ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΕΙΣΗΓΗΣΕΩΝ

Transcript

1 Προϊστορικοί Χρόνοι

2 Χρήστος Σ. Αγουρίδης, Λεωνίδας Βοκοτόπουλος Στα άκρα της χώρας: Τα ιερά σπήλαια του Αδιάβατου Καρουμών Στην απόκρημνη παράκτια ζώνη του Αδιάβατου Καρουμών, στο ανατολικό άκρο της Κρήτης, εντοπίζονται δύο ιερά σπήλαια της ύστερης Νεοανακτορικής και της Τρίτης Ανακτορικής εποχής, που είναι γνωστά ως Κάτω Σπήλιος και Στον Ανεκαθιστό. Οι θέσεις αυτές γειτνιάζουν άμεσα, χρησιμοποιήθηκαν δε για περιορισμένο χρονικό διάστημα σε αντίθεση με τα άλλα γνωστά ιερά σπήλαια της 2ης χιλιετίας π.χ., που αντιπροσωπεύουν κατά τα φαινόμενα μεμονωμένους και ιδιαίτερα μακρόβιους τόπους λατρείας. Η παρούσα ανακοίνωση στηρίζεται στα πρώτα αποτελέσματα της έρευνας που διεξάγεται στην περιοχή από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας. Αποσκοπεί στην παρουσίαση και συγκριτική εξέταση των δύο θέσεων ως προς την τοπογραφία, τη μορφολογία, τις αρχιτεκτονικές επεμβάσεις και τα κινητά ευρήματα προκειμένου να τεκμηριωθεί η λειτουργία τους και να σκιαγραφηθούν χαρακτηριστικά των τελετουργιών που διεξάγονταν στο εσωτερικό τους. Τέλος, η ανάπτυξη της λατρείας και η εγκατάλειψη των δύο θέσεων εξετάζονται στο ευρύτερο ιστορικό τους πλαίσιο και σε συνάρτηση με τη μορφή της κατοίκησης και της χρήσης του τοπίου στην περιοχή του όρμου Καρούμες μια περιοχή που αποτέλεσε, ενδεχομένως, το όριο της παραγωγικής ενδοχώρας, αν όχι και της επικράτειας των δύο σημαντικότερων κέντρων στην ανατολική ακτή της Κρήτης: του Παλαίκαστρου και της Κάτω Ζάκρου. Ελευθέριος Π. Αλεξάκης Ο κρητικός μύθος της Πασιφάης. Μια σύγχρονη εθνολογική/ ανθρωπολογική προσέγγιση Στην εισήγηση εξετάζεται με μια πιο σύγχρονη οπτική ο μύθος της Πασιφάης. Ειδικότερα γίνεται αναδρομή στις πηγές (αρχαίους συγγραφείς μυθογράφους κ.λπ.) για την επισήμανση των παραλλαγών του μύθου, ώστε να επιχειρηθεί μια δομική ανθρωπολογική προσέγγιση της διήγησης, παράλληλα με την ένταξή της στο ιστορικό πλαίσιο της συγκεκριμένης εποχής ή των εποχών που καταγράφηκε. Στη συνέχεια με βάση το υλικό (crpus) γίνεται διεξοδική δομική ανάλυση του μύθου και μια προσπάθεια ερμηνείας των συμβόλων (ταύρου κ.λπ.) και της συγκεκριμένης τελετουργίας μέσα από τη μαγικοθρησκευτική πρακτική του ευρύτερου ανατολικό-μεσογειακού χώρου. Η εξέταση και η επεξεργασία του μύθου αναφέρονται επιπλέον στη δυνατότητα σύνδεσής του με συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες και την προέλευσή τους, καθώς και στο βαθμό που ενδεχομένως πρόκειται για υποκατάσταση μιας παλαιότερης τελετουργίας που συνδέεται με φίδια και αποβλέπει στη γονιμότητα κ.λπ. 1

3 Στο τέλος γίνεται συζήτηση για την παρερμηνεία (αντιστροφή ουσιαστικά) του μύθου από τους σύγχρονους εκείνης της εποχής, παραπέμποντας το γεγονός απλώς σε μια θεϊκή τιμωρία με την παράβαση των ανθρώπινων και φυσικών κανόνων. Ειρήνη Αντωνακάκη Δαμάντρι: Ένα μινωικό κέντρο στην ανατολική Μεσαρά Ο εντοπισμός ενός μεγάλου κεντρικού μινωικού κτιρίου που περιβάλλεται από οικισμό και νεκροπόλεις στη θέση Δαμάντρι έρχεται να καλύψει το ως τώρα κενό ενός αναμενόμενου μινωικού κέντρου στην ανατολική λεκάνη της μεγάλης πεδιάδας της Μεσαράς στη νότια Κρήτη. Η θέση βρίσκεται σε χαμηλό γήλοφο, βορειοανατολικά του σημερινού χωριού Πραιτώρια. Η πρώτη εικόνα κατά την αυτοψία στον χώρο ήταν η ακόλουθη: Παλαιά αποχωμάτωση σε αγρό με σκοπό την φόρτωση και εμπορία πέτρας είχε αποκαλύψει και εν μέρει καταστρέψει τμήμα λαξευτής τοιχοδομίας. Ενώ, στον διπλανό αγρό άφθονο οικοδομικό υλικό είχε βγει στην επιφάνεια εξαιτίας αναμοχλεύσεων αρχαιοκαπήλων με μηχανικά μέσα. Η λαξευτή πρόσοψη καθώς και η πληθώρα δόμων με «τεκτονικά σημεία» στην αναμοχλευμένη περιοχή έδειχναν τη σπουδαιότητα του κτιρίου. Δοκιμαστικές τομές που ακολούθησαν από την Εφορεία, ύστερα από αίτημα των ιδιοκτητών για καλλιέργεια, με σκοπό να διερευνηθεί το μέγεθος και ο χαρακτήρας του κτιρίου, επιβεβαίωσαν την αρχική εικόνα. Η ως τώρα έρευνα έχει παρακολουθήσει την πορεία του σε έκταση περίπου τριών στρεμμάτων, ενώ η συνολική του έκταση φαίνεται να είναι μεγαλύτερη, καθώς επεκτείνεται και στις διπλανές ιδιοκτησίες. Επιφανειακές ενδείξεις δείχνουν κατοίκηση σε όλο το λόφο, ενώ οι νεκροπόλεις εντοπίστηκαν στη δυτική παρειά του. Ύστερα από καλλιεργητικές δραστηριότητες ανασκάφηκαν ταφικοί περίβολοι με ταφές σε μικρές ελλειψοειδείς λάρνακες και σε πίθους. Τα ευρήματα από τις ταφές σηματοδοτούν την κατοίκηση στον χώρο από τα ΜΜ χρόνια, ενώ τα ως τώρα στοιχεία από το κεντρικό κτίριο τοποθετούν την καταστροφή του στους ΥΜ ΙΒ χρόνους. Η καταστροφή του οφείλεται σε φωτιά. Τα ίχνη ισχυρής φωτιάς είναι παντού ορατά (σε πολλά σημεία έχουν ασβεστοποιήσει τους λίθους). Η χρονική στιγμή της καταστροφής του εντοπίζεται μετά τη συγκομιδή των σιτηρών, αφού οι αντίστοιχες αποθήκες βρίσκονται με αμφορείς γεμάτους με απανθρακωμένα σιτηρά, και λίγο πριν τη συγκομιδή των προϊόντων ελιάς και αμπέλου, αφού στις αντίστοιχες αποθήκες τα πιθάρια που προορίζονταν να δεχθούν το λάδι και το κρασί βρίσκονται πλυμένα και ανάποδα τοποθετημένα με τάξη στις μακριές πλευρές των αποθηκών, έτοιμα να δεχθούν τη νέα συγκομιδή. Ο χώρος μετά την καταστροφή του φαίνεται ότι δεν ξανακατοικήθηκε, καθώς η ως τώρα τουλάχιστον έρευνα δεν έχει εντοπίσει μεταγενέστερα κατάλοιπα. 11

4 Εμμανουέλα Αποστολάκη Η διερεύνηση των μικρών νοικοκυριών στη νεοανακτορική Κρήτη: Δεδομένα και δυνατότητες Η βασική αρχή που διέπει κάθε στοχευμένη μελέτη νοικοκυριού, στο πλαίσιο του σχετικού κλάδου της αρχαιολογίας ( husehld archaelgy ), συνίσταται στην πεποίθηση πως η έννοια του νοικοκυριού αναλύεται σε πολύ περισσότερες παραμέτρους εκτός από απ αυτήν του χώρου που το ορίζει, δηλαδή το σπίτι. Το νοικοκυριό ταυτίζεται με το σύνολο των ανθρώπων, τα μέλη του, που αναπτύσσουν σχέσεις και αναλαμβάνουν ρόλους υπό τη σκέπη του αποτελεί πεδίο για διαμόρφωση και προβολή της κοινωνικής ταυτότητας στεγάζει δραστηριότητες βιοπορισμού και άλλες, όχι απαραίτητα ανιχνεύσιμες αρχαιολογικά, που μαρτυρούν τον πλούτο της καθημερινής δράσης αφομοιώνει και απορρίπτει παραδόσεις και επιδράσεις αντανακλώντας επιλογές στη διαχείριση της ύλης συντηρείται, αυξομειώνεται και αναπαράγεται διανύοντας κύκλους ζωής κ.ά. Ο οικιακός τομέας της νεοανακτορικής κοινωνίας στην Κρήτη, παρά τη βεβαιωμένη ύπαρξη πολλών και πυκνοκατοικημένων οικισμών (ιδιαίτερα στις περιοχές του νησιού που έχουν ερευνηθεί συστηματικότερα), έχει τύχει μερικής μόνο προσοχής, κυρίως σε πρόσφατες μελέτες. Ο χώρος της απλής κατοικίας και η ζωή που αυτός περιέκλειε θεωρήθηκαν ως ασύνδετα προς το κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι και την πορεία της ιστορίας, που σχεδόν αποκλειστικά κρίθηκε ότι αποτύπωναν μόνο τα ανάκτορα και η ελίτ. Συνέπεια των παραπάνω είναι ότι η έρευνα διαθέτει σήμερα περιορισμένα και αποσπασματικά ανασκαφικά δεδομένα για τα απλούστερης μορφής σπίτια της περιόδου, ενώ παράλληλα ο πολυσύνθετος χαρακτήρας των νεοανακτορικών νοικοκυριών παραμένει ελλιπώς κατανοητός. Ερευνώντας το ζήτημα αυτό η ανακοίνωση εξετάζει με ποιες απ τις υπάρχουσες ενδείξεις και με ποια μεθοδολογία είναι δυνατή η προσέγγιση των μικρών νοικοκυριών της Νεοανακτορικής περιόδου στην Κρήτη, με βάση ορισμένα απ τα ερωτήματα που μελετά η Αρχαιολογία του νοικοκυριού και λαμβάνοντας a priri τα συγκεκριμένα νοικοκυριά ως καθρέφτες της κοινωνίας, μέσα στην οποία αναπτύχθηκαν και λειτούργησαν. Γεώργιος Βαβουρανάκης Προς μια γενεαλογική προσέγγιση του «ανακτόρου» Η παρούσα ανακοίνωση αποτελεί αναστοχαστικό προβληματισμό στο θέμα των μινωικών ανακτόρων. Τα σχετικά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα συνήθως περιγράφονται και κατατάσσονται σε τύπους με βάση σειρά συγκεκριμένων μορφολογικών, δομικών και λειτουργικών στοιχείων που ορίζουν το ανάκτορο ως τύπο οικοδομήματος και, κατ επέκταση, ως ιστορικό και κοινωνικό φαινόμενο. Μολονότι η 12

5 προσφορά αυτής της μεθόδου είναι αδιαμφισβήτητη, αδυνατεί να εμβαθύνει περαιτέρω στη μελέτη του ανακτορικού φαινομένου και δημιουργεί διλημματικά ερωτήματα, π.χ. η σχέση ανάμεσα στη Συνοικία Μ και το ανάκτορο των Μαλίων ή ανάμεσα στην Κνωσό και τα υπόλοιπα ανάκτορα. Επιπλέον, η ύπαρξη μη τυπικών ανακτορικών κτηρίων και συγγενών αρχιτεκτονικών μορφών, όπως το κτήριο των Γουρνιών και η έπαυλη στο Μακρυγιαλό, δείχνει ότι τα εκατό και πλέον χρόνια περιγραφικής τυπολογίας έχουν θολώσει μάλλον παρά ξεκαθαρίσει την εικόνα του αρχετυπικού ανακτόρου, δηλαδή τη βάση για οποιαδήποτε τυπολογική μελέτη, παρά τη συνεχή ανανέωση των ανασκαφικών δεδομένων. Θα υποστηριχτεί η αναγκαιότητα μιας αντιπεριγραφικής θεωρητικής και μεθοδολογικής αλλαγής προς μία γενεαλογική προσέγγιση των «ανακτόρων». Η τελευταία δεν κινείται ανάδρομα και αναγωγικά, όπως ο εξελικτισμός, αλλά παραγωγικά. Έτσι, οι πρωτοπόρες μορφές (π.χ. Οικία Δυτικής Αυλής ή Πρώιμο Υπόγειο Κνωσού) μπορεί να είναι πιο σημαντικές και από τις αποκρυσταλλώσεις τους («Ανάκτορο του Μίνωα»). Η γενεαλογία δεν εξετάζει τα κτήρια ως στατικές παραλλαγές κάποιου «αληθινού» ανακτορικού αρχετύπου, το οποίο τελικά είναι αποτέλεσμα νοητικής και αντικειμενιστικής διεργασίας. Αντίθετα, δέχεται την ποικιλομορφία που πραγματικά παρατηρεί ο ανασκαφέας και θεωρεί ότι τα «ανάκτορα» είναι δυναμικές, σύνθετες, εξελισσόμενες, ίσως και εν μέρει ρευστές, οντότητες. Εδώ σημασία έχει η δυνητικότητα των «ανακτόρων», δηλαδή η αντιμετώπισή τους ως κόμβων απολύτως υπαρκτών τάσεων, μερικές μόνο από τις οποίες θα υλοποιηθούν στην ιστορική εξέλιξη. Αυτή η μέθοδος δεν υπηρετείται από την κατάτμηση του υλικού σε απομονωμένους τύπους τελειότερων και ατελέστερων ανακτορικών τύπων, αν και δεν παραγνωρίζει την πιθανότητα ασύμμετρων σχέσεων ισχύος, π.χ. μεταξύ της μητροπολιτικής Κνωσού και περιφερειακών κέντρων. Αντίθετα, τέτοιες σχέσεις φωτίζονται μέσα από τις συνδέσεις των επιμέρους εκφάνσεων της ανακτορικής αρχιτεκτονικής. Επομένως, όλες οι πιθανές κατευθύνσεις των αρχιτεκτονικών εξελίξεων είναι σημαντικές, ακόμα και οι αδιέξοδες λοξοδρομήσεις, διότι έχουν και αυτές τη θέση και συμβολή τους στο ιστορικό και κοινωνικό γίγνεσθαι της Μέσης και Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Το τελευταίο δεν εξετάζεται γραμμικά και μονοσήμαντα, αλλά ως σύνολο πολύπλοκων διακλαδώσεων και αλληλεπιδράσεων μεταξύ επιμέρους Λόγων. Girgia Baldacci, Alessandr Sanavia Νέα στοιχεία για την πρωτοανακτορική παραγωγή της Φαιστού: Η κεραμική με λευκή επιφάνεια Ενώ η τυπική καμαραϊκή κεραμική χαρακτηρίζεται για τις διακοσμήσεις σε ανοιχτό χρώμα επάνω σε σκουρόχρωμη επιφάνεια, εντοπίζεται στη Φαιστό μια ιδιαίτερη παραγωγή που χαρακτηρίζεται από τη χρήση ενός λευκού χρώματος που καλύπτει την επιφάνεια των αγγείων. Το χρώμα αυτό παρουσιάζει γυαλιστερή όψη, 1

6 η οποία επιτυγχάνεται με λείανση με τη βοήθεια λάμας και, σε κάποιες περιπτώσεις, είναι επιζωγραφισμένη με διακοσμητικά θέματα σε ερυθρό και/ή σε μαύρο. Η συγκεκριμένη διακοσμητική τεχνική περιλαμβάνει μάλλον περιορισμένο αριθμό δειγμάτων, από το μεγαλύτερο μέρος των οποίων σώζονται μόνο θραύσματα (τώρα στις αποθήκες του χώρου), αδημοσίευτα τα περισσότερα και χωρίς να έχουν εξεταστεί συνολικά. Στην παρούσα μελέτη παρουσιάζονται κάποια σημαντικά αδημοσίευτα κεραμικά δείγματα με λευκή επιφάνεια, που προέρχονται από διάφορα σημεία του αρχαιολογικού χώρου της Φαιστού: και από το Ανάκτορο και από τη Μεσαία Ακρόπολη (δωμάτια CVI-CVII) και από τη συνοικία στα Χάλαρα (Βόρεια και Νότια). Στόχος της είναι να προσφέρει ένα όσο το δυνατόν πληρέστερο πλαίσιο της συγκεκριμένης παραγωγής, λαμβάνοντας υπ όψιν τα τυπολογικά και χρονολογικά στοιχεία, καθώς και τα σύνολα στα οποία ανήκαν και την κατανομή τους στο χώρο. Η κεραμική με λευκή επιφάνεια είναι χαρακτηριστική της ΜΜ ΙΙ παραγωγής και εμφανίζεται ξεκινώντας από τη ΜΜ ΙΙΑ, όπως αποδεικνύεται από την παρουσία των θραυσμάτων στο εσωτερικό της επιχωμάτωσης των κατώτερων στρωμάτων των δωματίων CVI και CVII, μια ομοιογενή απόθεση, κλειστή και σε στρώμα κάτω από τα ΜΜ ΙΙΒ σύνολα. Το λευκό αυτό χρώμα χρησιμοποιείται κυρίως σε λεπτή κεραμική, από τη χαρακτηριστική κιτρινο-ερυθρωπή άργιλο της Φαιστού: πρόκειται κατά μεγάλο μέρος για ανοιχτά σχήματα (κύπελλα διαφορετικών μορφών) αλλά εντοπίζονται και κάποια θραύσματα που ανήκουν σε κλειστά σχήματα (όπως τσαγιέρες, σκύφοι με προχοή και πρόχοι). Τα σχήματα των λευκών αγγείων παρουσιάζουν συχνά μια μη τυποποιημένη μορφολογία, που συνδυάζεται επίσης συχνά με ιδιαίτερες επεξεργασίες που έχουν στόχο να δώσουν μια τρισδιάστατη όψη στην επιφάνεια, όπως η barbtine, η εγχάρακτη και η έντυπη διακόσμηση και οι νευρώσεις. Αν ληφθούν υπ όψιν μαζί τα στοιχεία που αφορούν στο σχήμα και στην επιφάνεια, και όσον αφορά το γυαλιστερό χρώμα και όσον αφορά την προσπάθεια τρισδιάστατης όψης, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η κατασκευή των αγγείων αυτών καθορίζεται κατά μεγάλο μέρος από την προσπάθεια μίμησης μεταλλικών αγγείων. Ιδιαίτερα εύγλωττη είναι η περίπτωση των δύο ημισφαιρικών κυπέλλων, που προέρχονται από διαφορετικά σύνολα από τα νότια Χάλαρα και χαρακτηρίζονται από εξωτερικές ακτινωτές νευρώσεις, τα οποία μοιάζουν ιδιαίτερα με κάποια δείγματα από το Θησαυρό του Tôd (Αίγυπτος). Η συνολική παρουσίαση αυτής της φαίστειας παραγωγής θα μπορέσει, λοιπόν, να βελτιώσει τη γνώση μας για τον υλικό πολιτισμό της ΜΜ ΙΙ, και όσον αφορά την κεραμική παραγωγή και για τις πιθανές σχέσεις της τελευταίας με τα μεταλλικά αγγεία. 1

7 Αντώνης Βασιλάκης Τρυπητή: Νοικοκυριό και καθημερινή ζωή σε ένα μικρό προανακτορικό μινωικό χωριό της νότιας Κρήτης Η μελέτη, με σκοπό τη δημοσίευση της ανασκαφής του προανακτορικού οικισμού στη θέση «Τρυπητή» της νότιας Κρήτης, που ανασκάφτηκε από τον υπογράφοντα στα 2-2, βρίσκεται από διετίας σε εξέλιξη. Στο παρόν συνέδριο έχουν κατατεθεί πέντε ανακοινώσεις που πραγματεύονται ειδικά ζητήματα του οικισμού και της περιοχής (επιφανειακή έρευνα πέριξ του οικισμού, οργάνωση του χώρου στα σπίτια και αρχιτεκτονικές ιδιομορφίες, λειτουργία των χώρων με βάση τη μελέτη της κεραμικής, μελέτη οστών ζώων και μελέτη οστρέων). Η παρούσα μελέτη παρουσιάζει την οργάνωση των νοικοκυριών στο εσωτερικό των σπιτιών, τη σχέση των σπιτιών μεταξύ τους, τη θέση τους στο οικιστικό σύνολο και τις ειδικές λειτουργίες των χώρων (διαμονή και κατάκλιση, τροφοπαρασκευαστικές δραστηριότητες, εστίαση, πόση, εργαστηριακές δραστηριότητες κτλ.). Στην παρουσίαση περιλαμβάνονται με τη μορφή προαγγελίας τα συμπεράσματα για τη χρήση των δωματίων, όπως αυτή προκύπτει από την ανάλυση της κεραμικής και των κατάλοιπων της διατροφής. Δίνεται η εικόνα μιας καθημερινής ημέρας στο ορεινό/παραθαλάσσιο χωριό και γίνονται παραλληλισμοί με άλλα γνωστά μελετημένα και δημοσιευμένα σύγχρονα οικιστικά σύνολα στην Κρήτη. Γιάννα Βενιέρη Αποδούλου Αμαρίου: Zητήματα τυπολογίας, παραγωγής, διακίνησης και κατανάλωσης της κεραμικής παραγωγής του παλαιοανακτορικού οικισμού Οι ανασκαφές της ελληνοϊταλικής αποστολής που διενεργήθηκαν υπό τη διεύθυνση των Γιάννη Τζεδάκι και Luis Gdart από το 185 έως το 2 στο Αποδούλου του νομού Ρεθύμνης έφεραν στο φως μέρος μιας εγκατάστασης της Παλαιοανακτορικής περιόδου από την οποία μέχρι σήμερα έχουν αποκαλυφθεί περί τα έξι σπίτια, εκ των οποίων έχουν ανασκαφεί πλήρως τα δύο. Η κεραμική που προέρχεται από το στρώμα καταστροφής των κτηρίων χρονολογείται, σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα δεδομένα, στη ΜΜ ΙΙΒ περίοδο, οπότε ο οικισμός καταστρέφεται από σεισμό και πιθανόν πυρκαγιά. Η καταστροφή του φαίνεται να συμπίπτει με την τελική καταστροφή του πρώτου ανακτόρου της Φαιστού όσο και του μεσομινωικού κέντρου στο Μοναστηράκι Αμαρίου. Στο πλαίσιο προετοιμασίας της δημοσίευσης της ανασκαφής από την ανασκαφική ομάδα, βρίσκεται σε εξέλιξη η καταγραφή και μελέτη της κεραμικής της παλαιοανακτορικής εγκατάστασης του Αποδούλου. Στην παρούσα ανακοίνωση, μέσα από τη σύντομη παρουσίαση για πρώτη 15

8 φορά στο σύνολό τους των ευρημάτων της ανασκαφής, θα γίνει μια πρώτη προσέγγιση πάνω στα ζητήματα: α) της τυπολογίας της κεραμικής του μεσομινωικού οικισμού του Αποδούλου και β) της παραγωγής και διακίνησης της κεραμικής στην κοιλάδα του Αμαρίου του νομού Ρεθύμνου, στην ύστερη Παλαιοανακτορική περίοδο. Ρένα Βεροπουλίδου, Αντώνης Βασιλάκης Τρυπητή: Η βρώση των μαλακίων κατά την Προανακτορική περίοδο Η βρώση των μαλακίων κατά την Εποχή του Χαλκού είναι μια όψη της κατανάλωσης των οστρέων που δεν περιλαμβάνεται συνήθως στη συζήτηση των οικονομικών πρακτικών της προϊστορικής Κρήτης, σε αντίθεση με άλλα θέματα που έχουν επαρκώς μελετηθεί, όπως π.χ. η παραγωγή πορφυρής βαφής. Η παρουσίαση αφορά στο οστρεοαρχαιολογικό σύνολο από τον προανακτορικό οικισμό της Τρυπητής (ΠΜ ΙΙ-ΙΙΙ μέχρι ΜΜ ΙΑ, 2-21 π.χ.) στη νότια Κρήτη. Η μικροσκοπική και μακροσκοπική ανάλυση του υλικού σε συνδυασμό με τη μελέτη του πλαισίου εύρεσης των οστρέων έδωσε πλήθος στοιχείων για τη βρώση των μαλακίων και τη θέση τους στις διατροφικές πρακτικές των κατοίκων. Ιδιαίτερο βάρος δόθηκε στην ανασύνθεση των καταναλωτικών πρακτικών των κατοίκων, από τη συλλογή, την προετοιμασία και τη βρώση των μαλακίων έως την απόρριψη των οστρέων. Σύμφωνα με τα δεδομένα, η βρώση των μαλακίων αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα της διατροφής της συγκεκριμένης αγροτικής κοινότητας και γινόταν με την ίδια περίπου ένταση και με τους ίδιους τρόπους στην κάθε οικιακή ενότητα. Η συγκριτική εξέταση του οστρεοαρχαιολογικού συνόλου της Τρυπητής και άλλων κοινοτήτων της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στην Κρήτη και στον ηπειρωτικό και νησιωτικό ελλαδικό χώρο υποδεικνύει πως οι διατροφικές πρακτικές σε κάθε οικισμό παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλομορφία και διαφοροποιούνται ως προς τα ειδικά χαρακτηριστικά τους. Μαρία Βλαζάκη Η περιοχή του Ρεθύμνου κατά την Εποχή του Χαλκού Χωρίς περίληψη. 1

9 Νένα Γαλανίδου Κρήτη, Εποχή του Λίθου: Χρονολογικές συνέχειες, γεωγραφικές ασυνέχειες Στην ανακοίνωση αυτή παρουσιάζονται νεότερες πολιτισμικές μαρτυρίες από την Εποχή του Λίθου στην Κρήτη και διατυπώνονται υποθέσεις εργασίας σχετικά με τις δραστηριότητες, το χαρακτήρα και τη δυναμική των πρώτων επισκεπτών και των μετέπειτα μόνιμα εγκατεστημένων κατοίκων του νησιού. Οι μαρτυρίες αυτές, που προέρχονται είτε από τη συστηματική μελέτη υλικού παλαιών ανασκαφών, όπως ο Κατσαμπάς, είτε από την προκαταρκτική μελέτη άλλων λιγότερο γνωστών θέσεων που ήρθαν στο φως τα τελευταία χρόνια, αποτελούν καινούργιες ψηφίδες στο ψηφιδωτό του οικιστικού δικτύου των πρώτων κοινοτήτων. Διευρύνουν το γεωγραφικό και χρονολογικό πλαίσιό του και αναδεικνύουν χρονολογικές συνέχειες και γεωγραφικές ασυνέχειες σε αυτό. Η καλύτερη κατανόηση του συνοικισμού και του νεκροταφείου στον Κατσαμπά και η εγγύτητά του με την Κνωσό, τον αρχαιότερο και μεγαλύτερο οικισμό της Νεολιθικής στο νησί, ρίχνουν νέο φως στο πιο σημαντικό μέχρι στιγμής αλλά ήδη γνωστό μας πόλο του κρητικού νεολιθικού κόσμου. Παράλληλα αναδύονται και άλλοι κρίκοι στην ενδοχώρα, τα βόρεια και τα νότια παράλια του νησιού που χρήζουν περαιτέρω συστηματικής διερεύνησης. Ειρήνη Γαλλή, Κρίστη Δαμηλάτη Ο θολωτός τάφος στο Κράσι, «... ένα απροσδόκητον nvum» Ο θολωτός τάφος στο Κράσι, από τα τέλη της δεκαετίας του 12 που τον ανέσκαψε και δημοσίευσε ο Σ. Μαρινάτος, εμφανίζεται στην αρχαιολογική βιβλιογραφία ως μια παραδοξότητα. Πράγματι, ενώ τυπολογικά εντάσσεται στην ομάδα των θολωτών τάφων της Μεσαράς, γεωγραφικά γειτνιάζει με τη βόρεια ακτή, η οποία θεωρείται ότι αντανακλά επιρροές μιας διαφορετικής πολιτιστικής παράδοσης. Τα πρόσφατα αρχαιολογικά ευρήματα και οι νέες προσεγγίσεις στην έρευνα της οργάνωσης των πρωτομινωικών κοινοτήτων, θεωρούμε ότι καθιστούν επίκαιρη την παρούσα συζήτηση των πρώτων αποτελεσμάτων της επαναδιαπραγμάτευσης του υλικού από τον τάφο. Ελένη Γεροντάκου Στοιχεία για την πολιτική και οικονομική οργάνωση της μινωικής εγκατάστασης της Ζάκρου λίγο πριν την ίδρυση του ΥΜ Ι ανακτόρου Η πρόσφατη συστηματική προσέγγιση ενός μεγάλου αριθμού κλειστών συνόλων από τη Ζάκρο απέδειξε την ύπαρξη ενός εκτεταμένου στρωματογραφικού 1

10 «ορίζοντα καταστροφής» στο τέλος της περιόδου «Ζάκρος IV» (ΥΜ ΙΑ φάση), που επισφραγίσθηκε με την ίδρυση του ανακτόρου. Αφού η κατασκευή του ανακτόρου απαίτησε ένα ριζικό επανασχεδιασμό του οικισμού, σημαντικά αρχιτεκτονικά σύνολα επιχώθηκαν και μετατράπηκαν σε αίθριους χώρους, διασώζοντας έτσι για μας, μια αρκετά σαφή εικόνα του οικισμού κατά την εν λόγω περίοδο. Φαίνεται πως επρόκειτο για έναν εύρωστο οικισμό, με μεγάλα κτήρια κατασκευασμένα από γκρίζο τοπικό ασβεστόλιθο, που εκτείνονταν στην κοιλάδα και τους λόφους, με σχετικά λοξό προσανατολισμό ως προς το μεταγενέστερο ανάκτορο, και με οδικούς άξονες που διαμόρφωναν συνοικίες. Ο μεγάλος αριθμός των πήλινων αγγείων που διασώθηκαν και η υψηλή ποιότητά τους, που οφείλεται στη ύπαρξη έμπειρων και εύρωστων τοπικών κεραμικών εργαστηρίων, μαρτυρούν ότι η περίοδος «Ζάκρος IV» είναι μια περίοδος οικονομικής άνθισης του οικισμού, γεγονός που υποβάλλει την παρουσία κάποιας κεντρικής εξουσίας. Μέχρι σήμερα, δεν έχει εντοπισθεί κάποιο κτήριο με εκείνα τα ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν τα ανάκτορα, όπως αυτά μας είναι γνωστά από άλλες θέσεις, αλλά και από το ανάλογο οικοδόμημα στην ίδια τη Ζάκρο. Ένα μεγάλο κτήριο όμως που φαίνεται να ξεπερνά τα μέτρα μιας απλής ιδιωτικής οικίας έχει εντοπισθεί και ερευνηθεί από τον Νικόλαο Πλάτωνα, σε χαμηλότερο επίπεδο και ακριβώς στη θέση στην οποία αργότερα κτίσθηκε η Ανατολική Πτέρυγα του ανακτορικού συγκροτήματος. Σκοπός της ανακοίνωσης είναι να διερευνήσει τους παράγοντες που συνέβαλαν στην ανάπτυξη του οικισμού, καθώς και τη μορφή που μπορεί να είχε η διοικητική οργάνωσή του, κατά την περίοδο που προηγήθηκε της οικοδόμησης του ΥΜ ΙΒ ανακτόρου (περίοδος «Ζάκρος IV»). Tsa Cevli Η Κρήτη και η μυκηναϊκή κατάληψη: Νέες αναγνώσεις σφραγιστικών δακτυλιδιών με σκηνές μάχης Ένα σημαντικό γεγονός όπως η μυκηναϊκή κατάκτηση της Κρήτης δεν θα μπορούσε να μην αφήσει ίχνη στις μινωικές και μυκηναϊκές σύγχρονες και ύστερες εικονογραφικές πηγές. Από αυτήν τη διαπίστωση προκύπτει ότι μέσα από την προσεκτική κριτική ανάλυση των εικονογραφικών πηγών μπορούν, ίσως, να εντοπιστούν χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με αυτό το ιστορικός γεγονός. Το σύνολο, σχεδόν, των απεικονίσεων αποτέλεσε αντικείμενο μιας μακράς παράδοσης μελετών, εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα. Ορισμένες ενδείξεις, ωστόσο, φαίνεται να έχουν μέχρι στιγμής διαφύγει. Η παρούσα μελέτη στοχεύει, ιδίως, να καταλήξει σε μια νέα ερμηνεία ορισμένων σφραγίδων-δακτυλιδιών με σκηνές μάχης και μονομαχίες, που προέρχονται και από την Κρήτη και από τις Μυκήνες. Σκοπός της είναι να αναζητηθεί, μέσω της ανάλυσης και σύγκρισης των χαρακτηριστικών των εξοπλισμών που χρησιμοποιούν 18

11 οι πολεμιστές, και, σε ορισμένες περιπτώσεις, ακόμη και μέσω της ανάλυσης του σκηνικού της μάχης ή της μονομαχίας, μια πιθανή εθνική ταυτοποίηση των πολεμιστών που εκπροσωπούνται και, ως εκ τούτου, την αφηγηματική σημασία αυτών των σκηνών και την πιθανή σχέση τους με το ιστορικό γεγονός της μυκηναϊκής κατάκτησης της Κρήτης. Η μελέτη ξεκινάει από την ανάλυση, και την πρόταση μιας νέας ερμηνείας, μιας σκηνής μάχης που απεικονίζεται σε ένα χρυσό δακτυλίδι από τον Τάφο IV του Κύκλου Α των Μυκηνών (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. 21). Η σκηνή περιλαμβάνει τέσσερις πολεμιστές, οι οποίοι εμφανίζονται σε ένα πλαίσιο που συνήθως ερμηνεύεται γενικά ως βράχος ή σπήλαιο, αλλά για το οποίο είναι δυνατό να προτείνουμε και μια νέα, διαφορετική ερμηνεία. Στην κεντρική θέση εμφανίζεται μια μορφή που μπορούμε να θεωρήσουμε ότι πρωταγωνιστεί. Πρόκειται για έναν πολεμιστή με κράνος και με ένα κοντό ξίφος, που αντιμετωπίζει ένα δεύτερο πολεμιστή, τον οποίον έχει σχεδόν νικήσει, οπλισμένο με μακρύ ξίφος. Στη δεξιά πλευρά της παράστασης, τον πρωταγωνιστή έρχεται να αντιμετωπίσει ένας τρίτος πολεμιστής, που φοράει κράνος και κρατάει πυργόσχημη ασπίδα και μακρύ δόρυ. Αριστερά, ένας τέταρτος πολεμιστής, ο οποίος νικήθηκε και αφοπλίστηκε, βρίσκεται πια στο έδαφος. Η μελέτη συνεχίζεται με τη σύγκριση με παρόμοιες σκηνές μάχης σε άλλα σφραγιστικά δακτυλίδια και, γενικά, σε άλλες παραστάσεις από την Κρήτη και τις Μυκήνες, για να επιβεβαιωθεί όχι μόνο εάν ένα σημαντικό γεγονός, όπως η μυκηναϊκή κατάκτηση της Κρήτης, έχει αφήσει τα ίχνη του στη σύγχρονη τέχνη, αλλά και μήπως έγινε ένα από τα αγαπημένα εικονογραφικά θέματα των νικητών, χαρακτηρίζοντας, έστω και με τη μορφή μονομαχιών ή συμβολικών σκηνών μάχης, προσωπικά αντικείμενα άσκησης εξουσίας της μυκηναϊκής στρατιωτικής αριστοκρατίας, όπως είναι οι σφραγίδες-δακτυλίδια. Ελένη Γεωργουλάκη Η αμφισημία των κινητών ευρημάτων στα ταφικά σύνολα της μινωικής Κρήτης. Ερμηνευτική προσέγγιση O αρχαιολόγος που ασχολείται με τα ταφικά έθιμα μιας προϊστορικής κοινωνίας έρχεται αντιμέτωπος με διάφορα ερωτήματα: πώς προετοιμαζόταν ο ειδικός χώρος [τάφος] που δεχόταν το νεκρό σώμα, τι διαδικασία ακολουθείτο από τη στιγμή του θανάτου μέχρι την ώρα της ταφής, το είδος και η ποιότητα των κτερισμάτων που συνόδευαν το νεκρό στην τελευταία του κατοικία. Στην πραγματικότητα ο όρος «ταφικά έθιμα» είναι πολυσήμαντος σχετίζεται με το οικονομικό επίπεδο και την τεχνογνωσία ενός λαού, όπως αυτά αποτυπώνονται στην ταφική αρχιτεκτονική και τα κτερίσματα, αλλά και με τις θρησκευτικές αντιλήψεις του για τον θάνατο, τη σχέση των επιγόνων με τους νεκρούς. Tο πιο δύσκολο για τον αρχαιολόγο είναι, με βάση τα υλικά κατάλοιπα, να μπορέσει να υπεισέλθει, κατά το δυνατόν, στον συμβολισμό των ταφικών εθίμων. 1

12 Πιο συγκεκριμένα, οι δυσκολίες στην ερμηνεία των κινητών ευρημάτων που ήρθαν στο φως σε ταφικά σύνολα της προανακτορικής και παλαιοανακτορικής Κρήτης είναι πολλές. Στην παρούσα ανακοίνωση προσπαθούμε να θέσουμε τα κινητά ευρήματα σε ταφικά σύνολα στη σωστή τους βάση. Εξετάζουμε με προσοχή τα συνευρήματα και το κατά πόσο κάποιες κατηγορίες ευρημάτων ήλθαν στο φως σε συνάφεια με πρωτογενείς ταφές. Μελετώντας το σύνολο των ευρημάτων στα ταφικά σύνολα, τα κατηγοριοποιήσαμε σε δύο ομάδες: αυτά που συνόδευαν το νεκρό κατά τον ενταφιασμό και αποτελούσαν προσωπικά του είδη που τα κατείχε όταν ήταν εν ζωή και εκείνα που άφησαν οι επίγονοι. Τα πήλινα και λίθινα αγγεία ήταν τα πιο συνήθη κτερίσματα στους τάφους. Τα πήλινα αγγεία ομοιάζουν με τα αντίστοιχα που βρέθηκαν σε οικισμούς. Με βάση τα συνευρήματα, δεν μπορούμε να συνδέσουμε κάποιο τύπο αγγείου με συγκεκριμένο τύπο τάφου ή ταφής. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι αντικείμενα καθημερινής χρήσης που είχαν χρησιμοποιηθεί από τον νεκρό στην επίγεια ζωή του, τον συνόδευαν και στον τάφο. Δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι τα συγκεκριμένα αγγεία κατασκευάζονταν ειδικά για ταφική χρήση. Η ποικιλία και η ποιότητα των αγγείων θα ήταν αποτέλεσμα του κατά πόσον ο κάθε νεκρός, στην επίγεια ύπαρξή του, είχε πρόσβαση σε συγκεκριμένα αντικείμενα. Από την άλλη πλευρά, χαρακτηριστική είναι και η απόθεση αγγείων σε ειδικούς χώρους ενός τάφου ή νεκροταφείου ή η ανεύρεσή τους σε συνάρτηση με πρωτογενείς ταφές που χαρακτηρίζονται από φανερή έλλειψη άλλων συνοδευτικών αντικειμένων. Τα συγκεκριμένα αγγεία δεν θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν συνοδευτικά του νεκρού, αλλά μάλλον θα είχαν χρησιμοποιηθεί από τους επιγόνους στη διάρκεια κάποιας ταφικής τελετουργίας. Η συντριπτική πλειοψηφία των ανωτέρω αγγείων ήταν πρόχοι και κύπελλα, κατάλληλα να περιέχουν κάποιο υγρό. Κατά τα άλλα, η τυπολογία τους ποικίλλει, άλλοτε πρόκειται για κοινά χρηστικά αγγεία και άλλοτε για χαρακτηριστικούς τύπους, ενδεικτικούς κάποιας τελετουργίας, όπως μικκύλλα αγγεία και άωτα κωνικά κύπελλα. Εν κατακλείδι, είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι στην μινωική Κρήτη, αγγεία ποικίλης τυπολογίας μετατρέπονταν από χρηστικά σε τελετουργικά και χρησιμοποιούνταν για την πραγματοποίηση τελετής, με την οποία οι επίγονοι τιμούσαν τους νεκρούς. Καλλίτσα Γιαννοπούλου Τσιάκα Η ταύτιση της θρησκείας και της γλώσσας της μινωικής Κρήτης με την αρχαία Ελλάδα Οι ποικίλες θρησκευτικές επαφές μεταξύ της μινωικής Κρήτης και της ηπειρωτικής Ελλάδας ιδίως των Μυκηνών ανάγονται στην εποχή των κάθετων λακκοειδών χρυσοφόρων τάφων των Μυκηνών (1ος αι. π.χ., ανασκαφές Σλήμαν). Οι πολιτιστικές αυτές επαφές νοούνται σαφώς ως επιδράσεις από τη μινωική Κρή- 11

13 τη προς την αναπτυσσόμενη νέα ελληνική δύναμη, που διέθετε μεγάλες ποσότητες χρυσού ιδίως από την Αίγυπτο. Οι επιδράσεις που σημειώθηκαν σε όλη την έκταση του μυκηναϊκού κόσμου ήταν σε έξαρση κατά τη μέση Υστεροελλαδικη εποχή (15ος αι. π.χ.), οπότε ήταν ιδιαιτέρως σημαντική και η μετάδοση διαφόρων θρησκευτικών στοιχείων, ιδεών, δοξασιών από τον μινωικό κόσμο. Η διαπίστωση αυτή αντικατοπτρίζεται σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, ιδίως στο θεματολόγιο των σφραγιδόλιθων και των χρυσών δακτυλίων, που άπαντες υποδηλώνουν ότι ανήκουν τεχνοκρατικώς στον Μινωικό πολιτισμό. Οι Μυκηναίοι δεν είχαν σοβαρό υπόβαθρο στη λατρεία και θρησκεία και εδέχοντο επιδράσεις από άλλους λαούς. Οι επιδράσεις της μινωικής Κρήτης εντάσσονται σε δυο διακεκριμένα χρονολογικά πλαίσια πολιτισμού. Η πρώτη περίοδος του ταφικού πολιτισμού περιλαμβάνει την πρώιμο Μυκηναϊκή εποχή. Η δεύτερη περίοδος αντιπροσωπεύει την εποχή των οργανωμένων ανακτόρων κατά τα πρότυπα των μινωικών καθ όλη τη διάρκεια του 1ου και 1ου αι. π.χ., οπότε και διάφοροι ιεροί χώροι αναπτύχθηκαν στο χώρο της μυκηναϊκής ηπειρωτικής Ελλάδας. Σχετικά με το αλφάβητο της μινωικής και μυκηναϊκής γραμμικής γραφής Α και Β, από την ανεύρεση πανάρχαιων ενεπίγραφων πινακίδων στις ανασκαφές της Κρήτης και άλλων περιοχών της Ελλάδας επί των οποίων υπάρχουν σημεία προϊστορικής ελληνικής γραφής που είναι πανομοιότυπα προς τα γράμματα των αλφαβήτων της κλασικής Ελλάδας, καταφαίνεται ότι η βάση του φοινικικού και του ελληνικού αλφαβήτου είναι η κρητική γραφή. Μαρίνα Γκιάστα, Βάσω Λίπα, Ιωάννης Γκιάστας ΥΜ ΙΒ: από το παρελθόν στο μέλλον μιας κοινωνίας σε κρίση αρχιτεκτονικές εκφάνσεις, ερμηνευτικές προτάσεις Η ΥΜ ΙΒ περίοδος ως επίλογος της «Νεοανακτορικής» περιόδου αντιπροσωπεύει μία ιστορική καμπή, που ανέδειξε νέες ιδεολογίες και κοινωνικές ισορροπίες. Τα μεγάλα κτηριακά σύνολα που αποτέλεσαν το θεμέλιο λίθο της θρησκευτικής και κοινωνικής ζωής του νησιού δέχτηκαν βαρύ πλήγμα με τις φυσικές καταστροφές και την επακόλουθη κοινωνική αναστάτωση του τέλους της ΥΜ ΙΑ. Η προσπάθεια προσαρμογής στα νέα δεδομένα αντικατοπτρίζεται στις σημαντικές μεταβολές στην αρχιτεκτονική και τη χρήση των κτηριακών συνόλων κατά την ΥΜ ΙΒ. Οι αλλαγές αυτές εκφράζουν έντονες μεταβολές, τόσο στο κοινωνικό, όσο και στο ιδεολογικό και συμβολικό επίπεδο. Η παρούσα μελέτη εξετάζει συγκεκριμένα παραδείγματα μέσα από τα οποία αναδεικνύονται κοινωνικές πρακτικές και ισορροπίες που φαίνεται να σηματοδοτούν μια πορεία προς μια κοινωνία περισσότερο συγκεντρωτική, ιεραρχική και πατριαρχική. 111

14 Νώτα Δημοπούλου Εικόνες στο χρυσό: Σφραγιστικά δακτυλίδια, σφραγίδες και περίαπτο από τον Πόρο Ηρακλείου Από τις σειρές πολυάριθμων σφραγίδων και κοσμημάτων διαφόρων τύπων από ποικίλες ύλες, που βρέθηκαν στις ανασκαφές του επινείου της Κνωσού στον Πόρο, ξεχωρίζουν τέσσερα χρυσά σφραγιστικά δακτυλίδια, δυο χρυσές σφραγίδες και ένα ιδιότυπο χρυσό σφραγιστικό περίαπτο ευρήματα όλα από τους μεγάλους λαξευτούς τάφους του νεοανακτορικού (ΜΜ ΙΙΙ-ΥΜ Ι) νεκροταφείου. Η έντονη εργαστηριακή δραστηριότητα στον Πόρο, και μάλιστα η οργανωμένη λειτουργία εργαστηρίων κοσμηματοτεχνίας, σφραγιδογλυφίας, μικροτεχνίας και μεταλλοτεχνίας, υποδηλώνει ότι τα χρυσά δακτυλίδια και οι σφραγίδες παράγονταν τοπικά από ειδικευμένους τεχνίτες. Εδώ, εξετάζονται ζητήματα εικονογραφίας, θεματικών κύκλων και ερμηνείας των παραστάσεων, καθώς και τεχνοτροπίας, τεχνικής κατασκευής και χρονολόγησης. Σε σχέση με ορισμένες ιδιαίτερες όψεις της ταφικής πρακτικής, σχολιάζεται επίσης η συμβολική σημασία αυτών των αντικειμένων πολυτελείας ως μέσων προβολής της κοινωνικής διαφοροποίησης από άτομα υψηλής τάξης στον Πόρο. Παρασκευή Δροσινού, Κατερίνα Κόπακα Γαυδοπούλα. Μια πολιτισμική περιήγηση στη «Μικρή Γαύδο» Η Γαυδοπούλα δεν έχει ακόμη απασχολήσει επαρκώς την αρχαιολογική έρευνα. Στη νοτιοδυτική θαλάσσια περιφέρεια της Κρήτης, στο Λιβυκό Πέλαγος, είναι η μικρότερη στο ζεύγος της με τη Γαύδο. Με το γειτονικό της αυτό «μεγαλονήσι» συνδηλώνεται και συνεξετάζεται συνήθως ανισότιμα σε γραπτές πηγές και σε προφορικές μαρτυρίες. Από εκείνο αντλεί, επίσης, τα ονόματά της, όπως τα υποκοριστικά Γαυδοπούλα και Γαυδόπουλο και το περιφραστικό Μικρή Γαύδος. Στην ανακοίνωση επιχειρείται μια πρώτη προσέγγιση της Γαυδοπούλας στη μακρά διάρκεια, μέσα από διαθέσιμα αρχαιολογικά, χαρτογραφικά, περιβαλλοντικά και άλλα δεδομένα. Η παρουσίαση δεν είναι εξαντλητική συνιστά μόνο ένα ξεκίνημα της συζήτησης για την ιστορική «ορατότητα» της νησίδας, με στόχο την καταρχήν εγγραφή της στον πολιτισμικό χάρτη της Κρήτης, του Αιγαίου και της Μεσογείου, και, συγχρόνως, τη δημοσιοποίηση της πρόσφατης κήρυξής της από το ΥΠΠΟΤ. 112

15 Φλάβιο Ζανόν «Κλίμακες σχεδιασμού» στα περιφερειακά μνημεία του αρχαιολογικού χώρου της Κνωσού Αναφερόμαστε στο θέμα της όσμωσης μεταξύ των μικρών μινωικών ευρημάτων με τα «ανακτορικά» δομικά επιτεύγματα της ανακατασκευής του Evans στον αρχαιολογικό χώρο της Κνωσού. Πιο αναλυτικά, στον εντοπισμό της μεγεθυντικής διαδικασίας κάποιων λεπτομερειών από τις αρχαιότητες, στην πραγματική κλίμακα της αναδόμησης πάνω στα ερείπια. Ουσιαστικά, σε αυτές τις αρχαιολογικές δραστηριότητες συντήρησης και αποκατάστασης, το μέγεθος καθαυτό είναι αμελητέο. Αναφερόμαστε στη σχέση μεταξύ του πραγματικού και του υπό κλίμακα σχεδιασμού ενός κτιρίου ή τοιχογραφίας, για παράδειγμα, όπως συμβαίνει αντίστοιχα στην αρχιτεκτονική ή στα έργα τέχνης. Για αυτό, ο ρόλος των τεσσάρων αρχιτεκτόνων συνεργατών του Α. Evans είναι βασικός σε αυτή τη διαδικασία. Μελετάται η κλίμακα των ευρημάτων σε σχέση με εκείνη του ανακτόρου και η κλίμακά του σε σχέση με τα περιφερειακά του μινωικά μνημεία. Όπως τα μικρά ευρήματα έπαιξαν ένα «δημιουργικό» ρόλο στα περισσότερο από είκοσι στρέμματα ερειπωμένου, βουβού και χαοτικού αρχαιολογικού χώρου, έτσι και το ίδιο το αναστυλωμένο «Ανάκτορο» θα δράσει στη σύλληψη της αποκατάστασης και ανακατασκευής του «Καραβάν Σεράι» και του «Τάφου Ιερού». Nικόλαος Zαρίφης Eνδείξεις για την ύπαρξη κεντρικής υπόστυλης αίθουσας στο πρώτο παλαιοανακτορικό Συγκρότημα V του Iερού της Σύμης Bιάννου Στις αρχές της Παλαιοανακτορικής περιόδου, στο χώρο του Iερού της Σύμης οικοδομήθηκε ένα σημαντικό κτιριακό συγκρότημα, στο οποίο οι ανασκαφείς έδωσαν την ονομασία «Kτίριο V». H ποιότητα της κατασκευής και οι επιμέρους οικοδομικές λεπτομέρειες χρονολογούν το «Kτίριο V» σε εποχή λίγο μεταγενέστερη της ανέγερσης των πρώτων ανακτόρων. H μελέτη των ελαχίστων κατά χώρα σωζόμενων λειψάνων του συγκροτήματος καθώς και των αρχιτεκτονικών του μελών, τα οποία βρέθηκαν εντοιχισμένα σε δεύτερη χρήση στο μεταγενέστερο παλαιοανακτορικό συγκρότημα «U, μας διαφωτίζουν εν μέρει ως προς τη διάταξη των εσωτερικών χώρων του οικοδομήματος. Mεταξύ των σωζόμενων αυτών αρχιτεκτονικών μελών, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα θραύσματα από οφείτη που ανήκαν σε τουλάχιστον δέκα βάσεις κιόνων. H εξαιρετική ομοιότητα των γεωμετρικών χαρακτηριστικών (διάμετρος και αντίστροφη μείωση) και του τρόπου επεξεργασίας των βάσεων, στις οποίες ανήκαν τα ανωτέρω θραύσματα, υποδηλώνει την τοποθέτηση των κιόνων σε κοινό χώρο, ο οποίος πιθανόν να αντιστοιχούσε σε μεγάλη κεντρική υπόστυλη αίθου- 11

16 σα. Στην υπόθεση αυτή συνηγορούν η διασπορά των θραυσμάτων, όπως αυτά βρέθηκαν κατά την ανασκαφική διερεύνηση του χώρου, καθώς και η απουσία λειψάνων εσωτερικών διαχωριστικών τοίχων στον κεντρικό τομέα του οικοδομήματος. Μιχάλης Ζωιτόπουλος Το ανάκτορο και ο μινωικός οικισμός της Κάτω Ζάκρου μετά την καταστροφή στο τέλος της Νεοανακτορικής περιόδου Η τρομερή καταστροφή που έπληξε το ανάκτορο και τον οικισμό της Ζάκρου στο τέλος της Νεοανακτορικής περιόδου «σφράγισε» στο χώμα χιλιάδες αρχαία αντικείμενα, μεταξύ των οποίων μερικά από τα κορυφαία δημιουργήματα της μινωικής τέχνης. Ο Νικόλαος Πλάτων, από τα πρώτα χρόνια των ανασκαφών, διέγνωσε μια φάση επανεγκατάστασης στο χαμηλό λόφο που απλώνεται ΝΔ του ανακτόρου («Λόφος Αγίου Αντωνίου»), που κατ αυτόν περιοριζόταν μόνο σε κάποια δωμάτια των Κτηρίων Α, Β, Δ και Ε. Θεώρησε τη μερική αυτή επανακατάληψη μικρής διάρκειας, τοποθετώντας την, με όρους σχετικής χρονολόγησης, αποκλειστικά στην ώριμη ΥΜ ΙΙΙΑ2 κεραμεική φάση. Η λεπτομερής καταγραφή, συμπληρωματική συντήρηση και προκαταρκτική μελέτη των χιλιάδων κεραμεικών ομάδων από τα διάφορα κτήρια του οικισμού και το ανάκτορο ξεκίνησαν, με το πέρας των ανασκαφών, το 1. Στο πλαίσιο της μελέτης αυτής, και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, κατέστη φανερό ότι η φάση επανακατοίκησης του οικισμού της Ζάκρου κατά την Τελική ανακτορική περίοδο (ή Μετανακτορική περίοδο για την ανατολική Κρήτη, καθώς κανένα από τα ανακτορικά κέντρα της περιοχής δεν λειτουργεί μετά το τέλος της ΥΜ ΙΒ φάσης) ήταν πολύ πιο εκτεταμένη από ό,τι αρχικά πιστευόταν. Από τοπογραφικής άποψης, είναι δυνατόν, πλέον, να υποστηριχθεί σημαντικής έκτασης ανακατάληψη και στο λόφο ΒΔ του ανακτόρου, αφού, για παράδειγμα, το Κτήριο Ν περιλαμβάνει πολυάριθμα ευρήματα της ΥΜ ΙΙΙΑ φάσης. Λιγότερη μετανακτορική κεραμεική προέρχεται από τα κτήρια που εντόπισε αρχικά ο D. Hgar, επίσης στο ΒΔ λόφο. Μεμονωμένα ευρήματα, ωστόσο, εντοπίζονται σε πολλά ακόμα κτήρια του οικισμού, γεγονός που υποδηλώνει την επαναχρησιμοποίηση κάποιων, τουλάχιστον, δωματίων ή χώρων. Εξίσου σημαντικά είναι τα συμπεράσματα που αφορούν στη χρονική διάρκεια της εν λόγω φάσης. Είμαστε πλέον σε θέση να γνωρίζουμε ότι η επανεγκατάσταση δεν περιορίζεται αποκλειστικά στην ΥΜ ΙΙΙΑ2 περίοδο. Πρόσφατα, εντοπίστηκαν και συντηρήθηκαν δύο εφυραϊκές κύλικες προερχόμενες από το ΝΔ λόφο, με σχεδόν ακριβή παράλληλα από την Ανεξερεύνητη Έπαυλη της Κνωσού. Τα σπάνια αυτά, για την ανατολική Κρήτη, ευρήματα, σε συνδυασμό με την αύξηση του αριθμού των μετανακτορικών αγγείων από τη Ζάκρο κάνουν πιθανή την ύπαρξη μιας πρώιμης φάσης επανακατοίκησης, η οποία έχει, τα τελευ- 11

17 ταία χρόνια, επισημανθεί και σε κάποιες ακόμα ανατολικοκρητικές θέσεις, όπως το Παλαίκαστρο και ο Μόχλος. Θεοτόκης Θεοδούλου Η ενάλια αρχαιολογική έρευνα στην Κρήτη μέχρι σήμερα και οι προοπτικές της Η ανακοίνωση συγκεντρώνει τη βιβλιογραφία για τη μέχρι σήμερα ενάλια αρχαιολογική έρευνα στην Κρήτη, παρουσιάζοντας επί χάρτου τις θέσεις και τα συμπεράσματα ώστε να προκύψει η γενική εικόνα για τη σχετική γνώση. Συγχρόνως, η πρόσφατη ενεργοποίηση του Γραφείου Εναλίων Αρχαιοτήτων Κρήτης (Σεπτ. 21), το οποίο προβλεπόταν στον Οργανισμό του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, δημιουργεί μια νέα δυναμική στο χώρο η οποία αφορά, πέραν της καταγραφής της υπάρχουσας κατάστασης, και την ανάπτυξη νέων δράσεων στον τομέα της υποβρύχιας έρευνας στις ακτές και τα πελάγη του νησιού. Συνεπώς, η ανακοίνωση θα συμπεριλάβει το σχέδιο δράσης του φορέα και τα έως το Κρητολογικό Συνέδριο αποτελέσματα της έρευνας που θα έχει πραγματοποιηθεί. Βαλασία Ισαακίδου, Αντώνης Βασιλάκης Κτηνοτροφία και κατανάλωση ζώων στην ΠΜ Τρυπητή: Στοιχεία από τη ζωοαρχαιολογική μελέτη Σκοπός της ανακοίνωσης είναι να τονίσει τις δυνατότητες που παρέχει το σύνολο οστών ζώων που συλλέχθηκε στα πλαίσια της συστηματικής ανασκαφής του πρωτομινωικού οικισμού στην Τρυπητή, στη διερεύνηση του χαρακτήρα της εκμετάλλευσης και, κατά συνέπεια, του ρόλου των ζώων στην κοινωνία και οικονομία αυτής της μάλλον άγνωστης μέχρι τώρα γωνιάς της προϊστορικής Κρήτης. Παρά τις σημαντικές καταστροφές από λαθρανασκαφές, ένα στατιστικά χρήσιμο σύνολο (περίπου 8 καταγεγραμμένα οστά ολόκληρα και θραύσματα), σημαντικά μεγαλύτερο από άλλα ΠΜ σύνολα (π.χ. Μύρτος-Φούρνου Κορυφή, Σεντόνι Ζωνιανών, Ντέμπλα), αποκαλύπτει ομοιότητες αλλά και σημαντικές διαφορές με πρακτικές σε άλλες κλιματικές ζώνες του νησιού (π.χ. Βορειοκεντρική και Βορειοανατολική Κρήτη). Πιο συγκεκριμένα, παρότι όλα τα συνηθισμένα κατοικίδια (αγελάδες, γουρούνια, πρόβατα και κατσίκια) απαντούν στην Τρυπητή, οι αναλογίες τους είναι σημαντικά διαφορετικές από αυτές άλλων πρωτομινωικών συνόλων. Στην Τρυπητή τα αιγοπρόβατα αποτελούν το 8% των καταναλωθέντων κατοικίδιων, ενώ η αναλογία κατσικιών-προβάτων είναι 1,5:1. Προς το παρόν, η διαφορά μπορεί να αποδοθεί στη γεωμορφολογία, το ξηρότερο κλίμα της περιοχής και, κατά συνέπεια, τη δεσπόζουσα βλάστηση, που θα ευνοού- 115

18 σε περισσότερο την εκτροφή κατσικιών. Ενδιαφέρουσα είναι και η σχεδόν παντελής έλλειψη αγελάδων (,1%) από την οποία ίσως μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η καλλιέργεια (δηλ. το σκάψιμο των χωραφιών) γινόταν ως επί το πλείστον χειρωνακτικά, μία συνήθης πρακτική στο πρόσφατο παρελθόν στις πιο άγονες και βραχώδεις περιοχές της Κρήτης και άλλων περιοχών του νότιου Αιγαίου, που μαρτυρείται τόσο στη γραπτή και προφορική εθνογραφική παράδοση όσο και στα χρονικά ξένων περιηγητών. Συμπεράσματα για τις μεθόδους τεμαχισμού και τις μαγειρικές πρακτικές είναι δυσκολότερο να εξαχθούν, κυρίως λόγω της παρουσίας ιζημάτων που δυσχεραίνουν την παρατήρηση ιχνών κοπής. Είναι αξιοσημείωτο ωστόσο, ότι όπου ήταν δυνατόν να παρατηρηθούν, η μορφολογία των ιχνών μαρτυρεί τη χρήση μεταλλικών εργαλείων. Έτσι ενισχύεται η παρατήρηση και από άλλες θέσεις (π.χ., Κνωσό, Κεφάλα Πετρά), ότι ήδη από την ΠΜ περίοδο η χρήση μεταλλικών μαχαιριών ήταν διαδεδομένη, παρά την συνεχιζόμενη παραγωγή λεπίδων οψιανού, των οποίων η χρήση μάλλον εξειδικεύεται από την περίοδο αυτή, όπως φαίνεται και από την παρουσία τους σε ταφικά σύνολα. Ελισάβετ Μ. Καβουλάκη Το ανάκτορο της Κνωσού μετά τον Arur Evans. Συμβολή στην ιστορία της αναστήλωσης-αποκατάστασής του Στο ανάκτορο της Κνωσού δεσπόζουν σήμερα οι ευρείας κλίμακας αναστηλώσεις του ανασκαφέα του Α. Εvans, δίδοντας στον επισκέπτη την εικόνα του μνημείου, όπως πιθανόν αυτή είχε διαμορφωθεί πριν την καταστροφή του. Ωστόσο, δεν είναι πάντοτε σαφή τα αρχαιολογικά στοιχεία, στα οποία στηρίχθηκε η συγκεκριμένη αναστήλωση, ενώ σε πολλές περιπτώσεις δεν ξεχωρίζουν τα αρχαία κατάλοιπα από τις ίδιες τις επεμβάσεις. Άξιο παρατήρησης είναι το γεγονός ότι οι αποκαταστάσεις, οι οποίες συχνά είναι καθοριστικές για την εικόνα του ανακτόρου όπως αυτή διαμορφώνεται σήμερα, δεν έγιναν μόνο κατά τη διάρκεια των εργασιών αναστήλωσης του Α. Εvans. Στη συγκεκριμένη ανακοίνωση θα γίνει προσπάθεια να αναγνωριστούν, να διαφοροποιηθούν και να τεκμηριωθούν οι επεμβάσεις, που έγιναν σε συγκεκριμένους χώρους του μνημείου, ειδικά κατά τη δεκαετία του 15. Οι πληροφορίες που θα προκύψουν θα συμβάλουν στη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης εικόνας των διαφορετικών φάσεων αναστήλωσης-αποκατάστασης του ανακτόρου της Κνωσού. 11

19 Αθανασία Κάντα, Καλλιόπη Ε. Γκαλανάκη Στοιχεία μινωικής μνημειακής τοπογραφίας από τον Άη-Γιάννη Καπετανιανών του Δήμου Κόφινα Ο Άη Γιάννης, στα νότια παράλια του νομού Ηρακλείου, αποτελεί φυσικό λιμάνι προς το Λιβυκό Πέλαγος και οριοθετείται από δύο ρέματα (Ελιγιάς-Βόλακας) και δύο χερσονήσους ανατολικά και δυτικά (Πόντα, Πλάκα). Στην ανατολική μεγαλύτερη χερσόνησο, τη λεγόμενη Πόντα, στη συνεχιζόμενη σωστική ανασκαφή της ΚΓ ΕΠΚΑ αποκαλύπτεται τμήμα οικιστικής εγκατάστασης μινωικών χρόνων. Διάσπαρτες οικιστικές θέσεις, μινωικών επίσης χρόνων εντοπίζονται ανατολικά και βόρεια της χερσονήσου της Πόντας. Στη δυτική μικρότερη χερσόνησο, τη λεγόμενη Πλάκα, εντοπίστηκε δεύτερη εκτεταμένη οικιστική και λιμενική εγκατάσταση των μινωικών χρόνων, η συνέχεια της οποίας είναι ορατή υποθαλάσσια. Αποσπασματικοί τοίχοι και κυκλοτερές οικοδόμημα αδιευκρίνιστης προς το παρόν χρονολόγησης εντοπίζονται κατά μήκος του μικρότερου ρέματος (Βόλακας) που ορίζει την προαναφερθείσα εγκατάσταση στην Πλάκα από τα δυτικά. Ανατολικά της περιοχής του βυζαντινού μοναστηριού του Άη-Γιάννη, στη θέση Πευκόλακκος, εντοπίστηκε τέταρτη οικιστική εγκατάσταση μινωικών χρόνων. Αγγελική Καραγιάννη Χρονικές διαιρέσεις και οργάνωση στις πινακίδες της Γραμμικής Β από την Κνωσό και την Πύλο Το ζήτημα του «χρόνου» έχει απασχολήσει, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, μια εκτενή βιβλιογραφία και έχει αναδειχτεί ως αυτούσιο θέμα έρευνας σε πολλές ανθρωπολογικές, κοινωνιολογικές και εθνογραφικές μελέτες. Και στην Αρχαιολογία, όλο και περισσότερο αναγνωρίζονται οι θετικές προεκτάσεις μιας τέτοιας έρευνας, τόσο για τη μεθοδολογία της ίδιας της επιστήμης, όσο και για τα αποτελέσματα της θεωρίας και ερμηνείας. Όπως συχνά τονίζεται, η Αρχαιολογία έχει το πλεονέκτημα να μελετά στις μακροπρόθεσμες διαδικασίες και να αναλύει τις ανθρώπινες δραστηριότητες και τα αθροιστικά τους αποτελέσματα μέσα από τα υλικά τους κατάλοιπα σε μια χρονικά εκτεταμένη «μακροκλίμακα». Ωστόσο, πρόσφατα, αρχαιολογικές εργασίες έχουν καταδείξει την δυνατότητα της Αρχαιολογίας να διεισδύει και σε πιο βραχυπρόθεσμες διαδικασίες, να αναγνωρίζει δραστηριότητες μικρότερης χρονικής διάρκειας, ακόμα και ανθρώπινες βιογραφίες. Οι πήλινες πινακίδες της Γραμμικής Β, οι οποίες αποτελούσαν το εργαλείο της μυκηναϊκής γραφειοκρατίας κατά την τελευταία φάση της ΥΕΧ (περ π.χ.) προσφέρουν μια τέτοια δυνατότητα: αποδίδουν τη «σύντομη καθη- 11

20 μερινότητα» των ανακτορικών κέντρων και (ως ένα σημείο) των εξαρτημένων απά αυτά ατόμων, κοινωνικών ομάδων, και κοινοτήτων. Στα κείμενα της Γραμμικής Β καταγράφονται τα καθημερινά και εποχικά ενδιαφέροντα της ανακτορικής διοίκησης, η οποία οργάνωνε και κινητοποιούσε υλικούς και ιδεολογικούς «πόρους» μέσω του συντονισμού ποικίλων χρονικά λειτουργιών (π.χ. γεωργία, βιοτεχνίες, θρησκεία, κτλ.) για τη συντήρηση και στήριξη του πολιτικού και οικονομικού συστήματος των ανακτορικών κέντρων. Κι ενώ όλες εκείνες οι παραγωγικές δραστηριότητες και οικονομικές συναλλαγές που καταγράφονται στα πήλινα έγγραφα προφανώς υπόκειντο σε μια χρονική ακολουθία, ή ακόμα συντελούνταν σε συγκεκριμένες εποχές ή περιόδους του έτους, και ενώ είναι σαφές ότι υπήρχε ήδη ένα σύστημα διαιρέσεως του χρόνου σε μονάδες (έτος, μήνας), παρά ταύτα, οι αναφορές σε αυτές τις συγκεκριμένες χρονικές διαιρέσεις είναι μάλλον περιστασιακές ή ακόμα και κατ εξαίρεση. Από ό,τι φαίνεται, συγκεκριμένοι χρονικοί προσδιορισμοί συνδέονται σχεδόν αποκλειστικά με τριών ειδών διοικητικά έγγραφα (φορολογία, σιτηρέσια, θρησκεία), το καθένα από τα οποία μάλλον χρησιμοποιεί μια διαφορετική μονάδα χρονικής μέτρησης/διαίρεσης στην οργάνωση και καταγραφή των ανάλογων δραστηριοτήτων. Η παρούσα ανακοίνωση, παίρνοντας ως βάση τα παραπάνω, θα εξετάσει τις χρονικές διαιρέσεις που αναφέρονται στα κείμενα της Γραμμικής Β από την Κνωσό και την Πύλο, καθώς και τους λόγους για την επιλεκτική χρήση χρονικών αναφορών στη ανακτορική γραφειοκρατική διοίκηση. Νεκτάριος Καραδήμας Ο Arur Evans ἐπὶ τῷ ἔργῳ: Δημιουργώντας το τριμερές μινωικό χρονολογικό σύστημα ( ) Σκοπός της ανακοίνωσης είναι η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο ο Arur Evans συνέλαβε και δημιούργησε το τριμερές μινωικό χρονολογικό σύστημα για την Εποχή του Χαλκού στην Κρήτη (Πρώιμη Μέση Ύστερη Μινωική Εποχή) και το υπόλοιπο Αιγαίο. Θα εξεταστούν τα χρόνια από το 18, όταν δηλαδή ο ίδιος επισκέφτηκε για πρώτη φορά την Κρήτη, έως το 1, όταν δημοσίευσε την πραγματεία του Essai de classificatin des épques de la civilisatin minenne. Résumé d un discurs fait au cngrès d archélgie à Aènes. Το τριμερές μινωικό χρονολογικό σύστημα που πρότεινε ο Evans σε αυτήν την πραγματεία έγινε ευρέως αποδεκτό από όλους τους αρχαιολόγους, και χρησιμοποιείται σχεδόν απαρέγκλιτα μέχρι σήμερα. Εκείνο όμως που καταπλήσσει είναι ότι σε αυτήν τη βραχεία πραγματεία του, που δεν ξεπερνά σε έκταση τις 11 σελίδες, παρουσίασε στην πραγματικότητα μόνο τα συμπεράσματα της έρευνάς του, χωρίς να φανερώσει τον τρόπο, τον μηχανισμό μέσα από τον οποίο οδηγήθηκε στη χρονολογική αυτή κατασκευή. Ακόμα και αργότερα, με το magnus pus του The Palace f Mins, ο Evans δεν εξήγησε ποτέ ικανοποιητικά πώς κατέλη- 118

21 ξε σε αυτή την τριμερή διαίρεση, ποιες επιρροές δέχτηκε, ούτε πώς συνέλαβε τη σχετική ορολογία. Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να καταγράψει τη σκέψη του Evans και την εξέλιξή της στη δεκαετία 18-1, και να δείξει ποια θεωρητικά πρότυπα της εποχής τον επηρέασαν, και πώς ο ίδιος τα επεξεργάστηκε και τα προσάρμοσε αναλόγως στις αρχαιολογικές του προτάσεις. Με αυτόν τον τρόπο, θα μπορέσουμε να γνωρίσουμε καλύτερα τον μεγάλο Βρετανό πρωτεργάτη αρχαιολόγο, αλλά και να κατανοήσουμε πώς ο ίδιος δημιούργησε το τριμερές μινωικό χρονολογικό σύστημα. Σημαντική σε αυτήν την προσπάθεια είναι η συμβολή των αδημοσίευτων, πρωτολειακών χειρογράφων του αρχείου του, που φυλάσσεται στο Ashmlean Museum (Evans Αrchive). Ευθυμία Καράντζαλη «...δύναμις υψίστου επισκιάσει σοι»: Η σημασία των ευρημάτων ενός τάφου του πρώιμου 14ου αι. π.χ. στα Περβόλια Μαλίων Τα ευρήματα ενός τάφου που ερευνήθηκε το 15 από το Νικόλαο Πλάτωνα στα Περβόλια Μαλίων θα παρουσιαστούν στην ανακοίνωση αυτή. Θα σχολιαστούν τα αγγεία, τα οποία παρουσιάζουν ενδιαφέρον λόγω της πρώιμης χρονολόγησής τους. Το κάλυμμα μιας από τις λάρνακες του τάφου κοσμείται στο άκρο της δοκού «δια ανθρώπινης κεφαλής», όπως παρατηρεί ο ανασκαφέας. Το εύρημα θα σχολιαστεί, θα παρουσιαστεί σε σχέση με τυχόν άλλα παρόμοια παραδείγματα και θα γίνει προσπάθεια ερμηνείας του. Άρτεμις Καρναβά Νεοανακτορικά σφραγίσματα εγγράφων: Φύλαξη και αρχειοθέτηση Μια χαρακτηριστική και σχετικά πολυπληθής κατηγορία πήλινων σφραγισμάτων της Νεοανακτορικής περιόδου είναι τα σφραγίσματα εγγράφων (flat-based ndules/dcument ndules/päckchenplmben). Πρόκειται, κατά βάσιν, για μικρούς σβώλους πηλού με ένα ή περισσότερα αποτυπώματα σφραγίδων. Οι σβώλοι αυτοί φέρουν επίσης το αποτύπωμα ενός σχετικά επίπεδου κομματιού δέρματος, διπλωμένου και τυλιγμένου με κλωστή, γύρω από το οποίο είχε εναποτεθεί ο πηλός. Η γράφουσα αποδέχεται την ερευνητική πρόταση ότι τα μικρά κομμάτια δέρματος παραπέμπουν σε περγαμηνή που έφερε γραπτά μηνύματα και, άρα, επρόκειτο για έγγραφα, αγνώστου βεβαίως περιεχομένου. Σχετικά ευρήματα σφραγισμάτων έχουν συλλεχθεί από θέσεις της νεοανακτορικής Κρήτης (Ζάκρος, Γουρνιά, Μάλια, Κνωσός, Αγία Τριάδα, Σκλαβόκαμπος, Χανιά), σε συνδυασμό συνήθως με άλλους τύπους σφραγισμάτων και, κατά κα- 11

22 νόνα, ως τμήμα συνόλων που μπορούν να χαρακτηριστούν «αρχειακά». Το πιο πρόσφατο σχετικό εύρημα αποτελεί ένα σύνολο σφραγισμάτων από τον οικισμό του Ακρωτηρίου Θήρας. Ενόψει της μελέτης και δημοσίευσης από τη γράφουσα του συνόλου των σφραγισμάτων του Ακρωτηρίου, έγινε αυτοψία των σχετικών ευρημάτων από όλες τις προαναφερθείσες θέσεις της Κρήτης, που φυλάσσονται στα μουσεία του Ηρακλείου και των Χανίων. Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας, αυτά θα περιγραφούν και θα επιχειρηθεί να ερμηνευθούν οι ομοιότητες και οι διαφορές μεταξύ των αρχειακών εγγράφων των διαφόρων θέσεων της Κρήτης, καθώς και αυτών της Θήρας. Μαρία Κλάδου Βοοειδή στην Κρήτη την Εποχή του Χαλκού. Οικονομικές και συμβολικές διαστάσεις Από τα παλαιολιθικά σπήλαια της Νότιας Γαλλίας και της Κανταβρίας, έως νεολιθικούς οικισμούς όπως το Μουρεϋμπέτ στη Συρία και το Τσατάλ Χιουγιούκ στην Ανατολία, αλλά και στην Αίγυπτο και στην Κρήτη της Εποχής του Χαλκού, τα βοοειδή, άγρια και εξημερωμένα, είναι πανταχού παρόντα για τους ερευνητές: στα οστεολογικά ευρήματα συνηθέστατα κατάλοιπα καθημερινών και τελετουργικών δράσεων στην τέχνη, σε γραπτά τεκμήρια, σε μυθολογικές αφηγήσεις... Ο ταύρος είναι ένα από τα βασικά σημαίνοντα ένα αληθινό «σήμα κατατεθέν» του Μινωικού πολιτισμού: είτε πρόκειται για τον «αγριεμένο» ταύρο, π.χ. των σκηνών ταυροκαθαψίων, είτε για τον «νηφάλιο» ταύρο, με το διαπεραστικό βλέμμα από ορεία κρύσταλλο και φίλντισι, από το Μικρό Ανάκτορο στην Κνωσό, ή ακόμη και για τον θεϊκό ταύρο που ενώθηκε με την Πασιφάη στον μύθο, και τον Μινώταυρο, τον μηξιγενή καρπό της αφύσικης αυτής ένωσης Ποικίλες υποθέσεις έχουν διατυπωθεί για τον ταύρο στις κρητικές αρχαιολογικές του συνάφειες, στη βάση κυρίως των πολλών και ποικίλων απεικονίσεών του στην τέχνη: θεότητα, ιερό ή/και θυσιαστήριο ζώο, σύμβολο εξουσίας κ.ά. Τι γνωρίζουμε, όμως, πραγματικά για τη φυσική παρουσία του ταύρου και εν γένει των βοοειδών στην Κρήτη της ης και της 2ης χιλιετίας π.χ.; Στην ανακοίνωση παρουσιάζονται και συζητούνται, κατά το δυνατόν σφαιρικά και χωρίς πολλές ερμηνευτικές «προκαταλήψεις», ανασκαφικά και διεπιστημονικά δεδομένα που απαντούν σε μια σειρά εναλλακτικών αρχικών ερωτημάτων και φωτίζουν κάποιες οικονομικές και συμβολικές διαστάσεις των βοοειδών στην υπό μελέτη περιοχή και εποχή. Για τον σκοπό αυτό, συναξιολογούνται ενδείξεις από τα πολυάριθμα ζωοαρχαιολογικά τεκμήρια, που έχουν ανοίξει νέους ορίζοντες στις προσλήψεις μας για το θέμα, αλλά και συναφείς μαρτυρίες στις γραφές και στην τέχνη. 12