαίνουν στον κήπο. Για το λόγο αυτό αυτόματες πόρτες δε χρησιμοποιούνται στις παιδιατρικές, ψυχιατρικές και γηριατρικές πτέρυγες, παρά μόνον αν ανοίγουν με τη χρήση κωδικού ή είναι τοποθετημένες κοντά στο χώρο υποδοχής ασθενών, ώστε να επιβλέπονται από το προσωπικό. Αμέσως μετά τις αυτόματες, ο τύπος της πόρτας που παρουσιάζει μεγάλη ευκολία στη χρήση του, είναι η συρόμενη. Αυτός ο τύπος πόρτας δε χρειάζεται άσκηση μεγάλης δύναμης για να ανοίξει, αλλά πρέπει να δοθεί προσοχή, ώστε οι ράγες πάνω στις οποίες σύρεται, να μην είναι πολύ υπερυψωμένες ή καλύτερα να βρίσκονται στο επάνω μέρος της πόρτας, αντί για το πάτωμα. Η δύναμη η οποία απαιτείται, για να ανοίξει η πόρτα, δεν πρέπει να ξεπερνάει τα 2 έως 3,6 Ν. Έχει παρατηρηθεί ότι στους ηλικιωμένους η δύναμη της λαβής του χεριού τους μειώνεται από 95lb σε 5lb, ενώ η δύναμη των δακτύλων τους μειώνεται από 30lb έως 0lb. Συνεπώς οι πόρτες είναι προτιμότερο να ανοίγουν με χερούλια αντί για πόμολα, καθώς είναι πιο εύκολο για τους αδύναμους ασθενείς να πιέσουν το χερούλι, αντί να γυρίσουν το πόμολο. Το ύψος των χερουλιών είναι προτιμότερο, να είναι σε απόσταση ενός μέτρου από το πάτωμα. Για να μη χρειάζεται, οι ασθενείς να κλείνουν την πόρτα, ένας μηχανισμός ανάκλησης θα εκτιμηθεί ιδιαιτέρως. Η ανάκληση πρέπει, να καθυστερεί τέσσερα με έξι δευτερόλεπτα, για να 38

39 δώσει αρκετό χρόνο στους ασθενείς, να απομακρυνθούν από την πόρτα. Οι πόρτες του νοσοκομείου δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να κλειδώνουν αυτόματα. Οι περισσότεροι ασθενείς αλλά και οι επισκέπτες τους, θα ενοχληθούν σε μεγάλο βαθμό, αν δεν μπορούν να επιστρέψουν διαμέσου της πόρτας που βγήκαν στον κήπο και χρειάζονται να ψάξουν να βρουν τρόπο, για να επιστρέψουν στο κτίριο (Anderson 1990, Francis & Paine 1990, Thoday & Stoneham 1994, Γιδαράκου, Βογιατζή και Τσαλικίδης 2001). Χώροι στάθμευσης Ένα μεγάλο μέρος των εξωτερικών ασθενών, των επισκεπτών και του προσωπικού φτάνουν με τη συγκοινωνία. Επομένως, επιβάλλεται να υπάρχει πρόβλεψη για τη σύνδεση του νοσοκομείου με το συγκοινωνιακό δίκτυο και για τη διευκόλυνση της μετακίνησης από τη στάση της συγκοινωνίας προς τα διάφορα τμήματα του νοσοκομείου. Όμως το μεγαλύτερο ποσοστό των ατόμων φτάνει στο νοσοκομείο με το αυτοκίνητό του. Στα καινούρια νοσοκομεία υπαγορεύεται η δημιουργία αρκετά μεγάλων χώρων στάθμευσης, καθώς ο απαιτούμενος αριθμός των χώρων στάθμευσης υπολογίζεται να είναι το λιγότερο ίσος με τη χωρητικότητα του νοσοκομείου σε ασθενείς (εικ.α 24) (Churchman 1995, Sorvig 2002). Στα μεγάλα νοσοκομεία αυτό το μέγεθος των χώρων στάθμευσης είναι σημαντικό, επομένως απαιτείται αυτοί να είναι διασπαρμένοι, για να μειωθεί το αισθητικό τους αντίκτυπο. Αν τα διάφορα τμήματα του νοσοκομείου είναι σε ξεχωριστά κτίρια ή έχουν ξεχωριστές εισόδους, τότε οι χώροι στάθμευσης είναι προτιμότερο να είναι αναλογικοί σε μέγεθος με τους ασθενείς, που εξυπηρετούν τα αντίστοιχα τμήματα και να τοποθετούνται σε σημεία, που να υπάρχει εύκολη πρόσβαση σε αυτά. Σε κάθε μονάδα επιβάλλεται να υπάρχει χώρος ειδικά για ηλικιωμένους και άτομα με ειδικές ανάγκες, ώστε να μη χρειάζεται να μετακινούνται σε μεγάλη απόσταση (Kaye & Blue 1997, Hamula, Hamula & Dwyer 1997). Οι χώροι στάθμευσης είναι προτιμότερο να είναι στην πίσω ή στην πλαι νή μεριά των κτιρίων με εισόδους κοντά σε αυτούς. Το αισθητικό αντίκτυπο που θα έχουν, μπορεί να μειωθεί με τη χρήση δένδρων και θάμνων. Όμως τα φυτά δεν πρέπει να κρύβουν τελείως την οπτική επαφή του χώρου στάθμευσης με το κτίριο, για να μην υπάρξουν προβλήματα κλοπής ή βανδαλισμού. Για λόγους ασφαλείας επιβάλλεται, να φωτίζεται ο χώρος κατά τη διάρκεια της νύχτας. Η διάταξη των φωτιστικών και η επιλογή του τρόπου φωτισμού πρέπει να είναι τέτοια, που να μη δημιουργείται πρόβλημα φωτορρύπανσης στα δωμάτια των ασθενών. Επίσης, η φύτευση μπορεί να βοηθήσει να μειωθεί η ένταση του φωτός που θα φτάνει στο κτίριο (Churchman, Βογιατζή και Τσαλικίδης 2005). Η διαδρομή μέχρι τους συγκεκριμένους χώρους στάθμευσης του κάθε τμήματος πρέπει να γίνεται μέσω ενός κεντρικού δρόμου, που θα συνδέει όλα τα τμήματα μεταξύ τους και θα 39

40 σηματοδοτείται με ευανάγνωστες πινακίδες. Η πρόσβαση και ευκολία κίνησης καθορίζεται από αρκετές παραμέτρους, όπως η θέση των κτιρίων και η εσωτερική διάταξη των διάφορων τμημάτων. Ένας κεντρικός χώρος στάθμευσης χρειάζεται πάντοτε κοντά στις περιοχές του νοσοκομείου, που θα χρησιμοποιηθούν περισσότερο από το γενικό κοινό. Η τοποθέτηση των εξωτερικών ιατρείων, των Πρώτων Βοηθειών και των επειγόντων περιστατικών κοντά στην είσοδο του χώρου και των κτιρίων δίνει δυνατότητα για άμεση πρόσβαση (Churchman 1995) Εικόνα 26: Ο κεντρικός χώρος στάθμευσης του Διαβαλκανικού Ιατρικού Κέντρου της Θεσσαλονίκης. Στοιχεία νερού Τα συντριβάνια και οι μικρές λίμνες είναι πολύ δημοφιλή τόσο στους ασθενείς όσο και στο προσωπικό. Το νερό εμπεριέχει τη συμβολική έννοια της κάθαρσης, της διαύγειας και του συνεχούς κύκλου της ζωής. Δίνει ακουστικό, οπτικό και εποχιακό ενδιαφέρον (εικ. 27). Αποτελεί ένα χαρακτηριστικό σημείο αναφοράς και συνάντησης μέσα στον κήπο. Η θέα και το άκουσμα του νερού είναι ηρεμιστικά, γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό για τους πιεσμένους ασθενείς και το προσωπικό. Ο ήχος από ένα συντριβάνι μπορεί να μετριάσει ενοχλητικούς ήχους κίνησης, κλιματισμού και ανθρώπων και να δώσει την απαιτούμενη εχεμύθεια στις συζητήσεις ενός μικρού χώρου, δημιουργώντας ένα ακουστικό προπέτασμα. Αποτελεί έναν πόλο έλξης, για να βγουν οι ασθενείς στον κήπο και να κινηθούν ακόμα και σε απομακρυσμένα σημεία του χώρου. Πολλά ζώα και πτηνά έλκονται από το νερό και οι ασθενείς μπορούν να βρουν μια ωραία ενασχόληση, με το να τα παρατηρούν ή να τα ταϊ ζουν (Carpman et al 1986, Miles 1990, Plank 1962) Ο τρόπος χρήσης του νερού πρέπει να ακολουθεί τις ανάγκες και τους περιορισμούς των χρηστών. Μερικοί νοσοκόμοι παραπονιούνται ότι ο ήχος του νερού δημιουργεί προβλήματα σε μερικούς ασθενείς με ακράτεια και δε θέλουν να υπάρχει συντριβάνι με έντονο ήχο νερού σε γηριατρικές κλινικές. Αν υπάρχει κίνδυνος ατόμων να πέσουν μέσα, όπως σε άτομα με προβλήματα όρασης, διανοητικά προβλήματα ή παιδιά, τότε επιβάλλεται ο οποιοσδήποτε όγκος νερού που ξεπερνάει τα είκοσι πέντε (25) εκατοστά βάθος, να είναι 40

41 κλειστός, υπερυψωμένος ή χωρίς πρόσβαση για αποφυγή ατυχημάτων. Πολλές φορές οι ανησυχίες για τον διαφαινόμενο κίνδυνο είναι υπερβολικές, όμως είναι καλό να λαμβάνονται υπόψη κατά τη μελέτη του χώρου. Εικόνα. 27. O υδάτινος κήπος της κλινικής υπερηλίκων του Welford Centre. Επιλογή φυτών Οι περισσότεροι χρήστες των νοσοκομειακών κήπων επιθυμούν να υπάρχει αρκετή ποικιλία φυτών. Προτιμούνται ενδιαφέροντα σχέδια και οπτικά περίπλοκα περιβάλλοντα με διαφορά στην ένταση του φωτός, της σκιάς και της σχετικής υγρασίας της ατμόσφαιρας και με διαφορετικά μεγέθη, ποικίλη υφή και άνθη (εικ. 53). Θεωρείται πιο ενδιαφέρουσα η πυκνή φύτευση από την αραιή και ο συνδυασμός και των τριών επιπέδων της φυτικής ανάπτυξης, δηλαδή των χαμηλών εδαφοκαλυπτικών και του γρασιδιού, των θάμνων και των δένδρων. Περιοχές χωρίς δένδρα, με θάμνους οι οποίοι όμως δε δίνουν ανθοφορία ή χρωματική διαφοροποίηση των φύλλων τους, ή με ύπαρξη μόνον εδαφοκαλυπτικών φυτών, χαρακτηρίζονται ως μονότονες ή γυμνές. Τα φυτά μπορούν, να τοποθετηθούν με τέτοιον τρόπο, ώστε να δημιουργούν αντίθεση χρωμάτων μεταξύ τους και η χρήση εποχιακών φυτών να παρέχει ενδιαφέρον καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου. Συγκεκριμένα φυτά μπορούν να έχουν κάποιο νόημα ανάλογα με την κουλτούρα και την ηλικία των ασθενών. Μπορούν επίσης να είναι χρήσιμα σε διάφορες δραστηριότητες όπως την παραγωγή βοτάνων, καρπών, σπόρων και φυλλώματος, που θα χρησιμοποιηθούν αργότερα στη μαγειρική ή τη χειροτεχνία (Carpman et al. 1986, Cooper 2007, Γιδαράκου, Βογιατζή και Τσαλικίδης 2005, Τσαλικίδης 1987, 1994). 41

42 Λόγω του ολικού όγκου, της μεγάλης κλίμακας και της έκτασής του, το νοσοκομείο μπορεί να έχει εμφάνιση ενός παρείσακτου κτιρίου στον όλο χώρο που το περιβάλλει. Η φύτευση κοντά και γύρω από αυτό μειώνει την αίσθηση, που προκαλεί και το ενσωματώνει στο γύρω χώρο. Επίσης, απαλλάσσει το νοσοκομείο από την αίσθηση του ινστιτούτου που έχει, δημιουργώντας ένα φυσικό τοπίο ή ένα σπιτικό περιβάλλον γύρω του, τόσο για τα άτομα που βρίσκονται από μέσα, όσο και για αυτούς που είναι έξω από το συγκρότημα. Τα μεγάλα δένδρα εκτός από την παροχή σκιάς προκαλούν μια αίσθηση προστασίας, θαλπωρής και σταθερότητας στους ασθενείς. Επιπλέον, τα φυτά μπορούν να βοηθήσουν στη δημιουργία ενός κατάλληλου μικροκλίματος με τη μείωση της έντασης του φωτός, τη βελτίωση της θερμοκρασίας και της σχετικής υγρασίας γύρω τους, τη μείωση της σφοδρότητας του ανέμου και της ηχομόνωσης που προσφέρουν (Kaye & Blue 1997, Please 1994, Τσαλικίδης 2008). Ενας χώρος γρασιδιού πρέπει να δημιουργείται όπου είναι δυνατόν. Προσδίδει μια χαλαρωτική εικόνα, συνδέει τα διάφορα μέρη του κήπου και αποτελεί ένα απτό αντίδοτο στο περιβάλλον του νοσοκομείου. Αποτελεί μια πολυτρόπως χρησιμοποιούμενη επιφάνεια για παιδιά, γονείς, επισκέπτες, προσωπικό, που δίνει τη δυνατότητα να περπατήσουν, να καθίσουν ή να ξαπλώσουν επάνω του. Για το λόγο αυτό προτιμάται περισσότερο από την εδαφοκάλυψη, η οποία αποκλείει κάθε χρήση του χώρου που καταλαμβάνει (Anderson 1990, Carpman et al. 1986, Collens 1983, Stevens 1995). Η επιλογή των φυτών πρέπει να είναι προσεχτική. Απαιτείται να ληφθεί υπόψη η γενική αντοχή τους, η τοξικότητά τους, η ελκυστικότητα που έχουν στις μέλισσες και οι πιθανές αλλεργιογόνες ιδιότητες τους. Πολλά καλλωπιστικά είδη φυτών είναι δίοικα. Όμως είναι συνηθισμένη πρακτική να μην χρησιμοποιούνται τα θηλυκά, διότι καρπίζουν και θεωρούνται ότι λερώνουν. Με τον τρόπο αυτό αυξάνεται η ποσότητα γύρης που υπάρχει στο περιβάλλον, χωρίς να υπάρχει ο αντίστοιχος αποδέκτης της και παρουσιάζονται προβλήματα πρόκλησης αλλεργιών και κρίσεων άσθματος. Τα περισσότερα φυτά με εντυπωσιακά άνθη επικονιάζονται από έντομα και η γύρη τους συνήθως δε δημιουργεί πρόβλημα. Όμως επιβάλλεται να υπάρχει συνετή χρήση των δύο αυτών κατηγοριών φυτών, καθώς η παρουσία πολλών φυτών που επικονιάζονται από μέλισσες θα προσελκύσουν αρκετά από αυτά τα έντομα και ίσως αποθαρρύνουν μερικούς να χρησιμοποιήσουν το συγκεκριμένο σημείο του κήπου. Ως αντιστάθμισμα υπάρχει και η περίπτωση των αγενώς πολλαπλασιαζόμενων στείρων καλλωπιστικών ειδών, ο αριθμός των οποίων αυξάνεται καθημερινά με την συνεχόμενη δημιουργία καινούριων ποικιλιών (Ogren 2001, Γιδαράκου και Τσαλικίδης 2005). Άλλα κλειδιά στην επιλογή των φυτών είναι η ποικιλία των αισθήσεων που επηρεάζουν, όπως με το άρωμά τους, την υφή τους και το θρόισμα των φύλλων τους στον αέρα (εικ. 28). Φυτά με έντονη μυρωδιά είναι ένα βασικό στοιχείο του κήπου. Πολλοί 42

43 άνθρωποι που ερωτήθηκαν σε κήπους νοσοκομείων, τόνισαν πόσο ωραία είναι να μυρίζουν το γρασίδι, τα δέντρα, τα λουλούδια σε αντίθεση με τις οσμές που κυριαρχούν εντός του νοσοκομείου. Το άρωμα μπορεί να συνδυαστεί με τον προσανατολισμό μέσα στον κήπο. Για παράδειγμα μπορεί να ενισχύσει την αντίληψη ενός κεντρικού σημείου με την ύπαρξη φυτών με βαρύ, αισθητό άρωμα. Φυτά των οποίων το φύλλωμα κινείται εύκολα, όπως της λεύκας, της ιτιάς, και των αγρωστωδών, είναι ευχάριστα και χαλαρωτικά. Σε συνδυασμό με το κελάρυσμα του νερού ή τις φωνές των ζώων συνεισφέρουν στη δημιουργία ήχων σε ένα "κήπο για αισθήσεις" (Flagler & Poincelot 1994, Gaskell 1994, Gidarakou 2000, ILAM 1992, Nelson 1992). Εικόνα.28 Εικόνα από τον κήπο των αισθήσεων του Alnarp, Σουηδία. Τα φυτά παρέχουν τόσο οπτικά, απτικά και ηχητικά ερεθίσματα. Η επιλογή των φυτών και η συντήρηση του χώρου χρειάζεται να είναι τέτοια, ώστε να εξαλειφθεί κάθε μορφή κινδύνου για τους χρήστες του κήπου. Κάποια φυτά τείνουν να επεκτείνουν τις ρίζες τους μεταξύ των υποστρωμάτων και του δρόμου. Καθώς αυξάνουν σε διάμετρο, μπορούν να προκαλέσουν ανύψωση της επιφάνειας, καθιστώντας το δρόμο ανώμαλο και επικίνδυνο. Αυτός ο τύπος προβλήματος εμφανίζεται συνήθως σε δρόμους που κατασκευάζονται γύρω από νεαρά δέντρα, τα οποία δεν έχουν φτάσει στο μέγιστο της ανάπτυξης του ριζικού τους συστήματος. Επίσης, χρειάζεται προσοχή στην ύπαρξη χαμηλών κλαδιών δένδρων ή θάμνων, τα οποία βρίσκονται σε σημεία, που μπορούν να τραυματίσουν κάποιον περαστικό. Ένα άλλο πρόβλημα που παρουσιάζουν μερικά φυτά είναι ότι ρίχνουν τα φύλλα ή τους σπόρους τους. Το γεγονός αυτό πέρα από το φόρτο εργασίας που προσθέτει για την απομάκρυνσή τους, μπορεί να προκαλέσει ολισθηρότητα στα πεζοδρόμια ή να δημιουργήσει δυσφορία στους ασθενείς με την προσκόλλησή αυτών των υλικών στους πάτους από τα παπούτσια ή τα μπαστούνια τους. Τα φυτά αυτά πρέπει να φυτεύονται μακριά από το 43

44 πεζοδρόμιο και καλύτερα να έχουν θάμνους από κάτω τους, καθότι οι πεσμένοι καρποί είναι αντιαισθητικοί (Lovering 1990, Simpson & Straus 1998, Val 1994). Διαμόρφωση επιφανειών για την διευκόλυνση της κίνησης των ασθενών Ασθενείς που μπορούν να κινηθούν με κάποια δυσκολία, είναι κυρίως αυτοί που νοσηλεύονται μετά από ένα εγκεφαλικό, ένα καρδιακό επεισόδιο, παρουσιάζουν αναπνευστικά προβλήματα, έχουν σωματικές και πνευματικές αναπηρίες, πάσχουν από αρθριτικά, ρευματισμούς ή είναι ηλικιωμένοι. Για να μπορέσουν να κινηθούν πιο άνετα οι ασθενείς αυτοί, οι επιφάνειες πρέπει να είναι επίπεδες, σταθερές, με υφή που να μη γλιστράει, ακόμα και όταν είναι βρεγμένη ή όταν οι ασθενείς κυκλοφορούν με τις παντόφλες τους και να στραγγίζει ικανοποιητικά (Puddefoot 1996, Thoday & Stoneham 1994). Ενα αναμενόμενο, δομημένο και πλούσιο απτικό περιβάλλον προτείνεται για άτομα με προβλήματα όρασης. Ξαφνικές αλλαγές κατεύθυνσης και διαφοράς ύψους δε συνιστώνται και οι διάδρομοι επιβάλλεται να μην έχουν εμπόδια όπως υπερυψωμένα φρεάτια, διασκορπισμένα σκαλιά ή χαμηλά κλαδιά δέντρων. Για να διευκολύνεται η διέλευση αυτών των χρηστών του χώρου οι διάδρομοι δεν πρέπει να έχουν εμπόδια σε διάμετρο 1,2 μέτρων και σε 2,10 μέτρα ύψος (εικ. 29). Αντικείμενα που η βάση τους έχει απόσταση μικρότερη από 67,5 εκατοστά από το έδαφος, επιτρέπεται, να προεκτείνονται μέσα στο χώρο διέλευσης, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχει διάδρομος μήκους 1,2 μέτρων ελεύθερος από οποιοδήποτε εμπόδιο. Στην περίπτωση που η βάση του συγκεκριμένου εμποδίου είναι πάνω από τα 67,5 εκατοστά, τότε επιτρέπεται, να προεκτείνεται μόνο έως 10 εκατοστά μέσα στο διάδρομο, καθώς τα τυφλά άτομα που κινούνται με τη βοήθεια μπαστουνιού ενδέχεται να μην το αντιληφθούν (Thoday & Stoneham 1994, Hagedorn 1990). 44 Εικόνα.29:Η δημιουργία διαδρόμων ελεύθερων από εμπόδια βοηθάει στην απρόσκοπτη κίνηση των ατόμων με δυσκολίες όρασης

45 Οι διάδρομοι χρειάζεται να έχουν έντονα σημαδεμένες τις άκρες τους και να είναι κατασκευασμένοι από τέτοια υλικά, ώστε να μην προκαλούν αντανάκλαση. Αντίστοιχα οι καρέκλες και τα τραπέζια είναι καλό να έχουν στρογγυλεμένες άκρες και να είναι βαμμένες με χρώμα που να δημιουργεί αντίθεση με το πάτωμα, για να διακρίνονται καλύτερα. Επίσης, οι γυάλινες πόρτες ή άλλα γυάλινα αντικείμενα επιβάλλεται να έχουν ευδιάκριτα σημάδια. Στις διάφορες διασταυρώσεις με δρόμους και σε μέρη με αρκετή κίνηση, τόσο πεζών όσο και αυτοκινήτων, χρειάζεται να δίνονται απτικές προειδοποιήσεις με τη χρήση διαζώματος με διαφορετική υφή ή ανάγλυφα πλακάκια. Οι προειδοποιήσεις αυτές πρέπει να είναι από τέτοιο υλικό και να είναι ανάγλυφες σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μη δημιουργούν υπερβολικά ανώμαλη επιφάνεια. Στην αντίθετη περίπτωση μπορούν να προκαλέσουν δυσφορία, τόσο σε άτομα που χρησιμοποιούν καροτσάκια, σε ασθενείς με αρθρίτιδα, ηλικιωμένους που έχουν ευαισθησία στις πατούσες τους όσο και στους σκύλους-οδηγούς των τυφλών, που φαίνεται ότι ενοχλούνται από τις πολύ ανώμαλες επιφάνειες (Stoneham & Thoday 1996). Η χρήση υπερυψωμένων κράσπεδων στις άκρες των πεζοδρομίων είναι ιδιαίτερα σημαντική στα κεκλιμένα επίπεδα ή όταν ο δρόμος έχει υψομετρική διαφορά με το γύρω χώρο, για να μη βγαίνουν τα αναπηρικά καρότσια εκτός δρόμου. Επίσης, είναι προτεινόμενη για τα άτομα που χρησιμοποιούν μπαστούνια, σε περιοχές που δεν υπάρχει άλλος τρόπος ένδειξης της άκρης του δρόμου. Αυτά είναι προτιμότερο να μην καταλήγουν σε μύτη, όπως συνήθως, αλλά να είναι καμπύλα, για να δημιουργούν λιγότερη δυσφορία σε ασθενείς που τυχόν χτυπούν τα πόδια τους επάνω τους. Στις διασταυρώσεις τα κράσπεδα πρέπει να χαμηλώνουν μαζί με τμήμα του πεζοδρομίου μέχρι το επίπεδο του δρόμου. Ο χώρος, στο σημείο τουλάχιστον της διασταύρωσης πρέπει να είναι καθαρός από σχάρες υπονόμων και η καμπυλότητα του υποβιβασμένου τμήματος του πεζοδρομίου να είναι το μέγιστο 1:12. Αν δεν υπάρχει αρκετό φάρδος πεζοδρομίου, ώστε να μπορεί να είναι ομαλή η σύνδεση του δρόμου με το πεζοδρόμιο, είναι προτιμότερο τα δύο αυτά τμήματα να βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο (Stagey 1970). Ο κύριοι δρόμοι πρέπει να έχουν φάρδος τουλάχιστον 1,5 μέτρων έτσι, ώστε να μπορούν τρία άτομα να περπατήσουν στην ίδια ευθεία ή να κινούνται ταυτόχρονα δύο αναπηρικά καρότσια σε αυτόν. Επίσης, αυτό το μέγεθος επιτρέπει σε ένα άτομο, που κινείται με καρότσι, να αλλάξει κατεύθυνση εύκολα. Δεν πρέπει το μονοπάτι να είναι πολύ φαρδύ, για να μην δίνει την εντύπωση ενός δρόμου κυκλοφορίας αυτοκινήτων. Οι δευτερεύοντες διάδρομοι χρειάζεται να έχουν τουλάχιστον 1,2 μέτρα φάρδος, για να επιτρέπουν σε ένα καρότσι και έναν πεζό να κινηθούν άνετα (εικ. 28). Επειδή το φάρδος αυτό δεν επιτρέπει να κινηθούν ταυτόχρονα δύο καρότσια, χρειάζεται σε τακτά διαστήματα και ειδικά κοντά σε πολυσύχναστες τοποθεσίες, να υπάρχει χώρος για ένα άτομο σε καρότσι να κινηθεί και ένα 45

46 άλλο να περιμένει στην άκρη του δρόμου. Δρόμοι, που δε χρησιμοποιούνται συνήθως, πρέπει να έχουν φάρδος το λιγότερο 0,9 μέτρα, χώρος που επιτρέπει οριακά να κινηθεί ένα αναπηρικό καρότσι (Thoday & Stoneham 1994). Εικόνα 30. Λεπτομέρειες κίνησης ατόμου με αναπηρικό καρότσι Η μέγιστη κλίση που μπορούν να έχουν οι λοφίσκοι του κήπου, ώστε να θεωρούνται προσβάσιμοι, είναι 1:20. Μπορούν όμως να υπάρξουν αρκετές πλαγιές, που θα απαιτήσουν μεγάλες αλλαγές επιπέδων και επομένως δαπανηρά χωματουργικά έργα. Στην περίπτωση αυτή, μπορεί να τροποποιηθεί ελαφρώς η υπάρχουσα τοπογραφία και να διαχωριστούν οι πλαγιές σε μικρούς λοφίσκους που να δημιουργούν απομονωμένες υποπεριοχές ή να αποτελούν περιοχές πρόκλησης και παιχνιδιού (ASLA Awards 1997). Η άριστη κυρτότητα του δρόμου είναι αυτή που αντιστοιχεί σε κλίση 1:100 (1%), ενώ η μέγιστη κυρτότητα που μπορεί αυτός να έχει είναι 1:50 (2%). Αλλά ακόμα και αυτή η κυρτότητα μπορεί, να προκαλέσει αδύναμα άτομα που χρησιμοποιούν αναπηρικό καρότσι να μετατοπιστούν άθελά τους προς τη μία άκρη του δρόμου. Η κλίση 1:100 δίνει άριστη αποστράγγιση, όταν η πλακόστρωση αποτελείται από δεμένα υλικά με υπόστρωμα κονιάματος. Αν χρησιμοποιηθούν άλλα υλικά, για να υπάρξει καλή αποστράγγιση, απαιτείται μεγαλύτερη κλίση. Στην περίπτωση αυτή είναι προτιμότερο να υπάρχει ένας ή περισσότεροι αγωγοί αποστράγγισης, που να διατρέχουν παράλληλα στην κατεύθυνση του δρόμου, ώστε να επιμερίζεται η κυρτότητα του δρόμου και να παραμένει μέσα στα επιθυμητά όρια. Τόσο οι αγωγοί αποστράγγισης όσο και τα διάφορα φρεάτια, επιβάλλεται, να έχουν τέτοια διάκενα, ώστε να μη δημιουργούν πρόβλημα στην κυκλοφορία των ασθενών. Για το λόγο αυτό, είναι προτιμότερο να χρησιμοποιούνται σχάρες επιμήκεις, με τετράγωνα κενά, που να έχουν διάκενο μικρότερο από είκοσι (20) χιλιοστά (Goldsmith 1976, Thoday & Stoneham 1994). 46

47 Κατασκευή σκαλοπατιών και κεκλιμένων επιπέδων i) Σκαλοπάτια: Η αρχή και το τέλος των σκαλοπατιών πρέπει να τονίζονται τόσο με τη χρήση έντονου χρώματος όσο και με πλακόστρωση με τραχιά υφή (Puddefoot 1996). Τα σκαλοπάτια μιας σκάλας θα πρέπει να έχουν σταθερό πλάτος και ύψος και, αν είναι δυνατό, οι αναλογίες πατημάτων προς τα ρίχτια να είναι ίδιες σε όλο τον κήπο. Πολλές φορές οι σκάλες είναι βαμμένες και φτιαγμένες από τέτοια υλικά, που δε διακρίνονται εύκολα τα σκαλοπάτια, αλλά δίνουν την εντύπωση ενός σταθερού επιπέδου. Για να μπορούν τα άτομα με παθήσεις όρασης να ξεχωρίσουν, που ακριβώς να πατήσουν στο κάθε σκαλοπάτι, είναι προτιμότερο τα πατήματα να έχουν διαφορετικό χρώμα από τις ποδιές του σκαλοπατιού, είτε να υπάρχει μια έντονη λωρίδα διαφορετικού χρώματος στην άκρη του κάθε σκαλιού. Ενας άλλος τρόπος είναι τα μέτωπα των σκαλιών να έχουν μια ελαφριά κλίση προς τα μέσα ή τα σκαλιά να προεξέχουν περισσότερο από τριάντα (30) χιλιοστά από το σημείο τομής τους με το ρίχτι, ώστε η σκιά του κάθε σκαλοπατιού να δείχνει που ακριβώς είναι το πάτημά του (Neufert 1996). Στα σκαλοπάτια το πάτημα πρέπει να είναι τουλάχιστον είκοσι οκτώ (28) εκατοστά και το αντίστοιχο ύψος του κάθε σκαλοπατιού να μην ξεπερνάει τα δεκαπέντε (15) εκατοστά. Το πιο πλατύ πάτημα και η πιο χαμηλή ποδιά είναι προτιμότερα. Οι ασθενείς που χρησιμοποιούν περπατούρα (walking frame) απαιτούν το μέγιστο ύψος του σκαλοπατιού να μην ξεπερνάει τα δέκα (10) εκατοστά, ενώ το ελάχιστο πάτημα να είναι πενήντα πέντε (55) εκατοστά. Αν υπάρχει μια σειρά από σκαλοπάτια, τότε όλα τα σκαλοπάτια, που αποτελούν τις συνεχόμενες σκάλες, θα πρέπει να έχουν σταθερά μεγέθη, ενώ το μέγιστο ύψος για κάθε σκάλα είναι 1,2 μέτρα. Ανάμεσα στις σκάλες χρειάζεται ένας επίπεδος χώρος για ανάπαυση, που θα έχει ελάχιστο μήκος 1,5 μέτρα. Τα μονά σκαλοπάτια καλό είναι να αποφεύγονται και αντί αυτών να δημιουργείται μια ράμπα. Τη νύχτα επιβάλλεται να υπάρχει φωτισμός, αν όχι σε όλο το μήκος της σκάλας, τουλάχιστον στα πρώτα σκαλοπάτια, γιατί συνήθως εκεί παρατηρούνται τα περισσότερα ατυχήματα που συμβαίνουν μέσα στον κήπο (Thoday & Stoneham 1994). ii) Ράμπες: Οι ράμπες είναι πολύ καλές για άτομα σε καροτσάκια, αλλά για πολλούς ανθρώπους που περπατάνε με περπατούρα ή μπαστούνι, οι ράμπες είναι πιο δύσκολες στο χειρισμό τους από ό, τι τα σκαλιά. Για το λόγο αυτό δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις σκάλες, αλλά πρέπει πάντα να δημιουργείται ένας συνδυασμός από σκαλοπάτια και κεκλιμένα επίπεδα. Οι ραμπόσκαλες είναι καλύτερα, να αποφεύγονται, καθώς δημιουργούν πρόβλημα τόσο στα άτομα με παθήσεις όρασης όσο και σε αναπηρικές καρέκλες. Στην περίπτωση που δεν είναι εφικτό, να κατασκευαστούν σκαλοπάτια και ράμπες, η πιο συντηρητική λύση της σκάλας είναι προτιμότερη (Stoneham & Thoday 1994). 47

48 Οι ράμπες πρέπει, να έχουν ίσιο τελείωμα τουλάχιστον 1,2 μέτρα μπροστά από την πόρτα. Αν η πόρτα ανοίγει προς τη ράμπα, τότε χρειάζεται επιπλέον χώρος για το άνοιγμα της πόρτας. Περιοχή για μανούβρα γύρω από την πόρτα είναι ιδιαίτερα αναγκαία, καθώς ασθενείς, νέοι στη χρήση του αναπηρικού καροτσιού ή τροχήλατου φορείου δεν μπορούν από μόνοι τους να ανέβουν τη ράμπα εύκολα. Τα κεκλιμένα επίπεδα χρειάζεται να είναι όσο το δυνατόν πιο επιμήκη, με λίγη κλίση και αρκετές στάσεις ξεκούρασης. Η μέγιστη επιτρεπόμενη κλίση της ράμπας είναι η 1:15, αλλά η 1:20 (5%) είναι σαφώς προτιμότερη. Ράμπες με μήκος μεγαλύτερο από 15 μέτρα ή κλίση μεγαλύτερη από 1:12 (9%) επιβάλλεται να έχουν κουπαστές. Αν η κλίση είναι μεγαλύτερη από 1:20, τότε πρέπει τουλάχιστον κάθε 30 μέτρα να διακόπτεται το κεκλιμένο επίπεδο από επίπεδες πλατφόρμες με μήκος το λιγότερο 1,8 μέτρα. Επιπλέον, ράμπα με κλίση μεγαλύτερη από το 1:15, δεν πρέπει να είναι μακρύτερη από 10 μέτρα (Puddefoot 1996, Stoneham 1990, Finch 1995, Ploss, Lerner & Dana 1995, Nelson 1992). Στην αρχή και στο τέλος τόσο της ράμπας όσο και της σκάλας, καλό είναι να υπάρχουν αλλαγές υφής και φωτισμός, για να σηματοδοτούν την ύπαρξή της. Λόγω της κλίσης που έχουν, μπορούν να αποτελέσουν σοβαρό κίνδυνο, όταν είναι βρεγμένες. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητο να κατασκευάζονται από υλικά που δε γλιστράνε σε οποιεσδήποτε συνθήκες, να έχουν ελαφριά κάθετη κλίση για αποστράγγιση και έκθεση τέτοια, ώστε να τις βλέπει ο ήλιος, για να μην παγώνουν το χειμώνα. Το ελάχιστο επιτρεπόμενο φάρδος τους είναι 0,9 μέτρα, ώστε να μπορεί ένα αναπηρικό καρότσι να τη χρησιμοποιήσει, όμως είναι προτιμότερο να έχουν 1,8 μέτρα φάρδος, για να μπορούν να κινηθούν άτομα ταυτόχρονα και προς τις δύο κατευθύνσεις. Στην άκρη της ράμπας η ύπαρξη κρασπέδων με ελάχιστο ύψος 40 χιλιοστά βοηθούν στο να εμποδίσουν τα καρότσια να κυλήσουν έξω από αυτήν (Thoday & Stoneham 1994). iii) Κουπαστές: Οι κουπαστές μπορούν να κατασκευαστούν από διάφορα υλικά. Τις περισσότερες φορές είναι από ξύλο ή μέταλλο. Το ξύλο έχει το προτέρημα ότι δεν είναι καλός αγωγός της θερμότητας και επομένως δεν αλλάζει η θερμοκρασία του ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες. Όμως το πρόβλημα που παρουσιάζει είναι ότι δεν είναι λείο και μπορεί να έχει ακίδες. Αντίθετα το μέταλλο είναι απολύτως λείο, αλλά η θερμοκρασία του μεταβάλλεται και μπορεί να γίνει πολύ ζεστό το καλοκαίρι και αντίστοιχα πολύ κρύο το χειμώνα. Για το λόγο αυτό, στις περιπτώσεις πουχρησιμοποιούνται μεταλλικές κουπαστές πρέπει να δωθεί προσοχή ώστε να μην υπερθερμαίνονται το καλοκαίρι ή να παγώνουν το χειμώνα, όπως επίσης να μη γλιστράνε, όταν είναι υγρές. Οι κουπαστές χρειάζεται να είναι και από τις δυο μεριές ενός διαδρόμου, επειδή κάποιοι από τους ασθενείς μπορεί να χρησιμοποιούν μόνο το ένα μέρος του σώματος λόγω νευρολογικών προβλημάτων από εγκεφαλικό ή άλλη πάθηση. Στην περίπτωση που το πλάτος τους είναι μεγαλύτερο από τέσσερα (4) μέτρα, χρειάζεται να υπάρχει και ενδιάμεση κουπαστή. Οταν υπάρχουν σκαλιά ή κεκλιμένα επίπεδα, οι κουπαστές πρέπει να ακολουθούν επακριβώς την πορεία τους, να συνεχίζουν και στις επίπεδες 48

49 επιφάνειες ανάμεσα στα σκαλιά ή τις ράμπες και να προεκτείνονται τουλάχιστον τριάντα εκατοστά (30) από το τέλος τους. Αν τα σκαλιά καταλήγουν σε πόρτα, τότε πρέπει οι κουπαστές να προεκτείνονται και να οδηγούν ακριβώς μπροστά από αυτήν. Για να είναι εύχρηστα, χρειάζεται να τοποθετούνται στο κατάλληλο ύψος και να έχουν διάμετρο χιλιοστά. Επειδή δεν έχουν όλοι οι χρήστες το ίδιο ύψος και επιπλέον πολλοί από αυτούς είναι σε αναπηρικές καρέκλες, είναι προτιμότερο να τοποθετούνται διπλές κουπαστές. Εικόνα 31.Τεχνικές λεπτομέρειες κουπαστών Υλικά κατασκευής Τσιμε ντο: Αποτελεί ένα αρκετά εύχρηστο υλικό, το οποίο, αν τοποθετηθεί σωστά, δημιουργεί απόλυτα ομαλές επιφάνειες, οι οποίες μπορούν με ιδιαίτερες επεξεργασίες να αποκτήσουν ως και πολύ τραχιά υφή. Παράλληλα, μπορεί να αποκτήσει συγκεκριμένες κλίσεις, ανάλογα με τις ανάγκες της συγκεκριμένης περιοχής. Τα υλικά από τα οποία αποτελείται δένονται μεταξύ τους κάνοντας πολύ εύκολη τη μετακίνηση ατόμων με κινητικές αναπηρίες πάνω σε αυτό. Μπορεί να πάρει οποιαδήποτε μορφή και να χρωματιστεί σε πάμπολλα χρώματα. Όμως - και ειδικά όταν χρησιμοποιείται μόνο του σε εκτενείς επιφάνειες - δε δίνει ιδιαίτερα καλαίσθητη εντύπωση. Ενα άλλο πρόβλημα που παρουσιάζει είναι ότι, όταν βρέχεται, γίνεται αρκετά γλιστερό, επειδή δεν είναι καθόλου πορώδες. Το γεγονός αυτό μπορεί να μετριαστεί με τη σωστή μελέτη απορροής των όμβριων υδάτων. Επειδή έχει αυξημένες αντανακλαστικές ικανότητες σε περιοχές με έντονο ηλιακό φως, είναι προτιμότερο να χρωματίζεται σε σκουρόχρωμους τόνους. Οι σύνδεσμοι διαστολής πρέπει να είναι όσο το δυνατόν λεπτότεροι 49

50 και μικρότεροι από δέκα (10) χιλιοστά, για να μη δημιουργούν αισθητά ανώμαλες επιφάνειες (Puddefoot 1996). Πλα κες πεζοδρομι ου σε κολυμπητο υπο στρωμα απο α μμο: Υπάρχει μια πληθώρα υλικών για να επιλεγούν, όπως τσιμεντένια, πέτρινα, σε διάφορα σχήματα, υφές και χρώματα και με αντίστοιχο κάθε φορά κόστος. Είναι επίσης εύκολο να βγουν και να επανατοποθετηθούν σε άλλη θέση. Για να μπορούν να μετακινηθούν εύκολα τα άτομα που χρησιμοποιούν αναπηρικό καρότσι, θα πρέπει να τοποθετηθούν με προσοχή, ώστε να είναι επίπεδα και να μην υπάρχει μεγάλο διάκενο μεταξύ των πλακών. Καλά στρωμένα δάπεδα με αλείαντη επιφάνεια ή με μικρού μεγέθους χαλίκι δεμένο στην επιφάνειά τους, παρέχουν ασφαλή χρήση, όταν είναι βρεγμένα. Πρέπει να υπάρχει συντήρηση και να αφαιρούνται τακτικά τα ζιζάνια που μπορεί να φυτρώσουν ανάμεσα από τις πλάκες. Επομένως απαιτείται βοτάνισμα, ψεκασμός με ζιζανιοκτόνα ή προσθήκη σκόνης στεγνού τσιμέντου ανάμεσα στις χαραμάδες. Τα πιο οικονομικά από αυτά τα υλικά, όπως οι απλές τσιμεντένιες πλάκες παρουσιάζουν αντιαισθητική εμφάνιση, αν χρησιμοποιηθούν σε μεγάλους χώρους. Για το λόγο αυτό χρειάζεται να τοποθετηθούν ενδιάμεσα σε άλλα υλικά. Αν περάσουν βαριά φορτία από πάνω τους, υπάρχει περίπτωση να τεμαχιστούν ειδικά, εάν έχουν μεγάλη επιφάνεια με μικρό πάχος ή το υπόστρωμα εμπεριέχει πέτρες ή χαλίκια ανάμεσα στην άμμο. Οι κυβόλιθοι μικρού μεγέθους (με μέγεθος ως 20 εκατοστά και τουλάχιστον 10 εκατοστά πάχος) κάνουν καλύτερο καταμερισμό του ασκούμενου φορτίου στη συνολική τους επιφάνεια, με αποτέλεσμα να αντιστέκονται σε μεγάλες πιέσεις, χωρίς να σπάνε. Εικόνα 32. Διάφορα υλικά πεζοδρόμησης. Στο χώρο του Doncastle earth centre της Αγγλίας χρησιμοποιούνται ως απτικές εμπειρίες. 50

51 Του βλο: Υπάρχει σε μεγάλη ποικιλία μεγεθών, υφής, κόστους αλλά πλέον και χρωμάτων. Είναι πολύ εύχρηστα, ανθεκτικά και απαιτούν ελάχιστη συντήρηση. Έχουν μεγάλη αισθητική αξία, ειδικά όταν τοποθετούνται με συγκεκριμένα σχέδια. Χρησιμεύουν για να δείχνουν αλλαγές στη διεύθυνση ή την αλλαγή επιπέδου, καθώς και να τονίζουν τις άκρες ενός χώρου, δημιουργώντας αντίθεση με τα άλλα υλικά. Ο κατάλληλος τύπος τούβλου προσφέρει πρόσφυση που δε γλιστράει. Τα τούβλα που χρησιμοποιούνται στον εξωτερικό χώρο πρέπει να είναι συμπαγή και να αντέχουν στον παγετό. Κατά την τοποθέτησή τους πρέπει να δοθεί προσοχή, ώστε να είναι τόσο τα τούβλα όσο και οι αρμοί στο ίδιο επίπεδο, αλλιώς μπορεί να προκαλέσουν κίνδυνο στα άτομα σε καρότσι ή με κακή όραση. Ο χώρος όπου βρίσκονται χρειάζεται να στραγγίζει ικανοποιητικά, αλλιώς μπορεί, να προκληθούν ρωγμές από τη διαστολή του νερού όταν παγώνει κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Εικόνα 33: Οι εικόνες προέρχονται από το Cape Cod Hospice του Barnstable, Η.Π.Α. Χαλι κι: Είναι φθηνό, βρίσκεται εύκολα, αποστραγγίζει αμέσως και δεν είναι γλιστερό. Είναι εύχρηστο και εύκολα μπορεί να συγκεντρωθεί και να χρησιμοποιηθεί αλλού ή να τροποποιηθεί το σχήμα του χώρου, που το εμπεριέχει. Αν χρησιμοποιηθεί σε αρκετή ποσότητα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί άνετα από άτομα που έχουν σχετική ικανότητα κίνησης σε όλη τη διάρκεια του χρόνου. Όμως ασθενείς που δεν μπορούν να κινηθούν ανεξάρτητα θα μετακινηθούν με πολύ μεγάλη δυσκολία επάνω του. Αν είναι μεγάλου διαμετρήματος, τότε δημιουργεί πολύ σκληρή και ανώμαλη επιφάνεια, εάν είναι πολύ μικρού μεγέθους, τότε γεμίζει εύκολα με σκουπίδια που δύσκολα αφαιρούνται. Είναι από τα υλικά τα οποία χρειάζονται συντήρηση, όπως τσουγκράνισμα, ξεχορτάριασμα, αφαίρεση των σκουπιδιών που θα πέσουν επάνω του. Επίσης χρειάζεται διαχωριστικό από τα διπλανά υλικά, επειδή κυλάει σχετικά εύκολα στους παρακείμενους χώρους (Puddefoot 1996, Τσαλικίδης 2008). 51

52 Ξυ λο: Μπορεί να είναι σε μορφή σιδηροδρομικής δοκού ή ξύλινου δαπέδου. Δίνει φυσική εμφάνιση και ταιριάζει κοντά σε ξύλινες κατασκευές ή σε κτίρια αγροτικής μορφής. Πρέπει να είναι καλά πλαναρισμένο, για να μην έχει ακίδες, ενώ μπορεί να γίνει σε επικίνδυνο βαθμό γλιστερό, αν βραχεί ή έχει πάγο επάνω του. Έχει μικρή ζωή, ειδικά σε υγρά και μη καλά αεριζόμενα μέρη αλλά η καλή συντήρηση και η σωστή επιλογή του είδους της ξυλείας μπορεί να αυξήσει την εκτιμώμενη διάρκεια ζωής του. Τα κενά μεταξύ των κορμών μπορούν να δημιουργήσουν δυσκολία στα άτομα σε αναπηρικό καρότσι, ενώ τα κενά μεταξύ στρόγγυλα κομμένων κορμών δύσκολα καλύπτονται ομοιόμορφα από τα ενδιάμεσα υλικά (Puddefoot 1996). Πεζοδρο μηση με πε τρινες πλα κες ανομοιο μορφου σχη ματος (crazy paving): Αποτελούν πολύ πιο οικονομική λύση από τις κατεργασμένες πέτρινες πλάκες και για το λόγο αυτό χρησιμοποιούνται σχεδόν κατά κόρον, όταν επιλέγεται πέτρινη πλακόστρωση. Δίνουν ομαλή επιφάνεια, όταν είναι τοποθετημένες σωστά. Πολλές φορές όμως δεν τοποθετούνται επιμελώς ή το υπόστρωμα δεν είναι τόσο συμπαγές και ισχυρό όσο θα έπρεπε, με αποτέλεσμα να αποκολλώνται οι πλάκες εύκολα από το υπόστρωμα που τις συγκρατεί (εικ.34). Εικόνα 34. Χρήση πέτρινων πλακών στην Collingwood court, του νοσοκομείου του Newcastle, Αγγλία. Βο τσαλα: Αποτελούν φθηνή πρώτη ύλη, στην περίπτωση που συλλέγονται κοντά στη περιοχή της συγκεκριμένης κατασκευής. Μπορούν να τοποθετηθούν ακανόνιστα, σε ομάδες παρόμοιων μεγεθών ή για να δημιουργήσουν συγκεκριμένα σχέδια. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν, για να τονίσουν συγκεκριμένα σημεία ή κατεύθυνση ή για να αποτρέψουν την είσοδο σε συγκεκριμένες περιοχές, καθώς δημιουργούν ανώμαλη επιφάνεια. Επίσης ένα άλλο βασικό πρόβλημα που παρουσιάζουν είναι ότι γίνονται πολύ γλιστερά, όταν βρέχονται, οπότε και δε συνιστάται η χρήση τους σε εκτενείς επιφάνειες. Φλοιο ς δε νδρων: Αποτελεί καλό υλικό για αποτροπή ατυχημάτων από πτώση επάνω του. Δίνει άτυπη εμφάνιση και δεν αντανακλά καθόλου τον ήλιο. Άτομα με σχετική ευκινησία 52

53 μπορούν να περπατήσουν επάνω του, ενώ παράλληλα δίνει καλή απτική αίσθηση, που αρέσει πολύ στα παιδιά. Μπορεί να τοποθετηθεί κάτω από φυτά, ως εδαφοκαλυπτικό για την καταπολέμηση των ζιζανίων. Όμως είναι ακριβό υλικό και χρειάζεται να οριοθετούνται οι άκρες της περιοχής τοποθέτησής του, καθώς κυλάει προς διπλανά σημεία. Ταυτόχρονα αποσυντίθεται ταχύτατα στα σημεία αυξημένης χρήσης του, οπότε απαιτείται προσθήκη νέου στρώματος σε τακτά χρονικά διαστήματα (Puddefoot 1996, Gidarakou 2000). Διαμόρφωση καθιστικών Η συνδρομή των αρχιτεκτόνων τοπίου φαίνεται ότι είναι ουσιαστική ώστε να δημιουργηθούν χώροι, οι οποίοι μπορούν να αυξήσουν τις κοινωνικές επαφές των ασθενών. Το βασικό στοιχείο του χώρου, το οποίο ανακαλύφθηκε ότι έχει σχέση με την κοινωνικοποίηση, είναι ο τρόπος τοποθέτησης των καθισμάτων και η θέα που έχουν τα άτομα που κάθονται σε αυτά. Όταν τα καθίσματα τοποθετούνταν σε γραμμική διάταξη αφήνοντας αρκετό κενό χώρο στη μέση, οι ασθενείς κάθονταν σε ένα σημείο και κοιτούσαν γύρω τους, χωρίς να δημιουργούν ομάδες και να μιλούν με τους διπλανούς τους. Αντίθετα, όταν τα ίδια καθίσματα στον ίδιο χώρο τοποθετούνταν σε μικρές διάσπαρτες ομάδες, παρατηρήθηκε ότι οι ασθενείς μιλούσαν με κάποιον άλλο και δημιουργούνταν καινούριες γνωριμίες (εικ. 35) (Winkel & Holahan 1985). Διεξήχθη μια έρευνα στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο του Michigan, για να διερευνηθεί το είδος των καθισμάτων που προτιμούν οι χρήστες των κήπων των νοσοκομείων. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως οι πολύ μικροί πάγκοι που εξυπηρετούν δύο ως τρία άτομα θεωρούνται υπερβολικά μικροί και άβολοι στη χρήση τους, κυρίως λόγω στενότητας του καθίσματος, οπότε θα έπρεπε να κάθονται οι ασθενείς αρκετά κοντά με τον συνομιλητή τους. Αντίθετα, οι πάγκοι που εξυπηρετούν περισσότερα από έξι άτομα θεωρήθηκαν υπερβολικά μεγάλοι, για να μπορέσουν οι ασθενείς να δημιουργήσουν μια παρέα και να συζητήσουν. Εικόνα 35. Εικόνα απο το Walter Reed National Military Medical Center Healing Garden Bethesda, Maryland, USA 53

54 Στην ίδια έρευνα από το σύνολο των καθισμάτων που αφέθηκαν στον κήπο, για να δουν οι μελετητές, ποια θα χρησιμοποιηθούν πιο πολύ, οι δύο πιο αρεστοί τύποι καθίσματος ήταν από ξύλο, είχαν πλάτη και έκαναν κοιλιά στο κάθισμα. Το κάθισμα το οποίο προτιμήθηκε λιγότερο από όλα, ήταν κατασκευασμένο από τσιμέντο και δεν είχε πλάτη. Το ξύλο αποτέλεσε επίσης το πιο ευρέως προτιμούμενο υλικό από το οποίο ήθελαν να είναι κατασκευασμένα τα τραπέζια. Τα τελευταία παρουσιάζουν το προτέρημα ότι δε χρειάζονται να καθαρίζονται συνέχεια, για να είναι ελκυστικά προς τους χρήστες, όμως δεν είναι εύχρηστα, για τα άτομα τα οποία ήθελαν να γράψουν επάνω σε αυτά. Αντίθετα τα μεταλλικά τραπέζια ήταν άνετα, για τα άτομα που ήθελαν να γράψουν όμως δεν τα χρησιμοποιούσαν, αν δεν ήταν απολύτως καθαρά (Carpman, Grant & Simmons 1986, Cooper-Marcus & Barnes 1999). Είναι προτιμότερο να υπάρχουν ομάδες καθισμάτων για τέσσερα με έξι άτομα από ό,τι καθίσματα για ομάδες οχτώ έως δεκαπέντε ατόμων. Αυτά μπορούν να συνδυαστούν με μετακινούμενα καθίσματα, όταν χρειάζεται να καθίσουν κοντά πολλά άτομα, ενώ ταυτόχρονα δεν αποθαρρύνουν δύο ή τρία άτομα να τα χρησιμοποιήσουν, όπως συμβαίνει στην περίπτωση των μεγάλων καθισμάτων (Avon 2000, Kaye & Blue 1997, Lovering 1990). Ενα άλλο στοιχείο, που καταγράφηκε από παρατηρήσεις μελετητών από διάφορα νοσοκομεία, είναι η ζήτηση από αρκετούς χρήστες των κήπων αυτών για παγκάκια ή χαμηλούς τοίχους πάνω στους οποίους να μπορούν να ξαπλώσουν άνετα για αρκετή ώρα.τα άτομα, τα οποία ζήτησαν αυτούς τους τοίχους ή τα παγκάκια, ήταν κυρίως συγγενείς ασθενών και προσωπικό, που συνήθιζαν να πηγαίνουν στον κήπο για να χαλαρώσουν. Επίσης, τα μακριά παγκάκια σε γραμμική διάταξη επιτρέπουν σε άγνωστους να κάθονται δίπλα-δίπλα, χωρίς να διασταυρώνεται το βλέμμα τους. Αυτή η διάταξη είναι άριστη, όταν υπάρχει κάποια μακρινή θέα, ένα κεντρικό στοιχείο του κήπου ή παρατηρείται κάποια κινητικότητα ατόμων μπροστά από το καθιστικό. Τότε υπάρχει ένα σημείο εστίασης και οι χρήστες δε συνηθίζουν να παρατηρούν τα άλλα άτομα που κάθονται γύρω τους και για το λόγο αυτό δεν αισθάνονται άβολα ακόμα και, όταν βρίσκονται πολύ κοντά ο ένας με τον άλλο. Αν υπάρχουν δύο τέτοιες διατάξεις από επιμήκεις πάγκους, τότε χρειάζεται να έχουν απόσταση τουλάχιστον εννέα (9) μέτρων η μία από τη άλλη ή να χωρίζονται οπτικά από φυτά ή άλλες κατασκευές, για να είναι εκτός του άμεσου πεδίου όρασης οι καθήμενοι σε αυτές. Επιπλέον, ίδια απόσταση επιβάλλεται να έχουν οι πάγκοι από τα παράθυρα του απέναντι κτιρίου έτσι, ώστε να μην διακρίνεται καθαρά το εσωτερικό του (Hiatt 1980, Γιδαράκου και Τσαλικίδης 2005). 54

55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Θεραπευτική κηπουρική 5.1 Ιστορική αναδρομή στην θεραπευτική κηπουρική Οι ευεργετικές επιδράσεις της κηπουρικής ως τύπου εργασιακής αποκατάστασης, διαπαιδαγώγησης και σωματικής άσκησης σε θεραπευτήρια, ανακαλύφθηκαν από πολύ νωρίς και χρησιμοποιήθηκαν κατ αρχήν σε ψυχιατρικές κλινικές. Τα ψυχιατρικά νοσοκομεία δεν ήταν τα μόνα που ανακάλυψαν τις θεραπευτικές ιδιότητες της εργασίας στη φύση. Υπήρχε μια γενική συμφωνία για την ωφελιμότητά της. Στις αρχές του 1900 οι κηπουρικές δραστηριότητες θεωρούνταν μια υγιής απασχόληση και για το λόγο αυτό θεραπευτικά προγράμματα κηπουρικής διεξάγονταν σε αμερικάνικα νοσοκομεία, ιδρύματα και αναμορφωτήρια. Τις περισσότερες φορές οι κηπουρικές δραστηριότητες γίνονταν προς όφελος του ιδρύματος, καθώς εξοικονομούσαν φρούτα και λαχανικά προς κατανάλωση στο νοσοκομείο. Έτσι, πέρα από τη θεραπευτική πλευρά, η άσκηση της κηπουρικής σε συνδυασμό με άλλες δραστηριότητες αποτελούσε τον τρόπο αποπληρωμής του χρέους των άπορων ασθενών για τη νοσηλεία τους στο ίδρυμα. Ως θεραπευτική κηπουρική ορίζεται πλέον οποιαδήποτε εφαρμογή, τεχνική που διεξάγεται από επαγγελματίες για τη θεραπεία και την αποκατάσταση και χρησιμοποιεί ως μέσο φυτά, κηπουρικές δραστηριότητες και τη φύση (ορισμός της Αμερικάνικης Εταιρίας Θεραπευτικής Κηπουρικής-A.H.T.A.) (εικ.36 και 37) Εικόνα 36 και 37. Ενασχόληση των ασθενών με την θεραπευτική κηπουρική στο Rancho Los Amigos της California. 55

56 5.2 Πως συνδράμει η άσκηση της κηπουρικής στην υγεία των ασθενών Η κηπουρική φαίνεται να κάνει καλό στο σώμα αλλά και την ψυχή, αναφέρουν επιστήμονες από τη Γερμανία. Οι άνθρωποι που ασχολούνται με τη κηπουρική, είναι τα πιο προσιτά άτομα ανεξάρτητα από την ηλικία, τη φυλή, τη κοινωνικοοικονομική τους κατάσταση ή το εκπαιδευτικό τους υπόβαθρο. Η θεραπεία μέσω της κηπουρικής βοηθάει στην ικανότητα συγκέντρωσης, επαγρυπνεί τις γνωστικές λειτουργίες και δίνει τη ευκαιρία απόκτησης νέων εμπειριών και γνώσεων. Τα νοσοκομεία έχουν μία σειρά από κανονισμούς και διατάξεις, που τονίζουν ότι τα εσώκλειστα άτομα είναι εξαρτημένα τόσο από την ασθένεια όσο και από το προσωπικό και το πρωτόκολλο του νοσοκομείου, και πρέπει να συμπεριφέρονται ανάλογα. Αντίθετα, ο χώρος διενέργειας της κηπουρικής παρέχει ένα μέρος τελείως διαφορετικό από το υπόλοιπο νοσοκομείο, με ερεθίσματα πιο φυσικά και χαλαρωτικά. Έχει παρατηρηθεί ότι υπάρχουν τέσσερα στάδια ανάρρωσης ενός ασθενούς, ο οποίος παρακολουθεί προγράμματα κηπουρικής: η πνευματική, η σωματική, η κοινωνική και τέλος η αλλαγή στη συμπεριφορά του. Η κηπουρική αποτελεί ένα μοναδικό θεραπευτικό μέσο, που εμπεριέχει τη χρήση ζώντος οργανισμού και επομένως αντικατοπτρίζει την ανθρώπινη ανάπτυξη και αύξηση. Η Bernadine Cimprich πραγματοποίησε μια έρευνα, που αφορούσε την ταχύτητα και πληρότητα ανάρρωσης από καρκίνο του μαστού σε ασθενείς που παρακολουθούσαν προγράμματα θεραπείας μέσω της κηπουρικής για τρεις ημέρες κάθε εβδομάδα. Σε σύγκριση με μια άλλη ομάδα που δεν τα παρακολουθούσε, οι πρώτοι είχαν σε διάστημα ενενήντα ημερών λιγότερη τάση να παραπονιούνται για κούραση, κατάθλιψη, συζυγικά προβλήματα ή ανικανότητα να ανταπεξέρχονται στις καθημερινές δυσκολίες τους. Ήταν πιο πιθανό να συνεχίσουν κανονικά τις δουλειές τους και να βάλπτουν κάποιο στόχο, όπως να ασχοληθούν με την εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας. Η κηπουρική αποτελεί μια δραστηριότητα στην οποία οι ασθενείς ασχολούνται με απτά πράγματα, δεν πραγματοποιούν στατικές ασκήσεις και έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν την πορεία ενός δημιουργήματός τους. Πολλά άτομα που δεν είναι πρόθυμα να ακολουθήσουν το πρόγραμμα φυσιοθεραπείας που τους συστήνεται, κάνουν ασυναίσθητα και ευχάριστα παρόμοιες κινήσεις, για να περιποιηθούν φυτά. Η απασχόληση με τα φυτά παρέχει συχνές αλλαγές. Αυτή η δυναμική ενθαρρύνει το μακροχρόνιο ενδιαφέρον και δημιουργεί την ανάγκη για επιπλέον ασχολία. Δίνει στους ασθενείς ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα για την ημέρα, ένα εργασιακό περιβάλλον που εμπεριέχει εναύσματα για επικοινωνία και συνεργασία με τους άλλους ασθενείς και για σωματική άσκηση. 56

57 5.3 Στόχοι που επιτυγχάνονται μέσω της θεραπευτικής κηπουρικής Σκοπός του εργοθεραπευτή είναι η συμμετοχή των ασθενών σε ειδικά σχεδιασμένες δραστηριότητες για να βελτιωθούν οι ικανότητες των ασθενών και να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της καθημερινής ζωής.ο απώτερος σκοπός του προγράμματος είναι η επανένταξη στην κοινωνία, στο βαθμό που είναι αυτό δυνατό. Μπορεί να εμπεριέχει φυσική άσκηση, πνευματική ανάπτυξη, επαγγελματικό προσανατολισμό, ψυχολογική υποστήριξη, ανάπτυξη ικανοτήτων επικοινωνίας. Ως στόχους της θεραπείας θα μπορούσαμε να αναφέρουμε πιο συγκεκριμένα τους παρακάτω: Ανάπτυξη σωματικών δυνατοτήτων: Μέσα απο την άσκηση της κηπουρικής οι ασθενείς μπορούν να βρουν μυι κή ενδυνάμωση, να αυξήσουν την αντοχή τους, την ισορροπία του σώματος τους, τον κινητικό συντονισμό και τον συγχρονισμό των διάφορων μελών του σώματος, όπως του ματιού με του χεριού, για να πραγματοποιηθούν συνδυαστικές ενέργειες (π.χ. το κούρεμα μιας μπορντούρας θάμνων) (εικ. 38). Κοινωνικότητα-Βελτίωση συμπεριφοράς- Αυτοεκτίμηση: Ο κήπος αυξάνει τις κοινωνικές επαφές. Τα κοινά ενδιαφέροντα για φυτά γίνονται θέμα συζήτησης. Οι ασθενείς μπορούν να μιλούν πιο ελεύθερα για τα συναισθήματά τους, ενώ δουλεύουν. Η θεραπεία μέσω της κηπουρικής δίνει στους ασθενείς κοινωνική αλληλεγγύη. Επιπλέον, ο θεραπευτής μπορεί να δημιουργήσει μια σχέση εμπιστοσύνης με τους ασθενείς, ώστε να αποτελέσει ο χώρος εκείνος ένα μέρος, όπου τα προβλήματα που τους απασχολούν, μπορούν να συζητηθούν. Η εργασία με τα φυτά σε ένα άνετο περιβάλλον χαλαρώνει και αναζωογονεί, ενώ παράλληλα η επιθετική συμπεριφορά λόγω ψυχικής ή συναισθηματικής φόρτισης οδηγείται σε εκτόνωση μέσω της σωματικής εργασίας. Μπορούν να πραγματοποιούν μικρές εργασίες με άμεσο, ορατό αποτέλεσμα για να αποκτήσουν αυτοεκτίμηση(εικ.39). Εικόνα 38 και 39 : Η ενασχόληση με την κηπουρική αυξάνει την μυηκή ανάπτυξη καθώς κ βελτιώνει την επικοινωνιακή ικανότητα. 57

58 Πνευματική ανάπτυξη: Μέσα από την θεραπεία δίνεται η δυνατότητα να συγκεντρώνονται σε ένα σκοπό, οπότε αποκτάται προγραμματισμός με την τήρηση ενός χρονοδιαγράμματος και λαμβάνονται αποφάσεις, όπως τι θα καλλιεργηθεί, ποια θα είναι η σειρά της διαδικασίας κτλ. Απαιτείται πρόβλεψη για τα υλικά, τα εργαλεία που θα χρειαστούν και για την προετοιμασία, όπως και για τη διενέργεια της καλλιέργειας. Εμφανίζεται διανοητική διέγερση καθώς είναι συχνή η φραστική επικοινωνία με το θεραπευτή και τους άλλους ασθενείς. Επίσης, οι ασθενείς ωθούνται, να λαμβάνουν πρωτοβουλίες και να δέχονται τις συνέπειες των πράξεών τους. Απασχόληση και εργασιακή αποκατάσταση: Οι ασθενείς μπορούν να αποκτήσουν νέα ενδιαφέροντα και ικανότητες και έτσι μπορεί η κηπουρική να αποτελέσει μια δραστηριότητα στην καθημερινότητα τους, η οποία τους βοηθάει να αποκτήσουν υπευθυνότητα, καθώς αναγνωρίζουν ότι υπάρχουν εργασίες που δε δέχονται αναβολή, επικοινωνιακές ικανότητες, καλύτερη ανταπόκριση στις ευθύνες της δουλειάς και καλύτερη προσαρμογή στη δουλειά και στους άλλους ρυθμούς της ζωής. Επιπλέον, μαθαίνουν για την ανάγκη προγραμματισμού, τάξης και ομαδικότητας. 5.4 Συνήθεις δραστηριότητες που πραγματοποιούνται κατά την αγωγή κηπουρικής Το πρόγραμμα της θεραπείας μέσω της κηπουρικής περιλαμβάνει διάφορες δραστηριότητες, οι οποίες όμως για να έχουν συνεχές ενδιαφέρον, θα πρέπει να έχει γνωστή αρχή και τέλος, να σχετίζεται με τον πραγματικό κόσμο και να εμπεριέχει τρόπους αξιολόγησης της προσπάθειας. Είναι καλό στην αρχή μιας εργασίας να τους εξηγείται ο τρόπος και ο λόγος για τον οποίον αυτή γίνεται. Ο χώρος πρέπει να είναι απλός, καθαρός και καλά οργανωμένος με κάρτες, που να επεξηγούν τις διαδικασίες για κάθε εργασία. Τα αντικείμενα να είναι τοποθετημένα στην ίδια θέση και η σειρά των εργασιών να παραμένει σταθερή, για να μπορούν οι ασθενείς να συγκροτήσουν μια ολοκληρωμένη αντίληψη του χώρου και της σειράς των δραστηριοτήτων (AVON 2000). Κάποιες δραστηριότητες εξωτερικού χώρου αποτελούνται από προετοιμασία εδαφικού δείγματος, σπορά, φύτευση και περιποίηση φυτών, μεταφύτευση μικρών δένδρων και θάμνων, βοτάνισμα.οι κηπουρικές δραστηριότητες εσωτερικού χώρου περιλαμβάνουν καλλιέργεια φυτών σε θερμοκήπιο ή εσωτερικό κήπο, μεγάλωμα φυτών σε γλάστρες στα δωμάτια των ασθενών, καλλιέργεια κάκτων και βολβών, παραγγελίες σπόρων και φυτών για την επόμενη βλαστική περίοδο. Επίσης μπορούν να κατασκευάσουν σπίτια και ταϊ στρες για πουλιά ή μικρά ζώα,ή ακόμα και να χτίσουν ένα μικρό αποθηκευτικό χώρο. 58

59 Τα προι όντα, τα οποία δημιουργούνται κατά την άσκηση της κηπουρικής μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε άλλες δραστηριότητες όπως να καλύψουν σε ένα ποσοστό την ίδια την σίτιση της κλινικής ή να πωληθούν ώστε να δίνεται η δυνατότητα παραμονής σε οικονομικά απόρους. Ο κήπος μπορεί επίσης, να αποτελέσει εκπαιδευτικό εργαλείο. Κάθε φυτό να έχει το ταμπελάκι του και να ζητείται από τους ασθενείς, να τα αναγνωρίσουν και να μάθουν κάποια χαρακτηριστικά τους, ως μέσο άσκησης της μνήμης τους. 5.5 Επιλογή φυτών και καλλιεργητικές τεχνικές Η επιλογή των φυτών,ο τρόπος αλλά και ο χρόνος καλλιέργειας του ποικίλει ανάλογα με την κατάσταση του ασθενούς όπως και την διάθεση του να ασχοληθεί με αυτό. Έτσι μπορεί να επιλέξει να να καλλιεργήσει φυτά που απαιτούν την προσοχή, ενώ αν ο ασθενής είναι σχετικά ανήμπορος ή δεν έχει πείρα στην καλλιέργεια φυτών, είναι προτιμότερο να επιλεγεί φυτικό υλικό, το οποίο να ανανεώνεται και να βελτιώνεται από μόνο του (Thoday 1982). Σημαντικό ρόλο έχει και η διάρκεια της θεραπείας. Αν ο ασθενής θα νοσηλεύεται για αρκετό χρόνο, μπορούν να χρησιμοποιηθούν φυτά, τα οποία έχουν μεγάλο βιολογικό κύκλο. Αν όμως ο ασθενής θα νοσηλευτεί για μικρό χρονικό διάστημα, τότε είναι καλύτερο, να χρησιμοποιηθούν δυναμικά φυτά όπως η κολοκύθα, ο ηλιόσπορος που έχουν μικρό κύκλο ζωής. Τα φυτά αυτά είναι περισσότερο κατάλληλα και για τα παιδιά, διότι θέλουν να βλέπουν ορατές αλλαγές σε μικρό χρονικό διάστημα, αλλιώς χάνεται το ενδιαφέρον τους. Για τους ηλικιωμένους είναι προτιμότερο να χρησιμοποιούνται παραδοσιακά είδη φυτών, όπως το δενδρολίβανο, η λεβάντα, τα τριαντάφυλλα και λαχανοκομικά είδη. Για τους ασθενείς που πάσχουν από κατάθλιψη, εικάζεται ότι είναι καλύτερο να ασχολούνται με φυτά τα οποία απαιτούν υψηλές εντάσεις φωτός. Ο λόγος είναι ότι με την καθημερινή περιποίηση αυτών των φυτών, ο ασθενής υποβάλλεται σε έμμεση φωτοθεραπεία. Φυτά με παραγωγή αρκετής γύρης είναι καλό να αποφεύγονται επειδή αρκετά άτομα μπορεί να παρουσιάσουν αλλεργικές αντιδράσεις. Ένα ολόκληρο πρωτόκολλο έχει δημιουργηθεί γύρω από τις φυτευτικές πρακτικές, που επιβάλλεται να ακολουθούνται στο νοσοκομείο, για να μην προκληθούν τυχόν προβλήματα από παθογόνους και αλλεργιογόνους παράγοντες που φέρει το φυτευτικό υλικό ή το χρησιμοποιούμενο μείγμα χώματος. Για το λόγο αυτό οι ασθενείς μπορούν, να φορέσουν αδιάβροχες ποδιές, για να προστατευτούν από την έκθεση στο χώμα και ο,τιδήποτε χρησιμοποιείται, πρέπει να είναι καθαρό στο μέγιστο δυνατό βαθμό. Σε κάποια προγράμματα οι θεραπευτές χρησιμοποιούν πετροβάμβακα ή άλλα τεχνητά υποστρώματα για το μεγάλωμα των φυτών, για να αποφύγουν τη σκόνη και τα μόρια χώματος. 59

60 5.6 Τρόποι διευκόλυνσης των ασθενών για την άσκηση της κηπουρικής Πολλές κλινικές έχουν εξοπλίσει τις κηπουρικές τους δραστηριότητες με θερμοκήπια. Με τον τρόπο αυτό οι δραστηριότητες μπορούν να πραγματοποιηθούν και σε περιόδους που ο καιρός δεν επιτρέπει τις εξωτερικές μη στεγασμένες ασχολίες και έτσι να εμπλουτίζεται το πρόγραμμα της αγωγής με εργασίες, όπως ο πολλαπλασιασμός με τη χρήση υδρονέφωσης και η καλλιέργεια ειδών εξωτικών φυτών. Η κατασκευή του θερμοκηπίου είναι προτιμότερο να γίνεται από πλαστικό, επειδή το γυαλί μπορεί, να αποτελέσει κίνδυνο για μερικές κατηγορίες ασθενών. Μέσα στο θερμοκήπιο χρειάζεται να υπάρχει πλακοστρωμένο δρομάκι πλάτους τουλάχιστον 90 εκατοστών, για να μπορούν οι ανάπηροι ασθενείς να κινούνται άνετα μέσα σε αυτό(εικ.40). Τα εργαλεία, τα οποία χρησιμοποιούν ελαφριά κράμματα μετάλλων, όπως είναι το ατσάλι, εκτός του ότι μειώνει το βάρος τους αυξάνει και την ευχρηστία τους (εικ. 41). Πιο πρακτικά είναι τα εργαλεία των οποίων το κοντάρι προεκτείνεται σε ρυθμιζόμενα ύψη. Κοντά κοντάρια είναι καλύτερα για τα παιδιά και για τα άτομα σε αναπηρικό καρότσι, ενώ για μερικούς ηλικιωμένους είναι προτιμότερο τα εργαλεία να έχουν μαξιλαράκια στις λαβές. Η κηπουρική εμπειρία μπορεί να μεταφερθεί μέσα στο δωμάτιο των ασθενών, αν αυτοί δεν μπορούν να βγουν έξω ή ο καιρός δεν είναι καλός με τη χρήση ενός καροτσιού με γλάστρες, χώμα, εργαλεία ή και μικρά θερμοκήπια. Για τα άτομα με δυσχέρεια όρασης προτείνεται η χρήση αρωματικών φυτών, φυτών με ξεχωριστή υφή ή χρώμα, αλλά και ο διαχωρισμός μικρών παρτεριών με μεταλλική ράγα που να αποτελεί οδηγό για τον καλλιεργητή. Εικόνα 40 και 41.Η ύπαρξη θερμοκηπίων αυξάνει τις δυνατότητες και το χρόνο άσκησης της θεραπευτικής κηπουρικής ενω τα εργαλεία ελαφριών κραμάτων διεκολύνουν την ενασχόληση με αυτήν 60

61 Είναι απολύτως απαραίτητο στο χώρο εντός του θερμοκηπίου, να υπάρχει βρύση, για να μπορούν να ποτίσουν τα φυτά ακόμη και αν υπάρχει η διευκόλυνση της εγκατάστασης αυτόματου ποτίσματος. Πολλοί ασθενείς δυσκολεύονται να καλλιεργήσουν φυτά, τα οποία βρίσκονται στο επίπεδο του εδάφους. Για το λόγο αυτό τα περισσότερα προγράμματα κηπουρικής γίνονται σε υπερυψωμένα παρτέρια ή με γλαστρωμένα φυτά, τα οποία τοποθετούνται πάνω σε πάγκους εργασίας. Όμως δεν πρέπει να υποεκτιμηθεί η ανάγκη άσκησης των ασθενών στην καλλιέργεια στο επίπεδο του εδάφους, η οποία επιπλέον εξοικονομεί πόρους, καθώς έχει χαμηλό κόστος κατασκευής. Τα υπερυψωμένα παρτέρια μπορούν να έχουν διάφορα ύψη και σχήματα, για να είναι αισθητικά πιο ενδιαφέροντα και πρακτικά πιο βολικά για διάφορες κατηγορίες ατόμων. Ένας γενικός κανόνας κατασκευής τους είναι το ύψος του παρτεριού να είναι 10 εκατοστά χαμηλότερα από το ύψος του αγκώνα του χρήστη. Με βάση τον κανόνα αυτό ένα καλά σχεδιασμένο παρτέρι έχει ύψος 65 εκατοστά για καθήμενους χρήστες και 1 μέτρο για τους όρθιους. Εάν είναι προσβάσιμα από τη μια μεριά, το μέγιστο φάρδος του είναι 60 εκατοστά, ενώ, αν είναι προσβάσιμο και από τις δύο μεριές, τότε μπορεί να προεκταθεί ως τα 1,2 μέτρα αλλά πάντα εξαρτώμενο από τους συγκεκριμένους χρήστες και τον τύπο της ζαρντινιέρας. Ένα μικρό κενό 10 εκατοστών στο κάτω μέρος του παρτεριού επιτρέπει στον ασθενή να δουλέψει πιο άνετα και αυξάνει κατά δέκα εκατοστά την απόσταση προσέγγισης (εικ. 42 και 43). (Stoneham & Thoday 1996). Η ύπαρξη ηλεκτρισμού, παροχής νερού και μικρών επίπεδων επιφανειών, για να τοποθετούνται τα εργαλεία ή τα προσωπικά αντικείμενα του ασθενούς κοντά σε κάθε παρτέρι, διευκολύνει την άσκηση της κηπουρικής από αυτούς. Η προσθήκη κουπαστών στους εξωτερικούς τοίχους βοηθά τους ασθενείς να στηρίζονται, αλλά μειώνει την πρόσβαση. Η αντικατάστασή τους με χερούλια σε απόσταση 1 μέτρου το ένα από το άλλο, δεν θα μειώσει την απόσταση προσέγγισης και ταυτόχρονα μπορεί να αποτελέσει χώρο τοποθέτησης των μπαστουνιών ή άλλων βοηθημάτων κίνησης. 61

62 Εικόνα 42 και 43:Διάφορες μορφές χρήσης υπερυψωμένων παρτεριών από άτομα με δυσκολίες κίνησης. 62

63 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΙ ΚΗΠΟΙ ΣΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ 6.1 Σύντομη ιστορική αναδρομή στους κήπους νοσηλευτικών ιδρυμάτων Μεσαίωνας Εικόνα 44. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μοναστηριακού κήπου - πρόωρο παράδειγμα κήπου αποκατάστασης για ασθενείς (Τhe Benedictine monastery of Saint-Michel-de- Cuxa) Αναγέννηση 17 ος 18 ος αιώνας: Περίοδος μεγάλων δημοτικών νοσοκομείων. Τα κτιριακά συγκροτήματα περιβάλλουν τις αυλές για άσκηση και κυκλοφορία του αέρα.νοσοκομεία με μορφή περίπτερου Εικόνα 1: Thomas Coram and the Foundling Hospital στο Λονδίνο Εικόνα 45: Thomas Coram and the Foundling Hospital στο Λονδίνο 63

64 Μέσα 19 ου αρχές 20 ου αιώνα Ο τύπος αυτών των νοσκομείων παρέχουν φρέσκο αέρα, ηλιοφάνεια και θέες προς την φύση εμπνευσμένο από τον μεταρυθμιστή δημόσιας υγείας Florence Nightngale. Εικόνα 26:Νοσοκομείο του Jonh Horkins στην Βαλτιμόρη. Αρχές 20 ου αιώνα Τα θεραπευτήρια και τα άσυλα για ψυχολογικές διαταραχές παρέχουν μέγιστη έκθεση στον ήλιο, φρέσκο αέρα και κήπους που βοηθούν στην θεραπεία των ασθενών. Μέσα 20ου αιώνα Επικρατεί το διεθνές στυλ κτηρίων έναντι του κλασσικού στυλ. Υψηλά κτήρια με έμφαση στην αποδοτικότητα Η φύση ενδίδει στα αυτοκίνητα και στα πάρκινγκ Εικόνα 47: Methodist Hospital, Omaha,Nebraska,USA 64

65 1980 Τα νοσοκομεία θυμίζουν κτιριακές εγκαταστάσεις γραφείων. Μικρή μέριμνα για ανοιχτούς χώρους προς χρήση. Εικόνα 47: Kirklin Clinic, Birmingham, Alabama,USA Θεραπευτικά κέντρα με επίκεντρο τον ασθενή Από το 1990 Έως σήμερα Αρνητικές αντιδράσεις στα θεσμικά περιβάλλοντα. Μεγαλύτερη ανησυχία για το τι χρειάζεται ο ασθενής. Αλλαγές στους χώρους υποδοχής με πιο οικείες εικόνες στο εσωτερικό. Εικόνα 48: Community Hospital, Monterey,California Οι σχεδιαστές ψάχνουν γνώριμα στοιχεία ώστε να νιώθουν άνετα το προσωπικό και οι ασθενείς. Εικόνα 49: Dartmouth-Hitchcock Medical Center,Lebanon, New Hampshire,USA (1992) 65

66 Οι σχεδιαστές δίνουν έμφαση στα τοπικά χαρακτηριστικά για πιο ταιριαστά στυλ, μορφές, χρώματα και υλικά. Εικόνα 50: San Diego Children s Hospital, San Diego, California( ) Γίνεται η πρώτη επιστημονικά αποδεκτή έρευνα από τον Cooper M. (1984) για το ρόλο του φυσικού τοπίου στον ασθενή. Το να βλέπεις ή να είσαι μέσα στην φύση προκαλεί ευεργετικές αλλαγές τόσο στο σώμα όσο και στην ψυχολογία. Η διοίκηση των νοσοκομείων βλέπει τη φύση φυτά στα νοσοκομεία - όχι μόνο σαν αισθητική προσθήκη αλλά και ως μέσο επιτάχυνσης της ανάρρωσης και εξοικονόμησηςχρημάτων. Εικόνα 51: St Michael s Medical Center, Texarkana Texas 66

67 6.2 Παραδείγματα νοσηλευτικών κέντρων Παράδειγμα 1: Θεραπευτικός κήπος στο Mount Zion Clinical Cancer Center, Σαν Φρανσίσκο, Καλιφόρνια Αυτός ο κήπος περικλείεται από τα κτήρια του νοσοκομείου και μια εμπορική ιδιοκτησία. Ευτυχώς κατά προσέγγιση ο μισός από τον κήπο λαμβάνει ακόμα το άμεσο φως του ήλιου το μεσημέρι. Τα φυτευτικό υλικό ήταν επιλεγμένο για να παρέχει τις ανθίσεις του καθ' όλη τη διάρκεια του έτους και για να παρέχει ποικίλες πράσινες αποχρώσεις. Υπάρχει μια μικρή πηγή νερού για να εμποδίζει τους θορύβους από μια κοντινή οδό και πολλοί ξύλινοι πάγκοι, τραπέζια και κινητές καρέκλες. Αρχικά ο κήπος που αποτελούνταν κυρίως από σκληρά υλικά και θύμιζε προαύλιο σχεδιάζεται από τον Tommy Church. Ένας καλλιτέχνης-ασθενής στο νοσηλευτικό κέντρο παρείχε την ιδέα και κατέβαλε προσπάθεια να ξανασχεδιαστεί ο χώρος ωστε να θυμίζει περισσότερο κήπο. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας του σχεδίου έλαβαν μέρος ερευνητικές μελέτες όπου οι ασθενείς και το προσωπικό παρείχαν τις προτάσεις για τον σχεδιασμό του κήπου. Υπήρξε επίσης μια ομάδα ασθενών που κατασκεύαζε κεραμμύδια και αποτύπωσε τις ιστορίες επιβίωσης τους μαζί με ασιατικές συνταγές που χρησιμοποιούνται στη θεραπεία του καρκίνου πάνω σε αυτά.τα κεραμίδια αυτά αποτέλεσαν τον τοίχο του εσωτερικού διαδρόμου ο οποίος περνά από τον κήπο και με αυτόν τον τρόπο είναι ένα στοιχείο της μονιμότητας δίπλα στο συνεχώς μεταβαλλόμενο τοπίο του κήπου.(εικ ) Αυτός ο κήπος ήταν αρκετά επιτυχής με τους ασθενείς, το προσωπικό και τους επισκέπτες. Είναι μια πράσινη όαση μέσα στο νοσοκομείακό συγκρότημα.(cooper Marcus, 2001). Εικόνα 3 Ο εσωτερικός τοίχος διακοσμιμένος από τα κεραμμύδια που δημιούργησαν οι ασθενείς. Εικόνα 4:Το σχέδιο γενικής οργάνωσης του Νοσηλευτικού κέντρου Mount Zion στην Καλιφόρνια 67

68 Παράδειγμα 2: Οι κήποι στο Lucas Gardens School, New South Wales, Αυστραλία Οι κήποι στο Lucas Gardens School με εκπαιδευτική δραστηριότητα συνδέονται με ένα κοντινό παιδιατρικό νοσοκομείο. Μια σειρά προαυλίων έχει αναπτυχθεί στους κήπους κατά την πάροδο των ετών. Οι περισσότεροι από τους νέους χρήστες στηρίζονται στις αναπηρικές καρέκλες ή υποβοηθήματα στήριξης, και έτσι ο κήπος σχεδιάζεται εξ ολοκλήρου ώστε να καλύπτει τις ανάγκες όλων των ομάδων. Ένας κήπος των αισθήσεων είναι ο κεντρικός σχεδιασμός του τοπίου. Έχει μία σειρά από καμπυλωτά, υπεριψωμένα παρτέρια που εσωκλείουν διάφορους «σταθμούς δραστηριότητας» και παρέχουν χώρο για θεραπευτική κηπουρική. Αυτοί οι χώροι δραστηριότητας επιτρέπουν στα παιδιά να ερευνήσουν τις διαφορετικές υφές και να παίξουν με το νερό μέσω ενός πίδακα παφλασμών. Υπάρχουν επίσης διάφορες πιό ήρεμες περιοχές χρήσιμες για τις περιόδους επικοινωνίας, μουσικοθεραπείας. Άλλα τμήματα του χώρου περιλαμβάνουν: ένα σπίτι σκιάς, μία περιοχή κομποστοποίησης, μία υπαίθρια σκηνή συναυλίας, ένα στεγασμένο χώρο για αγγειοπλαστική, διάφορα δοχεία γεωσκωλήκων και ένα θερμοκήπιο (εικ ). Εικόνα: 54 και 55 68

69 Εικόνα 56:Το σχέδιο γενικής οργάνωσης του στο Lucas Gardens School, New South Wales,Αυστραλία Ο κήπος είναι ανοικτός στη μεγαλύτερη κοινότητα. Φοιτητές με προβλήματα όρασης αλλά και κινητικές δυσκολίες από τα περιβάλλοντα σχολεία επίσκεπτονται τον χώρο, άτομα με ειδικές ανάγκες συμμετέχουν στην επαγγελματική εμπειρία και μια ομάδα βασικής ανάγνωσης συναντιέται τακτικά εκεί (Cooper Marcus και Barnes 1999). Παράδειγμα 3: Graham Garden, Saanich Peninsula Hospital, Vistoria, British Columbia στον Καναδά 69

70 Ο κήπος Graham Garden για αυτό το κτιριακό συγκρότημα αποτέλεσε πόλο έλξης για κάποιο διάστημα, αλλά εφαρμόστηκε μόνο μέσω της δεκαετίας του 90. Βρίσκεται μεταξύ των δύο πτερύγων του νοσοκομείου. Περίπου το 90% των χρηστών του στηρίζονται στις αναπηρικές καρέκλες, και ο μισός απ αυτόν τον πληθυσμό έχει μερική μορφή άνοιας. Η βασική φιλοσοφία του σχεδίου ήταν να δημιουργήσει έναν χώρο καλωσορίσματος, ο οποίος θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την άσκηση, την κηπουρική αλλά και μια διαφυγή από την ρουτίνα ενός κανονικού οίκου ευγηρίας. Ένα σημαντικό στοιχείο στον κήπο είναι ένα ξηρό ρεύμα με μια ξύλινη γέφυρα. Αυτό το στοιχείο δίνει οπτικό βάθος σε μια περιοχή αλλά πρέπει να είναι επίπεδο για τη δυνατότητα πρόσβασης από όλους. Άλλα στοιχεία περιλαμβάνουν: ένα στοιχείο φωτιάς, παρτέρια για καλλιέργεια προσιτά στα άτομα με αναπηρικές καρέκλες, γλυπτά που ενισχύουν τον προσανατολισμό στον χώρο για τους ταραγμένους χρήστες, έναν ευχάριστο περίπατο ανάμεσα σε πέργκολες. Οι εποχιακές φυτεύσεις ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να βγουν στον εξωτερικό χώρο όταν ο καιρός το επιτρέπει. Τα κυριότερα σημεία του σχεδίου είναι οι αγροτικές όψεις των μικρών λιμνών και βουνών. Τα πλεονεκτήματα αυτής της σχεδίασης είναι οτι δίνουν την αίσθηση ενός μεγαλύτερου τοπίου έχοντας χαρακτηριστικά γνωρίσματα που υπογραμμίζουν την άνεση και την δυνατότητα πρόσβασης για όλους τους χρήστες (Cooper Marcus και Barnes 1999). Εικόνα 57 Σχέδιο γενικής οργάνωσης του Graham Garden, Saanich Peninsula Hospital, Vistoria, British Columbia, στον Καναδά 70

71 71

72 Το δεύτερο μέρος της παρούσης πτυχιακής περιλαμβάνει την ανάλυση της περιοχής μελέτης και τη διερεύνηση των παραμέτρων βάσει των οποίων διαμορφώθηκε η σχεδιαστική πρόταση, δηλαδή η σχεδίαση και η εκτέλεση της εφαρμοσμένης έρευνας με αντικείμενο τη δημιουργία, τη λειτουργία και την ωφελιμότητα του θεραπευτικού κήπου στο νοσηλευτικό ίδρυμα. Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται αναφορά στις αρχές, και στις ερευνητικές διαδικασίες μέσω των οποίων αναζητήθηκαν λύσεις και απαντήσεις στα ερωτήματα της έρευνας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΑΝΆΛΥΣΗ ΠΕΡΙΟΧΉΣ ΜΕΛΈΤΗΣ 1.1 Γεωγραφική θέση και δυναμικό Η περιοχή μελέτης είναι το Κέντρο Αποκατάστασης «Αναβίωση», το οποίο ανήκει στο δημοτικό διαμέρισμα Σιταγρών του Δήμου Προσοτσάνης. Είναι χτισμένο σε ιδιόκτητο οικόπεδο συνολικού εμβαδού 30 στρεμμάτων που βρίσκεται επί της Εθνικής οδού Δράμας Σερρών σε απόσταση 200 μ. από τον οικισμό των Σιταγρών και 12 χλμ. από τη Δράμα. Σε μικρή απόσταση βρίσκεται, επίσης, από τις πολέις των Σερρών (56 χλμ), της Καβάλας (47 χλμ), 101 χλμ από την Ξάνθη, 138 χλμ από τη Θεσσαλονίκη και 69 χλμ από τα Ελληνοβουλγαρικά σύνορα, (69 χλμ. από την πόλη Γκότσε Ντέλτσεφ, 172 χλμ από την πόλη Μπλαγκοεβγκραντ, 226 χλμ από την Φιλιπουπολη και 225 χλμ. από την Σόφια). Ένα όμορφο, γαλήνιο τοπίο μακριά από τους θορύβους, τη φασαρία και τους ρυθμούς της πόλης, περιτριγυρισμένο από τους ορεινούς όγκους του Φαλακρού, του Παγγαίου και του Μενοίκιου προσφέρει το κατάλληλο περιβάλλον για αποκατάσταση. 72

73 To Κέντρο αποκατάστασης «Αναβίωση» στα 3 χρόνια λειτουργίας του έχει βοηθήσει πάνω από 1500 ανθρώπους να ξεπεράσουν τα πολύπλοκα προβλήματα που τους επέφερε κάποια πάθηση, τραυματισμός ή οποιαδήποτε άλλη περίπτωση που χρειάστηκε αποκατάσταση. Απασχολεί 92 άτομα ως προσωπικό, από τα οποία 13 είναι νοσηλευτές, 6 εργοθεραπευτές, ένας βιολογοθεραπευτής, ένας ψυχολόγος, ένας διαιτολόγος κ.α Οι παθήσεις που αντιμετωπίζει είναι: Παθήσεις του μυοσκελετικού, του νευρικού, του αναπνευστικού και του καρδιοαγγειακού συστήματος, ρευματοπάθειες και απακατάσταση παχυσαρκίας. Διαθέτει 70 κλίνες νοσηλείας. 73

74 1.2 Αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης Χρήσεις των χώρων του κέντρου αποκατάστασης Ο εξωτερικός χώρος στο κέντρο αποκατάστασης είναι στο μεγαλύτερο μέρος του αδιαμόρφωτος. Υπάρχει έλλειψη καθιστικών χώρων, θέσεων σκίασης καθώς και απουσία βλάστησης. Αυτό με τη σειρά του δημιουργεί έναν χώρο χωρίς πληρότητα στην πρόσβασή του από τους ασθενείς αλλά και των επισκεπτών. Επιπρόσθετα, οι νοσοκομειακοί υπάλληλοι χρησιμοποιούν ένα χώρο κατά την διάρκεια των διαλειμμάτων τους, ο οποίος παρόλο που έχει ήδη διαμορφωθεί για να αποτελεί χώρο συγκέντρωσης και χαλάρωσης των εργαζομένων, δεν μπορεί να τους παρέχει την ποιότητα που χρειάζονται κατά τη διάρκεια της εργασίας τους. 74

75 Θέσεις θέας Το κέντρο αποκατάστασης περικλείεται από τα βουνά Μενοίκιο, Φαλακρό και Παγγαίο. Μπορεί να υπάρχει μεγάλο εύρος στην επιλογή των θέσεων θέας στο μεγαλύτερο μέρος του εσωτερικού και εξωτερικού χώρου, παρ όλα αυτά όμως η υπάρχουσα διαμόρφωση των θέσεων στάθμευσης περιορίζει στο μέγιστο τις επιλογές αυτές. Το Νότιο τμήμα του κέντρου συνορεύει με την επαρχιακή οδό Δράμας-Σερρών, συμπαιρένοντας ότι η κυκλοφορία στο σημείο εκείνο καθόλη την διάρκεια της ημέρας είναι αυξημένη και η ηχορύπανση προκαλεί δυσφορία στους χρήστες του χώρου. Αυτό γίνεται άμεσα αντιληπτό διότι η υπάρχουσα διαμορφωση ειναι εκτεθημένη στην ηχορύπανση του παρακείμενου δρόμου 75

76 Χάρτης ροής ενέργειας Ο νομός Δράμας ανήκει στην κλιματική περιοχή της Βόρειας Ελλάδας, η οποία περιλαμβάνει το εσωτερικό της Ηπείρου, της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας και της Θράκης Το κλίμα της περιοχής αυτής αποτελεί μετάβαση από το Μεσογειακό προς το Ηπειρωτικό και χαρακτηρίζεται από μεγάλο ετήσιο εύρος θερμοκρασίας, περίπου 20 0 C, κανονικότερη κατανομή βροχοπτώσεων και μείωση της ξηρής περιόδου σε 1-2 μήνες. Συχνότερος άνεμος της περιοχής, κατά τα στοιχεία της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας, στην οποία υπάγεται ο Μετεωρολογικός σταθμός Δράμας, είναι ο Βόρειος (Β) με μέγιστη ένταση 9 Beaufort και ο βορειοδυτικός (ΒΔ) και δυτικός (Δ) με ένταση και οι δύο 8 Beaufort. Την μέγιστη ένταση των 9 Beaufort ο Βόρειος άνεμος την εμφανίζει κατά τον μήνα Μάρτιο, ο βορειοδυτικός κατά τους μήνες Μάρτιο και Νοέμβριο και ο δυτικός κατά το μήνα Ιούνιο. 76

77 Κυκλοφορία πεζών και οχημάτων Διαδρομές πεζών: Η κίνηση των πεζών μπορεί να γίνει σε όλο το μήκος του απ όλες τις κατευθύνσεις. Διαδρομές οχημάτων: Περιμετρικά του κτιρίου και του οικοπέδου υπάρχουν δρόμοι που οριοθετούν τις πράσινες περιοχές και εξυπηρετούν τη διέλευση των ασθενοφόρων και των οχημάτων που διέρχονται στον χώρο. 77

78 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΈΡΕΥΝΑ Επιλογή περιοχής έρευνας Ως περιοχή έρευνας ορίστηκε το κέντρο αποκατάστασης «Αναβίωση» στην περιοχή των Σιταγρών Δράμας. Τα κριτήρια επιλογής του ήταν τα εξής: 1. Είναι νοσηλευτικό κέντρο το οποίο εξυπηρετεί πληθώρα ατόμων διαφόρων κοινωνικών και οικονομικών τάξεων καθώς και ιατρικών περιπτώσεων. 2. Είναι κοντά σε μεγάλα αστικά κέντρα (Δράμα, Καβάλα, Σέρρες) 3. Έχει κήπο αντιπροσωπευτικό των κήπων που συναντώνται στα δημόσια νοσηλευτικά ιδρύματα. 4. Έχει ικανοποιητικής έκτασης περιβάλλοντα χώρο, ώστε να υπάρχει ενδιαφέρον έρευνας Σκοπός της έρευνας Σκοποί της έρευνας είναι: 1. Να διευκρινισθεί ποιες ομάδες ασθενών ωφελούνται περισσότερο από την ύπαρξη κήπου και με ποιο τρόπο ο κήπος τους ωφελεί. 2. Να αποσαφηνιστούν οι βασικές χρήσεις και κυριότερα προβλήματα που παρουσιάζουν οι ήδη υπάρχοντες εξωτερικοί χώροι του νοσηλευτικού ιδρύματος, όπως είναι διαμορφωμένοι σήμερα. 3. Να προσδιοριστούν οι παράμετροι που καθορίζουν τη χρήση ή μη ενός θεραπευτικού κήπου και με ποιους τρόπους θα μπορούσε αυτή να βελτιωθεί. 4. δ. Να καθοριστούν οι αρχές σχεδιασμού του εξωτερικού χώρου του κέντρου αποακατάστασης και να προταθούν λύσεις στα προβλήματα, τα οποία υπάρχουν τόσο κατά το σχεδιασμό όσο και κατά τη λειτουργία του. Οι σχετικές προϋπάρχουσες έρευνες είχαν ως αντικείμενό τους ίδιους τους ασθενείς, τις απαιτήσεις, τις ανάγκες τους και την συμπεριφορά τους μέσα στον κήπο. Κατά την παρούσα έρευνα επιλέχθηκαν ως υποκείμενα έρευνας κυρίως άτομα του νοσηλευτικούπροσωπικού.η επιλογή αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι ενώ μέχρι στιγμής έχουν διεξαχθεί πολλές έρευνες με δειγματοληψία ατόμων εκ των ασθενών, δεν έχουν διεξαχθεί έρευνες, οι οποίες να επικεντρώνονται στις απόψεις του προσωπικού. Υπάρχει η πεποίθηση ότι η άποψη του προσωπικού είναι βασικότατο στοιχείο για τον τρόπο σχεδίασης και χρήσης του νοσοκομειακού 78

79 κήπου, καθώς αποτελούν χρήστες και τοποτηρητές του χώρου, ενώ ταυτόχρονα τα άτομα αυτά προτείνουν ή αποτρέπουν τους ασθενείς από τη γενική χρήση του κήπου και κατά περίπτωση χρησιμοποιούν τον κήπο ως θεραπευτικό εργαλείο για τη βελτίωση της υγείας αυτών. Το επόμενο βήμα ήταν να σκιαγραφηθούν τα βασικά ερωτήματα τα οποία έπρεπε να απαντηθούν. Αυτά ήταν: η άποψη του προσωπικού του νοσοκομείου για τον κήπο, οι ανάγκες που οι ίδιοι έχουν από αυτόν ως χρήστες του χώρου, τα προβλήματα τα οποία βλέπουν να παρουσιάζει ο κήπος κατά τη χρήση τους τόσο από τους ίδιους όσο και από τους ασθενείς, πώς αντιμετωπίζουν τον κήπο ως θεραπευτικό μέσο, εάν και με ποιο τρόπο θα τον χρησιμοποιούσαν για να επιταχύνουν την ανάρρωση του ασθενούς, τη στάση τους απέναντι στην έξοδο των ασθενών εκτός κτιριακών εγκαταστάσεων, τους λόγους άρνησης εξόδου, όταν αυτή υπάρχει και τέλος η αναγνώριση τυχόν τροποποιήσεων του χώρου που μπορούν να επιφέρουν αύξηση της χρήσεως αυτού. Με τον τρόπο αυτό κάθε άτομο που έλαβε μέρος στην έρευνα κατείχε διπλή ιδιότητα, αποτελώντας ταυτόχρονα χρήστη του χώρου και «επιθεωρητή» χρήστη αυτού, δημιουργώντας έτσι μια αντιδιαστολή μεταξύ των αναγκών, των προτιμήσεων και των βελτιώσεων που απαιτεί για τον εαυτό του σε σχέση με αυτά που πιστεύει ότι χρειάζονται και προτείνει για τους ασθενείς του. Ενδιέφερε επίσης, η απόδειξη ότι οι απόψεις του προσωπικού ως προς τη δημιουργία και χρήση των θεραπευτικών κήπων δεν επηρεάζονται μόνο από την πείρα τους και τις ιατρικές τους γνώσεις, αλλά και από άλλα ασυσχέτιστα μέχρι στιγμής στοιχεία. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκε ένα εκτενέστατο ερωτηματολόγιο, το οποίο εκτός των άλλων περιλάμβανε και τα προσωπικά δεδομένα του ερωτηθέντα, τα οποία μετέπειτα συσχετίστηκαν με τις απόψεις του περί χρήσης και αποδοχής των θεραπευτικών κήπων Σχεδιασμός έρευνας Μεθοδολογία Καταρχήν στο στάδιο της προκαταρκτικής έρευνας πραγματοποιήθηκαν προσωπικές συνεντεύξεις με ιατρούς όλων των ειδικοτήτων, δείγματος του νοσηλευτικού προσωπικού καθώς και με την διοίκηση του κέντρου αποκατάστασης. Με τη βοήθεια των συνεντεύξεων και τη σχετική βιβλιογραφία συντάχθηκε ειδικό ερωτηματολόγιο με ανοικτού και κλειστού τύπου ερωτήσεις (Ajzen 2003, Ajzen κ.ά. 2003, Best κ.ά. 1980, Chisnall 1997). Με τη χρήση του ερωτηματολογίου πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις σε αντιπροσωπευτικό δείγμα ιατρικού, νοσηλευτικού και παραι ατρικού προσωπικού του επιλεγμένου κέντρου αποκατάστασης. 79

80 Το τελικό ερωτηματολόγιο περιελάμβανε συνολικά 28 ερωτήσεις διαφόρων τύπων: 16 ερωτήσεις κλειστού τύπου, 4 ερωτήσεις ανοικτού τύπου και 8 ερωτήσεις με προκατασκευασμένες απαντήσεις. Το ερωτηματολόγιο απευθύνθηκε σε όλο το ιατρικό και παραι ατρικό προσωπικό (92 άτομα). 80

81 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΑΠΟΣΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Aνάλυση της έρευνας Αξιολόγηση και χρήση του υφιστάμενου εξωτερικού χώρου Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι το 60,8% των ερωτηθέντων είναι ελάχιστα ή καθόλου ικανοποιημένο από τον υφιστάμενο εξωτερικό χώρο. Το υψηλό αυτό ποσοστό αποκτά ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα, όταν συνδυαστεί με το δεδομένο ότι δεν υπάρχει ούτε ένα μέλος του προσωπικού, που να θεωρεί πολύ ικανοποιητικό τον κήπο του νοσοκομείου. Το 11,3% χρησιμοποιεί τον κήπο για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα του ενός τετάρτου της ώρας κάθε φορά που εξέρχεται για περισσότερο από μία φορά την εβδομάδα. Το 5,4% τον χρησιμοποιεί το ίδιο χρονικό διάστημα μεμονωμένης παραμονής μόνο τις εποχές που ο κήπος παρουσιάζει ενδιαφέρον, το 7,1% μία φορά το μήνα και το 4,4% κάθε δεκαπέντε ημέρες. Το 62,8% των νοσηλευτών δηλώνει ότι δε χρησιμοποιεί σχεδόν ποτέ τον κήπο του νοσοκομείου σε κάθε έξοδο για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο από ένα τέταρτο της ώρας. 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Διαστήματα χρήσης κήπου με χρονικό προσδιορισμό 11,30% για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα του ενός τετάρτου της ώρας κάθε φορά που βγαίνει για περισσότερο από μία φορά την εβδομάδα 5,40% 7,10% 4,40% μόνον τις εποχές που ο κήπος παρουσιάζει ενδιαφέρον 72% μία φορά το μήνα κάθε δεκαπέντε ημέρες ποτέ πάνω από ένα τέταρτο της ώρας σε κάθε δυνατότητα χρησιμοποίησής του Όμως, όταν τίθεται θέμα χρονικού προσδιορισμού της εξόδου από το κτίριο, τότε τα δεδομένα δεν τροποποιούνται. Το 3,2%, χρησιμοποιεί τον κήπο ως μέσο μετάβασης από το κτίριο προς το χώρο στάθμευσης του αυτοκινήτου. Το 5,8% δηλώνει ότι τον χρησιμοποιεί για να περπατήσει, το 4,3% για να ηρεμήσει και το 6,7% για να συναντήσει συναδέλφους. Το 33,5% δηλώνει ότι δε χρησιμοποιεί τον κήπο. Από αυτούς το 2,5% δεν τον χρησιμοποιεί λόγω του γεγονότος ότι δεν έχει χρόνο στη διάθεσή του και το 44%, επειδή δε θεωρεί ελκυστική τη διαμόρφωση του υπάρχοντος κήπου 81

82 Λόγοι χρήσης κήπου χωρίς χρονικό προσδιορισμό 50,00% 45,00% 40,00% 35,00% 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% 3,20% 5,80% 4,30% 6,70% μέσο μετάβασης για περπάτημα για ηρεμία συνάντηση μεταξύ συναδέλφων 33,50% δεν χρησιμοποιώ τον κήπο 2,50% δεν έχω χρόνο να χρησιμοποιήσω τον κήπο 44% δεν θεωρώ ελκυστική την διαμόρφωση του κήπου Οι βασικότερες δυσκολίες που παρουσιάζει ο υπάρχων κήπος κατά τους νοσηλευτές είναι: Οι αντίξοες καιρικές συνθήκες Η έλλειψη καθιστικών στο χώρο του κήπου Το μονότονο του τοπίου Λιγότερο σημαντικές δυσκολίες: Η έλλειψη χώρων συνάθροισης Η ανυπαρξία χώρου απομόνωσης Βελτιώσεις μέγιστης σημασίας: Η κατασκευή ενός καλυμμένου εξωτερικού χώρου Η τοποθέτηση καθιστικών διασκορπισμένων σε όλη την έκταση του κήπου Η βελτίωση της βλάστησης ώστε να γίνει πιο ενδιαφέρουσα και να παρέχει πιο ωραία θέα από το εσωτερικό του κτιρίου Η δημιουργία σιντριβανιού ή λίμνης σε κεντρικό σημείο του κήπου Καλύτερη συντήρηση του χώρου Σε μικρότερο βαθμό προτάθηκαν: Η κατασκευή περισσότερων πλακοστρωμένων περιοχών Η βελτίωση της πρόσβασης από το εσωτερικό του κτιρίου Η απομόνωση ενός χώρου για να λειτουργεί ως ησυχαστήριο Αξιολόγηση υπάρχουσας βλάστησης 82

83 Αντίστοιχα με τον βαθμό ικανοποίησης των ερωτηθέντων για τη συνολική εμφάνιση του κήπου του νοσηλευτικού χώρου, έτσι και η υπάρχουσα βλάστηση, δε βρίσκει ούτε ένα νοσηλευτή, ο οποίος να είναι πολύ ικανοποιημένος από την εμφάνισή της. Οι ελάχιστα και καθόλου ικανοποιημένοι ανέρχονται στο μισό σχεδόν των ερωτηθέντων (81%). Μόνον το 19% θεωρεί καλή την υπάρχουσα βλάστηση. Όσο λιγότερο ικανοποιητική είναι η βλάστηση του κήπου από άποψη ποσότητας και ποιότητας, τόσο λιγότερο ικανοποιητική είναι και η συνολική αξιολόγηση του κήπου Αξιολόγηση υπάρχουσας βλάστησης 9% 10% πολύ ικανοποιητική ικανοποιητική 40% 41% ούτε λίγο ούτε πολύ ικανοποιητική ελάχιστα ικανοποιητική Στην ερώτηση ποια είναι η πιο σημαντική βελτίωση που θα προτείνατε για τη βελτίωση της υπάρχουσας βλάστησης, το 34% του συνόλου των ερωτηθέντων νοσηλευτών απάντησε προσθήκη φυτών με έγχρωμο άνθος ή φύλλωμα και το 31% φύτευση φυτών, ώστε η θέα από τα παράθυρα να είναι πιο ελκυστική. Το 20% απάντησε προσθήκη δένδρων για δημιουργία σκίασης, το 10% φύτευση αρωματικών φυτών και το 5% αύξηση της έκτασης που καταλαμβάνει ο χλοοτάπητας. Όσον αφορά στο σχήμα του φυτού, το σφαιρικό είχε τη μεγαλύτερη προτίμηση με ποσοστό 27%, το αμέσως επόμενο σχήμα ήταν το κωνικό με 21%, έπειτα το θυσσανώδες με 20%. Το ποσοστό προτίμησης του κρεμοκλαδούς ήταν 19% με μέγιστο ποσοστό εμφάνισης στο χώρο 55%, ενώ το όρθιο ήταν τελευταίο με ποσοστό προτίμησης 13% και μέγιστο ποσοστό προτεινόμενης συνολικής εμφάνισης στο χώρο 30%. Το είδος φύτευσης με τη μεγαλύτερη προτίμηση ήταν οι συστάδες με ποικιλία φυτών με ποσοστό προτίμησης 43,5%, δεύτερη ερχόταν η φύτευση με μεμονωμένα φυτά διάσπαρτα στο χώρο, με ποσοστό προτίμησης 29,3% και τελευταία η φύτευση σε αλέες ίδιων φυτών με 27,2%. 83

84 Βελτιώσεις υπάρχουσας βλάστησης 5% 10% 34% 20% προσθήκη φυτών με έγχρωμο άνθος ή φύλλωμα φύτευση φυτών προσθήκη δέντρων για σκιά φύτευση αρωματικών άνθεων 31% αύξηση έκτασης χλοοτάπητα η 84

85 Ψυχολογικές επιπτώσεις του φυσικού τοπίου: Στην ερώτηση εάν η διάθεση των νοσηλευτών να εργαστούν θα επηρεαζόταν από την έλλειψη κήπου, το 57%, απάντησε ότι θα επηρεαζόταν πολύ ή πάρα πολύ αρνητικά, ενώ μόλις το 3% δε θα ενοχλούνταν καθόλου. Ψυχολογικές επιπτώσεις από έλλειψη φυσικού τοπίου 3% 21% 19% 21% 36% πάρα πολύ αρνητικά πολύ αρνητικά ούτε πολύ ούτε λίγο λίγο καθόλου Tο 65% των νοσηλευτών πιστεύει ότι η έξοδος των ασθενών στον κήπο μπορεί να βοηθήσει στη βελτίωση της κατάστασης της υγείας τους και τους προτρέπει να βγουν έξω. Το 24% των νοσηλευτών θεωρεί ότι ο κήπος μπορεί να βελτιώσει, αλλά όχι σε μεγάλο ποσοστό, την κατάστασή τους, ενώ το 11% πιστεύει, ότι ο κήπος δεν μπορεί να επιφέρει καμία απολύτως αλλαγή στην υγεία των ασθενών. Η επίδραση της βόλτας στον κήπο στην υγεία των ασθενών με βάση τις απόψεις των νοσηλευτών. 11% 24% 65% μεγάλη βελτίωση υγείας μικρή βελτίωση υγείας καμία βελτίωση υγείας 85