Κεφάλαιο 8 Καλλιέργεια δίθυρων μαλακίων. Αλεξάνδρα Στάικου. Υδατοκαλλιέργειες Καλλιέργεια Ασπονδύλων

Transcript

1 Κεφάλαιο 8 Καλλιέργεια δίθυρων μαλακίων Αλεξάνδρα Στάικου Υδατοκαλλιέργειες Καλλιέργεια Ασπονδύλων

2 2 Κ αλλιέργεια δίθυρων μαλακίων Καλλιέργεια δίθυρων μαλακίων Σύνοψη Η καλλιέργεια των δίθυρων μαλακίων αποτελεί μια καλά εδραιωμένη δραστηριότητα που αποδίδει σχεδόν το ένα τέταρτο των προϊόντων που παράγονται παγκοσμίως από υδατοκαλλιέργειες. Τα καλλιεργούμενα είδη είναι κυρίως στρείδια, αχιβάδες, κυδώνια, χτένια και μύδια. Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται αρχικά μια ανασκόπηση της παγκόσμιας κατάστασης αναφορικά με την εκτροφή και την εμπορία των δίθυρων μαλακίων. Ακολουθούν στοιχεία για τη βιολογία των εκτρεφόμενων ειδών και τους τύπους εκτροφής. Εξετάζονται τα θέματα της προμήθειας γόνου από φυσικούς πληθυσμούς και της παραγωγής του σε εκκολαπτήρια. Περιγράφεται η εγκατάσταση και λειτουργία ενός εκκολαπτηρίου. Περιγράφεται η διαδικασία εκτροφής προνυμφών των κύριων ειδών που εκτρέφονται (στρείδια, χτένια, αχιβάδες) και οι μονάδες πάχυνσης για τα στρείδια και τα μύδια, είδη που κυρίως καλλιεργούνται στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τέλος, γίνεται μια σύντομη αναφορά στην υφιστάμενη κατάσταση στον Ελλαδικό χώρο και δίνονται στοιχεία παραγωγής σε παγκόσμια κλίμακα. Προαπαιτούμενη γνώση Βασικές γνώσεις μορφολογίας, ταξινόμησης και βιολογίας δίθυρων μαλακίων (επιπέδου γενικής ζωολογίας) και αρχών υδατοκαλλιέργειας (Κεφάλαιο 1 του παρόντος). 1.Εισαγωγή Τα μαλάκια βρέθηκαν στο κέντρο του ενδιαφέροντος για την ανθρωπότητα από τα αρχαία χρόνια. Τα όστρακα ή κοχύλια, όπως συχνά αναφέρονται, συναντώνται στους παράκτιους οικισμούς της ανατολικής Μεσογείου με τα πρώτα ήδη ίχνη της παρουσίας του ανθρώπου. Ο μεγάλος αριθμός οστράκων στους προϊστορικούς οικισμούς, όπως αποδεικνύουν ανασκαφές στον ελληνικό χώρο, μαρτυρεί τη χρησιμοποίησή τους επί χιλιετίες, ως τροφή (Dalby, 2003) αλλά και την πανάρχαια χρήση των οστράκων και των μαργαριταριών τους στην ιστορία του ανθρώπινου κοσμήματος. Η σάρκα των εδώδιμων χερσαίων σαλιγκαριών, αλλά και των μυδιών, των στρειδιών και των αχιβάδων απετέλεσε σημαντική πηγή τροφής για τον άνθρωπο από τη Νεολιθική εποχή. Οι Έλληνες τα προσέφεραν με κρασί και οι Ρωμαίοι τα κατανάλωναν σε κάθε γεύμα. Τα όστρακα των μαλακίων χρησιμοποιήθηκαν επίσης ως χρήμα σχεδόν σε όλο τον κόσμο. Υπάρχει διχογνωμία σχετικά με τη πρώτη χρήση των οστράκων αν δηλαδή χρησιμοποιήθηκαν αρχικά ως νομίσματα ή ως κοσμήματα. Τα όστρακα απετέλεσαν στοιχείο ομορφιάς στην αρχαία Ελλάδα, υλικό επεξεργασίας στην ρωμαϊκή εποχή, θρησκευτικό σύμβολο στη βυζαντινή αυτοκρατορία, αντικείμενο τέχνης, σύμβολο αρχιτεκτονικής στην Αναγέννηση και τέλος, βασιλικό και αριστοκρατικό προνόμιο στη βικτοριανή εποχή. Το όστρακο έπαιξε επίσης ρόλο στη μουσική, τον χορό, τη διαφήμιση καθώς και την επαγγελματική μαγειρική. Από τις επτά κλάσεις των Μαλακίων η κλάση των διθύρων (Δίθυρα ή Πελεκύποδα ή Ελασματοβράγχια) περιλαμβάνει εκπροσώπους που συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τον τομέα της υδατοκαλλιέργειας. Τα δίθυρα μαλάκια παρουσιάζουν χαρακτηριστικά που τα καθιστούν ιδανικά για εκτροφή. Είναι διηθηματοφάγοι οργανισμοί που οι μοναδικές τους απαιτήσεις σε τροφή περιορίζονται στο φυτοπλαγκτό που περιέχεται στο θαλασσινό νερό. Κατά κανόνα, δεν κινούνται, παρουσιάζουν γρήγορους ρυθμούς αύξησης και η εκτροφή τους απαιτεί ελάχιστη φροντίδα. Η εκτροφή των δίθυρων μαλακίων είναι μια ασχολία γνωστή από την αρχαιότητα. Ειδικότερα, η καλλιέργεια του στρειδιού, ήταν γνωστή στην Ελλάδα από τον 4 ο αιώνα π.χ. Κομμάτια από σπασμένα κεραμικά τοποθετούνταν σε περιοχές όπου υπήρχαν φυσικοί πληθυσμοί για να κολλήσουν επάνω σε αυτά οι προνύμφες των στρειδιών. Στη συνέχεια, τα κεραμικά μεταφέρονταν σε παράκτιες περιοχές, όπου τα νεαρά στρείδια μεγάλωναν έως ότου

3 3 Υ δατοκαλλιέργειες χρησιμοποιηθούν. Οι Ρωμαίοι καλλιέργησαν το στρείδι με ένα σύστημα που πρώτος επινόησε ο Ρωμαίος Sergius Orata, ο οποίος μετέφερε γόνο στρειδιών από περιοχές της Αδριατικής, όπου υπήρχαν φυσικοί πληθυσμοί, σε μια μεγάλη υφάλμυρη λιμνοθάλασσα κοντά στη Νάπολη. Εκεί τα στρείδια μεγάλωναν έως ότου έφθαναν σε εμπορεύσιμο μέγεθος. Λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών και της περιεκτικότητας του νερού της λιμνοθάλασσας σε μεταλλικά στοιχεία, η γεύση της σάρκας των στρειδιών αυτών ήταν ιδιαίτερη και τα καθιστούσε περιζήτητα στις ρωμαϊκές αγορές. Ωστόσο μετά τους Έλληνες και τους Ρωμαίους, αυτό το σύστημα εκτροφής εγκαταλείφτηκε και επανεμφανίστηκε τον 19 ο αιώνα σε παράκτιες περιοχές της Γαλλίας και της βόρειας Αμερικής. Παραδοσιακά, η καλλιέργεια των δίθυρων μαλακίων βασίζεται στη συλλογή γόνου από το φυσικό περιβάλλον και την τοποθέτησή του σε εκβολές ποταμών και θαλάσσιες περιοχές κοντά στις ακτές, όπου αυξάνονται έως ότου φτάσουν στο εμπορεύσιμο μέγεθος. Η αύξηση (πάχυνση) των διθύρων εξαρτάται αποκλειστικά και μόνο από το περιβάλλον, καθώς δεν υπάρχει ανάγκη για προμήθεια τροφής με ανθρώπινη παρέμβαση. Η πρόοδος στην τεχνολογία της εκτροφής των διθύρων στο δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα έχει επιτρέψει σημαντική αύξηση της παραγωγής. Η συνεχής βελτίωση της μεθοδολογίας εκτροφής στοχεύει στην αύξηση της ποσότητας των εκτρεφόμενων διθύρων έτσι ώστε να καλυφθεί η ολοένα αυξανόμενη ζήτηση. Επιπλέον στοχεύει στη βελτίωση της οικονομικής απόδοσης των μονάδων εκτροφής έτσι ώστε να καταστούν οικονομικά ελκυστικότερες ως επενδύσεις. Η αύξηση της αποδοτικότητας των μονάδων εκτροφής διθύρων αναμένεται να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στο μέλλον καθώς οι περιοχές που είναι κατάλληλες για τη δραστηριότητα αυτή είναι περιορισμένες και μελλοντικά θα περιοριστούν πιθανώς ακόμη περισσότερο εξαιτίας της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού και της αστικοποίησης πολλών παράκτιων περιοχών. Για να λειτουργήσει αποτελεσματικά η οποιαδήποτε μονάδα εκτροφής χρειάζεται να έχει πρόσβαση σε μεγάλες ποσότητες νεαρών ατόμων (γόνου) του είδους που θα καλλιεργηθεί. Eπίσης, πρέπει ο γόνος να είναι καλής ποιότητας και σε καλή τιμή. Προς το παρόν, οι περισσότερες μονάδες εκτροφής διθύρων προμηθεύονται γόνο απευθείας από τους φυσικούς πληθυσμούς. Ειδικά υποστρώματα τοποθετούνται σε περιοχές στις οποίες υπάρχουν φυσικοί πληθυσμοί, οι μεταμορφωμένες προνύμφες εγκαθίστανται σε αυτά και στη συνέχεια μεταφέρονται στις μονάδες εκτροφής. Οι περιοχές στις οποίες θα μεταφερθεί ό γόνος για να εκτραφεί μπορεί να βρίσκονται κοντά ή και αρκετά μακριά από τις περιοχές συλλογής γόνου. Επειδή οι περιοχές στις οποίες υπάρχουν φυσικοί πληθυσμοί είναι πολύ σημαντικές για τη συνεχή και αδιάκοπη προμήθεια γόνου για πολλές μονάδες εκτροφής δίθυρων μαλακίων, πρέπει να λαμβάνονται μέτρα για τη προστασία και τη διατήρηση τους. Εναλλακτικά, γόνος για μονάδες εκτροφής διθύρων μπορεί να παραχθεί από εκκολαπτήρια. Τα εκκολαπτήρια μπορεί να παράγουν και να προμηθεύουν με γόνο μονάδες που α) δεν έχουν εύκολη και φθηνή πρόσβαση σε γόνο από φυσικούς πληθυσμούς συγκεκριμένων ειδών, β) βρίσκονται σε περιοχές όπου δεν υπάρχουν φυσικοί πληθυσμοί των ειδών που εκτρέφουν ή γ) η παραγωγή γόνου από φυσικούς πληθυσμούς δεν είναι ποιοτικά αξιόπιστη και ποσοτικά ικανή για να καλύψει τις ανάγκες τους. Τα εκκολαπτήρια των διθύρων λειτουργούν εδώ και περισσότερο από 50 χρόνια σε πολλές χώρες. Αποτελούν σημαντικό τμήμα πολλών μονάδων εκτροφής αλλά και κύρια ή μοναδική πηγή γόνου για άλλες. Καθώς η εκτροφή δίθυρων μαλακίων επεκτείνεται και εξειδικεύεται, είναι αυτονόητο ότι η λειτουργία εκκολαπτηρίων θα γίνεται όλο και πιο σημαντική στο μέλλον. Η προμήθεια γόνου από εκκολαπτήριο παρουσιάζει κάποια σημαντικά πλεονεκτήματα σε σχέση με την προμήθεια γόνου από φυσικούς πληθυσμούς. Έτσι, μπορεί να είναι συνεχής χωρίς να υπόκειται σε χρονικούς περιορισμούς και επιπλέον μπορεί να παραχθεί γόνος από γενετικές σειρές με βελτιωμένα χαρακτηριστικά για καλλιέργεια σε συγκεκριμένες περιοχές. Το κύριο μειονέκτημα της προμήθειας γόνου από εκκολαπτήριο είναι η μεγαλύτερη τιμή αγοράς. Ωστόσο, οι πρόσφατες τεχνολογικές βελτιώσεις προωθούν την οικονομική βιωσιμότητα και την αξιοπιστία των εκκολαπτηρίων και επιτρέπουν τη παραγωγή γόνου σε ανταγωνιστικές

4 4 Κ αλλιέργεια δίθυρων μαλακίων τιμές. Σε αρκετά μέρη του κόσμου, τα εκκολαπτήρια αποτελούν τη μοναδική πηγή γόνου για τις μονάδες εκτροφής, ωστόσο υπάρχει μεγάλο περιθώριο περαιτέρω βελτίωσης της λειτουργίας τους ώστε να γίνουν αποδεκτά ως η προτιμώμενη πηγή γόνου για τη βιομηχανία εκτροφής δίθυρων μαλακίων. 2. Ταξινόμηση των καλλιεργούμενων μαλακίων Σύμφωνα με τις πλέον πρόσφατες εκτιμήσεις, το φύλο των Μαλακίων περιέχει περίπου αρτίγονα είδη. Πρόκειται για μια αρχαία ομάδα ζώων, πρόγονοι των οποίων έχουν εντοπισθεί στο αρχείο των απολιθωμάτων εδώ και σχεδόν 500 εκατομμύρια έτη. Τα μαλάκια είναι μια ποικιλόμορφη ομάδα που περιέχει είδη τα οποία έχουν εποικίσει με επιτυχία ποικιλία ενδιαιτημάτων. Εκπρόσωποι τους βρίσκονται σε χερσαία και υδάτινα ενδιαιτήματα από τα αβυσικά βάθη έως την παραλιακή ζώνη και από τις τροπικές έως τις πολικές περιοχές. Το φύλο των μαλακίων διαιρείται σε οκτώ κλάσεις, από τις οποίες η μία, τα γαστερόποδα, περιλαμβάνει τα περισσότερα είδη (88%). Τρεις κλάσεις, τα γαστερόποδα, τα δίθυρα και τα κεφαλόποδα περιλαμβάνουν εδώδιμα είδη που παρουσιάζουν εμπορικό ενδιαφέρον και κάποια από αυτά εκτρέφονται. Από τα εδώδιμα μαλάκια, ορισμένα είναι χερσαία και κάποια ζουν στα γλυκά νερά αλλά η πλειονότητα είναι θαλάσσια είδη. Τα εκτρεφόμενα είδη, εκτός από μια μικρή ομάδα γαστεροπόδων (οικογένεια Haliotidae) και κάποια κεφαλόποδα, ανήκουν στην κλάση των διθύρων (Πίνακας 10.1). Για τον λόγο αυτό στο κεφάλαιο που ακολουθεί θα αναφερθούμε μόνο στα δίθυρα μαλάκια και θα εστιάσουμε κυρίως στα σημεία της βιολογίας τους που έχουν άμεση σχέση με την εκτροφή. Πίνακας 10.1 Ταξινόμηση των κύριων ειδών καλλιεργούμενων μαλακίων. Κλάση Τάξεις Οικογένειες Gastropoda Stylomatophora Helicidae, Achatinidae (χερσαία σαλιγκάρια) Archaeogastropoda Haliotididae (αυτιά της θάλασσας) Bivalvia Mytiloida Mytilidae (μύδια) Ostreoida Ostreidae (στρείδια), Pectinidae (χτένια) Veneroida Cardiidae (αχιβάδες), Veneridae (κυδώνια) Cephalopoda Octopodida Octopodidae (χταπόδια) Sepiida Sepiidae (σουπιές) Teuthida Loliginidae (καλαμάρια) 3. Στοιχεία βιολογίας διθύρων 3.1 Μορφολογία και ανατομία Τα δίθυρα μαλάκια περιλαμβάνουν είδη όπως τα μύδια, τα στρείδια, τα χτένια και οι αχιβάδες, που στην πλειονότητά τους είναι θαλάσσια. Το κέλυφος τους χωρίζεται σε δύο τμήματα, τις θυρίδες, οι οποίες συναρθρώνονται στη μέση ραχιαία γραμμή του σώματος και κλείνουν με τη δράση προσαγωγών μυών. Οι θυρίδες του κελύφους αποτελούνται από τρία στρώματα, ένα εσωτερικό μαργαρώδες στρώμα, ένα ενδιάμεσο πρισματικό στρώμα και ένα εξωτερικό στρώμα, το περιόστρακο. Το κέλυφος αποτελείται κυρίως από ανθρακικό ασβέστιο. Γενικά η πλευρά όπου συνδέονται οι δύο θυρίδες είναι η ραχιαία πλευρά του ζώου ενώ η απέναντι πλευρά είναι η κοιλιακή πλευρά. Στα είδη όπου υπάρχουν φανεροί σίφωνες αυτοί βρίσκονται στο οπίσθιο τμήμα του σώματος, ενώ το πόδι βρίσκεται στο πρόσθιο κοιλιακό τμήμα. Στα στρείδια το πρόσθιο τμήμα εντοπίζεται στην πλευρά άρθρωσης των θυρίδων ενώ στα χτένια το πρόσθιο τμήμα του σώματος βρίσκεται στη πλευρά που εντοπίζεται το στόμα και το υποτυπώδες πόδι. Ως μήκος του κελύφους ορίζεται η

5 5 Υ δατοκαλλιέργειες μεγαλύτερη απόσταση μεταξύ του πρόσθιου και οπίσθιου άκρου των θυρίδων ενώ ως ύψος του κελύφους η μεγαλύτερη απόσταση μεταξύ του ραχιαίου και κοιλιακού άκρου των θυρίδων (Εικόνα 8.1). Εσωτερικά οι θυρίδες είναι λείες και γυαλιστερές. Σε απόσταση ενός τρίτου του συνολικού πλάτους από το άκρο της θυρίδας εντοπίζεται μία ρηχή αύλακα στην οποία εφάπτεται ο μανδύας. Ο μανδύας καλύπτει τα μαλακά τμήματα του σώματος και αποτελείται από δύο πτυχές οι οποίες εφάπτονται στο κέλυφος μεταξύ του κοιλιακού άκρου του κελύφους και του μανδυακού αποτυπώματος. Στα άκρα τους, οι δύο μανδυακές πτυχές είναι ελεύθερες. Η κύρια λειτουργία του μανδύα αφορά τον σχηματισμό (έκκριση) του κελύφους, αλλά εξυπηρετεί και άλλες λειτουργίες. Ανάλογα με το είδος, ο μανδύας μπορεί να έχει αισθητήρια λειτουργία (π.χ. σε είδη αχιβάδων φέρει στις άκρες του κεραίες και στα χτένια φέρει επιπλέον φωτοευαίσθητα όργανα-μάτια), αναπνευστική λειτουργία ή να ελέγχει τη ροή του νερού και την κίνηση του σώματος. Εσωτερικά του μανδύα, στις δύο πλευρές του ζώου, κρέμονται τα φυλλοειδή βράγχια. Στις αχιβάδες και στα μύδια υπάρχει ένα ζεύγος προσαγωγών μυών ενώ στα στρείδια και τα χτένια ένας απλός προσαγωγός μυς (Εικόνα 8.1). Η σύσπαση των μυών έχει ως αποτέλεσμα το κλείσιμο των θυρίδων του κελύφους, οι οποίες μένουν ανοιχτές όταν οι προσαγωγοί μύες χαλαρώνουν συγκρατούμενες από τον ελαστικό σύνδεσμο. Γενικά στα δίθυρα, το πόδι είναι λίγο ανεπτυγμένο και προσφύεται στη σπλαχνική μάζα προσθιοκοιλιακά. Σε κάποια είδη αχιβάδων που ζουν μέσα στο υπόστρωμα, το πόδι είναι περισσότερο ανεπτυγμένο και χρησιμοποιείται για τη διείσδυση και σταθεροποίηση του ζώου. Στο πόδι εντοπίζεται το άνοιγμα του αδένα του βύσσου, από όπου εκκρίνονται τα νημάτια που σχηματίζουν τον βύσσο, με τον οποίο είδη όπως τα μύδια προσδένονται στο υπόστρωμα. Τα περισσότερα είδη διθύρων είναι γονοχωριστικά, ωστόσο υπάρχουν αρκετά ερμαφρόδιτα είδη. Η γονάδα είναι εμφανής κυρίως κατά την αναπαραγωγική περίοδο όταν περιέχει ώριμους γαμέτες και το χρώμα της αποτελεί ένδειξη για τη διάκριση των αρσενικών και θηλυκών ατόμων σε αρκετά είδη (Εικόνα 8.1). Επιπλέον, στα δίθυρα παρατηρείται το φαινόμενο της πρωτανδρίας και της αλλαγής φύλου. Στο ευρωπαϊκό στρείδι, Ostrea edulis, τα ζώα στην αρχή της αναπαραγωγικής περιόδου μπορεί να αναπτύσσουν και να απελευθερώνουν στο νερό σπερματοζωάρια λειτουργώντας ως αρσενικά, και στη συνέχεια να αναπτύσσουν στις γονάδες τους ωάρια και να λειτουργούν ως θηλυκά για το υπόλοιπο τμήμα της αναπαραγωγικ ής περιόδου. Εικόνα 8.1 Εσωτερική ανατομία του στρειδιού Ostrea edulis (αριστερά) και του χτενιού Argopecten gibbus (δεξιά). ΑΜ, προσαγωγός μυς G, βράγχιο GO, γονάδα (διαφοροποιείται σε O, ωοθήκη και Τ, όρχι στο χτένι) L, ελαστικός σύνδεσμος Μ, μανδύας U, ύβωμα. Οι θάλαμοι εισόδου και εξόδου του νερού στη μανδυακή κοιλότητα σημαίνονται με IC και EC, αντίστοιχα. Από FAO (2004).

6 6 Κ αλλιέργεια δίθυρων μαλακίων 3.2 Κύκλος ζωής Ωρίμανση και απελευθέρωση των γαμετών. Στα περισσότερα δίθυρα η αναπαραγωγική ωρίμανση εξαρτάται από το μέγεθος και όχι από την ηλικία. Το μέγεθος πρώτης αναπαραγωγής είναι χαρακτηριστικό για κάθε είδος, παρουσιάζει όμως γεωγραφική ποικιλότητα. Εκτός από το μέγεθος του ζώου, άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την έναρξη της γαμετογένεσης είναι η θερμοκρασία, καθώς και η ποιότητα και η ποσότητα της τροφής. Έχουν αναπτυχθεί αρκετές μέθοδοι για τη διαπίστωση της αναπαραγωγικής ωριμότητας των ατόμων στα δίθυρα. Η πλέον αξιόπιστη μέθοδος είναι η ιστολογική εξέταση της γονάδας και συνήθως αυτή διενεργείται σε τμήμα της γονάδας μικρού δείγματος ατόμων. Στα χτένια, αντί της ιστολογικής εξέτασης, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ένδειξη ωριμότητας ο γοναδοσωματικός δείκτης. Οι καλλιεργητές μετά από μακρόχρονη εμπειρία αντιλαμβάνονται τον βαθμό ωρίμανσης των ζώων με μακροσκοπική εξέταση της γονάδας. Η χρονική περίοδος κατά την οποία συμβαίνει η απελευθέρωση των γαμετών εξαρτάται από το είδος και τη γεωγραφική περιοχή και μπορεί να επηρεάζεται από διάφορους φυσικοχημικούς παράγοντες. Στις τροπικές περιοχές, ορισμένα είδη διθύρων έχουν ώριμους γαμέτες στις γονάδες τους σε όλη τη διάρκεια του χρόνου και τους απελευθερώνουν κατά ομάδες συνεχώς. Στις εύκρατες περιοχές, η απελευθέρωση των γαμετών συμβαίνει σε συγκεκριμένη περίοδο του χρόνου που μπορεί να είναι σύντομη ή παρατεταμένη. Σε κάποια είδη μπορεί να υπάρχουν περισσότερες από μία διακριτές περίοδοι απελευθέρωσης των γαμετών. Στα ερμαφρόδιτα είδη η απελευθέρωση των σπερματοζωαρίων και ωαρίων γίνεται διαδοχικά, έτσι ώστε να ελαχιστοποιείται η πιθανότητα αυτογονιμοποίησης. Στα περισσότερα είδη εκτρεφόμενων διθύρων οι γαμέτες απελευθερώνονται στο νερό και η γονιμοποίηση είναι εξωτερική. Υπάρχουν όμως είδη, όπως το ευρωπαϊκό στρείδι, στα οποία η γονιμοποίηση είναι εσωτερική. Τα σπερματοζωάρια ελευθερώνονται στο νερό και εισέρχονται στο σώμα των ζώων με το ρεύμα του νερού. Εκεί γονιμοποιούν τα ωάρια που ελευθερώνονται στη μανδυακή κοιλότητα. Τα πρώτα αναπτυξιακά προνυμφικά στάδια λαμβάνουν χώρα στη μανδυακή κοιλότητα και οι προνύμφες απελευθερώνονται στο νερό μετά από συγκεκριμένο χρονικό διάστημα που ποικίλλει ανάλογα με το είδος. Εμβρυïκή και προνυμφική ανάπτυξη. Το χρονικό διάστημα που απαιτείται για την εμβρυïκή και προνυμφική ανάπτυξη είναι χαρακτηριστικό για κάθε είδος και εξαρτάται από τη θερμοκρασία (Εικόνα 8.2). Το γονιμοποιημένο αυγό σε διάστημα ωρών αναπτύσσεται σε τροχοφόρο προνύμφη. Χαρακτηριστικό της τροχοφόρου προνύμφης είναι η ύπαρξη μιας σειράς βλεφαρίδων στο μέσο περίπου του σώματος και ενός επιμήκους μαστιγίου στο άκρο του, που επιτρέπουν στην προνύμφη να κολυμπάει. Ακολουθεί η ιστιοφόρος προνύμφη, στην οποία έχει σχηματισθεί το πεπτικό σύστημα και επίσης είναι εμφανείς οι θυρίδες του κελύφους και ένα όργανο που ονομάζεται ιστίο. Το ιστίο είναι κυκλικό, προεκβάλλει μεταξύ των θυρίδων και φέρει βλεφαρίδες που χρησιμοποιούνται για τροφοληψία και κολύμβηση. Καθώς η προνύμφη ωριμάζει, αναπτύσσεται το πόδι και τα βράγχια. Όταν βρεθεί κατάλληλο υπόστρωμα, η προνύμφη εγκαθίσταται, μεταμορφώνεται και αρχίζει τη βενθική της ζωή. Η μεταμόρφωση είναι μια περίοδος κατά την οποία παρατηρούνται μεγάλα ποσά θνησιμότητας τόσο στη φύση όσο και στα εκκολαπτήρια. Αύξηση. Η αύξηση στα νεαρά αλλά και στα ενήλικα άτομα παρουσιάζει μεγάλη διακύμανση τόσο μεταξύ ειδών, αφού εξαρτάται από τη γεωγραφική κατανομή και το ενδιαίτημα, όσο και μεταξύ ατόμων του ίδιου είδους. Η αύξηση επίσης διαφέρει μεταξύ ετών και στις εύκρατες περιοχές και μεταξύ εποχών του ίδιου έτους. Η αύξηση μετριέται ως η μεταβολή του ύψους και του μήκους του κελύφους ή ως η μεταβολή του ολικού βάρους ή του βάρους της σωματικής μάζας χωρίς το κέλυφος. Το σημαντικό για τις μονάδες εκτροφής είναι η κατά το δυνατόν συντόμευση του χρόνου που απαιτείται για να φθάσουν τα ζώα στο μέγεθος γεννητικής ωρίμανσης ή σε εμπορεύσιμο μέγεθος, ώστε να υπάρχει το μέγιστο οικονομικό όφελος.

7 7 Υ δατοκαλλιέργειες Εικόνα 8.2 Απεικόνιση των αναπτυξιακών σταδίων και του κύκλου μεταμόρφωσης του χτενιού Argopecten gibbus σε εκκολαπτήριο. Η χρονική διάρκεια των περιόδων μεταξύ των διαφόρων αναπτυξιακών σταδίων που εδώ δίνεται σε ώρες ή ημέρες, ποικίλλει ανάλογα με το είδος. Τροποποιημένη από FAO (2004). 3.3 Θνησιμότητα Στα δίθυρα μπορεί να συμβεί αύξηση της θνησιμότητας σε όλα τα στάδια του βιολογικού τους κύκλου από ποικιλία περιβαλλοντικών ή βιολογικών παραγόντων. Περιβαλλοντικοί παράγοντες που μπορούν να αυξήσουν τη θνησιμότητα αποτελούν η υψηλή θερμοκρασία, η χαμηλή θερμοκρασία για εκτεταμένες χρονικές περιόδους, η χαμηλή αλατότητα καθώς και η υψηλή συγκέντρωση αιωρούμενων σωματιδίων στο νερό. Η βιομηχανική και αστική ρύπανση μπορεί επίσης να θεωρηθεί ως αιτία αύξησης της θνησιμότητας κυρίως λόγω της αύξησης του οργανικού και βακτηριακού φορτίου του νερού. Τέλος η θνησιμότητα στα δίθυρα μπορεί να αυξάνεται από τους θηρευτές τους στο φυσικό περιβάλλον καθώς και από παράσιτα. Η κύρια αιτία θανάτου των διθύρων κυρίως στις προνύμφες και τα νεαρά άτομα που εκτρέφονται στα εκκολαπτήρια είναι οι ασθένειες. Αυτές προκαλούνται από διάφορους μύκητες και πρώτιστα. Παραδείγματα αποτελούν ο μύκητας Perkinsus marinus, και τα πρώτιστα Haplosporidium (Minchinia) nelsoni, Haplosporidium costale, Marteilia refringens και Bonamia ostreae. Οι ασθένειες που προκαλούνται από τους δύο τελευταίους οργανισμούς (ασθένεια του Aber και μποναμίαση) έχουν προκαλέσει την εξάλειψη των πληθυσμών του ευρωπαϊκού στρειδιού από πολλές περιοχές. Οι περισσότερες ασθένειες που έχουν παρατηρηθεί σε εκκολαπτήρια οφείλονται σε βακτήρια και όχι σε πρώτιστα. Σε κάποιο βαθμό, τα βακτήρια υπάρχουν στις καλλιέργειες των φυκών και των προνυμφών και μπορούν να αποτελούν σημαντικό τμήμα της διατροφής των προνυμφών. Τα βακτήρια μπορεί να

8 8 Κ αλλιέργεια δίθυρων μαλακίων προκαλέσουν θάνατο των προνυμφών όταν βρίσκονται σε μεγάλους αριθμούς (παθογόνα βακτήρια) ή απλά συνυπάρχουν στην καλλιέργεια τρεφόμενα από τις νεκρές προνύμφες (σαπροφυτικά βακτήρια). Τα βακτήρια που προκαλούν ασθένειες στα εκκολαπτήρια ανήκουν συνήθως στο γένος Vibrio. Τρόποι αντιμετώπισης των ασθενειών από βακτήρια είναι η εφαρμογή αυστηρών κανόνων υγιεινής και η παροχή καλής ποιότητας τροφής στις προνύμφες. Σε περίπτωση που εμφανισθεί κάποια ασθένεια, συνιστάται η αποστείρωση των εγκαταστάσεων καλλιέργειας και του νερού που χρησιμοποιείται. Δεν συνιστάται η χρήση αντιβιοτικών τόσο λόγω του υψηλού κόστους όσο και λόγω του κινδύνου ανάπτυξης ανθεκτικών στελεχών που ενδέχεται να δημιουργήσουν σοβαρότερα προβλήματα. 4. Εκκολαπτήρια διθύρων: σχεδιασμός και λειτουργία 4.1 Σύστημα παροχής νερού Σε κάθε εκκολαπτήριο είναι απαραίτητη η λειτουργία συστήματος παροχής θαλασσινού νερού. Το εκκολαπτήριο ιδανικά θα πρέπει να βρίσκεται στο επίπεδο της θάλασσας και σε μικρή απόσταση από την ακτή, έτσι ώστε η άντληση του νερού και η συντήρηση του συστήματος άντλησης να είναι εφικτή με το μικρότερο δυνατό κόστος. Η θέση άντλησης του νερού θα πρέπει να βρίσκεται σε κατάλληλο βάθος ώστε να αποφεύγονται οι διακυμάνσεις της θερμοκρασίας και της αλατότητας και να ελαττώνεται η ποσότητα των περιεχόμενων στο νερό οργανικών σωματιδίων. Το νερό που αντλείται απευθείας από τη θάλασσα πρέπει να περάσει από μία σειρά φίλτρων άμμου που συνήθως κατακρατούν οτιδήποτε μεγαλύτερο από μm. Τα φίλτρα αυτά, όταν συντηρούνται και λειτουργούν σωστά, κατακρατούν το μεγαλύτερο ποσοστό οργανισμών που μπορεί να προξενήσουν προβλήματα τόσο στις συνθήκες υγιεινής των προνυμφών όσο και στο σύστημα σωληνώσεων του εκκολαπτηρίου. Για παράδειγμα, πολλοί οργανισμοί που βρίσκονται στο θαλασσινό νερό μπορεί να εγκατασταθούν στις σωληνώσεις και να προκαλέσουν προβλήματα στη ροή του νερού. Επιπρόσθετα με το θάνατο και την αποσύνθεσή τους μπορεί να προκαλέσουν αναερόβιες συνθήκες ή/και ανάπτυξη μικροβίων με αποτέλεσμα τη μόλυνση των προνυμφών. Το νερό μπορεί ακόμη να αντλείται από πηγάδια τα οποία ανοίγονται κοντά στο εκκολαπτήριο και σε αρκετά μεγάλο βάθος. Το νερό που αντλείται από πηγάδια είναι υψηλής ποιότητας, έχει σχετικά σταθερή θερμοκρασία και αλατότητα και περιέχει μικρές ποσότητες οργανισμών που μπορεί να προκαλέσουν επιβιωτική ρύπανση στα δίθυρα και αιωρούμενων σωματιδίων, καθώς διηθείται από τα φυσικά πετρώματα. Κατά συνέπεια, το νερό αυτό χρειάζεται λιγότερο φιλτράρισμα. Η διάνοιξη πηγαδιών είναι αρκετά ακριβή αλλά το κόστος εξισορροπείται από χαμηλότερο λειτουργικό κόστος επεξεργασίας του νερού. Μετά το φιλτράρισμα, το νερό μπορεί να αποθηκευτεί σε δεξαμενές ώστε να είναι διαθέσιμο για κάθε χρήση. Η χρήση δεξαμενών αποθήκευσης είναι απαραίτητη στις περιπτώσεις στις οποίες το νερό δεν μπορεί να αντλείται συνεχώς, όπως στην περίπτωση που είναι διαθέσιμο μόνο κατά τη διάρκεια της παλίρροιας. Στα περισσότερα εκκολαπτήρια, το νερό αντλείται απευθείας από τη θάλασσα, χρησιμοποιείται στις εγκαταστάσεις και απορρίπτεται πίσω στο περιβάλλον. Σε άλλα, χρησιμοποιούνται συστήματα ανακύκλωσης του νερού με στόχο τη μείωση του λειτουργικού κόστους του εκκολαπτηρίου. Στη περίπτωση αυτή, το νερό πρέπει να περάσει από ενεργά βιολογικά φίλτρα για να αφαιρεθούν τα μεταβολικά προϊόντα των ζώων πριν ξαναχρησιμοποιηθεί. Επίσης, εάν έχει θερμανθεί ή ψυχθεί, πριν την επόμενη χρήση του πρέπει να περάσει από ανταλλάκτες θερμότητας για τη ρύθμιση της θερμοκρασίας. Τέλος, το νερό σε πολλές περιπτώσεις χρειάζεται να αποστειρώνεται πριν τη χρήση του, κυρίως όταν παρουσιάζονται προβλήματα επιμολύνσεων στο εκκολαπτήριο. Το νερό αποστειρώνεται με τη χρήση υπεριώδους φωτός (UV-ultra violet) ή όζοντος. Αν χρησιμοποιηθεί υπεριώδες φως, το νερό θα πρέπει να

9 9 Υ δατοκαλλιέργειες περάσει από φίλτρα που θα κατακρατήσουν σωματίδια μεγαλύτερα από 1μm επειδή αυτά απορροφούν το υπεριώδες φως και ελαττώνουν την ικανότητα αποστείρωσης των λαμπτήρων. 4.2 Τμήματα καλλιέργειας Σε κάθε εκκολαπτήριο λειτουργούν διαφορετικά τμήματα, που συνδέονται μεταξύ τους, για την καλλιέργεια των φυκών, την αναπαραγωγική ωρίμανση ενηλίκων ατόμων, την εκτροφή των προνυμφών και την εκτροφή των νεαρών ατόμων. Παρακάτω θα παρουσιασθούν εν συντομία τα τμήματα αυτά. Καλλιέργεια φυκών. Σημαντικός παράγοντας για την επιτυχία ενός εκκολαπτηρίου είναι η παραγωγή των φυκών στην ποσότητα και ποιότητα που απαιτείται σε κάθε περίπτωση. Εφόσον τα φύκη χρησιμοποιούνται σε όλες τις φάσεις της παραγωγής, ο χώρος παραγωγής φυκών θα πρέπει να είναι τοποθετημένος σε κεντρικό σημείο, ενώ το μέγεθος του εξαρτάται από το μέγεθος της παραγωγής και τον τρόπο καλλιέργειας. Επίσης, είναι δυνατή η καλλιέργεια φυκών εν μέρει ή και εξ ολοκλήρου σε εξωτερικό θερμοκήπιο με τη χρήση μόνο φυσικού φωτός ή ενός συνδυασμού φυσικού και τεχνητού φωτός. Ο χώρος καλλιέργειας των φυκών αποτελείται από μικρότερους επιμέρους χώρους στους οποίους επικρατούν διαφορετικές συνθήκες. Ένας μικρός χώρος (π.χ. 2x3 μ) με μόνωση, χαμηλή θερμοκρασία και ψυχρό φωτισμό απαιτείται για τη διατήρηση των αποθεματικών (stock ή master) καλλιεργειών, που συνήθως φυλάσσονται σε φλάσκες μέσα σε φωτιζόμενο θάλαμο ελεγχόμενης θερμοκρασίας. Από αυτές τις καλλιέργειες, οι οποίες κρατούνται σε στείρες συνθήκες, δημιουργούνται, όταν υπάρχει ανάγκη, σειρές αρχικών καλλιεργειών. Στα στάδια των αποθεματικών και αρχικών καλλιεργειών πρέπει οι χειρισμοί να γίνονται με μεγάλη προσοχή ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος επιμόλυνσης τους με άλλους μικροοργανισμούς. Σε πολλά εκκολαπτήρια, σημαντικό τμήμα της παραγωγής φυκών γίνεται σε εξωτερικά θερμοκήπια χρησιμοποιώντας το φυσικό φως. Ωστόσο, και σε αυτή τη περίπτωση, πρέπει να υπάρχει δυνατότητα χρήσης και τεχνητού φωτισμού όταν το φυσικό φως δεν επαρκεί. Επιπρόσθετα απαιτείται παροχή συμπιεσμένου αέρα και διοξειδίου του άνθρακα καθώς και σύστημα ρύθμισης της θερμοκρασίας σε σταθερό επίπεδο γύρω στους 20 ο C. Διατήρηση και ωρίμανση αναπαραγωγικού αποθέματος. Σε κάθε εκκολαπτήριο είναι απαραίτητος ένας χώρος για τη διατήρηση των ώριμων ατόμων (αναπαραγωγικό απόθεμα), τη γεννητική τους ωρίμανση και τη συλλογή των γαμετών ή των προνυμφών (Εικόνα 8.3). Επειδή είναι γνωστό ότι η ωρίμανση των γονάδων εξαρτάται από τη θερμοκρασία του νερού και από τη φωτοπερίοδο, στο χώρο αυτό θα πρέπει να υπάρχει δυνατότητα ρύθμισης των δύο αυτών παραμέτρων. Επίσης, στο χώρο αυτό θα πρέπει να υπάρχει δυνατότητα συλλογής των γαμετών ή των προνυμφών που απελευθερώνουν τα ώριμα γεννητικά άτομα. Καλλιέργεια προνυμφών.ο επόμενος απαραίτητος χώρος είναι ο χώρος εκτροφής των προνυμφών. Εδώ τοποθετούνται δεξαμενές διαφόρων μεγεθών, ανάλογα με τη μεθοδολογία εκτροφής που θα ακολουθηθεί. Ο χώρος αυτός θα πρέπει να είναι εφοδιασμένος με σύστημα αποχέτευσης ικανού όγκου νερού το οποίο χρησιμοποιείται για τη λειτουργία του. Τέλος, είναι απαραίτητοι πάγκοι εργασίας με την απαραίτητη υποδομή και τα όργανα που απαιτούνται για το καθημερινό χειρισμό (πλύσιμο, μέτρηση αριθμού και μεγέθους) των προνυμφών, καθώς και ράφια για τη φύλαξη τους. Καλλιέργεια νεαρών ατόμων. Μετά τη μεταμόρφωση των ώριμων προνυμφών, τα νεαρά άτομα μεταφέρονται σε δεξαμενές σε χωριστό τμήμα του εκκολαπτηρίου. Το μέγεθος και το είδος των δεξαμενών όσον αφορά τον όγκο και την επιφάνεια τους διαφέρει ανάλογα με το εκτρεφόμενο είδος. Μπορεί να χρησιμοποιηθούν δεξαμενές με συστήματα ανοδικής ή καθοδικής κίνησης του νερού (upwelling ή downwelling) ή επίσης συστήματα εκτροφής με δίσκους ποικίλων διαμορφώσεων. Στο χώρο αυτό, τα νεαρά άτομα εκτρέφονται μέχρι να φθάσουν σε ικανό μέγεθος για να μεταφερθούν στους χώρους αύξησης, οι οποίοι μπορεί να βρίσκονται και εκτός εκκολαπτηρίου. Σε γενικές γραμμές, η μεταφορά του γόνου στις μονάδες αύξησης γίνεται όταν το μήκος του κελύφους του ξεπεράσει τα 2mm. Μετά από αυτό το μέγεθος,

10 10 Κ αλλιέργεια δίθυρων μαλακίων η εκτροφή των διθύρων με καλλιεργούμενα φύκη γίνεται οικονομικά ασύμφορη, καθώς οι απαιτήσεις τους σε τροφή αυξάνονται εκθετικά με την αύξηση του μεγέθους τους. Εικόνα 8.3 Εγκατάσταση για ωρίμανση στρειδιών του είδους Ostrea edulis. Επειδή το είδος αυτό χαρακτηρίζεται από εσωτερική γονιμοποίηση, στην εκροή του νερού τοποθετείται φίλτρο για τη συλλογή των προνυμφών. Από FAO (2004). 5. Εκκολαπτήρια διθύρων: καλλιέργεια προνυμφών και νεαρών ατόμων Όπως αναφέρθηκε, τα εκκολαπτήρια που παράγουν γόνο από διάφορα είδη διθύρων αποτελούν ένα σημαντικό τμήμα της εκτροφής των δίθυρων μαλακίων. Παρακάτω θα παρουσιαστούν οι τρεις κύριες λειτουργίες ενός εκκολαπτηρίου, η προετοιμασία και ωρίμανση του αναπαραγωγικού αποθέματος, η ανάπτυξη και αύξηση των προνυμφών και η εκτροφή των νεαρών ατόμων. Η περιγραφή θα εστιαστεί στα είδη διθύρων που κυρίως εκτρέφονται στην Ευρώπη, δηλαδή στα στρείδια, τα χτένια και τις αχιβάδες και θα γίνεται ειδική αναφορά σε κάθε είδος χωριστά όταν χρειάζεται να τονιστούν οι ιδιαιτερότητες και οι διαφορετικές του απαιτήσεις. 5.1 Διατήρηση αναπαραγωγικού αποθέματος ωρίμανση και απελευθέρωση γαμετών Για πολλά είδη διθύρων που ζουν στα παράκτια οικοσυστήματα της εύκρατης ζώνης, η γεννητική ωρίμανση αρχίζει όταν η θερμοκρασία του νερού υπερβεί τους ο C. Σε αυτές τις θερμοκρασίες, η ωρίμανση των γαμετών αρχίζει τους μήνες Απρίλιο-Ιούνιο και ολοκληρώνεται τους μήνες Ιούλιο-Αύγουστο. Οι ώριμοι γαμέτες παραμένουν μέσα στο σώμα των ενήλικων ατόμων και η απελευθέρωση τους στο νερό διεγείρεται από την αύξηση της θερμοκρασίας του νερού ή τεχνητά από θερμικό σοκ ή σοκ που προέρχεται από ειδικό χειρισμό των ζώων. Η ωρίμανση των γαμετών μπορεί να επιταχυνθεί στο εκκολαπτήριο διατηρώντας τα ενήλικα άτομα σε υψηλές θερμοκρασίες νερού και κατάλληλες ποσότητες τροφής. Με αυτό τον τρόπο, είναι δυνατή η παραγωγή ώριμων ενηλίκων ατόμων κατά τη διάρκεια του χειμώνα και της άνοιξης, πριν την έναρξη της ωρίμανσης των γαμετών στη θάλασσα. Έτσι, στα εκκολαπτήρια είναι δυνατή η διατήρηση ώριμων ενηλίκων ατόμων σχεδόν σε όλη τη διάρκεια του χρόνου. Αχιβάδες. Ενήλικα άτομα με μήκος κελύφους μεγαλύτερο των 8mm (80 mg υγρό βάρος) μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως αναπαραγωγικό απόθεμα. Ωστόσο, επειδή η γονιμότητα τους αυξάνεται με το μέγεθος, συνήθως χρησιμοποιούνται μεγαλύτερα ενήλικα άτομα με μήκος κελύφους που ξεπερνάει τα 35-

11 11 Υ δατοκαλλιέργειες 40 mm (10-20 g υγρό βάρος). Κατά μέσο όρο, αυτά απελευθερώνουν 5-8 εκατομμύρια αυγά ανάλογα με τη φυσιολογική τους κατάσταση και την εποχή του έτους. Όλα τα είδη των αχιβάδων είναι πρώτανδρα ερμαφρόδιτα, ωριμάζουν δηλαδή πρώτα ως αρσενικά και αργότερα κάποια άτομα αλλάζουν φύλο και γίνονται θηλυκά, ενώ άλλα παραμένουν αρσενικά. Στην ηλικία των 2-3 ετών, οι πληθυσμοί τους παρουσιάζουν αναλογία φύλου 50:50. Στρείδια. Στα στρείδια του Ειρηνικού, Crassostrea gigas, όπως και στις αχιβάδες, ωριμάζουν πρώτα ως αρσενικά και αργότερα αυτά αλλάζουν φύλο και γίνονται θηλυκά ή παραμένουν αρσενικά. Τα ευρωπαϊκά στρείδια, Ostrea edulis, ωριμάζουν και αυτά πρώτα ως αρσενικά αλλά στη συνέχεια αλλάζουν συνεχώς φύλο σε τακτικά διαστήματα. Σπάνια έχουν αναφερθεί άτομα που παραμένουν θηλυκά ή αρσενικά για ολόκληρη τη ζωή τους. Συνήθως, ως αναπαραγωγικό απόθεμα χρησιμοποιούνται ενήλικα άτομα υγρού βάρους 30 γραμμαρίων περίπου (μήκος κελύφους 65 mm για το ευρωπαϊκό στρείδι και 70 mm για το στρείδι του Ειρηνικού). Σε αυτό το μέγεθος, το ευρωπαϊκό στρείδι απελευθερώνει περίπου ένα εκατομμύριο προνύμφες και το στρείδι του Ειρηνικού περίπου 50 εκατομμύρια αυγά ανά άτομο. Χτένια. Το είδος που χρησιμοποιείται στα εκκολαπτήρια είναι συνήθως το Pecten maximus. Για το είδος αυτό, ως αναπαραγωγικό απόθεμα χρησιμοποιούνται ενήλικα άτομα με μήκος κελύφους mm. Το είδος είναι ταυτόχρονα ερμαφρόδιτο και στη γονάδα του, σε χωριστά τμήματα, αναπτύσσονται και ωριμάζουν τόσο ωάρια όσο και σπερματοζωάρια. Στις γονάδες των ώριμων ατόμων φαίνονται δύο ευδιάκριτες περιοχές, η πορτοκαλί ωοθήκη που περιέχει τα ώριμα ωάρια και ο λευκός όρχις που περιέχει τα ώριμα σπερματοζωάρια. Με σωστή παροχή τροφής, το κάθε χτένι μπορεί να παράγει έως και 20 εκατομμύρια αυγά Συνθήκες ωρίμανσης γεννητόρων Τα ενήλικα άτομα μεταφέρονται από φυσικά αποθέματα στο εκκολαπτήριο και τοποθετούνται σε τεχνητά υποστρώματα μέσα σε δεξαμενές. Ανάλογα με το είδος, το υπόστρωμα μπορεί να είναι επίπεδα πλέγματα (κατάλληλα για καλλιέργεια στρειδιών) που στερεώνονται στις δεξαμενές, ή στερεωμένοι δίσκοι, με υπόστρωμα χοντρόκοκκης άμμου ή χαλικιών, που είναι κατάλληλοι για αχιβάδες και χτένια. Στις δεξαμενές υπάρχει συνεχής ροή νερού πάνω από τα ενήλικα άτομα. Το νερό αυτό δεν χρειάζεται να περάσει από φίλτρα εφόσον οι οργανισμοί που περιέχονται σε αυτό αποτελούν χρήσιμη τροφή για την ωρίμανση των γαμετών των ενηλίκων ατόμων (Εικόνα 8.4). Οι απαιτήσεις των διαφορετικών ειδών όσον αφορά στα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά του νερού ποικίλουν. Τα στρείδια και οι αχιβάδες διατηρούνται σε νερό αλατότητας μεγαλύτερης από 25 psu και θερμοκρασίας 22±2 ο C. Τα χτένια διατηρούνται σε νερό αλατότητας μεγαλύτερης από 30 psu και αρχικής θερμοκρασίας 9 ο C, η οποία αυξάνεται κατά 1 ο C κάθε εβδομάδα έως ότου φθάσει τους 16 ο C. Η ροή του νερού πρέπει να φθάνει τα 25 ml/min/άτομο και το νερό δεν πρέπει να ανακυκλώνεται και να χρησιμοποιείται ξανά. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι σε μια δεξαμενή χωρητικότητας 150 l μπορούν να τοποθετηθούν στρείδια ή αχιβάδες μέσου βάρους g ή 10 χτένια μέσου βάρους 150 g. Ως επιπλέον τροφή χρησιμοποιούνται καλλιεργούμενα είδη φυκών όπως τα Tetraselmis suecica, Thalassiosira pseudonana, και Skeletonema costatum. Συνήθως παρέχεται μικτή δίαιτα που περιέχει και τα τρία είδη σε καθορισμένες αναλογίες. Τα ενήλικα άτομα, ανάλογα με το είδος, χρειάζονται διαφορετικό χρόνο για να ωριμάσουν οι γαμέτες τους και να είναι έτοιμα να τους απελευθερώσουν στο νερό. Ο χρόνος αυτός για τα μεν στρείδια και αχιβάδες είναι 6-8 εβδομάδες και για τα χτένια 5-11 εβδομάδες, όταν η προετοιμασία γίνεται στη διάρκεια του χειμώνα με αρχή της άνοιξης, αλλά γίνεται αρκετά πιο σύντομος όταν η περίοδος προετοιμασίας συμπίπτει χρονικά με τη φυσιολογική περίοδο ωρίμανσης για κάθε είδος στο πεδίο Απελευθέρωση γαμετών Αχιβάδες. Οι αχιβάδες απελευθερώνουν τους γαμέτες τους ως απόκριση σε διάφορα ερεθίσματα. Ενώ σε πολλά είδη διθύρων είναι δυνατή η συλλογή των γαμετών απευθείας από τις γονάδες, στις αχιβάδες αυτή η

12 12 Κ αλλιέργεια δίθυρων μαλακίων διαδικασία δεν καταλήγει σε βιώσιμες προνύμφες, επειδή τα ωάρια διέρχονται μια σημαντική φάση ωρίμανσης κατά το πέρασμα τους από τον ωαγωγό. Εικόνα 8.4 Σχηματική απεικόνιση των δεξαμενών που χρησιμοποιούνται για την ωρίμανση των γεννητόρων καλλιεργούμενων διθύρων. Η δεξαμενή στο επάνω τμήμα του σχήματος είναι κατάλληλη για είδη που δεν διεισδύουν στο υπόστρωμα, όπως τα στρείδια. Η δεξαμενή στο κάτω τμήμα του σχήματος είναι κατάλληλη για αχιβάδες. Από FAO (2004). Η πλέον συχνή τεχνική που χρησιμοποιείται για να εξαναγκασθούν οι αχιβάδες να απελευθερώσουν τους γαμέτες τους είναι η κυκλική εναλλαγή κρύου και ζεστού νερού. Οι ενήλικες αχιβάδες τοποθετούνται σε λεκάνη, η οποία είναι εφοδιασμένη με δύο εισόδους νερού σε θερμοκρασίες ο C και ο C αντίστοιχα και μία έξοδο νερού. Η βάση της λεκάνης καλύπτεται με μαύρο πλαστικό φύλο που παρέχει σκούρο υπόστρωμα, πάνω στο οποίο μπορούν εύκολα να παρατηρηθούν οι γαμέτες που απελευθερώνονται (Εικόνα 8.5). Ο δίσκος γεμίζει με το κρύο νερό σε ύψος 10 cm στο οποίο έχει προστεθεί μια ποσότητα φυκών, έτσι ώστε οι αχιβάδες να αρχίσουν την άντληση νερού για να τραφούν. Μετά από min το νερό αποστραγγίζεται και αντικαθίσταται με το θερμότερο νερό στο οποίο πάλι έχει προστεθεί τροφή. Μετά από το ίδιο περίπου χρονικό διάστημα αντικαθίσταται το θερμό νερό από το ψυχρότερο και αυτή η διαδικασία επαναλαμβάνεται αρκετές φορές. Ο αριθμός των εναλλαγών θερμού και ψυχρού νερού που απαιτούνται εξαρτάται από την ετοιμότητα των ενηλίκων ζώων να απελευθερώσουν τους γαμέτες τους και μπορεί να κυμαίνεται από 1 έως και 6 ώρες. Επιπλέον ερέθισμα μπορεί να αποτελέσει η προσθήκη στο νερό μικρής ποσότητας ωαρίων ή σπερματοζωαρίων, τα οποία παίρνουμε απευθείας από τις γονάδες ενηλίκων ατόμων. Συνήθως, τα αρσενικά άτομα αποκρίνονται στα ερεθίσματα γρηγορότερα από τα θηλυκά και εκχέουν σπέρμα στο νερό. Σε αυτή τη περίπτωση, απομακρύνουμε τα άτομα αυτά από το δίσκο για να σταματήσουμε την απελευθέρωση σπέρματος έως ότου συλλεχθεί ικανή ποσότητα ωαρίων. Αυτό γίνεται επειδή η ικανότητα γονιμοποίησης του σπέρματος ελαττώνεται με τη πάροδο του χρόνου. Όταν αρχίζουν

13 13 Υ δατοκαλλιέργειες τα θηλυκά άτομα να απελευθερώνουν ωάρια, τα απομονώνουμε σε δοχεία χωρητικότητας 1 l που περιέχουν 400 ml φιλτραρισμένο νερό θερμοκρασίας ο C. Το ίδιο γίνεται και για τα αρσενικά άτομα (Εικόνα 8.6). Φυσιολογικά, η ολοκλήρωση της απελευθέρωσης των γαμετών γίνεται σε 15 min. Στην περίπτωση που ένα θηλυκό απελευθερώνει μεγάλο αριθμό ωαρίων, μπορεί να μεταφερθεί σε άλλο δοχείο επειδή η μεγάλη πυκνότητα ωαρίων στο νερό ενδέχεται να εμποδίσει την περαιτέρω απελευθέρωση τους από το θηλυκό άτομο. Τα ωάρια από πολλά θηλυκά άτομα αφού καθαριστούν, μετά από φιλτράρισμα και τοποθέτηση τους σε καθαρό νερό, και εξετασθούν για πιθανές δυσμορφίες, τοποθετούνται σε κοινό δοχείο πριν τη διαδικασία γονιμοποίησης. Το ίδιο γίνεται και για τα σπερματοζωάρια. Συνήθως πριν τη γονιμοποίηση, αναμιγνύονται οι γαμέτες τουλάχιστον έξι θηλυκών και έξι αρσενικών ατόμων ώστε να διασφαλίζεται η γενετική ποικιλότητα των απογόνων. Εικόνα 8.5 Σχηματική απεικόνιση των λεκανών που χρησιμοποιούνται για την εφαρμογή θερμικού σοκ και την απελευθέρωση των γαμετών από τα ώριμα άτομα, κατά την καλλιέργεια αχιβάδων του είδους Tapes phillipinarum. Από FAO (2004). Εικόνα 8.6 Ώριμα χτένια του είδους Pecten ziczac σε λεκάνη για την εφαρμογή θερμικού σοκ. Μόλις αρχίσει η απελευθέρωση των γαμετών, τα χτένια απομονώνονται χωριστά σε ατομικά δοχεία για τη λήψη ωαρίων και σπερματοζωαρίων. Από FAO (2004). Στρείδι του Ειρηνικού (Crassostrea gigas). Η εναλλαγή κύκλων κρύου και ζεστού νερού μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προκαλέσει απελευθέρωση γαμετών και στο στρείδι αυτό. Ωστόσο, αν είναι διαθέσιμος μεγάλος αριθμός ώριμων ατόμων, μπορεί οι γαμέτες να ληφθούν απευθείας από τις γονάδες.

14 14 Κ αλλιέργεια δίθυρων μαλακίων Για αυτό το σκοπό, απομακρύνεται η επίπεδη θυρίδα του στρειδιού ώστε να αποκαλυφθεί η γονάδα. Οι γαμέτες λαμβάνονται με τη χρήση πιπέττας Pasteur. Τα ωάρια ή τα σπερματοζωάρια τοποθετούνται σε δοχεία χωρητικότητας 1 l που περιέχουν 400 ml φιλτραρισμένο νερό θερμοκρασίας ο C και στη συνέχεια περνούν από φίλτρο ανοίγματος 60 μm. Ο περαιτέρω χειρισμός τους είναι ίδιος με αυτόν που ακολουθείται για τις αχιβάδες. Πλατύ ευρωπαϊκό στρείδι (Ostrea edulis). Στο είδος αυτό η γονιμοποίηση των ωαρίων και τα αρχικά στάδια της ανάπτυξης των προνυμφών συμβαίνουν στη βραγχιακή κοιλότητα και οι προνύμφες απελευθερώνονται στο νερό όταν φθάσουν το μέγεθος των 170 μm. Όταν οι προνύμφες ελευθερωθούν, κολυμπούν και ανεβαίνουν στην επιφάνεια του νερού, όπου σχηματίζουν ένα γκρι ευδιάκριτο στρώμα. Από εκεί συλλέγονται με πλαστικό δοχείο και περνούν από φίλτρο ανοίγματος 90 μm. Ο χειρισμός των προνυμφών θα αναφερθεί παρακάτω. Χτένια. Η εναλλαγή κύκλων κρύου και ζεστού νερού μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προκαλέσει απελευθέρωση γαμετών και στα χτένια. Η διαδικασία που ακολουθείται είναι όμοια με αυτήν που ακολουθείται για τις αχιβάδες με εξαίρεση τη θερμοκρασία του νερού που θα πρέπει να κυμαίνεται μεταξύ 16 και 20 ο C. Συνήθως τα χτένια απελευθερώνουν πρώτα σπερματοζωάρια και στη συνέχεια ωάρια. Μόλις τα χτένια αρχίσουν να απελευθερώνουν σπερματοζωάρια, μεταφέρονται σε ατομικό δοχείο που περιέχει νερό σε θερμοκρασία 16 ο C. Μόλις σταματήσει η απελευθέρωση σπέρματος, το χτένι πρέπει να μεταφερθεί ξανά σε άλλο δοχείο για να αποφευχθεί η αυτογονιμοποίηση, στην περίπτωση που αμέσως μετά τα σπερματοζωάρια το ίδιο χτένι αρχίσει να απελευθερώνει ωάρια. 5.2 Γονιμοποίηση και εμβρυϊκή ανάπτυξη Αχιβάδες, στρείδι του Ειρηνικού, χτένια. Μετά την ανάμειξη των σπερματοζωαρίων και των ωαρίων από διαφορετικά άτομα, η γονιμοποίηση γίνεται με τη προσθήκη 2 ml πυκνού εναιωρήματος σπερματοζωαρίων σε κάθε λίτρο εναιωρήματος ωαρίων. Ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στην απελευθέρωση των σπερματοζωαρίων και τη χρήση τους για γονιμοποίηση δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 30 λεπτά, ενώ ο αντίστοιχος χρόνος για τα ωάρια δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 60 λεπτά. Στα χτένια θα πρέπει να αποφεύγεται η μίξη του σπέρματος και των ωαρίων, ώστε να αποφευχθεί η γονιμοποίηση ωαρίων από τα σπερματοζωάρια του ίδιου ατόμου. Μετά την προσθήκη των σπερματοζωαρίων στα ωάρια, το εναιώρημα αναδεύεται ελαφρά και αφήνεται να κατακαθίσει για λεπτά. Σε αυτό το χρονικό διάστημα, τα γονιμοποιημένα ωάρια διαιρούνται έως το στάδιο των τεσσάρων κυττάρων. Η θερμοκρασία του νερού για τις αχιβάδες και τα στρείδια θα πρέπει να διατηρείται στους 25 ο C, ενώ για τα χτένια στους 16 ο C. Τα γονιμοποιημένα ωάρια αναπτύσσονται έως το προνυμφικό στάδιο-d (παίρνει την ονομασία του από το χαρακτηριστικό σχήμα του κελύφους της προνύμφης στο στάδιο αυτό) σε πλαστικά δοχεία χωρητικότητας λίτρων με επίπεδο πυθμένα. Τα δοχεία γεμίζονται με φιλτραρισμένο θαλασσινό νερό στην κατάλληλη θερμοκρασία για κάθε είδος. Η αλατότητα του νερού ρυθμίζεται στα 25 psu για τα στρείδια, psu για τις αχιβάδες και >30 psu για τα χτένια. Στο νερό επίσης προστίθεται 1 mg EDTA ανά λίτρο και ακολουθεί ισχυρή ανάδευση. Το νερό δεν αερίζεται κατά τη διάρκεια της αρχικής εμβρυϊκής ανάπτυξης. Τα έμβρυα προστίθενται στα δοχεία περίπου δύο ώρες μετά τη γονιμοποίηση με μέγιστη πυκνότητα ανά λίτρο. Πλήρως ανεπτυγμένες D-προνύμφες εμφανίζονται ώρες αργότερα. Το μέγεθος τους φθάνει για τις αχιβάδες τα μm, για τα στρείδια τα μm και για τα χτένια τα μm. 5.3 Καλλιέργεια προνυμφών Η εκτροφή των προνυμφών μετά το στάδιο της D-προνύμφης μπορεί να συνεχιστεί σε δοχεία με επίπεδο ή οξύληκτο πυθμένα. Η πυκνότητα των προνυμφών στα δοχεία εκτροφής μπορεί να φτάνει μέχρι τις και προνύμφες ανά λίτρο νερού, ωστόσο η βέλτιστη πυκνότητα για την εκτροφή τους υπολογίζεται στις προνύμφες/λίτρο. Το νερό στα δοχεία πρέπει να αναδεύεται συνεχώς έτσι ώστε οι προνύμφες να αιωρούνται στο μέσο και αυτό επιτυγχάνεται με τον επαρκή αερισμό του. Συνήθως η παροχή αέρα στο

15 15 Υ δατοκαλλιέργειες κέντρο του δοχείου, με ροή ανάλογη με τον όγκο του νερού, είναι αρκετή για να επιτευχθούν βέλτιστες συνθήκες αύξησης. Ο αέρας περνάει από φίλτρα έτσι ώστε να κατακρατούνται σωματίδια μεγαλύτερα από 0,45 μm. Η θερμοκρασία και η αλατότητα του νερού στα δοχεία ρυθμίζεται στις βέλτιστες για κάθε είδος τιμές, όπως αυτές έχουν ήδη αναφερθεί παραπάνω. Επιπλέον, το νερό περνάει από σειρά φίλτρων και, προαιρετικά, από υπεριώδες φως για την αποφυγή βακτηριακών επιμολύνσεων. Στο στάδιο αυτό, οι προνύμφες πρέπει να τρέφονται με ζωντανά μονοκύτταρα φύκη. Στα κατάλληλα είδη περιλαμβάνονται τα Chaetoceros calcitrans, Thalassiosira pseudonana, Isochrysis galbana και Tetraselmis suecica (για προνύμφες μήκους μεγαλύτερου των 120 μm). Μπορεί να χρησιμοποιηθεί δίαιτα ενός μόνο είδους ή μικτή δίαιτα. Επειδή η εκτροφή των προνυμφών γίνεται σε στατικά συστήματα νερού (δεν υπάρχει συνεχής ροή νερού στα δοχεία), απαιτείται ο καθημερινός έλεγχος του. Η προσθήκη φυκών για τροφή και η συγκέντρωση των προϊόντων του μεταβολισμού των προνυμφών έχει ως αποτέλεσμα την αλλοίωση του νερού της καλλιέργειας. Στην αρχή της εκτροφής, όταν η πυκνότητα είναι μικρότερη από προνύμφες ανά λίτρο νερού, το νερό στα δοχεία εκτροφής ανανεώνεται τρεις φορές την εβδομάδα. Σε μεγαλύτερες πυκνότητες συχνότερη ανανέωση απαιτείται για να διατηρηθεί η ποιότητα του νερού σε ικανοποιητικό επίπεδο Αύξηση προνυμφών και νεαρών ατόμων Αχιβάδες. Η αύξηση των προνυμφών τις πρώτες οκτώ ημέρες που κολυμπούν συνεχώς, είναι πολύ γρήγορη. Στη συνέχεια επιβραδύνεται, καθώς οι προνύμφες φθάνουν το μέγεθος των 200 μm και σταδιακά γίνονται λιγότερο κινητικές, καθώς έρπουν με το πόδι τους. Οι ώριμες αυτές προνύμφες (pediveligers) εμφανίζουν τάση για έρπυση προς τα επάνω σε κάθετες επιφάνειες και τάση για συγκέντρωση σε ομάδες χρησιμοποιώντας τα νημάτια του βύσου. Οι ώριμες προνύμφες των αχιβάδων διατηρούνται στα δοχεία εκτροφής έως τη δέκατη έκτη ημέρα. Μετέπειτα, οι μεγαλύτερες σε μέγεθος προνύμφες (> 170 μm) μεταφέρονται σε δοχεία λίτρων, τα οποία βρίσκονται σε συστήματα, με καθοδική κίνηση του νερού και υπάρχει τροφοδοσία αέρα για την ανάδευσή του (Εικόνα 8.7). Η παροχή τροφής και ο καθαρισμός των συστημάτων αυτών γίνεται με τον ίδιο τρόπο, όπως και στα αρχικά δοχεία εκτροφής. Τέτοια συστήματα είναι κατάλληλα για την ολοκλήρωση της μεταμόρφωσης των προνυμφών των αχιβάδων. Στα συστήματα αυτά, αυξάνεται σταδιακά η παροχή τροφής καθώς οι προνύμφες μεγαλώνουν. Μέχρι την τριακοστή πέμπτη ημέρα, η μεταμόρφωση έχει ολοκληρωθεί και τα νεαρά άτομα (με μέγεθος > 440 μm) μεταφέρονται σε συστήματα με ανοδική κίνηση του νερού. Τα νεαρά άτομα στο στάδιο αυτό είναι πολύ ευάλωτα αλλά με σωστή χορήγηση τροφής και τακτικό καθαρισμό των συστημάτων καλλιέργειας μπορεί να επιτευχθεί ποσοστό βιωσιμότητας έως και 70%. Οι νεαρές αχιβάδες μπορούν να μεταφερθούν σε εξωτερικές εγκαταστάσεις πάχυνσης, αφού φθάσουν σε μέσο μέγεθος κελύφους 2-3 mm (μέσο βάρος 5mg). Στρείδια. Οι προνύμφες των στρειδιών του Ειρηνικού αυξάνονται με γρήγορο ρυθμό τις 12 πρώτες ημέρες ζωής τους, έως ότου μεταμορφωθούν. Οι προνύμφες των πλατιών ευρωπαϊκών στρειδιών είναι αρκετά μεγάλες (περίπου 170 μm) όταν απελευθερώνονται στο νερό από το μητρικό άτομο και έτσι το στάδιο της ελεύθερης κολυμβητικής προνύμφης που προηγείται της μεταμόρφωσης διαρκεί μόνο επτά ημέρες σε θερμοκρασία 25 ο C. Όταν οι προνύμφες αυτές φθάσουν το μέγεθος των μm, και πριν από τη μεταμόρφωση τους, αναζητούν κατάλληλο υπόστρωμα για να εγκατασταθούν. Ως υπόστρωμα εγκατάστασης μπορούν να χρησιμοποιηθούν μαύροι δίσκοι από πλαστικό PVC, που τοποθετούνται στο πυθμένα των δοχείων εκτροφής. Η προσθήκη επινεφρίνης και νορεπινεφρίνης στο νερό της εκτροφής σε συγκεντρώσεις Μ προκαλεί εγκατάσταση και μεταμόρφωση των προνυμφών χωρίς απαραίτητα να υπάρχει υπόστρωμα εγκατάστασης.

16 16 Κ αλλιέργεια δίθυρων μαλακίων Εικόνα 8.7 A, Διαγραμματική απεικόνιση της ροής του νερού στα συστήματα εκτροφής γόνου με ανοδική και καθοδική κίνηση του νερού (τα βέλη υποδεικνύουν την κατεύθυνση ροής του νερού) Β, Διαγραμματική απεικόνιση ενός συστήματος ανοδικής κίνησης και της δεξαμενής προμήθειας του νερού. Από FAO (2004). Οι προνύμφες που είναι έτοιμες για εγκατάσταση αναγνωρίζονται από την παρουσία μιας σκοτεινής κηλίδας στους ιστούς κάτω από το κέλυφος τους. Όταν το 70% -80% των προνυμφών φθάσουν στο στάδιο αυτό, τοποθετούνται στα δοχεία οι πλαστικοί δίσκοι και τα δοχεία φωτίζονται έντονα. Οι προνύμφες κολυμπούν μακριά από το φως και κολλούν πάνω στους πλαστικούς δίσκους, όπου και εγκαθίστανται. Τα εγκατεστημένα αυτά στρείδια μπορούν να αποκολληθούν αν οι δίσκοι ξυθούν με ξυράφι. Αμέσως μετά το στάδιο της εγκατάστασης, τα νεαρά στρείδια (με μέγεθος > 210μm) μεταφέρονται σε συστήματα με ανοδική κίνηση του νερού (Εικόνα 8.8). Σε αυτά τα συστήματα, χρησιμοποιείται φιλτραρισμένο θαλασσινό νερό έτσι ώστε τα νεαρά στρείδια να τρέφονται, εκτός από τα καλλιεργούμενα φύκη που τους παρέχονται, και από φύκη που υπάρχουν φυσικά στα θαλασσινό νερό. Η θερμοκρασία του νερού κυμαίνεται μεταξύ 22 και 25 ο C. Τα νεαρά στρείδια μπορούν να μεταφερθούν σε εξωτερικές εγκαταστάσεις πάχυνσης αφού φθάσουν σε μέσο μέγεθος κελύφους 2-3 mm (μέσο βάρος 5mg). Περαιτέρω πάχυνση σε εσωτερικές εγκαταστάσεις καθίσταται ασύμφορη οικονομικά. Στις περιπτώσεις στις οποίες υπάρχει μεγάλη διαφορά θερμοκρασίας μεταξύ του θαλασσινού νερού στις μονάδες πάχυνσης και του νερού που χρησιμοποιείται στο εκκολαπτήριο, απαιτείται μια περίοδος προσαρμογής με σταδιακή μεταβολή της θερμοκρασίας του νερού πριν την απομάκρυνσή τους. Χτένια. Οι προνύμφες των χτενιών αυξάνονται με σχετικά πιο αργό ρυθμό από τις προνύμφες των άλλων εκτρεφόμενων διθύρων, λόγω της χαμηλότερης θερμοκρασίας του νερού εκτροφής, και απαιτείται χρονικό διάστημα ημερών έως ότου μεταμορφωθούν όταν το μέγεθος τους φθάσει περίπου τα 250 μm. Όταν το 50% των προνυμφών φθάσουν στο στάδιο στο οποίο είναι εμφανής μια σκοτεινή κηλίδα στο πόδι, μεταφέρονται σε δίσκο από πλαστικό πλέγμα διαστάσεων 50x60x17 cm με άνοιγμα 150 μm σε πυκνότητα προνύμφες ανά δίσκο. Οι δίσκοι αυτοί (με τις προνύμφες των χτενιών) διατηρούνται σε ρηχά δοχεία από υαλόνημα στα οποία υπάρχει συνεχής ροή νερού θερμοκρασίας 16 ο C πάνω από τις προνύμφες. Το

17 17 Υ δατοκαλλιέργειες νερό ανακυκλώνεται συνεχώς και στις προνύμφες παρέχεται ως τροφή μίγμα από δύο τουλάχιστον είδη φυκών. Μετά από χρονικό διάστημα δύο εβδομάδων, το μεγαλύτερο ποσοστό των προνυμφών έχουν μεταμορφωθεί και τα νεαρά άτομα μεταφέρονται σε ένα παρόμοιο σύστημα, στο οποίο όμως το νερό δεν ανακυκλώνεται. Όταν τα νεαρά άτομα φθάσουν το μέγεθος των 5 mm, σταματάει η παροχή καλλιεργούμενων φυκών και αυτά τρέφονται μόνο από τα φύκη που υπάρχουν φυσικά στο θαλασσινό νερό. Όταν το μέγεθός τους φθάσει τα mm, μπορούν να μεταφερθούν σε μονάδες πάχυνσης στη θάλασσα. Εικόνα 8.8 Κλειστά συστήματα με ανοδική κίνηση του νερού για καλλιέργεια γόνου στρειδιών. Από FAO (2004) Βιωσιμότητα των προνυμφών Κατά τη χρονική περίοδο εκτροφής των προνυμφών, η οποία ανάλογα με το είδος διαρκεί 2-3 εβδομάδες, παρατηρείται απώλεια ποσοστού περίπου 50% λόγω θνησιμότητας ή λόγω απομάκρυνσης από την εκτροφή των προνυμφών εκείνων που παρουσιάζουν χαμηλό ρυθμό αύξησης. Ένα άλλο ποσοστό, περίπου 25%, αποτυγχάνει να περάσει με επιτυχία στο στάδιο της μεταμόρφωσης και έτσι μόνο το 25% του αρχικού αριθμού των προνυμφών φθάνουν στο στάδιο των νεαρών ενηλίκων. Ωστόσο, τα ποσοστά αυτά ποικίλλουν αρκετά, ανάλογα κυρίως με την εποχή του έτους. Τα μικρότερα ποσοστά θνησιμότητας παρατηρούνται στην αρχή του έτους ενώ τα μεγαλύτερα στη διάρκεια του καλοκαιριού και συνδέονται με την υψηλή θερμοκρασία και τις βακτηριακές μολύνσεις. 6. Καλλιέργεια στρειδιών στο πεδίο 6.1 Καλλιεργούμενα είδη Η παγκόσμια παραγωγή στρειδιών υπολογίσθηκε στα 4,7 εκατομμύρια τόνους το 2012 και αντιστοιχεί σε ποσοστό 35,8% της παγκόσμιας παραγωγής και σε ποσοστό 28,4% της συνολικά παραγόμενης αξίας από τη καλλιέργεια των δίθυρων μαλακίων (FAO 2015). Οι χώρες με τη μεγαλύτερη παραγωγή είναι η Κίνα, η Κορέα, η Ιαπωνία, οι Η.Π.Α. και από την Ευρωπαϊκή Ένωση η Γαλλία. Τα είδη στρειδιών που καλλιεργούνται παγκοσμίως μπορούν να διαχωριστούν σε δύο μεγάλες ομάδες. Στα κυρτά στρείδια και στα πλατιά στρείδια. Η πρώτη ομάδα αποτελείται από είδη των γενών Crassostrea και Saccostrea και συνεισφέρει τον μεγαλύτερο όγκο παραγωγής στρειδιών παγκοσμίως. Σε αυτήν, ανήκουν το ιαπωνικό στρείδι ή στρείδι του Ειρηνικού, Crassostrea gigas, το αμερικανικό ή ανατολικό στρείδι, Crassostrea virginica, που απαντά στις ΗΠΑ τον Καναδά και το Μεξικό, το στρείδι των μαγκρόβιων δασών, Crassostrea rhizophorae, που απαντά στην Καραϊβική και την κεντρική Αμερική, το πορτογαλικό στρείδι, Crassostrea angulata, και το στρείδι των βράχων του Σίδνεϋ, Saccostrea comercialis. Από τα παραπάνω είδη, το στρείδι του Ειρηνικού παράγεται στις μεγαλύτερες ποσότητες. Τα είδη των γενών Crassostrea και Saccostrea δεν απέχουν γενετικά πολύ μεταξύ τους κι έχουν όλα δέκα ζεύγη χρωμοσωμάτων. Πειράματα διασταύρωσης μεταξύ των διαφόρων ειδών έδειξαν ότι συμβαίνει επιτυχής αυλάκωση και προνυμφική ανάπτυξη ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις

18 18 Κ αλλιέργεια δίθυρων μαλακίων παρήχθησαν βιώσιμοι και αναπαραγωγικά ικανοί απόγονοι. Επίσης, παρά τη μεγάλη γεωγραφική απόσταση που χωρίζει το στρείδι του Ειρηνικού από το πορτογαλικό στρείδι, οι ερευνητές εκτιμούν ότι αυτά τα δύο είδη αντιπροσωπεύουν γεωγραφικά απομονωμένα σύνολα πληθυσμών του ίδιου είδους. Μάλιστα, θεωρούν ότι το στρείδι του Ειρηνικού μεταφέρθηκε στην Πορτογαλία με εμπορικά πλοία κατά τον 16 ο ή 17 ο αιώνα. Το στρείδι του Ειρηνικού απαντά στις δυτικές ακτές του Ειρηνικού και καλλιεργήθηκε αρχικά στην Κορέα, την Κίνα και την Ιαπωνία, χώρες οι οποίες και σήμερα παράγουν περισσότερα από τρία εκατομμύρια τόνους παγκοσμίως. Ωστόσο, η εξάπλωση του είδους αυτού έχει επεκταθεί, λόγω μεταφοράς του από τον άνθρωπο, σε περιοχές της Αμερικής και της Ευρώπης. Στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα (1912 με 1960), το στρείδι του Ειρηνικού μεταφέρθηκε σε περιοχές των δυτικών ακτών της βόρειας Αμερικής (ΗΠΑ και Καναδά) για να καλλιεργηθεί. Λόγω της γρήγορης αύξησης και της προσαρμοστικότητας του σε διάφορα περιβάλλοντα, πολύ σύντομα φυσικοί πληθυσμοί του είδους εγκαταστάθηκαν σε αρκετές περιοχές. Η μεταφορά του στην Ευρώπη έγινε αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας του 1960 με αρχές του 1970, σε περιοχές της Γαλλίας, με στόχο να αντικαταστήσει στις καλλιέργειες το πορτογαλικό στρείδι το οποίο είχε πληγεί από ασθένεια. Σύντομα, το στρείδι του Ειρηνικού αναπαράχθηκε στις νοτιότερες ακτές της Γαλλίας εγκαθιδρύοντας φυσικούς πληθυσμούς, από τους οποίους οι Γάλλοι καλλιεργητές προμηθεύονται γόνο. Φυσικοί πληθυσμοί του είδους αυτού έχουν εγκατασταθεί και σε άλλες χώρες όπως η Ολλανδία, η Αυστραλία και η Νέα Ζηλανδία, με αποτέλεσμα η αρχικά περιορισμένη εξάπλωσή του του να έχει επεκταθεί και να θεωρείται πλέον κοσμοπολιτικό είδος. Στα πλατιά στρείδια συγκαταλέγονται είδη των γενών Ostrea και Tiostrea. Ειδικότερα, το ευρωπαϊκό πλατύ στρείδι, Ostrea edulis, το πλατύ στρείδι της Χιλής, Ostrea chilensis, το πλατύ στρείδι της Αμερικής, Ostreola conchaphila (Ostrea lurida), και το στρείδι της Νέας Ζηλανδίας, Tiostrea lutaria. Παρά τη μικρή συμμετοχή των πλατιών στρειδιών στην παγκόσμια παραγωγή, η μεγάλη γαστρονομική τους αξία και η τιμή τους στην αγορά, που έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια λόγω σπανιότητας, τα καθιστά πολύ σημαντικά είδη στην παγκόσμια καλλιέργεια δίθυρων μαλακίων. Το ευρωπαϊκό πλατύ στρείδι είναι το καλύτερα γνωστό είδος στρειδιού και οι φυσικοί πληθυσμοί του αλιεύονται από την αρχαιότητα σε πολλές περιοχές των ευρωπαϊκών ακτών. Η συνήθης πρακτική για πολλά χρόνια ήταν η συλλογή και μεταφορά νεαρών ατόμων στρειδιών από περιοχές όπου υπήρχε μεγάλη πληθυσμιακή πυκνότητα αλλά χαμηλός ρυθμός αύξησης, σε άλλες περιοχές, όπου οι τοπικές συνθήκες ευνοούσαν υψηλότερο ρυθμό αύξησης. Με αυτό τον τρόπο, στρείδια μεταφέρονταν συνεχώς μεταξύ των φυσικών πληθυσμών διαφόρων περιοχών της Ευρώπης, όπως η Μ. Βρετανία, η Ολλανδία, η Γαλλία, η Ισπανία, η Γερμανία και η Δανία, με αποτέλεσμα να απαλειφθεί οποιαδήποτε γεωγραφική διαφοροποίηση υπήρχε. Η παρούσα κατάσταση του είδους στην Ευρώπη δεν είναι ευοίωνη και οι πληθυσμοί του σπανίζουν ως αποτέλεσμα της υπεραλίευσης στο παρελθόν, της ρύπανσης, της κλιματικής αλλαγής αλλά και της μεταβολής των κοινωνικών συνθηκών. Στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα, φυσικοί πληθυσμοί του είδους εξαπλώνονταν κατά μήκος των ευρωπαϊκών ακτών από τη Νορβηγία στο Βορά έως την Ισπανία και την Πορτογαλία στο Νότο, καθώς επίσης και σε περιοχές της Μεσογείου. Ταυτόχρονα, η κατανάλωση των στρειδιών ήταν πολύ διαδεδομένη σε όλες αυτές τις περιοχές. Στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, μερικά έτη με δυσμενείς κλιματικές συνθήκες είχαν αρνητική επίδραση στους πληθυσμούς των στρειδιών, ενώ η ζήτηση εξακολουθούσε να είναι μεγάλη, με αποτέλεσμα την αύξηση της τιμής τους και τη μετατροπή τους από φθηνή καθημερινή τροφή σε ακριβό έδεσμα. Οι παραγωγοί στράφηκαν σε άλλα είδη για να μπορέσουν να διατηρήσουν την καλλιεργητική τους δραστηριότητα και να προμηθεύουν την αγορά. 6.2 Τρόποι καλλιέργειας Τρόποι καλλιέργειας στρειδιών στο πεδίο είναι γνωστοί από τη Ρωμαϊκή εποχή, όπως αναφέρεται και στην εισαγωγή του κεφαλαίου. Με τη μείωση της παραγωγής του ευρωπαϊκού στρειδιού τον δέκατο ένατο

19 19 Υ δατοκαλλιέργειες αιώνα, πολλοί παραγωγοί στην Αγγλία, τη Γαλλία και την Ολλανδία προσπάθησαν να την αυξήσουν εφαρμόζοντας ξανά τις τεχνικές των Ρωμαίων, καλλιεργώντας τα στρείδια σε τεχνητές δεξαμενές. Σήμερα, οι τρόποι καλλιέργειας των στρειδιών στο πεδίο ποικίλουν ανάλογα με την περιοχή καλλιέργειας και τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούν, καθώς και από την προέλευση του γόνου. Οι μονάδες παραγωγής στρειδιών μπορούν να προμηθεύονται γόνο (νεαρά άτομα μεγέθους μεγαλύτερου των 3mm) από φυσικούς πληθυσμούς ή από εκκολαπτήρια. Ο γόνος που προέρχεται από εκκολαπτήρια έχει μέγεθος 3-30 mm ( g) και απαιτεί κάποια ενδιάμεσα στάδια καλλιέργειας στο πεδίο για να φθάσει σε μέγεθος τέτοιο ώστε να μπορεί να μεταφερθεί σε μονάδες στο πεδίο, χωρίς προστασία. Ο γόνος που προέρχεται από φυσικούς πληθυσμούς συνήθως αφήνεται για διάστημα 6-8 μηνών χωρίς επιπλέον χειρισμό, να φθάσει σε μεγαλύτερο μέγεθος. Μετά από χρονική περίοδο ενός περίπου έτους, κατά την οποία διατηρείται σε μονάδες στο ανώτερο τμήμα της διαπαλιρροιακής ζώνης, με στόχο την πάχυνση και σκλήρυνση του οστράκου, μέσα σε δίσκους ή σάκους, μεταφέρεται στις κύριες μονάδες εκτροφής. Σε κάθε περίπτωση, ο κύκλος της καλλιέργειας των στρειδιών διαρκεί 3-4 χρόνια Χειρισμός του γόνου από εκκολαπτήριο Καλλιέργεια στη διαπαλιρροιακή ζώνη. Ο γόνος που προέρχεται από εκκολαπτήρια χρειάζεται ειδικούς χειρισμούς για ένα χρονικό διάστημα 1-2 χρόνων μέχρι να αποκτήσει βάρος 10 g (περίπου 45mm). Τα νεαρά άτομα μικρότερου μεγέθους κινδυνεύουν από θηρευτές, κυρίως καβούρια, από τη δράση των κυμάτων και από τα ισχυρά παλιρροιακά ρεύματα. Η επίδραση αυτών των κινδύνων ελαχιστοποιείται με τη φύλαξη των στρειδιών στη διάρκεια της πρώτης κρίσιμης περιόδου. Η διάρκεια της φάσης αυτής, μπορεί να ποικίλλει και να εξαρτάται από το είδος που θα καλλιεργηθεί, από το μέγεθος και την ποιότητα του γόνου, την εποχή μεταφοράς του στο πεδίο, τις συνθήκες που επικρατούν στον περιοχή εκτροφής, καθώς και από την πυκνότητα των εκτρεφόμενων ατόμων. Τα νεαρά στρείδια καλλιεργούνται σε μονάδες στη διαπαλιρροιακή ζώνη προστατευμένα σε σάκους ή δίσκους εκτροφής ή τοποθετημένα απευθείας στο βυθό, σε προστατευμένες από τους θηρευτές (κυρίως καβούρια) περιοχές. Όταν φτάσουν σε μέγεθος στο οποίο το όστρακό τους έχει ισχυροποιηθεί και δεν είναι ευαίσθητο στις επιθέσεις καβουριών, μπορούν να καλλιεργηθούν σε ανοικτές, μη προστατευμένες περιοχές. Η πλέον κοινή μέθοδος εκτροφής είναι η τοποθέτηση σε σάκους ή δίσκους. Οι δίσκοι μπορεί να κατασκευασθούν από ξύλινα πλαίσια καλυμμένα με πλαστικό δίχτυ και μπορεί να είναι ενιαίοι ή χωρισμένοι σε μικρότερα τμήματα. Για νεαρά στρείδια, μεγέθους 3-4 mm, θεωρούνται κατάλληλοι δίσκοι δύο τμημάτων, διαστάσεων 30x30 cm και ύψους 5 cm το καθένα. Συνήθως, δεν χρησιμοποιούνται ενιαίοι δίσκοι για να αποφεύγεται η συσσωμάτωση των στρειδιών σε ένα τμήμα του δίσκου και να επιτυγχάνεται η κατά το δυνατόν ενιαία κατανομή τους στον δίσκο. Το πλαστικό δίχτυ που χρησιμοποιείται είναι μόνιμα στερεωμένο στο κάτω μέρος του δίσκου, ενώ μπορεί να ανοίγεται στο επάνω μέρος για να επιτρέπει τον χειρισμό των στρειδιών. Το άνοιγμα ματιού στο δίχτυ ποικίλλει ανάλογα με το μέγεθος των στρειδιών. Σε αρχικά μεγέθη στρειδιών 3-4 mm (βάρος 10mg), το άνοιγμα θα πρέπει να είναι 1,5 mm, ενώ για μεγαλύτερα στρείδια μεγέθους 8-10 mm (βάρος 100mg) χρησιμοποιείται δίχτυ με μεγαλύτερο άνοιγμα που φθάνει τα 6 mm. Το σωστό άνοιγμα ματιού του διχτυού είναι σημαντικό για την καλή κυκλοφορία του νερού και άρα την παροχή τροφής στα στρείδια που βρίσκονται στο δίσκο. Για τον ίδιο λόγο, όταν οι δίσκοι τοποθετούνται σε στοίβες θα πρέπει να απέχουν μεταξύ τους τουλάχιστον 5 cm. Εκτός από τους δίσκους με σταθερά πλαίσια, χρησιμοποιούνται εύκαμπτοι σάκοι από δίχτυ για τους οποίους ισχύουν τα ίδια όσον αφορά το άνοιγμα ματιού του διχτιού που θα χρησιμοποιηθεί. Τόσο οι δίσκοι όσο και οι σάκοι δένονται και σταθεροποιούνται πάνω σε σχεδίες πακτωμένες στο βυθό. Ο σκελετός της σχεδίας μπορεί να είναι κατασκευασμένος από ξύλινους ή μεταλλικούς πασσάλους που είναι οι πλέον ανθεκτικοί (Εικόνα 8.9). Οι σάκοι τοποθετούνται στη σχεδία με τρόπο ώστε να απέχουν τουλάχιστον μισό μέτρο από τον πυθμένα για την αποφυγή των θηρευτών. Ιδανικά, τα στρείδια θα πρέπει

20 20 Κ αλλιέργεια δίθυρων μαλακίων να είναι καλυμμένα από το νερό συνεχώς, αλλά αυτό δε θα επέτρεπε τον χειρισμό του αποθέματος για τον έλεγχο της καλής τους κατάστασης και την αραίωσή τους. Έτσι, η θέση της μονάδας μπορεί να βρίσκεται σε σημείο της ακτής που να επιτρέπει την κάλυψη των στρειδιών τουλάχιστον για το 90% του χρόνου, γεγονός που εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά του παλιρροιακού κύκλου στην κάθε περιοχή. Εικόνα 8.9 Καλλιέργεια στρειδιών στη διαπαλιρροιακή ζώνη σε σχεδίες. Από (αδειοδότηση CC BY-NC-SA). Αν και η καλλιέργεια των νεαρών στρειδιών σε σάκους ή δίσκους για την προστασία τους είναι η πλέον κοινή και επιτυχημένη μέθοδος, χρησιμοποιούνται σε ορισμένες περιοχές και άλλες μέθοδοι όπου στα στρείδια καλλιεργούνται απευθείας στο βυθό. Όταν είναι μικρά, μεγέθους 0,5-5 g τμήματα του βυθού καλύπτονται με δίχτυ για να προστατευθούν τα στρείδια από τους θηρευτές. Ωστόσο αυτή η μεθοδολογία δεν δίνει καλά αποτελέσματα, τόσο γιατί τα ανοίγματα του διχτυού σύντομα στομώνουν παρεμποδίζοντας τη ροή του νερού, όσο και επειδή τα καβούρια μπορούν να επιτίθενται και να καταστρέφουν τα στρείδια, παρά την ύπαρξη του προστατευτικού διχτυού. Ένας άλλος τρόπος συνίσταται στην εξειδικευμένη περίφραξη χώρων στο βυθό. Για την περίφραξη χρησιμοποιείται πλαστικό δίχτυ με άνοιγμα 10 mm, το οποίο υψώνεται 50 cm από τον βυθό και σταθεροποιείται με βύθισή του σε βάθος περίπου 15 cm. Στο επάνω τμήμα του, κατά μήκος της περίφραξης, υπάρχει ταινία από λείο πλαστικό που προεξέχει εξωτερικά του διχτυού της περίφραξης, σε γωνία 45 ο ή 90 ο, για να παρεμποδίζεται η είσοδος των καβουριών. Τέτοιου τύπου μονάδες είναι κοινές στη Γαλλία και στις ΗΠΑ, μπορούν όμως να δημιουργηθούν μόνο σε προστατευμένες περιοχές με ήπια παλίρροια. Καλλιέργεια σε πλωτές μονάδες. Στην περίπτωση που δεν είναι δυνατή η λειτουργία μονάδων στη διαπαλιρροιακή ζώνη, μπορούν να εγκατασταθούν πλωτές κατασκευές στην ανοιχτή θάλασσα. Τις περισσότερες φορές χρησιμοποιούνται για τη τοποθέτηση των στρειδιών οι ίδιοι δίσκοι που αναφέρθηκαν παραπάνω, αλλά στην περίπτωση των πλωτών μονάδων οι δίσκοι κρέμονται μέσα στο νερό. Η βασική αρχή για την κατασκευή τέτοιων μονάδων είναι η σύνδεση δύο ή περισσότερων πλωτήρων με σχοινιά ή ράβδους από όπου κρέμονται οι δίσκοι εκτροφής. Στις πλωτές μονάδες, τα στρείδια είναι καλυμμένα συνεχώς από νερό και η πρόσβαση στη μονάδα για την εκτέλεση των εργασιών δεν εξαρτάται από την παλίρροια. Οι μονάδες αυτές θα πρέπει να εγκαθίστανται σε περιοχές με αρκετά μεγάλο βάθος έτσι ώστε οι δίσκοι να μην ακουμπούν στο βυθό, και να υπάρχουν ρεύματα νερού ώστε να εξασφαλίζεται η ικανοποιητική ροή του νερού δια μέσου των δίσκων εκτροφής και άρα η παροχή τροφής στα στρείδια. Παραλλαγές και βελτιώσεις αυτού του βασικού σχεδίου έχουν αναπτυχθεί σε πολλά μέρη του κόσμου λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούν σε κάθε περιοχή. Στη Μ. Βρετανία επινοήθηκε πλωτή κατασκευή μέσα στην οποία τοποθετούνται οι δίσκοι εκτροφής και στην οποία κυκλοφορεί το νερό με φορά από κάτω προς

21 21 Υ δατοκαλλιέργειες τα επάνω, βελτιώνοντας έτσι την κυκλοφορία στους δίσκους εκτροφής. Σε άλλα συστήματα που χρησιμοποιούνται ευρέως στην Αυστραλία, τα στρείδια δεν τοποθετούνται σε δίσκους αλλά σε κυλίνδρους από πλαστικό δίχτυ ή σε κατασκευές σχήματος πυραμίδας που κρέμονται από σύρμα που στερεώνεται σε πλωτήρες. Ο στόχος όλων των κατασκευών είναι να επιτρέπουν την καλή κυκλοφορία του νερού, ώστε να επιτυγχάνεται ταχύτερη αύξηση και μικρότερη θνησιμότητα των στρειδιών, να ελαχιστοποιούν τους κινδύνους θήρευσης και ταυτόχρονα να έχουν χαμηλό κόστος. Ανεξάρτητα από την τοποθεσία και τον τύπο της μονάδας, η πυκνότητα των στρειδιών στους δίσκους εκτροφής παίζει σημαντικό ρόλο στην αύξηση και τη θνησιμότητά τους. Υψηλή πυκνότητα προκαλεί αργή αύξηση, συσσωμάτωση των στρειδιών και υψηλή θνησιμότητα. Μια γενική αρχή που απορρέει από σχετικές μελέτες είναι ότι κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων αυξητικών περιόδων είναι αποδεκτή πυκνότητα 1 g στρειδιών ανά cm 2 της κάτω επιφάνειας του δίσκου εκτροφής. Η πυκνότητα μπορεί να αυξηθεί έως και 2 g/cm 2 στη διάρκεια των χειμερινών μηνών, οπότε ελαττώνονται πολύ οι απαιτήσεις των στρειδιών σε τροφή και η αύξησή τους επιβραδύνεται. Έχει αποδειχθεί ότι πυκνότητα μεγαλύτερη από 2 g/cm 2 επιφέρει σημαντική καταπόνηση στα στρείδια και πρέπει να αποφεύγεται Χειρισμός του γόνου από φυσικούς πληθυσμούς Οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται για την καλλιέργεια των στρειδιών στο πεδίο δεν έχουν υποστεί μεγάλες αλλαγές από τον δέκατο ένατο αιώνα. Οι μεγαλύτερες αλλαγές αφορούν στην προμήθεια του γόνου για την εκτροφή και κυρίως την προμήθεια του γόνου από εκκολαπτήρια. Ωστόσο, αλλαγές έχουν γίνει και στους τρόπους συλλογής γόνου από τους φυσικούς πληθυσμούς. Παραδοσιακά, κατά τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, για τη συλλογή γόνου από τους φυσικούς πληθυσμούς, οι καλλιεργητές χρησιμοποιούσαν ασβεστωμένα κεραμίδια. Η πρακτική αυτή ήταν κοινή αρχικά στη Γαλλία και κατόπιν διαδόθηκε και σε άλλες χώρες, όπως η Ολλανδία. Τα κεραμίδια τοποθετούνταν στα νερά της διαπαλιρροιακής ζώνης, σε περιοχές όπου υπήρχαν πλούσιοι φυσικοί πληθυσμοί, τους μήνες Ιούνιο και Ιούλιο. Τα νεαρά άτομα που προσκολλούνταν στα κεραμίδια τα αποκολλούσαν οι καλλιεργητές τον Απρίλιο του επόμενου έτους και τα τοποθετούσαν σε δίσκους εκτροφής, όπως αυτοί που αναφέρονται στην ενότητα Οι δίσκοι με τα στρείδια τοποθετούνταν σε μονάδες καλλιέργειας στη διαπαλιρροιακή ζώνη, για να μεγαλώσουν αυτά για ένα ακόμη έτος. Μετά και από το δεύτερο έτος, μεταφέρονταν σε ρηχές δεξαμενές καλλιέργειας, όπου μεγάλωναν μέχρι να φθάσουν σε εμπορεύσιμο μέγεθος. Αν και τα ασβεστωμένα κεραμίδια χρησιμοποιήθηκαν ευρέως, το εργατικό κόστος της ετήσιας προετοιμασίας τους, που περιλάμβανε καθαρισμό ξύσιμο και εμβάπτιση σε ασβεστούχο διάλυμα, ήταν πολύ υψηλό και αναζητήθηκε φθηνότερη εναλλακτική λύση. Στις αρχές του 20 ου αιώνα χρησιμοποιήθηκαν όστρακα αχιβάδων, αλλά η σύνδεση της χρήσης τους με την παρουσία του μύκητα Ostracoblabe implexa, που προκαλούσε ασθένεια στο όστρακο των πλατιών στρειδιών, οδήγησε στην εγκατάλειψη της χρήσης τους. Εναλλακτικά χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα τα όστρακα των μυδιών, για παράδειγμα σε πολλές περιοχές της Ολλανδίας. Σε ορισμένες περιοχές της Ιταλίας, της Νορβηγίας και της Κροατίας, ο γόνος των πλατιών στρειδιών συλλέγεται χρησιμοποιώντας δέσμες από κλαδιά ή ξύλα. Μετά τη συλλογή του, ο γόνος είτε αποσπάται από τα ξύλα και τοποθετείται σε πλαστικούς δίσκους εκτροφής (Νορβηγία) είτε στερεώνεται σε ξύλα ή σχοινιά και εκτρέφεται σε πλωτές μονάδες, μέχρις ότου φθάσει σε εμπορεύσιμο μέγεθος. Παρά τη συνεχιζόμενη χρήση των παραδοσιακών τεχνικών, οι καλλιεργητές στρειδιών δεν σταματούν να πειραματίζονται με νέες τεχνικές και συστήματα συλλογής γόνου. Σε πολλές περιοχές στη Γαλλία, χρησιμοποιούνται πλαστικοί κύλινδροι από PVC με τραχιά επιφάνεια, έτσι ώστε να αυξάνεται η διαθέσιμη επιφάνεια για την προσκόλληση των νεαρών στρειδιών. Στη Νορβηγία χρησιμοποιήθηκε ένα ημι-εντατικό σύστημα συλλογής γόνου με τη χρήση μεσοκόσμων που φαίνεται να αποδίδει μεγάλες ποσότητες γόνου. Χρησιμοποιούνται πλαστικοί σάκοι όγκου 7-12 m 3, στους οποίους τοποθετείται ελεγχόμενη ποσότητα θαλασσινού νερού, φυσικής τροφής και προνυμφών στρειδιών. Οι σάκοι βυθίζονται στο νερό κατά τη

22 22 Κ αλλιέργεια δίθυρων μαλακίων διάρκεια του καλοκαιριού, όταν οι θερμοκρασίες κυμαίνονται μεταξύ 20 και 24 ο C. Ελέγχοντας την παροχή τροφής, το φως και τη στρωμάτωση του νερού, γίνεται εφικτή η παραγωγή σημαντικών ποσοτήτων γόνου. Παρόμοιες τεχνικές με αυτές που εφαρμόζονται για τη συλλογή γόνου από φυσικούς πληθυσμούς των πλατιών στρειδιών σε Ευρωπαϊκές χώρες, εφαρμόζονται και για τη συλλογή γόνου από φυσικούς πληθυσμούς των κυρτών στρειδιών σε διάφορες χώρες παραγωγής. Παραδοσιακές τεχνικές με συλλογή γόνου με προσκόλλησή του σε ξύλα ή κλαδιά, σε άδεια όστρακα στρειδιών και χτενιών (Ιαπωνία), σε πέτρες ή σε κλαδιά μπαμπού (Κίνα) χρησιμοποιούνται παράλληλα με πιο σύγχρονες τεχνικές που χρησιμοποιούν πλαστικούς σωλήνες με τραχιά επιφάνεια και δημιουργούν προστατευμένους μεσοκόσμους κατάλληλους για τη προσκόλληση των στρειδιών. Μετά στη συλλογή, τα νεαρά στρείδια είτε αφήνονται πάνω στα υλικά συλλογής, συνήθως μετά από αραίωσή τους, να μεγαλώσουν μέχρι το εμπορεύσιμο μέγεθος, είτε, μετά από μια αρχική περίοδο αύξησης και σκλήρυνσης του οστράκου, μεταφέρονται στις μονάδες της κυρίως πάχυνσης που βρίσκονται στη διαπαλιρροιακή ζώνη ή σε συστήματα από σχεδίες και παραγάδια σε βαθύτερα νερά. 7. Καλλιέργεια μυδιών στο πεδίο 7.1 Καλλιεργούμενα είδη Η παγκόσμια παραγωγή μυδιών υπολογίσθηκε στα 1,8 εκατομμύρια τόνους το 2012 και αντιστοιχεί σε ποσοστό 13,7% της παγκόσμιας παραγωγής και σε ποσοστό 15,8% της συνολικά παραγόμενης αξίας από τη καλλιέργεια των δίθυρων μαλακίων (FAO 2015). Οι χώρες με τη μεγαλύτερη παραγωγή είναι η Κίνα, και κάποιες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπως η Ισπανία, η Γαλλία η Ολλανδία και η Ελλάδα. Τα δύο είδη μυδιών που κυρίως καλλιεργούνται είναι το κοινό ή μπλε μύδι, Mytilus edulis, και το μεσογειακό μύδι, Mytilus galloprovincialis, τα οποία έχουν ευρεία κατανομή. Το μπλε μύδι ζει στα νερά της εύκρατης ζώνης αλλά και σε ψυχρότερα νερά και των δύο ημισφαιρίων. Στο Βόρειο ημισφαίριο απαντά, στις ακτές της Ευρώπης, από τη Ρωσία και την Ισλανδία έως τις ακτές του Ατλαντικού της Νότιας Γαλλίας, και στις ανατολικές ακτές της βόρειας Αμερικής, από τον Καναδά έως τη Βόρεια Καρολίνα. Στο Νότιο ημισφαίριο απαντά στις ακτές της Αργεντινής και της Χιλής καθώς και στα νησιά Φώκλαντ και Kerguelen (Spenser, 2002). Το μεσογειακό μύδι ζει σε περιοχές της εύκρατης ζώνης αλλά και σε θερμότερα νερά. Στην Ευρώπη, η κατανομή του εκτείνεται από τα Βρετανικά νησιά έως τις ακτές της Ιβηρικής χερσονήσου και σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Βρίσκεται επίσης και σε άλλες περιοχές του Βόρειου ημισφαιρίου όπως η νότια Καλιφόρνια, η Κίνα, η Ιαπωνία και το Χόνγκ Κονγκ. Στο Νότιο ημισφαίριο απαντά στη δυτική Αυστραλία, την Τασμανία, τη Νέα Ζηλανδία και τη νότια Αφρική. Για αρκετά χρόνια, η συστηματική θέση των ειδών M. edulis και M. galloprovincialis δεν ήταν ξεκάθαρη, αλλά πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι πρόκειται για δύο ξεχωριστά είδη. Εκτός από τα είδη του γένους Mytilus, διάφορα είδη του γένους Perna, το οποίο έχει τροπική και υποτροπική κατανομή, καλλιεργούνται με ολοένα αυξανόμενη επιτυχία σε διάφορες χώρες. Το είδος P. viridis καλλιεργείται σε χώρες της Άπω ανατολής και στην Ινδία, ενώ το είδος P. perna στις ακτές του Ατλαντικού στη νότια Αμερική (Βενεζουέλα, Βραζιλία) και στη νότια Αφρική. Το είδος P. canaliculus καλλιεργείται με μεγάλη επιτυχία στη Νέα Ζηλανδία. Τα μύδια παρουσιάζουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που τα καθιστούν πολύ κατάλληλους οργανισμούς για επιτυχή καλλιέργεια. Απαντούν σε μεγάλη ποικιλία ενδιαιτημάτων, από περιοχές που υφίστανται τη δράση της παλίρροιας έως εξολοκλήρου βυθισμένες ζώνες, σε μεγάλο εύρος θερμοκρασίας και αλατότητας. Τρέφονται με πλαγκτό και οργανική ύλη και ως εκ τούτου η εκτροφή τους γίνεται πάντα σε περιοχές πλούσιες σε πλαγκτό. Χαρακτηριστικά τους όπως η υψηλή γονιμότητα και η κολυμβητική προνύμφη επιτρέπουν την αύξηση και εξάπλωση των πληθυσμών τους.

23 23 Υ δατοκαλλιέργειες Τα μύδια είναι γονοχωριστικά αλλά τα φύλα γίνονται διακριτά από το διαφορετικό χρώμα του μανδύα μόνο αφού φθάσουν σε γεννητική ωριμότητα. Οι γαμέτες απελευθερώνονται στο νερό και η γονιμοποίηση είναι εξωτερική. Οι τροχοφόρες προνύμφες αναπτύσσονται σε διάστημα 1-2 ημερών, ανάλογα με τη θερμοκρασία του νερού. Ο πρωτοτροχός της προνύμφης είναι μία ταινία από βλεφαρίδες, η κίνηση των οποίων της επιτρέπει να επιπλέει, ενώ ταυτόχρονα δημιουργεί ρεύματα νερού που της επιτρέπουν να τρέφεται με μικροσκοπικά φύκη. Οι προνύμφες παρασύρονται από τα ρεύματα σε μεγάλες αποστάσεις. Αυτή η κινητή προνυμφική φάση διαρκεί από 2-8 εβδομάδες, ανάλογα με το είδος αλλά και τη θερμοκρασία και την αλατότητα του νερού. Στη διάρκεια αυτής της φάσης, η προνύμφη αυξάνεται σε μέγεθος και μεταβάλλεται σε ιστιοφόρο προνύμφη. Βαθμιαία ο πρωτοτροχός μετατρέπεται σε ιστίο και εμφανίζεται το όστρακο, το μυώδες πόδι και ένα ζεύγος οφθαλμικών κηλίδων που επιτρέπουν στην προνύμφη να ανιχνεύει το περιβάλλον. Όταν βρει το κατάλληλο υπόστρωμα, η προνύμφη προσκολλάται σε αυτό εκκρίνοντας νημάτια προσκόλλησης από τον αδένα του βύσου, ο οποίος βρίσκεται στη βάση του ποδιού. Τα νημάτια του βύσου μπορούν να αποκολλώνται από το υπόστρωμα και να επανακολλώνται σε νέο, επιτρέποντας με αυτόν τον τρόπο στα μύδια να αλλάξουν θέση ώστε να μετακινηθούν σε πιο ευνοϊκά σημεία για τροφοληψία ή για αποφυγή ανταγωνισμού με άλλα άτομα. 7.2 Τρόποι καλλιέργειας Διάφορα είδη μυδιών καλλιεργούνται σε περισσότερες από 40 χώρες παγκοσμίως. Η συλλογή του γόνου γίνεται από φυσικούς πληθυσμούς και οι τρόποι καλλιέργειας διακρίνονται με κριτήριο τον χώρο εγκατάστασής των μυδιών σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τις καλλιέργειες στις οποίες τα μύδια καλλιεργούνται στο βυθό και στις καλλιέργειες στις οποίες τα μύδια καλλιεργούνται στη στήλη του νερού προσκολλημένα σε κατάλληλα υποστρώματα και δεν εφάπτονται στο βυθό. Η επιλογή του χώρου εγκατάστασης μιας μονάδας καλλιέργειας μυδιών εξαρτάται κυρίως από τα χαρακτηριστικά του παλιρροιακού κύκλου στην περιοχή εγκατάστασης, τις κατά τόπους παραδοσιακές τεχνικές αλλά και από την καταλληλότητα και διαθεσιμότητα του γόνου Καλλιέργεια στο βυθό Η καλλιέργεια αυτού του τύπου γίνεται στην Ευρώπη και κυρίως στην Ολλανδία, Γερμανία, Ιρλανδία και Μεγάλη Βρετανία και για να επιτευχθεί απαιτείται η ύπαρξη προστατευμένων θαλάσσιων εκτάσεων στη διαπαλιρροιακή ή και την υποπαλιρροιακή ζώνη. Αυτός ο τύπος καλλιέργειας περιλαμβάνει τη μεταφορά γόνου από περιοχές όπου υπάρχουν μεγάλες πυκνότητες αλλά παρατηρείται έντονος κυματισμός, σε άλλες περιοχές, προστατευμένες, στις οποίες τα μύδια αποτίθενται σε χαμηλή πυκνότητα ώστε να επιταχυνθεί η αύξηση και πάχυνσή τους. Τα νεαρά μύδια συλλέγονται με δράγες από τα φυσικά τους υποστρώματα και μεταφέρονται σε προστατευμένες περιοχές εκτροφής κοντά στις ακτές. Τα μύδια που μετακινούνται με αυτό τον τρόπο έχουν συνήθως ηλικία ενός περίπου έτους και μέγεθος που κυμαίνεται από mm, ενώ η μεταφορά τους γίνεται την άνοιξη ή στις αρχές του καλοκαιριού. Ανάλογα με την περιοχή καλλιέργειας αλλά και το εμπορεύσιμο μέγεθος που απαιτεί η τοπική αγορά, ο κύκλος καλλιέργειας μπορεί να διαρκέσει από 1 έως 2,5 έτη. Η πυκνότητα φόρτισης των πεδίων καλλιέργειας παίζει σημαντικό ρόλο στον ρυθμό αύξησης των μυδιών που θα καλλιεργηθούν. Συνεχείς δοκιμές έχουν δείξει ότι μια πυκνότητα 2,5 έως 3 τόνων ανά στρέμμα δίνει καλά αποτελέσματα. Επίσης, συχνές αραιώσεις της αρχικής πυκνότητας και προστατευτική περίφραξη των πεδίων για την αποφυγή θηρευτών, όπως τα καβούρια, μπορεί να βελτιώσουν περαιτέρω την απόδοση της καλλιέργειας. Η συλλογή των μυδιών από αυτές τις μονάδες γίνεται είτε με τα χέρια και απλά εργαλεία, είτε με ειδικές δράγες που μπορούν να συλλέγουν μεγάλες ποσότητες σε μικρό χρονικό διάστημα, ελαττώνοντας το εργατικό κόστος της μονάδας καλλιέργειας.

24 24 Κ αλλιέργεια δίθυρων μαλακίων Καλλιέργεια στη στήλη του νερού Οι μεγαλύτερες ποσότητες μυδιών παγκοσμίως παράγονται από μονάδες καλλιέργειας στις οποίες τα μύδια μεγαλώνουν σε υποστρώματα μακριά από τον θαλάσσιο βυθό. Πλεονέκτημα αυτής της μεθόδου είναι η αποφυγή των βενθικών θηρευτών και η εκμετάλλευση των θαλάσσιων ρευμάτων, έτσι ώστε να μεγιστοποιείται η παροχή τροφής και οξυγόνου στα μύδια. Οι τρεις πιο κοινές μέθοδοι καλλιέργειας παγκοσμίως, αν και με πολλές παραλλαγές, είναι α) η καλλιέργεια σε πασσάλους, β) η καλλιέργεια σε σχεδίες και γ) η καλλιέργεια σε συστήματα μακράς γραμμής. Στις δύο τελευταίες μεθόδους τα μύδια προσκολλώνται σε ειδικά σχοινιά τα οποία αιωρούνται στο νερό και οι μονάδες καλλιέργειας είναι πλωτές και εγκατεστημένες σε σχετικά βαθιά νερά (περισσότερα από 8 μέτρα βάθος). Σε ρηχές παράκτιες περιοχές, όπως σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, τα σχοινιά με τα μύδια (αρμαθιές) μπορεί να αιωρούνται από ξύλινους οριζόντιους πασσάλους που είναι στερεωμένοι σε σταθερές ξύλινες εγκαταστάσεις (πασσαλωτό σύστημα). Το πασσαλωτό αυτό σύστημα διαφέρει από την καλλιέργεια σε πασσάλους που αναφέρεται παραπάνω επειδή σε αυτό τα μύδια είναι προσκολλημένα σε αιωρούμενο υπόστρωμα (σχοινί-αρμαθιά) και όχι απευθείας πάνω στους πασσάλους. Το βάθος νερού, στο οποίο θα εγκατασταθεί μια τέτοια μονάδα είναι συνήθως 2-4 μέτρα και το σχοινί που φέρει τα μύδια (αρμαθιά) πρέπει να είναι αρκετά κοντό ώστε να αιωρείται πάνω από το βυθό για την αποφυγή των θηρευτών (Εικόνα 8.10). Εικόνα 8.10 Πασσαλωτό σύστημα καλλιέργειας μυδιών στη Χαλάστρα Θεσσαλονίκης. Φαίνονται επίσης οι παράκτιες εγκαταστάσεις για την επεξεργασία των αρμαθιών των μυδιών. Φωτογραφίες Πολυξένη Δόσιου. Καλλιέργεια σε πασσάλους. Αυτός ο τύπος καλλιέργειας πρωτοεμφανίστηκε στη Γαλλία τον 13 ο αιώνα και είναι ίσως η αρχαιότερη μέθοδος στην Ευρώπη. Απαιτεί ρηχά νερά στη διαπαλιρροιακή ζώνη, έτσι ώστε η εγκατάσταση να είναι προσβάσιμη κυρίως ή και μόνο κατά την άμπωτη. Σειρές από ξύλινους πασσάλους (bouchots) ή πασσάλους από αλουμίνιο, στερεώνονται στον θαλάσσιο βυθό (Εικόνα 8.11). Οι πάσσαλοι έχουν συνήθως μήκος 4-7 μέτρα και διάμετρο cm και προεξέχουν από τον βυθό κατά 2-3 μέτρα. Χρησιμοποιούνται τόσο για τη συλλογή γόνου όσο και για την αύξηση των μυδιών έως το εμπορεύσιμο μέγεθος. Τρία έως πέντε μέτρα σχοινιού συλλογής γόνου ή σωλήνων από δίχτυ γεμάτων με νεαρά μύδια τυλίγονται γύρω από τους πασσάλους και προσαρτώνται σε αυτούς. Στη συνέχεια, τοποθετείται ένα δίχτυ πάνω από ολόκληρη τη δομή που δεν επιτρέπει στα μύδια να πέσουν. Τα νεαρά μύδια, σε μικρό χρονικό

25 25 Υ δατοκαλλιέργειες διάστημα, βγαίνουν από τους σωλήνες μέσα από τα ανοίγματα και με τη βοήθεια των νηματίων του βύσου προσκολλώνται σε ολόκληρη την επιφάνεια του πασσάλου. Ορισμένες φορές, η πυκνότητά τους είναι πολύ μεγάλη και χρειάζονται αραίωση. Αυτό επιτυγχάνεται με αφαίρεση μιας ποσότητας μυδιών από τους υπερφορτωμένους πασσάλους και τοποθέτηση τους σε νέους σωλήνες και πασσάλους. Στο τέλος του κύκλου εκτροφής, που μπορεί να διαρκέσει μέχρι και δύο έτη, από τον κάθε πάσσαλο μπορούν να παραχθούν kg μυδιών μεγέθους mm. Καλλιέργεια σε σχεδίες. Σε αυτή τη μέθοδο καλλιέργειας, τα μύδια προσκολλώνται σε σχοινιά που αιωρούνται κάθετα στο νερό από μια πλωτή δομή. Επιτρέπει την καλλιέργεια μεγάλων ποσοτήτων μυδιών σε σχετικά περιορισμένο χώρο και για αυτό το λόγο μπορεί, αν χρησιμοποιηθεί εντατικά, να προκαλέσει περιβαλλοντικά προβλήματα εξαιτίας της συσσώρευσης των απεκκριμάτων των μυδιών στον βυθό. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό ζήτημα σε αυτόν τον τύπο καλλιέργειας η επιλογή της κατάλληλης τοποθεσίας. Το νερό πρέπει να είναι αρκετά βαθύ ώστε τα σχοινιά να μην εφάπτονται στον βυθό για την αποφυγή των βενθικών θηρευτών, αλλά και να υπάρχουν σχετικά δυνατά ρεύματα, τόσο για την προμήθεια τροφής στα μύδια όσο και για την απομάκρυνση των απεκκριμάτων τους. Η καλλιέργεια των μυδιών σε σχεδίες είναι πολύ διαδεδομένη στην Ισπανία, που είναι η μεγαλύτερη παραγωγός χώρα μυδιών στην Ευρώπη, όπου λειτουργεί μεγάλος αριθμός μονάδων σε περιοχές κοντά στις εκβολές ποταμών. Ο κύριος όγκος αυτής της δραστηριότητας εντοπίζεται στις ακτές της Γαλικίας, στο βόρειο δυτικό τμήμα της χώρας. Οι σχεδίες αποτελούνται από πλαστικούς ή ξύλινους πλωτήρες, οι οποίοι υποστηρίζουν ένα ξύλινο συνήθως πλαίσιο από παράλληλα τοποθετημένες σειρές ξύλων, από τις οποίες αιωρούνται τα σχοινιά με τα μύδια. Έχει αναφερθεί ότι μια τυπική τετράγωνη σχεδία με πλευρά 20 m, από την οποία αιωρούνται 500 σχοινιά σε απόσταση 50 cm μεταξύ τους, μπορεί να παράγει μέχρι και 60 τόνους μυδιών το χρόνο. Η καλλιέργεια σε σχεδίες είναι δημοφιλής και σε άλλες χώρες όπως η Αυστραλία, η Κίνα, η Χιλή, ο Καναδάς, οι ΗΠΑ, η Ινδία κ.ά. Στην Ευρώπη καλλιέργεια μυδιών σε σχεδίες γίνεται επίσης στην Ιρλανδία και Σκοτία. Καλλιέργεια σε σύστημα μακράς γραμμής. Αυτός ο τύπος καλλιέργειας μοιάζει πολύ με την καλλιέργεια σε σχεδίες όσον αφορά στην αιώρηση των σχοινιών με τα μύδια στο νερό. Τα συστήματα αυτά, όμως μπορούν να εγκατασταθούν σε περιοχές με πιο έντονο κυματισμό και ρεύματα από ότι οι σχεδίες. Τα μοντέρνα συστήματα μακράς γραμμής προέκυψαν από τροποποίηση της μεθοδολογίας που αναπτύχθηκε στην Ιαπωνία για την καλλιέργεια στρειδιών και χτενιών. Οι μονάδες καλλιέργειας αποτελούνται από σειρές οριζόντιων σχοινιών από πολυπροπυλένιο που συγκρατούνται με πλωτήρες στην επιφάνεια ή, σε κάποιες ειδικές περιπτώσεις, 1,5 έως 3 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Τα σχοινιά με τα μύδια (αρμαθιές) κρέμονται από τα οριζόντια σχοινιά σε απόσταση 50 cm μεταξύ τους. Για την κατασκευή μιας γραμμής αρμαθιών 200 μέτρων, χρησιμοποιείται σχοινί διαμέτρου mm, το οποίο υποστηρίζεται από πλαστικούς πλωτήρες (βαρέλια) χωρητικότητας λίτρων που τοποθετούνται σε απόσταση 0,5 έως 1,5 μέτρων μεταξύ τους. Τα κάθετα σχοινιά με τα μύδια έχουν συνήθως μήκος 4-6 μέτρων και, ανάλογα με το βάθος του νερού στην περιοχή εγκατάστασης της μονάδας, μπορούν να βυθίζονται ή όχι στη στήλη του νερού. Οι δύο ακραίοι πλωτήρες κάθε σειράς αρμαθιών στερεώνονται στον βυθό με χοντρό σχοινί που προσδένεται σε τσιμεντένιο αγκυροβόλιο. Σε ορισμένες περιοχές με ισχυρά θαλάσσια ρεύματα και έντονο κυματισμό, τα οριζόντια σχοινιά κάθε σειράς αρμαθιών βυθίζονται σε βάθος 1,5 έως 3 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας για να αποφεύγονται οι ζημιές αλλά και για την καλύτερη αύξηση των μυδιών, τα οποία με τον τρόπο αυτό βρίσκονται σε πιο ήρεμα νερά, γεγονός που επιτρέπει το άνοιγμα των θυρίδων για τροφοληψία. 7.3 Συλλογή γόνου Όπως αναφέρθηκε στην αρχή αυτού του κεφαλαίου, ο γόνος για την καλλιέργεια των μυδιών προέρχεται κατά κύριο λόγο από τους φυσικούς πληθυσμούς. Αν και η Κίνα και η Ταϊλάνδη χρησιμοποιούν σε κάποιο βαθμό γόνο που προέρχεται από εκκολαπτήρια, η προμήθεια γόνου με τον τρόπο αυτό δεν συμφέρει

26 26 Κ αλλιέργεια δίθυρων μαλακίων οικονομικά επειδή η τιμή του τελικού προϊόντος είναι χαμηλή. Πάντως, στη μεγάλη πλειονότητά τους, οι μονάδες καλλιέργειας μυδιών συλλέγουν γόνο από φυσικά αποθέματα. Προϋπόθεση για τη συλλογή γόνου είναι η γνώση των χρονικών περιόδων αναπαραγωγής των φυσικών πληθυσμών, έτσι ώστε οι γονοσυλλέκτες να τοποθετηθούν σε κατάλληλη χρονική περίοδο. Στην εύκρατη ζώνη, οι περίοδοι αναπαραγωγής είναι σχετικά διακριτές και συνήθως ο γόνος συλλέγεται κατά την περίοδο Φεβρουαρίου- Μαρτίου. Στις τροπικές και υποτροπικές περιοχές, οι περίοδοι αναπαραγωγής μπορεί να συμβαίνουν συνεχώς και δεν υπάρχουν διακριτά μέγιστα αναπαραγωγικής δραστηριότητας. Σε τέτοιες περιοχές, η τοποθέτηση δοκιμαστικών γονοσυλλεκτών είναι μια πρακτική που ακολουθείται προκειμένου να βρεθούν οι πλέον κατάλληλες περίοδοι για τη συλλογή του γόνου. Εικόνα 8.11 Καλλιέργεια μυδιών σε σταθερούς πασσάλους στη διαπαλιρροιακή ζώνη. Από (αδειοδότηση CC BY-NC-ND). Τα υλικά που χρησιμοποιούνται για τη συλλογή γόνου ποικίλουν από περιοχή σε περιοχή και εξαρτώνται από την τοπική διαθεσιμότητα, το κόστος και την αντοχή τους. Ο πιο διαδεδομένος τύπος γονοσυλλέκτη είναι τα σχοινιά, τα οποία τοποθετούνται αιωρούμενα σε σχεδίες και συστήματα μακράς γραμμής. Τα σχοινιά κατασκευάζονται από φυσικά ή συνθετικά υλικά, όπως πολυπροπυλένιο και πολυαιθυλένιο. Αν και οι φυσικές ίνες είναι το καλύτερο υλικό για την προσκόλληση των νεαρών μυδιών, φθείρονται γρήγορα στο θαλάσσιο περιβάλλον. Ωστόσο, σε πολλά μέρη του κόσμου, χρησιμοποιούνται λόγω της χαμηλής τους τιμής. Στις περισσότερες μονάδες χρησιμοποιούνται συνθετικά σχοινιά, των οποίων η αποτελεσματικότητα μπορεί να αυξηθεί με προσθήκη άλλων υλικών που αυξάνουν τη διαθέσιμη επιφάνεια για την προσκόλληση του γόνου. Ο γόνος απομακρύνεται από τους γονοσυλλέκτες όταν φθάσει σε μέγεθος τα 10 mm περίπου. Τα νεαρά αυτά μύδια τοποθετούνται σε κυλίνδρους από πλαστικό δίχτυ (κάλτσες) και αφήνονται σε οριζόντια θέση στην ακτή για περίπου ώρες, μέχρι να μπορέσουν να προσκολληθούν ξανά με τα νημάτια του βύσου στο πλαστικό δίχτυ. Στη συνέχεια, μεταφέρονται στις μονάδες για πάχυνση.