ΤΑ SOCIAL MEDIA ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑΣ & Μ.Μ.Ε. Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία ΤΑ SOCIAL MEDIA ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ Φοιτήτρια: ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ (ΑΕΜ: 88) Επιβλέπων καθηγητής: ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ Θεσσαλονίκη

2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην πλαίσια της μεταπτυχιακής αυτής εργασίας εξετάζουμε την περίπτωση της Αιγυπτιακής επανάστασης μέσα από την θεωρία της δικτυωμένης επικοινωνίας (networked communication) και την θεωρίας των πόρων για κινητοποίηση (resource mobilization theory). Επιχειρηματολογούμε σχετικά με την άνοδο της χρήσης των νέων μέσων στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Βορείου Αφρικής και παρουσιάζουμε τον ρόλο των social media στους παρακάτω τρεις άξονες: την διευκόλυνση της οργάνωσης του κινήματος, την διάδοση της πληροφόρησης εντός και εκτός της χώρας και την δημιουργία της συλλογικής ταυτότητας της επανάστασης. Για να φτάσουμε να επιβεβαιώσουμε το συμπέρασμά μας, πως δηλαδή τα νέα μέσα αποτέλεσαν επιταχυντή διεθνών εξελίξεων και κρίσιμο εργαλείο οργάνωσης σε ακτιβιστικό επίπεδο, περιγράφουμε στην κατάσταση στην Αίγυπτο, τους λόγους της επανάστασης, τα παραδοσιακά μέσα στα συντηρητικά καθεστώτα και την εκμετάλλευση των Social Media από τις αρχές ενώ παρουσιάζουμε και τα αποτελέσματα της σπασμωδικής από μεριάς του Αιγυπτιακού κράτους κίνησης να "κλείσουν" το διαδίκτυο. Ακόμη, εστιάζουμε στον ρόλο των Social Media στην διάχυση της πληροφορίας στο εξωτερικό και την διεθνή πολιτική πίεση που ασκήθηκε λόγω της χρήσης τους. Τέλος, και καθώς στους αρχικούς στόχους ήταν να ερευνήσουμε κατά πόσο το διαδίκτυο στην περίπτωση της Αιγύπτου οδηγεί σε μια εναλλακτική δημόσια σφαίρα, συμπεραίνουμε πως κάτι τέτοιο είναι εφικτό υπό προϋποθέσεις που δεν εξαρτώνται από την φύση του μέσου αλλά τη χρήση του ως εργαλείο από τον ίδιο τον πολίτη. ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ Αίγυπτος, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, Αραβική Άνοιξη, διαδίκτυο, επανάσταση, δημόσια σφαίρα. 2

3 ABSTRACT In the context of this master thesis we examine the case of the Egyptian revolution based on the theories of networked communication and resource mobilization. We argue about the rise in the use of new media in the Middle East and North Africa and present the role of social media in the following three areas: facilitating the organization of the movement, information dissemination within the country and abroad, as well as the creation of the revolution's collective identity. To confirm our conclusion, namely that the new media acted as an accelerator to the international developments and a crucial tool in the activists' organization level, we report on the situation in Egypt, the reasons that lead to the revolution, the role of traditional media in authoritarian regimes and the exploitation of Social Media from them especially in reference to the backlash results of the Egyptian regime to "shut down" the internet. Furthermore, we focused on the role of Social Media in disseminating information abroad and the international political pressure exerted due to their use. Finally, and in accordance with the initial goals of the paper, we investigate whether the internet in the Egyptian case leads to an alternative public sphere concluding that such a case is possible under conditions that do not depend on the very nature of the medium, but on its use as a tool by the citizen itself. KEYWORDS Arab Spring, revolution, social media, twitter, facebook, YouTube, public sphere, Habermas, Egypt, 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...5 ΜΕΡΟΣ Α - ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ - ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ & ΟΡΙΣΜΟΙ Μαζική Επικοινωνία...8 Το Διαδίκτυο ως Μαζικό Πολυμέσο...9 Σύγκριση Παραδοσιακών - Νέων Μέσων...12 WEB 2.0. και Νέες Κοινωνικές Αξίες...16 Τα Social Media και η Θεωρία της Διαδικτυακής Επικοινωνίας (Networked Communication Theory) και η Θεωρία των Πόρων Κινητοποίησης (Resource Mobilization Theory)...18 Η Απήχηση των Social Media...23 Διαδικτυακός Ακτιβισμός (Cyberactivism)...27 Δημοσιογραφία των Πολιτών (Citizen Journalism)...30 Δημόσια Σφαίρα...31 ΜΕΡΟΣ Β - ΤΑ SOCIAL MEDIA ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ - ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ Οι πραγματικοί λόγοι της επανάστασης...38 Η αφορμή: Ξεκινώντας από τους νέους...41 Ο ρόλος των Social Media στην δημιουργία κοινοτήτων και την οργάνωση κινημάτων στην Αίγυπτο...47 Τα παραδοσιακά μέσα στα συντηρητικά καθεστώτα και η εκμετάλλευση των Social media από τα αρχές...67 Όταν έπεσε το διαδίκτυο Εναλλακτικές μορφές αυτό-οργάνωσης...68 Ο ρόλος των Social Media στην διάχυση της πληροφορίας στο εξωτερικό...72 ΜΕΡΟΣ Γ' - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΣΦΑΙΡΑ...79 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Media are agents of change Einstein, 1979 Η κοινωνία της πληροφορίας παίζει σήμερα καταλυτικό ρόλο στον τρόπο που ζούμε, διασκεδάζουμε και εργαζόμαστε. Η χρήση προσωπικών υπολογιστών αρχικά, η αύξηση της προσβασιμότητας στην συνέχεια, η επικράτηση των social media και η χρήση των smartphones σήμερα, έχουν αλλάξει ριζικά το τοπίο της επικοινωνίας. Η πληροφορία απλώνεται πια μαζικότερα και το διαδίκτυο αποκτά ρόλο εργαλείου εκδημοκρατισμού της κοινωνίας. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να ερευνηθεί κατά πόσο η δεδομένη αύξηση της χρήσης των social media στις χώρες της Αραβικής Άνοιξης και ειδικότερα στην Αίγυπτο επηρέασε την πορεία μιας "επανάστασης", τις δομές της και την διάχυσή της. Ο όρος "επανάσταση" θα χρησιμοποιηθεί στα πλαίσια της παρούσας εργασίας εναλλακτικά με τους όρους "εξέγερση" και "αναταραχή" ανάλογα με τη συλλογική αφήγηση στην οποία αναφερόμαστε. Για άλλους αποτέλεσε απλές αναταραχές και για άλλους μια επανάσταση. Σκοπός μας δεν είναι να πάρουμε θέση υπέρ ή κατά της επανάστασης αλλά να ερευνήσουμε εάν τα social media στην Αίγυπτο και τις χώρες της Αραβικής Άνοιξης, επηρέασαν την πορεία των εξελίξεων αυτών, εάν τις ανατροφοδότησαν και αν τελικά μπορούν να αποτελέσουν μια εναλλακτική δημόσια σφαίρα διαβούλευσης, έναν μοχλό πίεσης προς την (εκάστοτε) εξουσία. Η επιλογή του θέματος έγινε με αφορμή αφενός τις πλείστες έρευνες και μελέτες που δημοσιεύθηκαν προσφάτως σχετικά με το θέμα και αφετέρου λόγω προσωπικού ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος σε θέματα που συνδυάζουν τις διεθνείς πολιτικές σχέσεις με τον χώρο της επικοινωνίας. Πιστεύοντας ειλικρινά πως τα social media, με τα καινοτόμα επικοινωνιακά χαρακτηριστικά τους, μπορούν να αποτελέσουν εργαλείο για την αλλαγή της κοινωνίας, ίσως το καλύτερο παράδειγμα για να αποδειχθεί η επιρροή τους, να είναι τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στην Μέση Ανατολή και την Βόρειο Αφρική, αποδεικνύοντας έτσι την δυναμική που αναπτύσσεται στον χώρο αυτόν σε σχέση με την επικοινωνία. Το θέμα που πραγματευόμαστε ωστόσο, είναι πολύ μεγαλύτερο από τα όρια μιας πτυχιακής 5

6 εργασίας και ο διάλογος σχετικά με αυτό είναι ακόμη πολύ ζωντανός και εξελίσσεται διαρκώς, με νέα δεδομένα να αντιπαρατίθενται και από τις δύο όψεις του νομίσματος. Γι'αυτό και θα προσπαθήσουμε να καλύψουμε το θέμα πολύπλευρα αλλά και στοχευμένα επιλέγοντας ως υπόβαθρο μας θεωρίες που ίσως βοηθήσουν να απαντήσουμε στο ερευνητικό μας ερώτημα ευκολότερα. Η βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε αποτελείται από βιβλία, μελέτες, άρθρα, δοκίμια και πρακτικά συνεδρίων που δημοσιεύθηκαν και πριν αλλά περισσότερο μετά την επανάσταση. Σκοπός της εργασίας δεν είναι να αναλυθεί κατά πόσο αυτό που ονομάζουμε χάριν ευκολίας «επανάσταση» συνετέλεσε στην βελτίωση της ποιότητας ζωής των Αιγυπτίων ή πόσο σημαντικές ήταν οι αλλαγές που επήλθαν (αν υπήρξαν) στην πολιτική ζωή μετά από αυτήν. Το βλέμμα μας είναι πρωτίστως στραμμένο στον ρόλο των social media ως συνεργατικών δικτύων που λειτούργησαν ως διευκολυντές ή και καταλύτες στην οργάνωση ομάδων και στον ρόλο τους ως μια εναλλακτική ενημερωτική σφαίρα για τους λαούς που ζουν υπό την κυριαρχία αυταρχικών καθεστώτων. Η προσπάθεια αφορά επίσης στην αξιολόγηση των social media ως επιταχυντή διεθνών εξελίξεων που μεταφέρουν ειδήσεις και παλμό σε διεθνές επίπεδο σε σημείο που να αποτελέσουν μοχλό πίεσης προς το υφιστάμενο status quo χωρίς αυτό να σημαίνει πως ως «μέσο χωρίς πρόσημο» δεν έχουν εξυπηρετήσει και τα αντίθετα συμφέροντα. Θα ξεκινήσουμε ορίζοντας την σύγχρονη μαζική επικοινωνία με έμφαση στο σύγχρονο "πολυμέσο" του διαδικτύου και την δημοκρατική του υπεροχή σε σχέση με τα παραδοσιακά μέσα, για να περάσουμε σε κάποια στατιστικά που επιβεβαιώνουν την απήχηση που έχουν τα social media σήμερα. Η έλευση του Web 2.0 και προσφάτως του Web 3.0 έφερε στο προσκήνιο νέα συνεργατικά εργαλεία που βρίσκονται σε απόλυτο συσχετισμό με τα όσα προσπαθούμε να αποδείξουμε. Θα συνεχίσουμε αναλύοντας το θεωρητικό υπόβαθρο στο οποίο βασίζεται η αξιολόγηση των social media ως σφαίρα εναλλακτικής διαβούλευσης και εργαλείου αυτοοργάνωσης ομάδων στην περίπτωση της Αιγύπτου. Θα βασιστούμε κυρίως στην θεωρία της "διαδικτυακής επικοινωνίας" (Networked communication theory) του Ισπανού κοινωνιολόγου που ειδικεύεται στην παγκοσμιοποίηση, την κοινωνία της πληροφορίας και την επικοινωνία, Manuel 6

7 Castells, και στην θεωρία που μας υπενθυμίζουν οι Eltantawy & Wiest που αφορά τους πόρους που απαιτούνται για την δημιουργία μιας επανάστασης (resource mobilization theory). Σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση των απόψεών μας θα παίξουν και τα άρθρα του Malcolm Gladwell που αναζωπύρωσαν την αντιπαράθεση ως προς το εάν τα social media «ευθύνονται» η όχι για την αυτό-οργάνωση των ομάδων αυτών, και τέλος η έννοια του «Διαδικτυακού Ακτιβισμού» (Cyberactivism), που παίζουν καταλυτικό ρόλο για να κατανοήσουμε καλύτερα τις δυναμικές που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο της Αιγυπτιακής Αραβικής Άνοιξης, που -ίσως κατ ευφημισμό- ονομάστηκε και ως «Facebook revolution». Για να μπορέσουμε να καταλήξουμε στο εάν όντως τα social media "ευθύνονται" για μια εναλλακτική δημόσια σφαίρα, θα ανατρέξουμε στον αρχικό ορισμό της από τον Habermas ώστε στα συμπεράσματά μας να φανερωθεί το που τοποθετούνται τα social media σε σχέση με αυτήν. Ακόμη, θα αναλυθούν εν συντομία τα βασικά χαρακτηριστικά των social media που αφορούν την παρούσα μελέτη, ιδιαίτερα σε σχέση με τα παραδοσιακά μέσα, ενώ θα αναφερθούμε και στο φαινόμενο της «δημοσιογραφίας των πολιτών» (citizen journalism) που κυριάρχησε ως μορφή μετάδοσης ειδήσεων στην Αιγυπτιακή περίπτωση. Τέλος, τα social media δεν αποτέλεσαν μόνο εργαλείο συνεργατικότητας αλλά και ρυθμιστής της διεθνούς ατζέντας (agenda setting), πτυχή που δεν μπορούμε να παραβλέψουμε καθώς σχετίζεται άμεσα με το αντικείμενο της εργασίας. Το παράδειγμα της Αιγύπτου θα συμπεριλάβει δεδομένα και στατιστικές για τους πραγματικούς λόγους της επανάστασης και το προφίλ των συμμετεχόντων, και θα κινηθεί γύρω από τρεις άξονες: τον ρόλο των social media στην οργάνωση των κινημάτων, τον ρόλο τους στην δημιουργία κοινοτήτων, την σχέση τους με τα καθεστώτα και τα παραδοσιακά μέσα της περιοχής και την διάχυση πληροφορίας στο εξωτερικό και το εσωτερικό της χώρας. Τέλος, επιβεβαιώνοντας την αρχική μας υπόθεση, τολμούμε να εικάσουμε το πώς θα εξελισσόταν η "Αραβική Άνοιξη" και αν φυσικά θα είχε συμβεί χωρίς την συμβολή των social media. Θα επιχειρήσουμε ακόμη, να εκφέρουμε γνώμη και ως προς το εάν μπορούν να βοηθήσουν και στην ανασύσταση ενός κράτους, στην σύγχρονη πολιτική ατζέντα. 7

8 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ Μαζική Επικοινωνία Η τεχνολογία της εκτύπωσης δημιούργησε το κοινό. Η ηλεκτρική τις μάζες. Marshall McLuhan, The medium is the massage, 1967 Η έλευση των νέων τεχνολογιών, όπως προφητικά τις είχε ερμηνεύσει ο McLuhan, το 1967, στην εικονογραφημένη έκδοση του "Τhe medium is the massage", αναδιοργάνωσαν όλες τις πτυχές της ζωής μας ενώ άλλαξαν δραματικά τις σχέσεις με τους γύρω μας. «Οι κοινωνίες μεταμορφώνονται περισσότερο από τα μέσα που χρησιμοποιεί παρά από το περιεχόμενο τους» (McLuhan, 1967). Ας ξεκινήσουμε όμως από την μαζική κουλτούρα ως τάση που αναδείχθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 20. Προϋπόθεση της ύπαρξης της ήταν η τεχνολογική εξέλιξη και τα ηλεκτρονικά μέσα. Διαδόθηκε από αυτά και προάχθηκε σε ένα παγκόσμιο κοινό που δεν περιορίζεται από γεωγραφικά ή πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας σύμφωνα με τον ορισμό του Walker είναι «συγκεκριμένα σύγχρονα συστήματα επικοινωνίας και διανομής περιεχομένου, τα οποία λειτουργούν ως «μεσολαβητές» ανάμεσα σε σχετικά μικρές, εξειδικευμένες ομάδες παραγωγών και σε πολύ μεγάλους αριθμούς καταναλωτών και πολιτιστικών αγαθών» (2010). Σε αυτά περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων και το διαδίκτυο φυσικά, αν και θα μπορούσαμε να πούμε πως έχει καταφέρει να αποτελεί πλέον μια ξεχωριστή περίπτωση μέσου και ως τέτοιο θα το αντιμετωπίσουμε και παρακάτω. Τα μαζικά μέσα επικοινωνίας παράγουν πληροφόρηση χαμηλού κόστους, σε άφθονες ποσότητες, ευρείας διάθεσης και ταχύτατης διανομής. Θα μπορούσαμε να πούμε πως μέσω της τεχνολογίας και της μηχανικής αναπαραγωγής, θα μπορούσε θεωρητικά να επιτευχτεί ένας πρωτοφανής εκδημοκρατισμός της πρόσβασης στην πληροφορία. Τα μαζικά μέσα ως οχήματα μεταφοράς πληροφοριών μπορούν να μεταδώσουν δείγματα κουλτούρας κάθε επιπέδου, ωστόσο επειδή είναι σχεδιασμένα έτσι ώστε να απευθύνονται σε όσο το δυνατό μεγαλύτερο κοινό, η επιτυχία τους μετριέται με ποσοτικές και όχι ποιοτικές παραμέτρους. (Walker, 2010) 8

9 Όταν αναφερόμαστε λοιπόν, στα "μέσα μαζικής επικοινωνίας", εννοούμε ένα σύνολο οργανισμών και προϊόντων τα οποία έχουν τον ρόλο της μετάδοσης, μέσω των κατάλληλων τεχνικών μέσων, της πληροφορίας και των διαφόρων συμβολικών μορφών στη μάζα ή στο κοινό, διαφορετικό κατά περίσταση. Μεταδίδουν κάποια ιδεολογία, κάποιες αξίες και πρότυπα τα οποία αντικατοπτρίζουν την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων (status quo). Τέτοια μπορούν να θεωρηθούν τα βιβλία, τα περιοδικά, οι εφημερίδες, η τηλεόραση κ.α., τα οποία λειτουργούν κάτω από την γενική έννοια της μαζικής επικοινωνίας. Αποτελούν ένα σύνολο αναπαραστάσεων (που συντίθεται από έννοιες, ορισμούς, ιδέες, αντιλήψεις, αναλύσεις, απόψεις) και που ανταποκρίνεται στο πολιτικό-οικονομικό σύστημα το οποίο επικρατεί. Ο όρος "μαζική επικοινωνία" προσδίδει περισσότερο την εικόνα ότι ένα συγκεκριμένο προϊόν προσφέρεται σε πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι μπορεί να θεωρούνται παθητικοί δέκτες και να αποτελούν ένα αδιαφοροποίητο και ομοιογενές πλήθος (Thompson, 1995). Η αποστολή των μηνυμάτων στη μαζική επικοινωνία ήταν μέχρι σήμερα προνόμιο επαγγελματιών των κλάδων της δημοσιογραφίας και της ψυχαγωγίας που απασχολούνται από τους οργανισμούς των ΜΜΕ, είτε από άλλους (π.χ. διαφημιστές, καλλιτέχνες και πολιτικοί) που επιλέγονται από τους επικοινωνιακούς οργανισμούς. Το συμβολικό περιεχόμενο ή «μήνυμα» που μεταδίδεται στη μαζική επικοινωνία συχνά «κατασκευάζεται» με τυποποιημένους τρόπους (μαζική παραγωγή), αντί αυτό να είναι μοναδικό, δημιουργικό ή απρόβλεπτο. Σε γενικές γραμμές, τα χαρακτηριστικά αυτά φέρνουν στο μυαλό μας την τηλεόραση και το ραδιόφωνο, τα κατεξοχήν παραδοσιακά μέσα. Μαζικό μέσο ωστόσο θεωρείται και το διαδίκτυο με τις δικές του ιδιαιτερότητες σε σχέση με τα παραδοσιακά μέσα. Το διαδίκτυο, προσφιλές στη νεολαία μέσο, αποκτά στην εποχή μας μια δυναμική πολυμέσου όπως θα δούμε στην ακριβώς επόμενη ενότητα. Το Διαδίκτυο ως Μαζικό Πολυμέσο Για το διαδίκτυο λοιπόν, ισχύουν όλα όσα αφορούν και τα λοιπά μαζικά μέσα που αναφέραμε στη προηγούμενη ενότητα, προστίθεται όμως ένα ακόμη χαρακτηριστικό που το καθιστά μοναδικό -έως τώρα- στο είδος του: ο μοναδικός χαρακτήρας του ως πολυμέσου. Ως πολυμέσο ορίζεται όχι απλά ο συνδυασμός πολλών μέσων αλλά ο 9

10 συνδυασμός λειτουργιών σε τεχνολογικό, ψυχολογικό και κοινωνικό επίπεδο. Σύμφωνα με τον Φάρο (2002) στο άρθρο του «Προσεγγίζοντας τα πολυμέσα», η πιο απλοποιημένη εκδοχή της εικόνας των πολυμέσων συνοψίζεται στον συνδυασμό των επικοινωνιακών δυνατοτήτων της τηλεόρασης με τη δυνατότητα της αμφίδρομης σχέσης που προσφέρει ο υπολογιστής. Ήδη από τα μέσα του 20 ου αιώνα, έχει ανατραπεί η αντίληψη πως τα μέσα είναι απλά φορείς μηνυμάτων ενώ τους αποδίδεται η ικανότητα να καθορίζουν τη μορφή, την ποιότητα και τις συνθήκες πληροφόρησης και πρόσληψης. Χαρακτηριστικό των πολυμέσων είναι η δυνατότητα διάδρασης με το κοινό, η αμφίδρομη επικοινωνία. Πρόκειται για ένα χαρακτηριστικό που προσφέρει το διαδίκτυο και πιο πρόσφατα ακόμη, η αμφίδρομη ψηφιακή τηλεόραση. Η γενιά μας ανήκει στη δεύτερη φάση της «επανάστασης» του διαδικτύου, του Web 2.0 με την απόσταση μεταξύ των φάσεων Web 1.0 και Web 2.0 να χαρακτηρίζεται από τις ιδιότητες που έφεραν στο διαδίκτυο οι δύο αυτές φάσεις 1. Η μεν πρώτη έκδοση έφερε τις αρχές της δημοσιότητας και της πρόσβασης στο κοινό ενώ η δεύτερη, που εδραιώθηκε με τη ψηφιακή συνθήκη, την συμμετοχή και τη δημιουργικότητα των μη δημιουργών, όπως μας λέει ο Πασχαλίδης στο συλλογικό έργο "Ψηφιακά Μέσα. Ο πολιτισμός του ήχου και του θεάματος" (Πασχαλίδης, 438:2010). Βασικά χαρακτηριστικά της ψηφιακής κουλτούρας όπως η διαδραστικότητα, η συμμετοχικότητα, η δημιουργικότητα και η συλλογική νοημοσύνη, εξωθούν τις πολιτιστικές βιομηχανίες όπως και αυτήν της μόδας, να προσφέρουν νέου τύπου υπηρεσίες, πρακτικές και προϊόντα. Το διαδίκτυο όμως είναι το υπέρτατο πολυμέσο και για έναν ακόμη λόγο: Η ψυχολογική διάσταση του εικονικού χώρου θεωρείται στη σύγχρονη εποχή ένας χώρος πιο προσωπικός και από το σπίτι του καθενός. Ο κάθε χρήστης έχει δημιουργήσει τις δικές του διαδικασίες, τη δική του χωροταξία μέσα στον υπολογιστή (Φάρος, 155:2002). Η δύναμη που έχει αποκτήσει το πολύ-μέσο αυτό, ώστε να επηρεάσει το άτομο, φανερώνεται από τα επίπεδα στα οποία ασκείται η διάδραση: το διαδίκτυο απευθύνεται σε σχεδόν όλες τις αισθήσεις του ατόμου. Το εμπλουτισμένο περιεχόμενο που επιτρέπει το YouTube για παράδειγμα, το καθιστά μια από τις πιο 1 Οι δε νεότεροι, βιώνουν ήδη πια την τρίτη φάση του ρεύματος, το Web

11 "εκρηκτικές μορφές" social media όπως το χαρακτηρίζει ο Lindsey (2013) καθώς υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα στο να αναφέρει κάποιος κάτι στο twitter, στο να λέει πως αισθάνεται για αυτό στο Facebook και στο να το μεταδίδει αυτούσιο σε βίντεο. Με την εξέλιξη των μέσων επικοινωνίας, από το ραδιόφωνο μέχρι τον ηλεκτρονικό υπολογιστή και το «i-pad», εξελίχθηκε και διαμορφώθηκε και η ατομική και κοινωνική συνείδηση. Η διάδοση και χρήση πληροφοριών άνοιξε το δρόμο για την ελευθερία της επιλογής, η οποία με τη σειρά της μετατράπηκε σε ανάγκη και σήμερα πλέον αποτελεί για πολλούς εξάρτηση μια εξάρτηση, η οποία εγείρει πολλά ιδεολογικά και ηθικά ερωτήματα, ιδιαίτερα για τις μικρότερες ηλικιακές ομάδες. Στο ίδιο πλαίσιο, τα μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας έχουν αποδείξει ότι εξελίσσονται παράλληλα με τις κοινωνικές και τεχνολογικές προόδους που ανά περιόδους έχουν επιτελεστεί σε παγκόσμια κλίμακα και κατάφεραν να μεταβάλλουν την μετάδοση της πληροφορίας από μονοδρομική στη περίπτωση της τηλεόρασης, στην διαδραστικότητα των social media και των social networks. «Το διαδίκτυο χαρακτηρίζεται από παράλληλη ύπαρξη υψηλής ποικιλομορφίας αλλά και πληθωριστικής αναπαραγωγής περιεχομένου. Καθημερινά παρατηρείται αύξηση των ιστοσελίδων με ενημερωτικό χαρακτήρα ενώ η τηλεόραση και η έντυπη δημοσιογραφία άρχισαν να χάνουν το κύρος και τη δύναμη που είχαν παλαιότερα, με αποτέλεσμα να παίρνει τη σκυτάλη η διαδικτυακή ενημέρωση» (Σμυρναίος, 2011). Η ενημέρωση είναι ως επί το πλείστον δωρεάν, ενώ ο χρήστης μπορεί να επιλέγει το πότε θα δέχεται την πληροφορία και από ποιον θα την λαμβάνει. Το διαδίκτυο επίσης δίνει τη δυνατότητα για γενικευμένη ανωνυμία (ιστολόγια, σχόλια, πηγές όπως Wikileaks). Συνέπεια των παραπάνω είναι να γίνεται αναδιάρθρωση των προτιμήσεων του κοινού και έτσι τα παραδοσιακά ΜΜΕ να χάνουν την πρωτοκαθεδρία (Σμυρναίος, 2011). Σύμφωνα με έναν συμπυκνωμένο ορισμό που περιλαμβάνεται στο λήμμα "διαδίκτυο" της Wikipedia, "η επικοινωνία μέσω του Διαδικτύου καθίσταται άμεση και αμφίδρομη, καθώς δίνεται η δυνατότητα σε κάθε χρήστη ηλεκτρονικού υπολογιστή συνδεδεμένου στο Διαδίκτυο, να πληροφορηθεί αλλά και να πληροφορήσει 11

12 ανταλλάσσοντας απόψεις" 2. Πλέον υπάρχει η δυνατότητα ο χρήστης να μπει στον ρόλο του δημιουργού της είδησης αλλά και τους ακροατή-λήπτη της πληροφορίας. "Οι χρήστες αποκτούν ολοένα και περισσότερο την ιδιότητα του παγκόσμιου πολίτη, καθώς δίνεται η δυνατότητα της πρόσβασης και της επιλογής μεγάλου όγκου πληροφοριών, ενώ ο κάθε χρήστης μπορεί εάν το επιθυμεί να δημιουργήσει ο ίδιος την πληροφορία ανά πάσα στιγμή" Το πιο τρανταχτό παράδειγμα της επίδρασης αυτής είναι τα blogs, όπου μπορεί κανείς να εκφέρει απόψεις και να σχολιάσει γεγονότα πάσης φύσεως. Η είδηση στο διαδίκτυο είναι σύντομη, αλλά παραπέμπει με υπερσυνδέσμους σε άλλες ιστοσελίδες, βοηθώντας τον χρήστη να επιλέξει την είδηση και να δομήσει ο ίδιος το περιεχόμενο που τον ενδιαφέρει, περιπλανώμενος στο δικό του χρόνο (Παπάνης, 2011). Η είδηση είναι ζωντανή και η πληροφορία αποτελεί αφορμή για περαιτέρω επικοινωνία, διατύπωση γνώμης δημιουργώντας αλληλεπίδραση με άλλους χρήστες. Τρανταχτό παράδειγμα αλληλεπίδρασης μεταξύ των χρηστών του διαδικτύου, αποτελούν οι εξεγέρσεις στον Aραβικό κόσμο τον Δεκέμβριο του 2010 ακολουθούμενες από ένα ντόμινο εξελίξεων, τις οποίες θα αναλύσουμε στην συνέχεια, καθώς και ακόμη πιο κοντά μας, το κίνημα των «αγανακτισμένων» σε Ευρώπη και Ελλάδα. Σύγκριση Παραδοσιακών - Νέων Μέσων Αναμφισβήτητα, έχουμε εισέλθει σε μια νέα εποχή για το περιβάλλον των Μέσων. Οι πολίτες σιγά-σιγά αποστρέφονται τα παραδοσιακά Μέσα για την ενημέρωσή τους, ζητούν όλο και περισσότερο να γίνουν μέρος της παραγωγικής διαδικασίας. Τη δυνατότητα αυτή την παρέχει η ευελιξία του διαδικτύου, επεμβαίνοντας σε ζητήματα δημοκρατίας, ενημέρωσης και ανάδειξης της προσωπικής γνώμης. Είναι άλλωστε γνωστό ότι «η φωνή ενός άγνωστου blogger μπορεί να ακουστεί σε χιλιάδες χρήστες, δυνατότητα, που στα ΜΜΕ πληρώνεται ακριβά. Το διαδίκτυο εγγυάται ότι αυτή η φωνή 2 Wikipedia, λήμμα "διαδίκτυο", 84%CF%85%CE%BF, τελ. προσπέλαση: 20/6/14 12

13 έχει ίση αξία, ειδικά αν συνδεθεί με τους κεντρικούς πόλους του παγκόσμιου ιστού» (Παπάνης, 2011). Καθώς τα ΜΜΕ συνιστούν τομή, τόσο παγκόσμια όσο και τοπικά, το διαδίκτυο έρχεται να καταστήσει τα γεωγραφικά σύνορα ασαφή και ελαστικά. Επιπλέον, η δομή του διαδικτύου έχει την δυνατότητα να ορίσει εκ νέου την επικοινωνία και αυτό γιατί αποτελεί ένα μαζικό μέσο που εμπεριέχει πολλές μορφές επικοινωνίας. Το χαρακτηριστικό αυτό έρχεται σε αντίθεση με τις ιδιότητες της τηλεόρασης που βασίζεται στην απόσταση που χωρίζει τους παραγωγούς με τους αποδέκτες θεατές, δημιουργώντας την λεγόμενη «τηλεοπτική ορατότητα» (Thompson,1995). Το διαδίκτυο έρχεται να μειώσει τις αποστάσεις αλλά και τον τρόπο συνδιαλλαγής και επικοινωνίας πομπού δέκτη, αλλάζοντας τις ισορροπίες. Η ισότιμη συνδιαλλαγή έγκειται τόσο στη δυνατότητα παραγωγής πληροφοριών όσο και αμφίδρομης επικοινωνίας. Η συνθήκη της ηλεκτρονικής διαμεσολαβημένης επικοινωνίας, όχι μόνο δίνει άλλο νόημα στη «τηλεοπτική ορατότητα», αλλά αναδιαμορφώνει και την αναλογία εξουσίας αφού το κοινό εγκαταλείπει τον παθητικό και ανενεργό ρόλο του και αποκτά ενεργητικό ρόλο μέσα από τις δυνατότητες που δίνει τα διαδίκτυο: α) απόρριψης της πληροφορίας (μέσα από τεχνικές μεθόδους φιλτραρίσματος των s ή της πρόσβασης σε ιστοσελίδες, β) αποδοχής και αναζήτησης της, γ) απόφασης και παραπέρα διακίνησης και διαβίβασης της σε άλλους (sharing) (Βουλγαρέλλη, 2011). Αποκτούν έτσι τον ίδιο ρόλο κατά κάποιον τρόπο- με τους δημοσιογράφους, όταν οι τελευταίοι πρέπει να επιλέξουν την ημερήσια θεματολογία των ειδήσεων (agenda setting). Δεν είναι τυχαίο ότι σήμερα τα παραδοσιακά ΜΜΕ προσφεύγουν στο διαδίκτυο προκειμένου να διατηρήσουν και να υπερασπίσουν τα προνόμια τους (Βουλγαρέλλη, 2011). Τίθενται πλέον ακόμη και ζητήματα ανταγωνισμού μεταξύ των παραδοσιακών και των νέων μέσων αφού πλέον ένας πολύ μεγάλος όγκος πληροφοριών διακινείται μέσα από κόμβους «εναλλακτικής πληροφόρησης» διεκδικώντας κομμάτι από την "πίτα" της μετάδοσης ειδήσεων. Ακόμη, το διαδίκτυο προσφέρει ενημέρωση είτε με την μορφή ειδήσεων, είτε με την μεταφορά ακατέργαστων πληροφοριών σε πραγματικό χρόνο και σε παγκόσμια κλίμακα. Οι ακατέργαστες αυτές πληροφορίες παίζουν σημαντικό ρόλο σε καταστάσεις όπου αναζητείται άμεσα ενημέρωση και είτε τα παραδοσιακά μέσα δεν μπορούν να 13

14 βρίσκονται για πρακτικούς λόγους αλλά και επειδή πλέον ο κόσμος ζητά μια περισσότερο προσωπική μαρτυρία παρά μια είδηση σχετική με το γεγονός 3. Όταν δε το γεγονός είναι της κλίμακας που εξετάζουμε και αφορά σε πολιτικές ανατροπές, όπου βίαια επεισόδια διαδραματίζονται και η ατμόσφαιρα είναι τεταμένη, η ζωντανή μετάδοση των γεγονότων μέσω διαδικτύου είναι φυσικό να κερδίζει έδαφος. Ο χρήστης που είναι ταυτόχρονα και πομπός και δέκτης έχει την δυνατότητα να μεταδώσει ανά πάσα στιγμή τη συμβαίνει, αυτό να καταγραφεί στο διαδίκτυο και ο λήπτης να λάβει την πληροφορία όποτε αυτός επιθυμεί, είτε σε ζωντανή μετάδοση, είτε να ανατρέξει σε αυτήν αργότερα. Το επικοινωνιακό παιχνίδι παίζεται πλέον με άλλους όρους. Αλλά και στο σημαντικό κομμάτι της θεματολογίας, το διαδίκτυο δίνει την δυνατότητα ακόμα (και κυρίως) στους ακτιβιστές να φέρουν στο κέντρο της προσοχής ζητήματα που δεν προβάλλονται από τα ΜΜΕ (Βουλγαρέλλη, 2011). Αν συγκρίνουμε την δύναμη επιρροής και κινητοποίησης (ή το αντίθετο) που έχει η διακίνηση μιας είδησης από τα ΜΜΕ στο κοινό, στη νέα πραγματικότητα που του επιτρέπει την συμμετοχή στη δημόσια μεταφορά και δημιουργία θεματολογίας, βλέπουμε την ιδιαίτερη σημασία που αποκτούν τα νέα μέσα στη δημόσια σφαίρα. Κάτι τέτοιο δεν σημαίνει πως ως χρήστες του διαδικτύου, δεν βρισκόμαστε συχνά αντιμέτωποι με την παραπληροφόρηση ή την προπαγάνδα. Η κάθε πληροφορία μπορεί να διασταυρωθεί ως προς την εγκυρότητας της από τους χρήστες, "ακόμα και όταν το ίδιο το διαδίκτυο θελήσει να δημιουργήσει στρατηγικές εντύπωσης της αξιοπιστίας των πληροφοριών" (Βουλγαρέλλη, 2011). Το "ξεκαθάρισμα" μιας ψευδούς πληροφορίας επαφίεται στην εμπειρία των χρηστών, όπως άλλωστε συμβαίνει και με οποιαδήποτε πληροφορία δεχόμαστε. Ίσως στην περίπτωση των νέων μέσων να καθίσταται ακόμη πιο εύκολη η διασταύρωση πληροφοριών ή και ο διαξιφισμός πάνω σε ζητήματα αμφιλεγόμενα, καθώς υπάρχει η δυνατότητα του σχολιασμού, της κοινής χρήσης, διαπραγμάτευσης και συμμετοχής σε ένα είδος δημοσίου debate. Με τις εξελίξεις να προκαλούν ραγδαίες αλλαγές στην αγορά επικοινωνίας και τους εμπλεκόμενους να επιδιώκουν να επαναπροσδιορίσουν τον επικοινωνιακό αλλά 3 Για την δημοσιογραφία των πολιτών, θα μιλήσουμε εκτενέστερα σε παρακάτω ενότητα. 14

15 και διαφημιστικό ρόλο των ΜΜΕ. Εφόσον η διαφήμιση αποτελεί το 60% των συνολικών εσόδων των ΜΜΕ είναι εύλογο να μιλάμε για παρεμβολή στην ελευθερία του τύπου αφού ο βαθμός της ανεξαρτησίας τους έγκειται στην οικονομική αυτονομία. Αντίθετα στο διαδίκτυο, η παραγωγή περιεχομένου πληροφόρησης, η δημιουργία ιστοχώρου, οι τεχνικές υποδομές, δεν απαιτούν σημαντικά ποσά. Οι ευρείες μάζες επίσης καθιστούν το μέσο αδύνατο προς ιδιοποίηση από κανέναν. Η ανεξαρτητοποίηση του διαδικτύου από οικονομικά συμφέροντα δομείται στο βαθμό που οι χρήστες συμμετέχουν και δρουν. Άλλωστε οι μελετητές τοποθετούν την τεχνολογία (που περικλείει και το διαδίκτυο) μέσα σε ευρύτερα συστήματα τα οποία είναι πέρα από τα όρια της οικονομικής σφαίρας μιας χώρας (Βουλγαρέλλη, 2011). Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε πως η ισορροπία έχει αλλάξει και η επίφαση πληροφόρησης και διαμόρφωσης γνώμης που παρείχαν τα κλασικά ΜΜΕ και συμμετοχικής δημοκρατίας στα κοινά δεν πείθει το κοινό. Το διαδίκτυο έρχεται να αποτυπώσει άλλους ορισμούς στη κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας, της συλλογικής ταυτότητας, της συμμετοχικής δημοκρατίας, της αυτοδιάθεσης στη πληροφόρηση, στη διατύπωση κοινωνικών αιτημάτων από τη μάζα και τη προβολή τους. Άλλωστε η τεχνολογία, από τη φύση της, παρέχει νέα κανάλια επικοινωνίας και αναπροσαρμογής σε νέα μοντέλα ανθρώπινης ή εταιρικής επικοινωνίας. Το παγκόσμιο εύρος του διαδικτύου, η συμμετοχική του δυνατότητα, η απεξάρτηση που δίνει από τον αποκλειστικό εγκλωβισμό της μονόδρομης μετάδοσης εικόνας (τηλεόραση), είναι κάποια από τα συστατικά στοιχεία της συνταγής της επιτυχίας τους διαδικτύου που το ανέβασαν πρώτο μέσο στις προτιμήσεις των νέων για πληροφόρηση. Με άλλα λόγια το διαδίκτυο "επιφέρει κοινωνικές αλλαγές καθώς προσδίδει νέους ρόλους στα άτομα ως συλλογικότητες και μετακινεί την ατομική συνείδηση σε κοινή και συλλογική διαπραγμάτευση" (Βουλγαρέλλη, 2011). Το σημείο στο οποίο έφτασε το συλλογικό επίπεδο διαπραγμάτευσης λόγω του διαδικτύου, δεν επετεύχθη ποτέ πριν καθώς τέτοιο τα ΜΜΕ δεν μπορούσαν τεχνικά και ίσως να μην επιθυμούσαν κιόλας να επιτύχουν, δρώντας σε μια πραγματικότητα που τους εξυπηρετούσε. 15

16 WEB 2.0. και Νέες Κοινωνικές Αξίες Όπως διαχρονικά η εμφάνιση κάθε επικοινωνιακής (και όχι μόνο) καινοτομίας ανοίγει τους ασκούς του Αιόλου και από τις δύο πλευρές του νομίσματος, έτσι και στην περίπτωση των social media αλλά και γενικότερα του Web 2.0. οι προσδοκίες και προβλέψεις για την επιρροή τους στο κοινό ξεκίνησαν από τις αρχές της εμφάνισής τους. Ως Web 2.0. βαφτίστηκε από τους Tim O Reilly και John Battelle, το 2004, η νέα αυτή γενιά υπηρεσιών που ουσιαστικά εισήγαγε τους χρήστες στη διαμόρφωση, ανάπτυξη και εξέλιξη δικτυακών κοινοτήτων υπηρεσιών και εφαρμογών όπως τα blogs, τα wikis, τα social (hash) tagging systems και τα social media. Η απόσταση του παραδοσιακού Web 1.0. από το Web 2.0. μπορεί σύμφωνα με τους επινοητές της να χαρακτηριστεί από τη μετάβαση μέσα σε ένα τέταρτο αιώνα- από τις αρχές της δημοσιότητας και της πρόσβασης σε αυτές της συμμετοχής και δημιουργικότητας του κοινού. Η νέα αυτή γενιά συνολικά και με παρακλάδι της τα social media που εξετάζουμε στην παρούσα εργασία, χαρακτηρίζεται από πληθώρα υπηρεσιών κοινωνικής δικτύωσης που αναπτύσσουν ένα περιβάλλον διάδρασης και συνέργειας των χρηστών. Στα δύο άκρα λοιπόν, βρίσκονται οι επικριτές και οι χειροκροτητές της νέας αυτής δυναμικής. Σύμφωνα με τον Πασχαλίδη (2010), οι μεν «χειροκροτητές» κρίνουν πως οι εξελίξεις οδηγούν σε μια οικουμενική κατανόηση, συνεννόηση και ειρήνη ενώ οι δε «επικριτές» τους πως υπονομεύουν κάθε ζωτική πτυχή της ανθρώπινης ζωής, κοινωνίας και κουλτούρας. Κατά καιρούς έχει ειπωθεί πως ο ψηφιακός κόσμος οδηγεί στην παγκόσμια αρμονία, την αναγέννηση της κοινότητας και της δημοκρατικής διαβούλευσης ενώ στον αντίποδα πως πρόκειται για έναν κόσμο μακριά από τη πραγματικότητα, τηλε-επιτηρούμενο και έρμαιο των πολυεθνικών. Η ευρεία κοινωνική σηματοδότηση των social media που έχει κυριαρχήσει είναι αυτή της χειραφέτησης των χρηστών, με βασικά χαρακτηριστικά της τη διαδραστικότητα, τη συμμετοχικότητα, τη δημιουργικότητα των «μη δημιουργών», όπως ονομάζει ο Πασχαλίδης (2010) τους χρήστες και τη συλλογική νοημοσύνη. Όπως κάθε ριζική αλλαγή στην επικοινωνία, έτσι και η ψηφιακή -για να το εξετάσουμε ευρύτερα- κουλτούρα, επιφέρει αλλαγή στον τρόπο σκέψης των ατόμων. 16

17 Η αλληλεπίδραση αυτή μεταξύ κουλτούρας και επικοινωνίας άλλαξε την κοινωνική δομή και εισήγαγε νέα δεδομένα συνδιαστικότητας, διαθεσιμότητας και συμμετοχικότητας ελαχιστοποιώντας τον ρόλο του διαμεσολαβητή, φέρνοντας το άτομο πιο κοντά στην ουσία της παραγωγής. Στα παραπάνω έρχονται να προστεθούν και απόψεις για την θετική συνεισφορά των μέσων επικοινωνίας στην κοινωνική συνοχή και την κοινότητα. Οι απόψεις αυτές υποστηρίζουν ότι τα ΜΜΕ μπορούν εν δυνάμει να οδηγήσουν σε ένα είδος κοινωνικής ενσωμάτωσης των μεμονωμένων ατόμων σε μια κοινή βάση σε εθνικό, αστικό και τοπικό επίπεδο. Μπορούν επιπλέον να υποστηρίξουν τις νέες δημοκρατικές πολιτικές και τα κινήματα κοινωνικής μεταρρύθμισης. Όλα τα μέσα έχουν τη δυνατότητα και την ευκαιρία, να παίξουν έναν επιμορφωτικό ρόλο για τις μάζες, υποβοηθώντας και επεκτείνοντας τους νέους θεσμούς της κοινωνικής διαπαιδαγώγησης. Ακόμη, να συνεισφέρουν στην πρόοδο, μεταδίδοντας ενημέρωση και απόψεις, αποκαλύπτοντας όπως θα δούμε στην περίπτωση της Αιγύπτου, την πολιτική διαφθορά και παρέχοντας αβλαβή ψυχαγωγία για τους απλούς ανθρώπους (McQuail, 1997). Ο ρόλος της επικοινωνίας και της πληροφόρησης έχει αναγνωριστεί αμετάκλητα και καθολικά ως κρίσιμο στοιχείο της νέας παγκόσμιας τάξης. Ωστόσο ο ρόλος και το σχήμα των επικοινωνιών στη δεκαετία του 90 δεν είναι ούτε ιδιαίτερα παγιωμένοι, ούτε όμως και σαφείς. Τα θεωρητικά μοντέλα με τα οποία επιχειρούμε να τα προσεγγίσουμε κρίνονται ως ανεπαρκή λόγω της ταχύτητας και της συνθετότητας της αλλαγής στα ΜΜΕ κατά τη τρέχουσα δεκαετία. Οι εξελίξεις, όπως το θέτει η Sreberny (314:2009), «απαιτούν ένα νεότερο σύνολο όρων και οπτικών, διαφορετικών από αυτά που προσφέρουν οι παλαιότερες προσεγγίσεις». Αντίστοιχα, η παγκοσμιοποίηση της ηλεκτρονικής δημοσιογραφίας προχωρεί γοργά, μεταμορφώνοντας τη ροή ειδήσεων ανά τον κόσμο και επηρεάζοντας με αμέτρητους τρόπους τον τρόπο κατά τον οποίο οι άνθρωποι και οι κοινωνίες σχετίζονται μεταξύ τους. Ο Gurevitch (315:2009) μας εξηγεί πως «τα περιγράμματα αυτής της διαδικασίας δεν είναι ευδιάκριτα» και μας υπενθυμίζει πως «όλες οι επικοινωνιακές επαναστάσεις, από τη Γουτεμβέργεια και την ηλεκτρονική μέχρι την 17

18 ανάδυση της παγκόσμιας, δορυφορικής επικοινωνίας, οδήγησαν στην αναμόρφωση των σχέσεων εξουσίας στη κοινωνία». Ωστόσο, λόγω του ιλιγγιώδους ρυθμού των αλλαγών που αυτή επιφέρει είναι πολύ δύσκολο να εξεταστεί σε βάθος και να παραχθούν αντικειμενικά πορίσματα στην εποχή που βρισκόμαστε. Όπως κάθε μέσο, τα social media θα κριθούν οριστικά όταν μια νέα μορφή (τους) τα εκτοπίσει, εξελίξει ή αλλάξει τη συνεισφορά τους. Ως τότε η χρήση του καθενός, θα κρίνεται σε ατομικό επίπεδο και μόνο. Η κοινωνική (ή μη) συνεισφορά τους φανερώνεται στο πέρασμα του χρόνου όπως εισερχόμαστε σε νέες μορφές διαδικτυακών εμπειριών όπως το case-study που θα παρουσιάσουμε παρακάτω. Τα Social Media, η Θεωρία της Διαδικτυακής Επικοινωνίας (Networked Communication Theory) και η Θεωρία των Πόρων Κινητοποίησης (Resource Mobilization Theory) Ο Rogers (1986) χαρακτηρίζει ένα επικοινωνιακό δίκτυο ως κάποια διασυνδεδεμένα άτομα που επικοινωνούν μέσω ροών στις οποίες διακρίνεται ένα συγκεκριμένο μοτίβο. Οι ιδιότητες ενός τέτοιου δικτύου περιλαμβάνουν την διασύνδεση, την αφομοίωση, την διαφορετικότητα και την εξωστρέφεια (Rogers and Kincaid, 1981) Σύμφωνα με τους Kaplan & Haenlein (2009) τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι «μια ομάδα εφαρμογών διαδικτύου που βασίζονται στο ιδεολογικό και τεχνολογικό υπόβαθρο του Web 2.0 και επιτρέπουν την δημιουργία και ανταλλαγή περιεχομένου που έχει δημιουργηθεί από τον χρήστη (user-generated)». Με άλλα λόγια, πρόκειται για μέσα που ευνοούν την ανταλλαγή πληροφοριών και παίζουν τεράστιο ρόλο πλέον στην ανθρώπινη επικοινωνία. Τα τελευταία χρόνια ο όρος «social media» αποτελεί αντικείμενο μελέτης, εφαρμογής και ανάλυσης από ολοένα και περισσότερους επιστήμονες από τον χώρο της πληροφορικής, της επικοινωνίας, της δημοσιογραφίας, αλλά και του μάρκετινγκ. Οι πολυπρισματικές προεκτάσεις όρου, και το ενδιαφέρον των μελετητών ν αναδείξουν το θέμα από διαφορετική επιστημονική σκοπιά αποδεικνύουν τη συνθετότητα που τον χαρακτηρίζει, ενώ ενδεικτικό της «σύγχυσης» που προκαλεί 18

19 είναι οι διαφορετικοί ορισμοί που του έχουν δοθεί με το πέρασμα των ετών. Για άλλους το σύνολο των social media περιγράφει τις online τεχνολογίες και πρακτικές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να μοιραστούν γνώμες, εμπειρίες και προοπτικές με άλλους ανθρώπους (Howard, 2011) ενώ άλλοτε ορίζονται ως τα μέσα που χρησιμοποιούνται για κοινωνική διάδραση, με τη χρήση τεχνικών επικοινωνίας υψηλής προσβασιμότητας. Ως κοινωνική δικτύωση (social media) μπορούμε να ορίσουμε τη χρήση τεχνολογιών του διαδικτύου και των κινητών τηλεφώνων που μετατρέπουν την επικοινωνία σε ένα διαδραστικό διάλογο. Η προσωπική μου άποψη είναι πως δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε πλέον τα social media από το υπόλοιπο διαδίκτυο. Επί τις ουσίας το διαδίκτυο αυτό καθεαυτό είναι που δημιουργεί τις συνθήκες ύπαρξης των social media, αποτελώντας ένα δίκτυο που προσφέρει συνδεσιμότητα, ευελιξία, προσαρμοστικότητα, και είναι από τη φύση του κοινωνικό εργαλείο, συλλογικότητας και διαδρασης: ένα κοινωνικό μέσο οπότε η όποια μεσολαβημένη επικοινωνία λαμβάνει χώρα μέσω αυτού μπορεί να ενταχθεί στην λογική των social media. Το όριο μεταξύ των κοινωνικών δικτύων όπως αυτά τα έχουμε συνηθίσει (Facebook, twitter, κτλ), των blogs και του διαδικτυακού τύπου είναι πολύ δύσκολο να οριστεί. Ιδίως ύστερα και από τις τελευταίες εξελίξεις που επιτρέπουν την αλληλεπίδραση του αναγνώστη με τον αρθρογράφο μέσω σχολίων, αναδημοσιεύσεων κ.ο.κ ενός άρθρου, οδηγούν σε μια αλληλεπίδραση δίχως όρια όπου δύσκολα μπορεί κάποιος να διακρίνει που σταματά ή συγκεντρώνεται η "κοινωνικότητα" του μέσου. Υπό αυτό το πρίσμα, το μέσο, κοινωνικό και επικοινωνιακό από την φύση του, είναι το ίδιο ένα "social medium". Αν ωστόσο επιμείνουμε να συγκεκριμενοποιήσουμε τον όρο, θα πρέπει να παραθέσουμε και τους ορισμούς των συχνά χρησιμοποιούμενων όρων «τεχνολογία Web 2.0» και «User Generated Content». Οι Andreas Kaplan και Michael Haenlein θεωρούν πως υπάρχει μια γενικευμένη σύγχυση του όρου social media, με τους όρους Web 2.0 και User Generated Content. Γι αυτό το λόγο κάνουν μία προσπάθεια να τους αποσαφηνίσουν. Σύμφωνα με τους ίδιους: «ο όρος Web 2.0 χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 2004 με σκοπό να περιγράψει το νέο τρόπο κατά τον οποίο οι κατασκευαστές software και οι χρήστες άρχισαν να χρησιμοποιούν το World Wide Web, δηλαδή ως μια πλατφόρμα όπου το περιεχόμενο και οι εφαρμογές δημιουργούνται και δημοσιοποιούνται από τους ανθρώπους, ενώ στη συνέχεια αλλάζουν συνεχώς από 19

20 όλους τους χρήστες (μερικές τέτοιες εφαρμογές είναι η online Encyclopedia Britannica, τα blogs, τα wikis). Και ενώ το Web 2.0 δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένες τεχνικές εξελίξεις σε σχέση με το Web 1.0, υπάρχουν συγκεκριμένες λειτουργικότητες που είναι απαραίτητες για τη λειτουργία του (π.χ. Adobe Flash, RSS, AJAX, κ.α.). Αντίθετα, το User Generated Content (UGC) μπορεί να ειδωθεί ως ένα σύνολο των τρόπων με τους οποίους οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τα Social Media. Για να θεωρηθεί ένα περιεχόμενο UGC θα πρέπει να πληροί τρεις προϋποθέσεις: 1) να είναι δημοσιευμένο (ή αναρτημένο σε μια ιστοσελίδα δημόσιας χρήσης ή σε ένα κοινωνικό δίκτυο προσβάσιμο από μία ομάδα ανθρώπων) 2) να δείχνει μια σημαντική ποσότητα δημιουργικής προσπάθειας και 3) να έχει δημιουργηθεί χωρίς να λάβει υπόψη επαγγελματικές πρακτικές και κλισέ» (Kaplan, A. & Haenlein, M. 61:2009). Ένας λεπτομερής και ολοκληρωμένος ορισμός των Social media οφείλει να λαμβάνει υπόψη του τις δύο παραπάνω έννοιες καθώς σύμφωνα με τους ιδίους (Kaplan & Haenlein, 2009) τα social media είναι ένα σύνολο από εφαρμογές που βασίζονται στο διαδίκτυο, μπορούμε επιγραμματικά να πούμε πως χρησιμοποιούν ιδεολογικά και τεχνολογικά τις αρχές του Web 2.0 και επιτρέπουν τη δημιουργία και ανταλλαγή περιεχομένου (user generated content). Στη Wikipedia, -κατεξοχήν παιδί αυτής της εποχής της δημιουργίας συνεργατικού περιεχομένου- ως social media ορίζονται τα μέσα που χρησιμοποιούνται για κοινωνική αλληλεπίδραση, τα οποία χρησιμοποιούν κλιμακούμενες τεχνικές επικοινωνίας 4. Υπό το πρίσμα αυτό όμως, ο απλός λογαριασμός , το Facebook αλλά και ένα blog καταγραφής είναι τέτοια μέσα καθώς πληρούν τις προϋποθέσεις αυτές. Επιστρέφουμε έτσι στην αρχική διαπίστωση πως το διαδίκτυο από τη φύση του δύσκολα αποκλείει κάποια λειτουργία του από τις ιδιότητες αυτές, οπότε σχεδόν το ίδιο το διαδίκτυο αποτελεί κοινωνικό μέσο, με την ευρεία έννοια του όρου. Τα μέσα αυτά κοινωνικής δικτύωσης λοιπόν, με τη χρήση του διαδικτύου και των εφαρμογών σε φορητές συσκευές, μετατρέπουν την επικοινωνία σε ένα διαδραστικό διάλογο. Συμπερασματικά, η κοινή συνισταμένη όλων των ορισμών για τα μέσα αυτά λοιπόν, είναι το μείγμα της τεχνολογίας και της κοινωνικής αλληλεπίδρασης με 4 Διαδικτυακός τόπος της Wikipedia.org 20

21 σκοπό τη δημιουργία από κοινού και τη διάδοση περιεχομένου. Σύμφωνα δε, με τις επιλογές που προσφέρουν στο χρήστη, οι Kaplan & Heinlein (2009) τα διαχωρίζουν σε κάποιες βασικές κατηγορίες: στα συνεργατικά έργα (collaborative projects), τα blogs και τα micro-blogs (δηλαδή τα blogs περιορισμένης έκτασης όπως το twitter), τις κοινότητες περιεχομένου (content communities) και site κοινωνικής δικτύωσης και τους εικονικούς κόσμους. Στην λογική των social media και των χαρακτηριστικών τους, βρίσκει απόλυτη εφαρμογή η θεωρία της "δικτυωμένης επικοινωνίας" (networked journalism), που σύμφωνα με τον Charlie Beckett (2008) αφορά μια οριζόντια, μη γραμμική αλλαγή που συμβαίνει στην δημοσιογραφία και βασίζεται σε λογισμικά ανοιχτού κώδικα, εύκολα δηλαδή εκμεταλλεύσιμα από τον καθένα. Για να ανακτήσει λοιπόν η δημοσιογραφία την χαμένη της "αίγλη", θα πρέπει να ενστερνιστεί τις αρχές του web 2.0. Όπως ο ίδιος αναφέρει στο έργο του SuperMedia: the future as networked journalism : "θα πρέπει να αλλάξει η τάση και να μεταφερθεί από τα γραφεία ειδήσεων στον δικτυωμένο ψηφιακό κόσμο" (Beckett, 2008). Ζώντας σε έναν κόσμο όπου τα δεδομένα είναι ζωτικής σημασίας σε καθημερινή βάση για τη λήψη αποφάσεων, η αλληλεπίδραση και η ανάλυση είναι ζωτικής σημασίας για την συνοχή μιας κοινότητας. Οι ανοικτοί δίαυλοι ροής πληροφοριών είναι η ψυχή των οικονομιών που βασίζονται σε πληροφορίες σε παγκόσμιο και τοπικό επίπεδο (Beckett, 2008). Και σε έναν ιδιαίτερα παγκοσμιοποιημένο πλανήτη όπου τα "δύσκολα" θέματα που αφορούν όλους τους λαούς ταυτόχρονα, (μετανάστευση, κλιματική αλλαγή κτλ), οι δυνατότητες για διάλογο και συζήτηση στα μέσα ενημέρωσης σχετικά με τις ανησυχίες αυτές είναι ζωτικής σημασίας για μια υγιή δημόσια σφαίρα. Με τον όρο «δικτυωμένη δημοσιογραφία» o Beckett βλέπει αυτό που επιθυμεί να συμβεί στον κλάδο και ευρύτερα την δημόσια σφαίρα: το άνοιγμα της διαδικασίας παραγωγής ειδήσεων από την αρχή μέχρι το τέλος με εργαλεία το , τα κινητά τηλέφωνα, τις ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές, την επεξεργασία σε απευθείας σύνδεση, τις web-κάμερες, τα SMS και γενικά ό,τι εμπίπτει στον όρο "νέες τεχνολογίες επικοινωνίας". Η διάχυση του αποτελέσματος, της είδησης δηλαδή, περνά και σε αυτό το στάδιο, ίσως περισσότερο από τα προηγούμενα μέσα από τις 21

22 νέες τεχνολογίες. Στην περίπτωση αυτή μιλάμε για το Twitter, το YouTube τα wikis, τα blogs αλλά και πιο πρόσφατα την δορυφορική τηλεόραση. Για τον ίδιο, η αλλαγή αυτή αποτελεί μια φυσιολογική εξέλιξη για την δημοσιογραφία καθώς "την απελευθερώνει μέσω της δημόσιας συμμετοχής" (Beckett, 2008). Περιλαμβάνοντας έτσι τον πολίτη σε κάθε στάδιο της παραγωγής είδησης, ομοιάζει με τις νέες λογικές και τάσεις που επικρατούν διαδικτυακά όπως το crowd-sourcing, το social networking και το micro-blogging (πχ Twitter). Τέλος, αυτό που αφορά και περισσότερο να κρατήσουμε από την θεωρία τους αυτή στα πλαίσια της παρούσας εργασίας είναι πως βρίσκει απελευθερωτική την λειτουργία των σελίδων καμπάνιας στο Facebook. Οι αναταραχές στην Αίγυπτο βασίστηκαν εν πολλοίς σε αυτές, βρίσκοντας σημείο αναφοράς στην λογική του Beckett, όπως θα φανεί στις παρακάτω ενότητες. Στο σημείο αυτό, αξίζει να κάνουμε μια σύντομη αναφορά και σε μια ακόμη θεωρία στην οποία βασίζονται οι Eltantawy & Wiest (2011) και αφορά τις μαζικές κινητοποιήσεις. Μέσα από ένα κάπως διαφορετικό πρίσμα σε σχέση με αυτό του Beckett, εξετάζουν το ίδιο ζήτημα. Η δική τους προσέγγιση εστιάζει στην θεωρία των πόρων κινητοποίησης (resource mobilization theory) και βασίζεται στην ιδέα πως οι πόροι, όπως το χρήμα, ο χρόνος, οι οργανωτικές δυνατότητες και συγκεκριμένες κοινωνικές και πολιτικές ευκαιρίες, κρίνουν την έκβαση των κοινωνικών κινημάτων. Η διαφορά της από τις προγενέστερες παρόμοιες θεωρίες είναι πως ήταν η πρώτη θεωρία που αναγνώρισε την σημασία των διαμορφωτών γνώμης εκτός του κινήματος που εξετάζεται (Eltantawy & Wiest, 2011). Στην πορεία θα δούμε πως και η θεωρία αυτή βρίσκει εφαρμογή συμπληρωματικά θα λέγαμε με αυτήν του Beckett για τα δίκτυα και οι δυο τους ενστερνίζονται τον δικτυακό χαρακτήρα των νέων μέσων δίνοντας έμφαση σε διαφορετικές αλληλοσυμπληρούμενες θα λέγαμε πτυχές του ίδιου νομίσματος, τουλάχιστον όσον αφορά το Αιγυπτιακό case-study που εξετάζουμε. 22

23 Η απήχηση των Social Media Όπως έγινε φανερό και προηγούμενα, οι άνθρωποι συμμετέχουν, πληροφορούνται, μορφώνονται, ενημερώνονται μέσω ενός δικτύου που είναι αποκεντρωμένο, φτηνό και εύκολο στην πρόσβαση από τον οποιοδήποτε ενώ η παραγωγή νέου περιεχομένου δεν απαιτεί ιδιαίτερες τεχνικές γνώσεις φέρνοντας τον καθένα στην θέση του ρεπόρτερ, κριτή και συμμέτοχο των εξελίξεων σε προσωπικό, τοπικό και διεθνές επίπεδο. Επιτρέπουν έτσι την συμμετοχή και την επιρροή στην πορεία μιας συζήτησης, στην διαμόρφωση γνώμης. Ακολουθούν κάποιες από τις πλείστες στατιστικές μελέτες και στοιχεία ερευνών που καταδεικνύουν την επιρροή που έχουν τα social media στον σύγχρονο πολίτη. Ενδεικτικό της θεαματικής απήχησης που σημειώνουν τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης και ειδικά στην νεολαία, είναι τα παρακάτω στοιχεία του 2013 από το Ερευνητικό Κέντρο Pew Research Internet Project 5 αποδεικνύοντας περίτρανα πως για την πλειοψηφία των ανθρώπων που απολαμβάνουν την πρόσβαση στο διαδίκτυο, τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς τους. Στα συμπεράσματά τους συγκαταλέγονται ευρήματα όπως το ότι ο μέσος χρήστης του Facebook είναι περισσότερο πολιτικοποιημένος από τον μέσο πολίτη αλλά και πως τα social media ευνοούν την ενασχόληση με την πολιτική (political engagement). Ο πίνακας 1 μας δείχνει και κάτι που όλοι υποψιαζόμαστε, πως δηλαδή οι νέοι είναι οι κατεξοχήν χρήστες των νέων τεχνολογιών, με αποκορύφωση τις ηλικίες Πηγή: Ερευνητικό Κέντρο "Pew Research Internet Project" (2013) Στατιστικά στοιχεία για την χρήση των social media, 23

24 Πίνακας 1 - Χρήση Social Media ανά ηλικιακή ομάδα Ο επόμενος πίνακας (2) αποτελεί απόσπασμα του "Social Media Report 2012: Social Media Comes of Age" της Αμερικανικής εταιρίας ερευνών Nielsen, μας δείχνει τον χρόνο που ξοδεύεται σε λεπτά την ημέρα από το κάθε ηλικιακό group που χρησιμοποιεί τα social media. Από τον Πίνακα 2 γίνεται φανερό πως ο χρόνος που ξοδεύουμε καθημερινά στη χρήση των κοινωνικών δικτύων αυξάνεται ραγδαία. 24

25 Πίνακας 2 - Χρήση Social Media σε λεπτά/μέρα Με τα social media να μην είναι απλοί ιστότοποι που προσφέρουν πληροφορίες αλλά να βασίζονται στην επικοινωνία και την συμμετοχικότητα, οι χρήστες τους αλληλεπιδρούν ουσιαστικά και συνδιαμορφώνουν περιεχόμενο. Η αλληλεπίδραση μπορεί να είναι ένα απλό κλικ που σημαίνει πως ο χρήστης συμφωνεί με ένα άρθρο, μια άποψη, μια στάση ή ένα σχόλιο σχετικά με το περιεχόμενο του κειμένου που ίσως δώσει άλλη τροπή στην συζήτηση, ακόμη και με τον διαμοιρασμό μιας είδησης ή άποψης, θέλοντας να την διαδώσει παντού είτε υποστηρίζοντας την είτε κατακρίνοντας την. Με τις μελέτες (ενδεικτικά βλ. βιβλιογραφία για Yap, 2011 και accuracast.com, 2012) που υποστηρίζουν πως η χρήση κοινωνικών δικτύων αυξάνεται με γοργούς ρυθμούς καθιστώντας την ενασχόληση με αυτά, πρώτη στην λίστα των πιο δημοφιλών διαδικτυακών ενεργειών, μπορούμε να φανταστούμε την καθοριστική επιρροή που αυτά έχουν στον σχηματισμό γνώμης των χρηστών που δεν πρέπει να ξεχνάμε πως παράλληλα βρίσκονται και στον ρόλο του πολίτη. Αντίστοιχα, η έρευνα του Ερευνητικού Κέντρου Pew Research Internet Project 7 αναφέρει πως τα social networking sites χρησιμοποιούνται όλο και 6 Πηγή: Nielsen.com, (2012) "Social Media Report 2012: Social Media Comes of Age", 25

26 περισσότερο για να συντηρούν στενοί προϋπάρχοντες κοινωνικοί δεσμοί, πως οι χρήστες του διαδικτύου δέχονται περισσότερη στήριξη από τους κοινωνικούς τους δεσμούς και πως οι χρήστες του Facebook συγκεκριμένα λαμβάνουν την μέγιστη στήριξη ενώ σημαντική είναι και η παρατήρηση πως οι χρήστες του Facebook είναι περισσότερο πολιτικά ενεργοί από τον μέσο άνθρωπο. Περισσότερα για την απήχηση που έχουν τα social media στην υπό εξέταση περιοχή, θα συναντήσουμε σε επόμενη ενότητα. Αξίζει πριν προσχωρήσουμε στα σχετικά στατιστικά να πούμε λίγα λόγια για τον διαδικτυακό ακτιβισμό, την δημοσιογραφία των πολιτών και την δημόσια σφαίρα. 7 Πηγή: Ερευνητικό Κέντρο "Pew Research Internet Project" (2013) Στατιστικά στοιχεία για την χρήση των social media, 26

27 Διαδικτυακός Ακτιβισμός (Cyberactivism) "Η ιστορική χρήση της πληροφορίας ως δύναμης μέχρι τώρα περιοριζόταν στα έθνη-κράτη. Σήμερα, ένας blogger μπορεί να επηρεάσει μια εκλογή, μια ανάρτηση στο διαδίκτυο μπορεί να στρατολογήσει έναν τρομοκράτη, και ένα ντοκουμέντο να δημιουργήσει φόβο στα πιο ισχυρά κράτη, όλα με ελάχιστο κόστος και χωρίς το βάρος των γραφειοκρατικών κανόνων, εθνικών αξιών ή της επίβλεψης" - Dennis Murphy & James White, 2008 Όπως αναφέραμε και αρχικά, η κοινωνία της πληροφορίας έχει επιφέρει θεμελιώδεις αλλαγές στον τρόπο ζωής μας. Κατά τον 21 ο αιώνα, ο κόσμος ολόκληρος, δέχτηκε τόνους πληροφορίας αλλά και μια αλλαγή νοοτροπίας, μια στροφή προς την συλλογικότητα σε διαδικτυακό επίπεδο. Η αύξηση της χρήσης των προσωπικών υπολογιστών, που μπήκαν σε κάθε (Δυτικό τουλάχιστον) σπίτι, των smartphones που μεταφέρουν την «δράση» στον δρόμο και των social media σύμφωνα με τα όσα αναφέραμε, μπορούν να χαρακτηριστούν σήμερα μεταφορικά ως «ένα άνοιγμα στην υπέρ-λεωφόρο της πληροφορίας» σύμφωνα με τον Adefolarin (2012) στην μελέτη του για τον Κυβερνοακτιβισμό. Την εποχή των αντικαπιταλιστικών διαδηλώσεων στα τέλη της δεκαετίας του '90, όλα έδειχναν πως το διαδίκτυο θα ξεκινούσε μια νέα εποχή όπου ο ακτιβισμός δεν θα γνώριζε όρια. Είκοσι χρόνια μετά, οι σύγχρονες διαδηλώσεις έρχονται να επιβεβαιώσουν την υπόθεση αυτή. Σήμερα τα social media χρησιμοποιούνται από τους ακτιβιστές ως εργαλείο σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα, όπως θα αναλύσουμε παρακάτω, με στόχο την προώθηση των ιδεών τους. Ο διαδικτυακός ακτιβισμός (cyberactivism), ορίζεται από τον Adefolarin (2012) ως η χρήση ηλεκτρονικών τεχνολογιών όπως των social media (και ειδικότερα των Facebook, Twitter, YouTube, και των s) με σκοπό την ευκολότερη και γρηγορότερη μετάδοση μίας τοπικής πληροφορίας από ένα κίνημα πολιτών σε ένα ευρύ κοινό. Και ενώ οι διαδικτυακή τεχνολογία μπορεί να έχει πολλές εφαρμογές, 27

28 όπως τις πωλήσεις, το marketing, την πολιτική επικοινωνία και άλλα, στην περίπτωση του διαδικτυακού ακτιβισμού χρησιμοποιείται κυρίως για να δημιουργήσει πυρήνες κοινοτήτων, να «σηκώσει» χρήματα μέσω εισφορών (fundraising) και να οργανώσει δράσεις. Οι νέες τεχνολογίες και ιδιαιτέρως τα social media, αποτελούν πια σημαντικές πηγές για την κινητοποίηση της συλλογικής δράσης και την επακόλουθη δημιουργία, οργάνωση και εφαρμογή των κοινωνικών κινημάτων ανά τον κόσμο. Σύμφωνα με τους Eltantawy & Wiest (2011), η ανάπτυξη των social media δημιούργησαν ευκαιρίες για την δημιουργία "τροφοδοτούμενων από το διαδίκτυο" (web-fueled) κοινωνικών κινημάτων για να αλλάξει το τοπίο της συλλογικής δράσης. Ο διαδικτυακός ακτιβισμός είναι ένας τομέας θεωρητικής αναζήτησης ο ορισμός του οποίου δεν είναι πλήρως αποσαφηνισμένος κατά τους ίδιους (Eltantawy & Wiest, 2011). Ο Sandor (2011) επιχειρεί μια προσπάθεια διαχωρίζοντας τον διαδικτυακό ακτιβισμό σε τρεις κατηγορίες: Α) αυτούς με στόχο την διάδοση της πληροφορίας και την συμβουλευτική (awareness/advocacy) B) αυτούς που έχουν ως στόχο την οργάνωση και την κινητοποίηση και Γ) αυτούς που έχουν ως στόχο την δράση και την αντίδραση. Όσοι εμπίπτουν στην δεύτερη κατηγορία, της οργάνωσης και της κινητοποίησης, μπορεί να οργανώνουν δράσεις είτε διαδικτυακές είτε στην πραγματικότητα, είτε και τα δύο σε συνδυασμό. Αντίστοιχα, οι πρώτοι διαχέουν ειδήσεις, στέλνουν s, δημοσιοποιούν ακρότητες συντηρητικών (και μη) καθεστώτων στον υπόλοιπο κόσμο, οργανώνουν τον κόσμο μέσω ψηφισμάτων (petitions), συλλογή υπογραφών κτλ ενώ οι τελευταίοι, οργανώνουν συμμετοχικές δράσεις, διευκολύνουν την επικοινωνία μεταξύ των ομάδων και οργανώνουν συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας. Οι κατηγοριοποίησή του όμως μπορεί να είναι ακαδημαϊκά ορθή, στην πραγματική ζωή όμως τα όρια συγχέονται και οι δράσεις των ακτιβιστικών ομάδων στο διαδίκτυο αλληλεπικαλύπτονται. Συχνά μια ομάδα, συνήθως λόγω έλλειψης πόρων, ακολουθεί μια συγκεντρωτική λογική θα λέγαμε "start-up" όπου αναλαμβάνει να δράσει σε όλα τα παραπάνω επίπεδα οργανώνοντας 28

29 τον κόσμο μαζικά και εικονικά αλλά και σε διαδηλώσεις και συγκεντρώσεις ενώ λειτουργεί και ως δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ ομάδων χωρίς να λείπει η συμβουλευτική της διάσταση, όπως θα δούμε στο case-study που θα αναλύσουμε. Όσον αφορά λοιπόν τον διαδικτυακό ακτιβισμό λοιπόν, βλέπουμε πως το διαδίκτυο είναι ένας φτηνός τρόπος να διαδοθεί ένα μήνυμα σε ένα μαζικό κοινό άμεσα, προσφέρει μια «θάλασσα» πληροφορίας στους χρήστες, ενώ επιτρέπει την επικοινωνία μεταξύ ατόμων από την μια άκρη του κόσμου στην άλλη. Η χρήση των social media προσδίδει στα κινήματα μια οριζόντια δομή που βρίσκει αναφορά στην ίδια την ουσία του ακτιβισμού, σε μια γνήσια θα λέγαμε αίσθηση δημοκρατίας καθώς κάθε ιεραρχική δομή καταργείται ελλείψη επιτροπών, αρχηγών και κεντρικής εξουσίας. Ένα ακόμη στοιχείο που δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί ως προς τις δυνατότητες των social media σε σχέση με τον ακτιβισμό, είναι πως τα social media, όταν χρησιμοποιούνται από ακτιβιστές, τους επιτρέπουν να ανοίξουν έναν δίαυλο επικοινωνίας με προσωπικότητες που υπό άλλες συνθήκες θα ήταν αδύνατον να πλησιάσουν. Η δυνατότητα της πρόσβασης σε κύκλους που δίνουν τα social media στους ακτιβιστές, τους φέρνει πιο κοντά στο να ενσωματώσουν στους κύκλους τους διαμορφωτές γνώμης (opinion leaders) ή άτομα επιρροής (influencers) που μπορούν να δημιουργήσουν μια «κινηματική» ροή στην δράση τους, φέρνοντας κοντά τους κόσμο που πριν ίσως να μην γνώριζε ποτέ την ιδεολογία τους Αυτό ισχύει ειδικότερα στις περιπτώσεις όπου οι απόψεις του ακτιβιστή είναι αντίθετες με το κατεστημένο (Adefolarin, 2012). Η δράση τους ως προς την συγκέντρωση άλλοτε απομονωμένων φωνών που σήμερα συγκεντρώνονται σε έναν (ιστο)τοπο, φανερώνεται ιδιαίτερα στην δομή της Indymedia 8. Το site στην Αμερικανική του εκδοχή μετρά 48 υποενότητες με θεματικές όπως "anti-war", "ανθρώπινα δικαιώματα", "εργασία", "ρατσισμός" κτλ, συγκεντρώνοντας κινήματα σε ένα μέρος. Δανειζόμενοι το σλόγκαν της UNESCO, στην περίπτωση αυτήν, μιλάμε για μια πραγματική "unity in diversity", ενότητα στην ποικιλομορφία. Η κυρίαρχη ιδεολογία είναι ξεκάθαρη, συγκεντρώνει όμως ποικίλα 8 Πηγή: Indymedia.org, Διαδικτυακός τόπος: 29

30 ειδικά ενδιαφέροντα υπο την σκέπη της. Αυτό είναι και το μεγαλύτερο ατού του διαδικτύου: η δυνατότητα να συσπειρώνει ομάδες, να σου επιτρέπει να βρεις "κι άλλους σαν κι εσένα", ότι κι αν σημαίνει αυτό. Δημοσιογραφία των Πολιτών (Citizen Journalism) Σε άμεση συνάρτηση με την προηγούμενη ενότητα, ο όρος "δημοσιογραφία των πολιτών", βρίσκει το ταίρι του και την πλατφόρμα έκφρασης του, στο διαδίκτυο. Η προσωπική άποψη του καθενός εκφράζεται σε παγκόσμιο επίπεδο ενώ ταυτόχρονα η επαφή που προκύπτει με το κοινό είναι διαδραστική: ο καθένας μπορεί να ξεκινήσει έναν διάλογο ανά πάσα στιγμή και άλλοι να τροφοδοτήσουν την συζήτηση με επιχειρήματα είτε υπέρ είτε κατά της αρχικής τοποθέτησης. Ευνοείται έτσι ο διάλογος και η διαβούλευση, στοιχεία δομικά για μια υγιή δημόσια σφαίρα. Αυτό που ονομάζουμε "User-generated Content" (και στο οποίο αναφερθήκαμε σε προηγούμενη ενότητα), αποτελεί και τον ακρογωνιαίο λίθο της δημοσιογραφίας των πολιτών. Το περιεχόμενο αυτό συχνά δημιουργείται από ερασιτέχνες και περιλαμβάνει blogs, βιντεάκια, ηχητικά αποσπάσματα και σχόλια σε φόρουμς. Φυσικά δεν λείπουν οι δημοσιεύσεις-αναρτήσεις στα social media με τα "έξυπνα" κινητά να φέρνουν υπηρεσίες τύπου micro-blogging, όπως το twitter, στο προσκήνιο για να διαμοιράσουν το user-generated content που έχει δημιουργηθεί (Comninos, 2011). Η δύναμη που έδωσαν τα social media στα πλήθη να δημοσιεύσουν την δική τους πλευρά μιας είδησης φανερώνεται ξεκάθαρα αν προσέξουμε πως ακόμη και τα παραδοσιακά μέσα αναγκάστηκαν να παίξουν το παιχνίδι της δημοσιογραφίας των πολιτών, με τους όρους των νέων μέσων. Πιο συγκεκριμένα, μπορούμε να αναφέρουμε ως παράδειγμα τα δημοφιλή Al Jazeera και CNN που κατά τις αναταραχές στον Αραβικό κόσμο (αλλά και σε άλλες περιστάσεις που ποικίλλουν περιεχομένου όπως πχ φυσικές καταστροφές ή κοινωνικά ζητήματα) αναμετέδιδαν φωτογραφίες ακτιβιστών που κυκλοφορούσαν στο διαδίκτυο, ενώ δημοσιογράφοι ανέβαζαν ειδήσεις που βασίζονταν σε δεδομένα που περισυνέλεγαν από το Facebook 30

31 και το Twitter (Frangonikolopoulos & Chapsos, 2012). Έτσι ακτιβιστές και διαδηλωτές κατάφερναν να ξεφύγουν από το περιοριστικό στενό όριο της χώρας τους, και να διανέμουν σε παγκόσμιο επίπεδο εικόνες βίας και κρατικής επιβολής και αυθαιρεσίας. Δημόσια Σφαίρα Οι πλατφόρμες διαδικτυακής επικοινωνίας σχηματίζουν έναν μεικτό χώρο όπου το ιδιωτικό μπλέκεται με το δημόσιο και το κοινό με το εταιρικό, με τα συμφέροντα να ανταγωνίζονται μεταξύ τους δημιουργώντας νέες κοινωνικές και συνδετικές νόρμες (Van Dijck, 2011) Ο Van Dijck (2011) μας παροτρύνει να μην αντιλαμβανόμαστε τα social media ως ολοκληρωμένα προϊόντα αλλά ως κοινωνικότεχνικές μηχανές τάσεων στην επικοινωνία, που σαν την μόδα, δεν είναι ποτέ ολοκληρωμένες και άρα συνεχώς εξελίσσονται. Οι όροι που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν το νέο αυτό φαινόμενο βρίσκουν αναφορές στη δημόσια σφαίρα του Habermas: δημοκρατία, συλλογικότητα, συμμετοχικότητα. Υπονοούν έτσι τον δανεισμό του μοντέλου του Habermas για την πολιτική επικοινωνία. Επιχειρώντας μια σύντομη παρουσίαση της έννοιας της δημόσιας σφαίρας όπως αυτή εκφράστηκε από τον Jurgen Habermas (1989) θα λέγαμε ότι η δημόσια σφαίρα αναπτύχθηκε κατά το 17ο και 18ο αιώνα σε χώρες όπως η Γερμανία, η Βρετανία και η Γαλλία, όπου ενημερωμένοι αστοί συγκεντρώνονταν σε καφενεία και συζητούσαν εξαντλητικά κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα. Ο Hans Verstaeten (1996) σημειώνει τρία στάδια στη σκέψη του Jurgen Habermas για τη δημόσια σφαίρα: Η δημόσια σφαίρα απαιτεί ένα forum στο οποίο να έχουν πρόσβαση όσο το δυνατό περισσότεροι άνθρωποι και όπου εκφράζεται και ανταλλάσσεται πλήθος απόψεων. Στη δημόσια σφαίρα οι πολλαπλές απόψεις και επιχειρήματα αντιμετωπίζονται μέσα από τον ορθολογικό διάλογο. 31

32 Ο πρωταρχικός στόχος της δημόσιας σφαίρας είναι ο συστηματικός και κριτικός έλεγχος της κυβερνητικής πολιτικής Το αν το διαδίκτυο αποτελεί χώρο λειτουργίας της δημόσιας σφαίρας είναι ένα ερώτημα που δεν μπορεί εύκολα να απαντηθεί. Η ραγδαία του εξέλιξη θεωρήθηκε από κάποιους ως η αναβίωση της δημόσιας σφαίρας του Jurgen Habermas, όπου οι συμμετέχοντες εκφράζουν απόψεις για θέματα κοινού ενδιαφέροντος. Η δυνατότητα συμμετοχής χωρίς φυλετικές ή εθνικές διακρίσεις παρουσιάζεται ως ένα από τα θετικά συστατικά του διαδικτύου. Τα παραδοσιακά Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (τηλεόραση, Τύπος) εμφανίζουν ένα μάλλον προβληματικό ρόλο στη σύγχρονη δημοκρατία και εγείρουν ερωτήματα σχετικά με την πολιτική κριτική που μπορούν να ασκήσουν τελικά. Ένα ακόμη πλεονέκτημα του διαδικτύου είναι και η σχετικά εύκολη πρόσβαση που έχουν όχι μόνο μεμονωμένα πρόσωπα, αλλά και μικρές ομάδες ώστε να δημιουργήσουν μια ιστοσελίδα, όπου θα παραθέτουν τις απόψεις τους. Μέχρι, σήμερα τουλάχιστον το κόστος γι αυτό είναι πολύ πιο χαμηλό από το να επικοινωνήσει μια ομάδα (π.χ. οικολογικών αναζητήσεων) μέσω των παραδοσιακών μέσων. Δε θα ήταν παράτολμο να πούμε ότι το διαδίκτυο δίνει τις δυνατότητες για τη δημιουργία μιας νέας δημόσιας, πολιτικής αγοράς. Προσφέρει άλλωστε τη δυνατότητα σε οργανισμούς να προσελκύσουν υποστηρικτές και να λειτουργήσει ως όχημα έκφρασης των απόψεών τους. Ένα από τα προβληματικά χαρακτηριστικά που εμφανίζει το νέο ακόμη μέσο είναι εκείνο της ελεύθερης πρόσβασης, το οποίο βέβαια δεν εξέλιπε ούτε στη δημόσια σφαίρα όπως περιγράφηκε για το 19ο αιώνα από τον εκπρόσωπο της σχολής της Φρανκφούρτης αλλά ούτε και στην αρχαία αγορά. Για την Παπαχαρίση (2008), οι πλατφόρμες ανταλλαγής ιδεών του παρελθόντος "συχνά εξιδανικεύονται, παρ όλο που βασίζονται στον αποκλεισμό σημαντικών ομάδων (όπως είναι οι γυναίκες, οι σκλάβοι, οι πληθυσμιακές μειονότητες, οι μη περιουσιακά προνομιούχοι). Η θεωρία της δημόσιας σφαίρας του Habermas εξιστορεί την σημασία αυτών των μοντέλων για μια ζωντανή σύγχρονη δημοκρατία. Πάνω σε αυτήν βασίζεται και η προσδοκία ότι το διαδίκτυο μπορεί να αποτελέσει αντίστοιχη πλατφόρμα ανταλλαγής ιδεών. Για να γίνει εφικτό κάτι τέτοιο πρέπει να υπάρχει ισότιμη και ολική πρόσβαση των πολιτών στις νέες 32

33 τεχνολογίες, ουσιαστική ανταλλαγή απόψεων (και όχι μονόπλευρη έκθεση ιδεών) και απουσία του εμπορικού στοιχείου από τα κοινά." Οι χρήστες του διαδικτύου, όπως δείχνουν οι έρευνες, δεν είναι το σύνολο του πλανήτη, καθώς απαιτείται από αυτούς ή δυνατότητα συμμετοχής σε ένα διάλογο επί ίσοις όροις, η γνώση χρήσης ηλεκτρονικού υπολογιστή, η καλή γνώση αγγλικών, ελεύθερος χρόνος για να «σερφάρουν» στο διαδίκτυο και οικονομική κατάσταση τέτοια που τους επιτρέπει τα παραπάνω Παπαχαρίση (2008). Φυσικά, η λύση για την αντιμετώπιση των νέων ανισοτήτων που δημιουργεί το διαδίκτυο είναι η διασφάλιση ότι η πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες δε θα είναι προνόμιο των λίγων κι εύπορων, καθώς και η υπέρβαση αναλφαβητισμού στον κυβερνοχώρο. Η εκπαίδευση, δηλαδή, των πολιτών. Παρά πάντως τους κινδύνους που ελλοχεύει σε σχέση με τα παραδοσιακά μέσα, η δομή του είναι τέτοια που δεν επιτρέπει στους τεράστιους οργανισμούς να αποκτήσουν εύκολα και γρήγορα τον έλεγχό του, εφόσον παρέχει δυνατότητα αμφίδρομης επικοινωνίας και συμμετοχή σε διάλογο σε πολύ μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Η πρόσβαση δε σε πληροφορίες είναι πολύ μεγαλύτερη και σε πλουσιότερο περιεχόμενο από οποιοδήποτε άλλο μέσο. Μια περαιτέρω ανάλυση, επίσης, δεν μπορεί παρά να δείξει ότι ακόμη και για όσους έχουν πρόσβαση σε έναν υπολογιστή, η ισότητα αυτή στην ελευθερία του λόγου και της πληροφόρησης δε σημαίνει και ισότητα στην επίδραση που έχουν οι θέσεις τους στο ευρύ κοινό (Παπαχαρίση, 2008). Στον αντίποδα, οι Eltantawy & Wiest (2011), υποστηρίζουν πως οι πόροι που απαιτούνται για να δημοσιεύσει την γνώμη του κάποιος σήμερα με την έλευση των νέων τεχνολογιών, είναι πολύ λιγότεροι, φέρνοντας ως παράδειγμα τις καμπάνιες ομάδων με περιορισμένους πόρους, όπως συλλογικοτήτων σχετικών με τον ιό του HIV που διέδωσε την φιλοσοφία της πρόληψης και της αποδοχής της ασθένειας και των γυναίκες στον Μουσουλμανικό κόσμο που το διαδίκτυο τους έδωσε διέξοδο. Το λίγο και το πολύ όμως όσον αφορά στο κόστος χρήσης του είναι σχετικό. Όπως αναφέραμε και προηγούμενα, παραφράζοντας τον Verstaeten, η δημόσια σφαίρα απαιτεί έναν χώρο συζήτησης στο οποίο να έχουν πρόσβαση όσο το δυνατό περισσότεροι άνθρωποι. 33

34 Αυτό το όσο το δυνατόν περισσότεροι είναι αυτό που σε συνθήκες ρεαλισμού κρίνοντας τις σύγχρονες δημοκρατίες, θα πρέπει κι εμείς να επιζητούμε. Ο διαδικτυακός χώρος, θα λέγαμε εμείς, προσπαθώντας να μετριάσουμε τα δύο άκρα, ναι μεν δεν αποτελεί ακόμη το μέτρο σύγκρισης για την Αθηναϊκή αμεσοδημοκρατία στην οποία αναφέρεται ο Habermas, ωστόσο αποτελεί μια αρχή για ένα νέο δημόσιο οικοδόμημα. Το μέσο αυτό καθεαυτό δεν σταματά να εξελίσσεται ενώ τα δείγματα χρήσης που έχει ως τώρα δώσει είναι αρκετά ενθαρρυντικά ώστε να μας επιτρέπει να ελπίζουμε στην δημιουργία μιας πολύ συμμετοχικότερης δημόσιας σφαίρας τόσο στον Δυτικό όσο και στον Αραβικό κόσμο. Ας μην ξεχνάμε πως ένα από τα ιδιαίτερα πλεονεκτήματα του διαδικτύου απέναντι στα άλλα μέσα μαζικής επικοινωνίας είναι η δυνατότητα της αμφίδρομης επικοινωνίας. Υπερπηδώντας τα εμπόδια του ακριβού τηλεοπτικού χρόνου, των ελεγχόμενων μέσων ή της ταχυδρομικής επικοινωνίας, παρέχει τη δυνατότητα άμεσης απάντησης του χρήστη και όχι απαραίτητα προεπιλεγμένης. Επιπλέον "απαιτεί" υπο μια έννοια και την άμεση απάντηση στα σχόλιά του από τους συμμετέχοντες. Το στοιχείο αυτό αποτελεί το δυνατότερο ίσως πλεονέκτημα του μέσου (Παπαχαρίση, 2008). Η ίδια, αμφιβάλλει για το κατά πόσο λειτουργεί σε απόλυτα δημοκρατική βάση εκφράζοντας μια πλευρά της άμεσης δημοκρατίας, "όπως αυτή αναπτύχθηκε στο αθηναϊκό πολίτευμα, ούτε ότι το μέλλον μπορεί να διαγραφεί λαμπρό ή ανέφελο". Στους περιορισμούς και την κριτική που ασκείται μπορούν να προστεθούν τα επιχειρήματα πως καμία δράση που συμβαίνει διαδικτυακά δεν μπορεί να συγκριθεί με την πραγματική καθώς το "κλικ" διαφέρει πολύ από το να ρισκάρεις την ζωή σου στους δρόμους. Ακόμη, πάντα υπάρχει ο κίνδυνος επιρροής του περιεχομένου από τις κυβερνήσεις ή και λογοκρισία. Ωστόσο, ούτε στο Αθηναϊκό πολίτευμα υπήρχαν όροι ίσης μεταχείρισης και συμμετοχής στην δημόσια διαβούλευση και ο αποκλεισμός κοινωνικών ομάδων όπως οι δούλοι και οι γυναίκες, ήταν μια πραγματικότητα. Ως εκ τούτου κάθε σύγκριση με το τότε κρίνεται ως άτοπη. Το ζήτημα που θα πρέπει να μας απασχολεί είναι το εάν η σημερινή δημοκρατία "βελτιώνει" τον χαρακτήρα της και μειώνει τα ελλείμματα της ως προς την ευθύνη που έχει στους πολίτες της, λογω ακριβώς της ύπαρξης του διαδικτύου. Στην παρούσα μελέτη εξετάζουμε εάν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του 34

35 διαδικτύου που το κάνουν μοναδικό, επέτρεψαν να αναπτυχθεί ένας διαφορετικός διάλογος ανάμεσα στους πολίτες και το Κράτος και μεταξύ των πολιτών. Σε αυτήν την βάση χρησιμοποιούμε και τον όρο δημόσια σφαίρα. 35

36 ΤΑ SOCIAL MEDIA ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ - ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ "these new tools are different, they are networkable" - Beckett, 2011 Πολλοί μελετητές του «φαινομένου» των Social Media, όπως αυτό έχει εξελιχθεί, κάνουν λόγο σε επιστημονικά άρθρα ή σε έρευνές τους για κοινωνική επανάσταση, καθώς διαθέτουν όλα τα χαρακτηριστικά που μπορούν να εμπνεύσουν τα κοινωνικά ρεύματα οδηγώντας σε μια κοινωνική αλλαγή. Σαφώς και υπάρχει και η άλλη άποψη, όσων αντιμετωπίζουν με επιφύλαξη τις αλλαγές που συντελούνται χάρη στα κοινωνικά δίκτυα (Gladwell, 2010) 9. Όπως συμπυκνωμένα το θέτει ο Eltantawy (2011): "η τεχνολογία των social media, έχει χρησιμοποιηθεί ιδιαίτερα στην οργάνωση και εφαρμογή συλλογικών δράσεων, προωθώντας μια έννοια συλλογικότητας και συλλογικής ταυτότητας ανάμεσα σε περιθωριακά μέλη ομάδων, δημιουργώντας έναν λιγότερο περιορισμένο πολιτικό χώρο, εγκαθιδρύοντας δεσμούς με άλλα κοινωνικά κινήματα, και δημοσιοποιώντας λόγους υποστήριξης από την παγκόσμια κοινότητα". Σύμφωνα με τον Dave Evans (2008), τα Social media είναι ο εκδημοκρατισμός της πληροφορίας, καθώς με τη χρήση τους, οι άνθρωποι αντί να είναι απλοί αναγνώστες ενός περιεχομένου μπορούν να γίνουν οι εκδότες του. Έτσι, τα Social Media αποτελούν έναν μηχανισμό αναμετάδοσης μηνυμάτων που εντάσσεται θα μπορούσαμε να πούμε σε ένα πολύπλευρο μοντέλο επικοινωνίας των χρηστών. Σύμφωνα με τον ίδιο, τα social media χρησιμοποιούν «τη σοφία του πλήθους» ώστε να δημιουργηθεί και να διαδοθεί η πληροφορία, με έναν απόλυτα συνεργατικό τρόπο. Με την θεαματική αλλαγή στην ενημέρωση, και την διάχυση της πληροφορίας να περνά μέσα σε μεγάλο βαθμό πρωτίστως από τα κοινωνικά δίκτυα, από τα οποία διοχετεύεται η πληροφορία και βάσει στατιστικών καθίσταται πιο εύκολο η πληροφορία να φτάσει αμεσότερα στον τελικό αποδέκτη. 9 Η επιχειρηματολογία του είναι πως συγκρίνοντας το κοινωνικό ρεύμα με ένα κοινωνικό δίκτυο, το μεν πρώτο έχει ισχυρούς δεσμούς ανάμεσα στους συμμετέχοντες και ιεραρχική οργάνωση, κάτι που δεν διαθέτει το δεύτερο. 36

37 Μεγάλη έκταση έχει λάβει η συζήτηση σχετικά με τη συμβολή των κοινωνικών δικτύων σε πολιτικές εξελίξεις, όπως για παράδειγμα στις αναταραχές που προκλήθηκαν στην Αίγυπτο. Όπως αναφέρει και η καθηγήτρια του κέντρου Σπουδών Media και Κινηματογράφου στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Annabelle Sreberny στο συλλογικό έργο υπό τον Postill, J. (2011) "A social media revolution?": "Δεν υπάρχει αμφιβολία, που γίναμε μάρτυρες μιας ιστορικής στιγμής. Αυτό το επαναστατικό κύμα που άρχισε και συνεχίζει να υφίσταται στη Μέση ανατολή εγείρει ερωτήσεις σχετικά με το ρόλο των νέων τεχνολογιών και των πλατφόρμων στις σύγχρονες πολιτικές κινητοποιήσεις". Σύμφωνα με τον El Alaoui (2010) στο άρθρο του The Arab world s cultural challenge, που δημοσιεύθηκε στην έκδοση της συλλογής των καλύτερων άρθρων της Le Monde Diplomatique για το έτος 2012, "το διαδίκτυο έχει καλλιεργήσει νέους χώρους πολιτισμικής παραγωγής και κατανάλωσης. Ενώ όμως μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη και την αποδοτικότητα πολιτικοποιημένων κινημάτων διαμαρτυρίας, δεν δημιουργεί από μόνο του πολιτική συνείδηση" και συνεχίζει διαπιστώνοντας πως όπως είδαμε στην Αίγυπτο και το Ιράν, είναι ένα αποτελεσματικό μέσο για την κινητοποίηση αλλά δεν μπορεί να υποκαταστήσει τον τύπο της οργάνωσης βάσης (grassroots) που απαιτείται για έναν σοβαρό αγώνα. Την συμβολή των social media στην οργάνωση και την κινητοποίηση των Αιγυπτίων όμως, θα την αναλύσουμε σε επόμενη ενότητα. Όλα τα παραπάνω είναι ενδεικτικά της δύναμης των social media, η επίδραση της οποίας οποία γίνεται αντιληπτή από ολοένα και περισσότερους, που τα χρησιμοποιούν τόσο για την προώθηση των ιδεών μιας ομάδας, όσο για να μεταφέρουν τις εξελίξεις από το τοπικό στο παγκόσμιο επίπεδο. Ο φτηνός τρόπος επικοινωνίας μεταξύ ατόμων αλλά και μεταξύ ομάδων επιρροής, τα καθιστά όπως ήδη έχουμε πει ιδανικό μέσο για όσους δεν έχουν τους πόρους να πουν την άποψη τους στα παραδοσιακά μέσα. Είδαμε λοιπόν πως σε ένα θεωρητικό επίπεδο τα social media επιτρέπουν μεγαλύτερο επίπεδο συνεργασίας και κοινής συλλογικής δράσης. Παρακάτω θα δούμε τον ισχυρισμό αυτόν στο πλαίσιο των αναταραχών στην Αραβική Άνοιξη και ειδικά στην περίπτωση της Αιγύπτου. 37

38 Απόψεις ηγετών συντηρητικών καθεστώτων σχετικά με τα social media, Πηγή: Οι πραγματικοί λόγοι της επανάστασης Ξεκινώντας να μιλάμε για την πολύπαθη χώρα της Αιγύπτου, θα πρέπει να κάνουμε αναπόφευκτα μια αναφορά στους λόγους της επανάστασης όπως μας τους μεταφέρουν πολιτικοί αναλυτές και διεθνολόγοι. Ενδεικτικά, οι Eltantawy & Wiest (2011) αναφέρουν το κοινωνικό - πολιτικό κλίμα της ύφεσης, τις προεδρικές και κοινοβουλευτικές αδιαφανείς διαδικασίες εκλογής, την διαφθορά σε όλα τα κυβερνητικά σώματα, τις καταπιεστικές πολιτικές συνθήκες για τον Αιγύπτιο πολίτη, την απαγόρευση της ελεύθερης έκφρασης, την πολιτική κατά των διαδηλώσεων, και φυσικά την 30ετη παραμονή του καταπιεστή ηγέτη Hosni Mubarak στον "θρόνο" του. Όπως οι ίδιοι εύστοχα το θέτουν: "η χώρα βρισκόταν από το 1967 σε μια συνεχή κατάσταση ανάγκης". Όλα αυτά συνέβαιναν ενώ Διεθνείς Οργανισμοί ανέφεραν πως περίπου το 20% των Αιγυπτίων ζούσαν κάτω από το όριο της φτώχειας. 38

39 Ο Gladwell (2010) μας τονίζει πως δεν πρέπει να παρασυρόμαστε εξυμνώντας την συμβολή των κοινωνικών δικτύων στην επανάσταση γιατί "τα μέσα με τα οποία αυτή υλοποιείται είναι λιγότερο σημαντικά από τις αιτίες οδήγησαν σε αυτήν την κατάσταση". Και φυσικά θα συμφωνήσουμε πως ήταν η συνεχής απογοήτευση και η συσσωρευμένη δυσαρέσκεια χρόνων που οδήγησε στην επανάσταση της Αιγύπτου και όχι ένα απλό group στο Facebook, ωστόσο δεν θα πρέπει να υποτιμούμε την αξία των μέσων ως επιταχυντή των εξελίξεων τόσο στο εσωτερικό της Αιγύπτου όσο και στο διεθνές προσκήνιο. Η διαρκής καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η καθημερινή διαφθορά που αντιμετωπίζει η Αίγυπτος βρήκε διέξοδο και φωνή να ενώσει τον κόσμο προς μια κατεύθυνση τόσο στο εσωτερικό της χώρας αλλά και διεθνώς, μέσω των νέων τεχνολογιών. Σύμφωνα με τον Comninos (2011) οι πραγματικοί λόγοι πίσω από την επανάσταση εμπλέκουν μη τεχνολογικούς παράγοντες όπως τα χρόνια της καταπίεσης, την πολιτική και οικονομική περιθωριοποίηση, την μακροχρόνια δομική παρακμή της αποτελεσματικότητας και της νομιμότητας των κρατικών θεσμών και τέλος, το υψηλό κόστος διαβίωσης με τις τιμές των τροφίμων να είναι τα ύψη. Σε συνδυασμό το αίσθημα της υπόαντιπροσώπευσης των πολιτών και την μη αναγνώριση των δικαιωμάτων τους, όλα αυτά βρήκαν διέξοδο στην κινηματική μορφή της οποίας μάρτυρες έγιναν όλοι οι Δυτικοί πολίτες, χάριν του διαδικτύου το Οι Frangonikolopoulos και Chapsos (2012) υποστηρίζουν πως η ανοργάνωτη μάζα που ζητούσε νερό, τροφή και στέγη, να καλύψει δηλαδή τις βασικές του ανάγκες και να απομακρυνθεί από την ανασφάλεια, ήταν αυτή που δημιούργησε το κλίμα και τις προϋποθέσεις για την αυτό-οργάνωση (street politics). Ας μην ξεχνάμε πως πολλοί από τους "ηγέτες" της περιοχής κρατούσαν τα ηνία της εξουσίας για αρκετές δεκαετίες σε σημείο που όλος ο κόσμος τους θεωρούσε κατεστημένο και αδυνατούσε να φανταστεί την ανατροπή τους. Οι Frangonikolopoulos και Chapsos (2012) μας περιγράφουν μια κατάσταση όπου οι πολίτες απομακρύνθηκαν από την βία και προσπάθησαν να αλλάξουν την κοινωνία τους και τους εαυτούς τους. Μιλούν για την διεκδίκηση της εθνικής υπερηφάνειας, κοινωνικής δικαιοσύνης και δημοκρατίας από μέρους των Αιγυπτίων ακτιβιστών. Ακόμη και σήμερα τα προβλήματά τους δεν έχουν λυθεί. Ο Anderson (2011) περιγράφει πως υπάρχει η ανάγκη να ξανασχεδιαστεί το Σύνταγμα των Αιγύπτιων και πως αυτοί συναντούν μεγαλύτερες δυσκολίες από τους υπόλοιπους 39

40 λαούς της περιοχής, καθώς σε αντίθεση με αυτούς, ο στρατός είναι σεβαστός στην Αίγυπτο. Με το καθεστώς να πέφτει λοιπόν και τον στρατό να ανεβαίνει στην εξουσία, οι Αιγύπτιοι έχουν σήμερα να συνεχίσουν τις διεκδικήσεις που άρχισαν να παίρνουν μορφή το 2010 και να πολεμήσουν την διαφθορά και να αποκαταστήσουν την εμπιστοσύνη ανάμεσα στον λαό και την αστυνομία (Anderson, 2011). Στο σημείο αυτό εισέρχεται και η ρητορική των Eltantawy & Wiest (2011) που υποστηρίζει πως στις συνθήκες που κατέστησαν την επανάσταση εφικτή, ήταν τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της χώρας, όπως η εγγύτητα της με την Τυνησία, αλλά και η στρατηγικής θέσης τοποθεσία της πλατείας Tahrir στο κέντρο της πόλης του Καϊρου. Διαδηλωτές στην πλατεία Tahrir - Πηγή: "How Many People Are in Tahrir Square? Here s How to Tell [Updated]" (2011), wired.com, 40

41 Η αφορμή : Ξεκινώντας από τους νέους Για τον Teague (2012), η εξάπλωση της αναταραχής στην Μέση Ανατολή, ήρθε σαν σοκ όχι επειδή τα γεγονότα ήταν αδύνατον να προβλεφθούν αλλά επειδή ήταν δύσκολο να φανταστούμε μια εικόνα επιτυχημένης εξέγερσης στην περιοχή, πόσο μάλλον το ντόμινο που επακολούθησε στην ευρύτερη επικράτεια. Οι Frangonikolopoulos και Chapsos (2012) όμως εξηγούν το "σοκ" αυτό στο άρθρο τους Explaining the role and the impact of the social media in the Arab Spring, όπου υποστηρίζουν πως οι Δυτικοί έμειναν έκπληκτοι με τις αναταραχές διότι αγνοούσαν την ύπαρξη άτυπων ομάδων δράσης. Εστίαζαν για χρόνια στις τυπικές δομές οργάνωσης αγνοώντας την δυναμική που μπορεί να προσδώσει μια μάζα "κοινωνίας πολιτών" που έρχεται σε αντίθεση με την "από κάτω προς τα πάνω" (bottom-up) οργάνωση που παρατηρήθηκε. Ψάχνοντας μονάχα για οργανωμένες ιεραρχικές δομές οργανώσεων με αναγνωρισμένους ηγέτες και πηγές, αγνοούσαμε βασικά την πολυπλοκότητα του Αραβικού κόσμου σε αντίθεση με το Ευρω-Αμερικανικό μοντέλο πολιτικής και δημόσιας σφαίρας (Frangonikolopoulos & Chapsos, 2012). Ενδιαφέρον στοιχείο είναι αυτό που φέρνουν στην συζήτηση οι Laacher και Terzi (2012) στο άρθρο τους στην Le Monde με τίτλο "Online Dissapointment" όπου δηλώνουν πως το προφίλ των διαδηλωτών ήταν νέοι ηλικίας ετών, προερχόμενοι από μεσαία αστική τάξη, με ελάχιστη εμπειρία (ως τότε) στον ακτιβισμό, που επέμεναν πως αυτό που έκαναν δεν υποκινούνταν από κάποια πολιτική τάση, κόμμα, συμφέρον αλλά πως αυτό που τους ένωσε ήταν η καταπίεση του καθεστώτος. Πάλεψαν δε, πολύ για να μην αφήσουν καμία πολιτική τάση να τους εκμεταλλευτεί διατηρώντας την ανεξαρτησία του κινήματος (Kirkpatrick & Sanger, 2011). Μιλώντας ποσοτικά και σύμφωνα με την έρευνα του Dubai School of Government 10, η χρήση του Facebook στην περιοχή της Μέσης Ανατολής αυξήθηκε και σε περιπτώσεις διπλασιάστηκε τους μήνες Ιανουάριο με Απρίλιο του Η Αίγυπτος είδε μια αύξηση της τάξης του 29% σε σχέση με το 12% της προηγούμενης χρονιάς. Την περίοδο των αναταραχών στην Αίγυπτο και την Τυνησία, η μεγάλη πλειοψηφία του δείγματος που εξετάστηκε, υποστήριξε πως λάμβανε την σχετική 10 Dubai School of Government, Arab Social Media report, 2011, 41

42 πληροφόρηση για τα γεγονότα μέσω των social media, και συγκεκριμένα το 88% στην Αίγυπτο, δείγμα που ξεπερνά κατά πολύ το 63% όσων στράφηκαν στα μηκυβερνητικά τοπικά μέσα και το 57% που στράφηκε στα ξένα μέσα για ενημέρωση. Σημαντικό ρόλο στα παραπάνω στατιστικά αλλά και στον ίδιο τον χαρακτήρα της επανάστασης έπαιξε και η ηλικιακή δομή της Αιγυπτιακής κοινωνίας που αποτελείται από νέους μορφωμένους και ανέργους. Η πλειονότητα του Αιγυπτιακού λαού είναι κάτω από τα 30 έτη και αρκετά εξοικειωμένη με τις νέες τεχνολογίες, σε σημείο που να μπορούν να ξεφεύγουν του κρατικού ελέγχου (Frangonikolopoulos & Chapsos, 2012). Οι κοινοί τους στόχοι και ανησυχίες γύρω από θεμελιώδεις αξίες οδήγησαν στις μαζικές διαμαρτυρίες του Όσον αφορά στον ρυθμό διείσδυσης του διαδικτύου στους νέους των Αραβικών χωρών, στις ηλικίες 15-29, οι χρήστες τους Facebook έφταναν το 75%, με τις 8 Αραβικές χώρες να ξεπερνούν τους αντίστοιχους χρήστες των ΗΠΑ (Frangonikolopoulos & Chapsos, 2012) με τους χρήστες να αυξάνονται στην χώρα σε 13,6 εκατομμύρια το 2008 από το 1,5 του 2004 (Vargas, 2012). Μέσω των blogs και των social media, το διαδίκτυο αποτέλεσε έναν παράδεισο έκφρασης για τους νέους αυτούς, "έναν τόπο να εκφράσουν τις ανησυχίες τους και να εκλύσουν την οργή τους για τα χρόνια καταπίεσης, οικονομικής αστάθειας και ατομικής αγανάκτησης" (Vargas, 2012). Στον παρακάτω πίνακα βλέπουμε τα στοιχεία της χρήσης του διαδικτύου στην ευρύτερη περιοχή με την Αίγυπτο να πρωτοστατεί σε χρήστες. Τα νούμερα του συγκεκριμένου διαγράμματος σταματούν στο έτος 2010, η άνοδος ωστόσο συνεχίστηκε και τα έτη που ακολουθησαν, όπως βλέπουμε παρακάτω. 42

43 Πίνακας 3 - Πηγή: Σε πιο πρόσφατα στοιχεία του 2011, το παρακάτω infographic μας παρουσιάζει την χρήση του Facebook σε σχέση με την ευρύτερη διαδικτυακή χρήση στην Βόρειο Αφρική. 43

44 Το Αφρικανικό Ψηφιακό Μέτωπο, Πηγή: 44

45 Σύμφωνα με άλλα στοιχεία 11 το σύνολο των χρηστών του Facebook στον Αραβικό Κόσμο ανέρχεται στα (Απρίλιος 2011), από τα (Ιανουάριος 2011), έχοντας σχεδόν διπλασιαστεί από το προηγούμενο έτος ( τον Απρίλιο του 2010). Στις αρχές του Απρίλη του 2010, ο μέσος όρος της χρήσης του Facebook στην περιοχή ήταν πάνω από 7,5% από το λιγότερο του 6% που είχε σημειωθεί στα τέλη του Συμπερασματικά, οι χρήστες του Facebook στον Αραβικό κόσμο αυξήθηκαν κατά 30% το πρώτο τετράμηνο του 2011, με την Αίγυπτο να κρατά εντός των ορίων της το ένα τέταρτο των συνολικών χρηστών της περιοχής ανεβάζοντας τον πήχη για το σύνολο της περιοχής αφού μεταξύ 5 Ιανουαρίου και 5 Απριλίου του 2011, προσέθεσε άλλα 2 εκατομμύρια νέους χρήστες! Αντίστοιχα, σε διεθνές επίπεδο ανταλλαγής πληροφορίας και κουλτούρας, αυτό που ονομάζουμε "soft power communications" (Cottle, 2011), τα δυτικά δηλαδή πρότυπα που διείσδυσαν μέσω της χρήσης του διαδικτύου στο εσωτερικό των Αραβικών χωρών, εισήγαγαν πρωτοποριακές ιδέες για την διοίκηση ενός κράτους, την συμμετοχικότητα και τη δημοκρατία. Επηρέασαν κυρίως το ίδιο κοινό, τους τεχνολογικά δηλαδή εγγράμματους νέους. Για τον Vargas (2012), μιλάμε όχι μόνο για μια γενιά που μεγάλωσε με ψηφιακή εξοικείωση αλλά και για την μετάλλαξη της από γενιά του καναπέ σε ενεργούς ακτιβιστές. Αφορμή για τον ξεσηκωμό στην Αίγυπτο, στάθηκε η καμπάνια για την δολοφονία του Khaled Said. Μια τέτοια αντίδραση θα ήταν αδιανόητη στην Τυνησία μας λέει ο Anderson (2011) εξηγώντας πως στην Αίγυπτο ο λαός ήταν ήδη καλά προετοιμασμένος από καιρό, κυρίως χάριν των μικρών ακτιβιστικών ομάδων που έχτιζαν πυρήνες και των Bloggers που προσπαθούσαν να ενισχύσουν τον δημόσιο διάλογο με κίνδυνο φυλάκισης. 11 Dubai School of Government, "Arab Media Social Media Report: Civil Movements: The Impact of Facebook and Twitter" (2011), Vol.1, No.2, 45

46 Αν στην Τυνησία η εξέγερση ξεκίνησε από αγροτικές περιοχές και στην Λιβύη από εθνικές ομάδες, στην Αίγυπτο ξεκίνησε από τους κοσμοπολίτες αστούς (Anderson, 2011). Από νέους που δεν είχαν τίποτα να χάσουν λόγω ύφεσης και που η παιδεία τους τους έσπρωχνε προς ένα νέο πολιτειακό σύστημα και νέες διεκδικήσεις. 46

47 O Mainwaring (2011) βλέπει επιτυχία μιας τέτοιας επανάστασης σε τρία διακριτά επίπεδα. Σύμφωνα με αυτόν, οι τρεις διαστάσεις ήταν οι εξής: α) η κάθετη διάσταση όπου όπου οι ακτιβιστές και ο κόσμος συγκεντρώθηκαν γύρω από συγκεκριμένες αφορμές, τον θάνατο του Khaled Said, την Μαζική Απεργία και αλλά γεγονότα που διαδόθηκαν μέσω του διαδικτύου, β) την οριζόντια διάσταση που απέδειξε πως στις τάξεις των "αγανακτισμένων" συγκαταλέγονταν γιατροί, δικηγόροι, δικαστές, Χριστιανοί, γυναίκες κ.ο.κ δείχνοντας πως υπήρξε ευθυγράμμιση μιας τάξης ως προς τις κοινές αξίες προς διεκδίκηση και τέλος, γ) στην διάσταση του "compounding effect", της διάδοσης δηλαδή του κλίματος σε όλες τις γύρω χώρες, από την Τυνησία στην Αίγυπτο και την Συρία, το Ιράν, την Αλγερία και την Κίνα μέσω των social media. To domino effect που ακολούθησε, ίσως να μην συνέβαινε ποτέ αν έλειπαν από την εξίσωση τα social media. Οι αναταραχές θα είχαν συμβεί, αν συνέβαιναν ποτέ, σε πολύ μικρότερη κλίμακα πιθανόν και σίγουρα απομονωμένες η μια από την άλλη χρονικά (Morsi, 2011). Ο ρόλος των Social Media στην δημιουργία κοινοτήτων και την οργάνωση κινημάτων στην Αίγυπτο (digital activism) Ιστορικά, επαναστάσεις και ξεσηκωμοί που ξεκινούν "από κάτω προς τα επάνω" (bοttom - up) συνέβησαν και το 1919 στην ίδια περιοχή που περιλαμβάνει την Αίγυπτο, την Λιβύη και την Τυνησία. Τότε, το διάταγμα του Wilson, κυκλοφόρησε παντού μέσω του τηλέγραφου όπως μας υπενθυμίζει ο Anderson (2011). Η μεταλαμπάδευση ιδεών τόσο στο εσωτερικό μιας χώρας όσο και σε διεθνές επίπεδο, δεν είναι νέα υπόθεση. Σύμφωνα με τον Lindsey (2013), οι στόχοι που πρέπει να επιτευχθούν σε κάθε τέτοια εξέγερση είναι τα εξής: να καταληφθούν οι θέσεις, να καθαιρεθούν συγκεκριμένες προσωπικότητες, να αντικατασταθούν τα συστήματα, τα υλοποιηθούν τα logistics και να ανατραπούν οι κυβερνήσεις. Σε αυτά, τα μηνύματα, η πληροφόρηση, ή ιδεολογία και η αφήγηση είναι μια μόνο πλευρά ενός επιτυχημένου εγχειρήματος, χωρίς αυτά όμως, η επιχείρηση δεν έχει λόγο ύπαρξης. Ο ρόλος των social media έγκειται ακριβώς σε αυτήν την διάσταση στην πληροφόρηση και την συλλογική αφήγηση μιας επανάστασης. 47

48 Ανατρέχοντας στα γεγονότα, αρχές του 2011, η Αίγυπτος βρίσκεται σε πολιτικό πυρετό: οι διαδηλωτές οργανώνουν καθιστικές διαμαρτυρίες στην πλατεία Tahrir του Καϊρου με στόχο να καταλύσουν το επί δεκαετίες δικτατορικό καθεστώς της χώρας, με εκατοντάδες χιλιάδες διαδηλωτές που πλημμυρίζουν την πλατεία στις αρχές του Δεν ήταν φυσικά η πρώτη φορά που εκφράστηκε η λαϊκή δυσαρέσκεια στην περιοχή. Ήταν όμως η πρώτη φορά που ένα νέο είδος ξεσηκωμού θα διαχεόταν σε όλη την Μέση Ανατολή με φανερή τη συμβολή των κοινωνικών δικτύων στα γεγονότα που ακολούθησαν, εξυπηρετώντας τους σκοπούς των διαδηλωτών ως εργαλεία οργάνωσης. Αποκορύφωμα της συσσωρευμένης οργής του κόσμου ήταν η 25η Ιανουαρίου του 2011, γνωστή και ως Μέρα Οργής (Day of Anger). H οργάνωση ξεκίνησε όπως όλες οι bottom-up δράσεις με τη συγκρότηση μικρών ομάδων που κινήθηκε στους παρακάτω άξονες σύμφωνα με τους Frangonikolopoulos & Chapsos (2012) και τον Comninos (2011): - μοιράζοντας φυλλάδια πόρτα-πόρτα - δημιουργώντας σελίδες στο Facebook και λογαριασμούς στο Twitter - μιλώντας με μαρτυρίες στο YouTube - αποστέλλοντας μαζικά μηνύματα - από στόμα σε στόμα - στέλνοντας με pdf που εξηγεί τα σχέδια τους - καλώντας ακόμη και σε τυχαίους αριθμούς τοπικά ώστε να μεταδώσουν την είδηση. Οι δράσεις αυτές είναι μια μίξη νέων και παραδοσιακών τρόπων αυτοοργάνωσης. Το ότι επήλθε ένας εμπλουτισμός στις πρακτικές λόγω του διαδικτύου, δεν σημαίνει πως εγκαταλείφθηκαν οι παλιές επικοινωνιακές οδοί. Αντίθετα, όπως θα δούμε παρακάτω, με το "κλείσιμο" του διαδικτύου από το Κράτος, οι ακτιβιστές στραφήκαν και πάλι στις παραδοσιακές τους μεθόδους για να οργανωθούν. 48

49 Πίσω στην πλατεία, οι διαδηλωτές επέδειξαν αξιοσημείωτη πειθαρχία ενώ οι Kirkpatrick και Sanger (2011) πιστεύουν πως η πειθαρχία που επέδειξαν σε όλα τα στάδια της οργάνωσης οφείλεται στην φιλοσοφία πίσω από την ίδια τους την θρησκεία. Η Αιγυπτιακή κουλτούρα βασίζεται σε βαθείς κοινοτικούς δεσμούς και σχέσεις εμπιστοσύνης (Anderson, 2011) που εκδηλώθηκαν στις διαδηλώσεις και εκφράστηκαν μέσω μιας απίστευτης πειθαρχίας και οργάνωσης. Στις αρχές τους συγκαταλέγεται η λογική της μη βίας, ενώ αξιοσημείωτη ήταν η ικανότητα τους να προστατέψουν τον εαυτό τους και να συντονίσουν τα αιτήματα τους αποφεύγοντας τις παγίδες των σαμποτερ, και όλα αυτά χωρίς να οργανώνονται υπό κεντρική ηγεσία (Anderson, 2011). Ας δούμε όμως τον ιδιαίτερο ρόλο που ανέλαβε το κάθε social μέσο να εξυπηρετήσει. Blogs Τόσο τα blogs όσο και τα social sharing media (Facebook, twitter και λοιπά), σε όλη την διάρκεια της αναταραχής, προωθούσαν εικόνες βίας, φωτογραφίες, μαρτυρίες και βίντεο. Η δράση τους όμως ξεκίνησε αρκετά πριν το 2009 και αποτέλεσε βασικό πυλώνα ώστε να "φυτέψουν" οι ακτιβιστές τον σπόρο του ξεσηκωμού στην κοινή γνώμη και να βοηθήσουν να γραφτεί η συλλογική τους αφήγηση από την πλευρά του επαναστατημένου διαδηλωτή θα λέγαμε. Ο Lynch (2007), διακρίνει τα Αραβικά πολιτικά blogs σε τρεις κατηγορίες: ακτιβισμού, bridge-blogging (που γεφυρώνουν δηλαδή υπό μια έννοια τα blogs) και αυτά που έχουν ως στόχο την ανάπτυξη σχέσης με την δημόσια σφαίρα. Οι ακτιβιστές, χρησιμοποιούσαν τα blogs για να οργανώσουν την δράση τους, να διαδώσουν πληροφορίες και να μεγιστοποιήσουν την δράση τους. Οι δεύτεροι, που χαρακτηρίζει ως "γεφυρωτές" είναι αυτοί που μεταφράζουν ή γράφουν στα αγγλικά ώστε να πιάσουν ένα διεθνές κοινό, να μεταφέρουν την αφήγησή τους σε ένα διεθνές κοινό. Τέλος, όσοι ασχολούνται με τον δημόσιο διάλογο και την δημόσια σφαίρα, δεν εμπλέκονται απαραίτητα στις ακτιβιστικές δράσεις, επιχειρηματολογούν κυρίως επί των Αραβικών και Ισλαμικών νόμων και πολιτικών. Οι κατηγορίες, μας ξεκαθαρίζει ο Lynch, δεν είναι αμοιβαίως αποκλειόμενες καθώς τα όρια μεταξύ τους είναι ρευστά 49

50 και συχνά αλληλεπικαλύπτονται. Στην συνέχεια τους άρθρου του ακολουθεί μια πολύ αναλυτική προσέγγιση των κατηγοριών αυτών που δυστυχώς όμως, δεν εμπίπτει στα όρια αυτής της μελέτης. Το βασικό συμπέρασμα των κατηγοριοποιήσεων αυτών είναι πως ευνοούν την δημιουργία μιας εναλλακτικής δημόσιας σφαίρας καθώς ανατροφοδοτούν μια διαδικασία δημόσιου διαλόγου για δημόσια ζητήματα, ακόμη κι αν το κάνουν προς το παρόν για μια μικρή μερίδα Αραβικού κόσμου. Όταν ο Faris, έγραφε το Revolutions without revolutionaries? Network theory, Facebook, and the Egyptian blogosphere, στο τεύχος 6 του Arab Media & Society το φθινόπωρο του 2008, ήδη ο καιρός των blogs είχε παρέλθει. Η στροφή τώρα γινόταν προς τα λοιπά social media, όπως το Facebook, το twitter και το YouTube. Ο λόγος ίσως και να ήταν προφανής για όσους γνωρίζουν την φύση των μέσων αυτών. Τα blogs επιτρέπουν την έκθεση απόψεων και ενθαρρύνουν τον διάλογο ως έναν βαθμό, όμως δεν έχουν την δυνατότητα της άμεσης διάχυσης που προσφέρει το Facebook ή της πυκνότητας νοήματος που προσφέρει το twitter. Αν δεχτούμε πως το κάθε μέσο εκπροσωπεί και μια φάση της εξέλιξης της επανάστασης, τότε τα blogs ήταν αυτά που δημιούργησαν το κλίμα για να "ανοίξει ο κόσμος τα μάτια του" και να ακουστούν "παραέξω" όσα συζητιόντουσαν για δεκαετίες πρόσωπο με πρόσωπο, στις παρέες. Ο Αιγυπτιακός λαός γνώριζε τα προβλήματα που δημιουργούσε το καθεστώς στην καθημερινότητά του και το έλλειμμα δημοκρατίας που υπήρχε, ωστόσο δεν είχε δοθεί καμία συγκεκριμένη διάσταση στο θέμα μέχρι που τα blogs ανέλαβαν να δημιουργήσουν μια τάση και να αρχίσουν να γράφουν την "συλλογική αφήγηση" της εποχής. Ακόμη, η φύση του δικτύου δεν επιτρέπει στον κάθε blogger να φτάνει στα αυτιά του κόσμου με την μαζικότητα που ίσως να του αξίζει. Οι μηχανές αναζήτησης "επιλέγουν" βάση του αλγορίθμου τους ποιά αξίζει να ανεβούν στην κορυφή των αποτελεσμάτων με βάση την απήχησή τους. Δεδομένου λοιπόν του μεγάλου ανταγωνισμού και του εγγενούς μειονεκτήματος της Αραβικής γλώσσας που δυσκολεύει την κατάσταση για τις μηχανές αναζήτησης, τα μόνα blogs που καταφέρνουν να περάσουν στην σφαίρα του διάσημου και εύκολα προσπελάσιμου blog είναι αυτά που αναδημοσιεύονται από μεγάλους οίκους, που φιλοξενούνται σε 50

51 περιοδικά και εφημερίδες και ίσως βγαίνουν και από τα όρια της χώρας. Ως εκ τούτου, υπάρχει μια δυσκολία στο να συντηρήσει το μέσο αυτό από μόνο του ένα κλίμα αμεσότητας και συνέχειας. Ωστόσο, όπως παρατηρεί και ο Faris (2008) δεν θα μπορούσαμε να αρνηθούμε πως αν και ελάχιστα σε πληθυσμό, προσέφεραν πολλά στο να τοποθετήσουν το θέμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην περιοχή στην διεθνή ατζέντα. Ακόμη, δεν είναι όλα τα blogs όσο "δημοκρατικά" νομίζουμε όσον αφορά στις δομές τους, τουλάχιστον όχι σε σημείο που να μπορούν να συναγωνιστούν τις ιδιότητες του Facebook. Πολλά από αυτά ενώ επιτρέπουν τον σχολιασμό, δεν διαθέτουν την δυνατότητα να αναρτήσει κάποιος τη δική του άποψη με μορφή ημερολογίου (Faris, 2008) με αποτέλεσμα η σύγκριση με το Facebook ως προς το χαρακτηριστικό της συμμετοχικότητας, να είναι υπέρ του τελευταίου. Τέλος, η λειτουργία των blogs, δεν επιτρέπει την άμεση διασύνδεση με αλλά άρθρα όπως αυτή επιτυγχάνεται μέσω Facebook πχ. Φυσικά, όπως αναφέραμε και προηγούμενα, σε αυτά έρχεται να προστεθεί και η ταχύτητα της διάδοσης ενός blog ώστε να φτάσει το επιθυμητό κοινό. Αντίστοιχα, στο Facebook, οι συνδέσεις σου (φίλοι σου) περνούν το μήνυμα σου στους δικούς τους φίλους σε δευτερόλεπτα μέσω της λειτουργίας που δημοσιεύει στον αντίστοιχο κύκλο του, το τι κάνει ο χρήστης. Η συμβολή τους λοιπόν, πριν αυτά παραγκωνιστούν για χάρη των λοιπών μέσων, έγκειται στην διαμόρφωση της δημόσιας γνώμης και τον πολιτικό ακτιβισμό. Σίγουρα αποτέλεσαν ένα βήμα προς τα εμπρός, καθώς διευκόλυναν τον διάλογο και σε περιπτώσεις κατάφεραν να κρατούν υπόλογη την κρατική εξουσία για τις πράξεις της. Όπως εύστοχα το θέτει ο Lynch (2007) στο άρθρο του "Blogging the new Arab public", "συνέβαλαν στο να ανοικοδομηθεί μια διακρατική Αραβική ταυτότητα δημιουργώντας θερμές σχέσεις ανάμεσα στις άλλοτε απομονωμένες Αραβικές νεολαίες. [...] έφεραν (στο προσκήνιο) νέες φωνές που πριν δεν είχαν διέξοδο, και άλλαξαν τις νόρμες και τις προσδοκίες που επικρατούσαν στον Αραβικό πολιτικό διάλογο." Twitter Σε ένα άλλο μέσο που στοχεύει κατεξοχήν στην πληροφόρηση, διακρίνουμε τα τελευταία χρόνια έναν ρυθμό ανόδου που έχει ξεπεράσει κάθε προηγούμενο. Η 51

52 διορατικότητα του twitter να περιορίζει τα μηνύματα στους 140 χαρακτήρες, το κατέστησε πρωτοπόρο στον χώρο του micro-blogging. Χρησιμοποιείται και για λόγους marketing, ο κυρίαρχος όμως σκοπός με τον οποίον έχουμε συνδέσει στο μέσο στο μυαλό μας ως χρήστες είναι η ενημέρωση και η διάδοση ειδήσεων. Αν και δεν είναι όλοι του οι χρήστες εξίσου ενεργοί στο να αναρτούν τα δικά τους μηνύματα, κάτι που άλλωστε συμβαίνει σε όλα τα μέσα, είναι σίγουρο πως όλοι "καταναλώνουν" (παρακολουθούν) τις "ειδήσεις" που κυκλοφορούν στο μέσο. Δείγμα του ότι το Twitter αντιλήφθηκε γρήγορα τον ρόλο που μπορεί να παίξει στις εξελίξεις της περιοχής, ήταν η πρωτοβουλία του να εισάγει ένα δοκιμαστικό εργαλείο μετάφρασης ώστε να καταλαβαίνει ο Δυτικός κόσμος τι σημαίνουν οι Αραβικές αναρτήσεις που προέρχονται από την περιοχή (Diehn, 2013). Ακόμη πιο χαρακτηριστική, ήταν η αντίδραση του twitter στα γεγονότα: το 2009 άλλαξε την παρότρυνση του προς τους χρήστες του από "τι κάνεις;" σε "τί συμβαίνει;" (Lindsey, 2013), θέλοντας να καταδείξει και να εκμεταλλευτεί φυσικά την στροφή προς την ζωντανή ενημέρωση που είχε ήδη δρομολογηθεί. Οι διαδηλωτές χρησιμοποιούσαν το twitter για να ενθαρρύνουν τον κόσμο να συγκεντρωθεί σε συγκεκριμένους χώρους, συγκεκριμένες ώρες. Σύμφωνα με τον CEO του Hootsuite (κορυφαία πλατφορμα διαχειρισης social media), Ryan Holmes, στο twitter, το hashtag "Αίγυπτος" είχε 1.4 εκατομμύρια αναφορές μέσα σε 3 μήνες. Άλλα hashtags που χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για την αναζήτηση σχετικών αναρτήσεων, ήταν τα "Jan25" με 1.2 εκατομμύρια επισημάνσεις. Η ένταση του "τιτιβίσματος" κορυφώνονταν τις μέρες ορόσημο των αναταραχών: στην Τυνησία στις 14 Ιανουαρίου, στην Αίγυπτο στις 11/02 με την παραίτηση του Mubarak. Και στο Bahrain κάποιες μέρες αφού ξεκίνησαν οι αναταραχές (15/02). Όλα τα στοιχεία αυτά προέρχονται από τα στατιστικά που κρατάει το ίδιο το Hootsuite για τους χρήστες του και μπορεί κανείς να ανατρέξει στην πηγή τους στο άρθρο του ίδιου του Holmes, που δημοσιεύθηκε στα social media στις 26/11/2012 με τίτλο "Why Social Media is (Really) Revolutionary: Looking Back At Egypt". Ολόκληρο το πολύ ενδιαφέρον infographic που δημιουργήθηκε από την Hootsuite για την περίπτωση, παρατίθεται εδώ: 52

53 Πηγή: Hootsuite.com, 53

54 Στα πιο δημοφιλή hashtags κάνει αναφορά και η έρευνα του Dubai School of Government (2011) με δείγμα τις φορές που συναντιέται ένας hashtagged όρος στο twitter τους πρώτους τρεις μήνες του 2011 (Πίνακας 4). Όπως βλέπουμε, ο όρος "Αίγυπτος" λαμβάνει το μεγαλύτερο ποσοστό επαναληψιμότητας ενώ πολύ κοντά του και η ημερομηνία της 25ης Ιανουαρίου επιβεβαιώνοντας τα στοιχεία της Hootsuite του παραπάνω infographic. Πίνακας 4 - Πηγή: Dubai School of Government, Arab Social Media report, 2011, 54

55 Μια μελέτη στην οποία βασίζεται το άρθρο της O' Donnel (2011) με τίτλο "New study quantifies use of social media in Arab Spring" ανέλυσε 3 εκατομμύρια tweets, τεράστια ποσότητα δεδομένων από το YouTube, περιεχόμενο και χιλιάδες blog posts, αποκάλυψε πως τα social media στην Αραβική Άνοιξη έπαιξαν μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση πολιτικού διαλόγου. Οι συζητήσεις σχετικά με την επανάσταση συχνά προηγούνταν μεγάλων γεγονότων και τα social media μετέφεραν ιστορίες από το εσωτερικό της χώρας στο εξωτερικό βοηθώντας να δημιουργηθεί το κατάλληλο κλίμα, αυξάνοντας τις ελπίδες για την επιτυχία του πολιτικού ξεσηκωμού. Πιο συγκεκριμένα, όπως αναφέρει η O' Donnel (2011), την εβδομάδα πριν την παραίτηση του Hosni Mubarak, ο συνολικός αριθμός των tweets από την Αίγυπτο και όλον τον κόσμο, σχετικά με την πολιτική αλλαγή, αυξήθηκαν από σε στην ημέρα. Με τα σχετικά βίντεο διαδηλώσεων και πολιτικού σχολιασμού να κυκλοφορούν με μεγάλη ταχύτητα διαμοιρασμού (viral) μεταξύ διαδικτυακών λογαριασμών, τα πιο 23 διάσημα από αυτά έλαβαν συνολικά 5,5 εκατομμύρια προβολές. Η μελέτη της 25trends - Arabic Social Media Analytics απο την οποια προερχεται το παρακάτω γράφημα, μας δινει σχηματικά την δραστηριότητα των χρηστών στην Αίγυπτο τον Δεκέμβριο του 2012, με ορόσημο την ημέρα του δημοψηφίσματος για το νέο Σύνταγμα και πως πριν την ημέρα αυτήν υπήρξε έντονη δραστηριότητα ενώ ο όγκος μειώνεται σταδιακά στην συνέχεια. Αυτό επιβεβαιώνει την υπόθεση πως πριν από κάθε σημαντικό γεγονός υπήρχε και η ανάλογη δραστηριότητα στο διαδίκτυο (Πίνακας 5) ενώ η μελέτη του Dubai School of Government (2011) στον Πίνακα 6 δείχνει την ένταση των αναρτήσεων στο μέσο (tweets) σε σχέση με σημαντικά ορόσημα που προηγούνται του Πίνακα 5. 55

56 Πίνακας 5 - Πηγή: Arabic Social Media Analytics Πίνακας 6 - Πηγή: Dubai School of Government, "Arab Media Social Media Report: Civil Movements: The Impact of Facebook and Twitter" (2011), Vol.1, No.2, Η μελέτη 25trends - Arabic Social Media Analytics έδειξε ακόμη πως τα πιο δημοφιλή θέματα για τον Δεκέμβρη του 2012 ήταν ο Αιγύπτιος Πρόεδρος "Morsi", το 56

57 "Δημοψήφισμα για το νεο Συνταγμα" και η "Eπανάσταση", με τη συντριπτική πλειονότητα των tweets να αφορούν πολιτικά θέματα. Στα συμπεράσματα συγκαταλέγεται και το γεγονός πως στατιστικά οι περισσότεροι Αιγύπτιοι χρήστες κάναν χρήση του twitter μέσω smartphones και πως ο πιο δημοφιλής διαμορφωτής γνώμης στο twitter σχετικά με το θέμα ήταν ο Mohamed ElBaradei καθώς το περιεχόμενο των αναρτήσεων του γινόταν ανάρπαστο απο τους υπολοιπους χρήστες. Πηγή: Arabic Social Media Analytics Ακόμη, οι χρήστες του Twitter το χρησιμοποίησαν και για να εκπέμψουν sos σε καταστασεις κινδύνου. Με τον χρόνο απόκρισης σχεδόν να εξαλείφεται, οι Αιγύπτιοι διαδηλωτές απέκτησαν ένα ακόμη δυνατό πλεονεκτημα στην μάχη που έδιναν. Ακόμη πιο σημαντική φυσικά ήταν όπως ήδη ειπαμε η συμβολη του στην διεθνή διάδοση των γεγονότων και εδώ εισέρχεται και η ουσία της δημοσιογραφίας των πολιτών: η αξία μιας αναμετάδοσης απο τον δρώντα (στην περίπτωσή μας πίσω απο την ιδιοτητα και σκοπιά του ακτιβιστή, διαδηλωτη, Αιγυπτιου πολιτη) έχει πολλή περισσότερη σημασία από την αναμετάδοση ενός ρεπόρτερ ή ενός ηγέτη. YouTube, mobile phones και λοιπά διαδικτυακά μέσα 57

58 Από το διαδικτυακό παιχνίδι δεν έλειπαν και το δημοφιλές μέσο διαμοιρασμού βίντεο YouTube, οι διαδραστικοί χάρτες Google Maps της Google, τα κινητά τηλέφωνα με την παραδοσιακή τους χρήση αλλά πολύ περισσότερο τα smartphones και η satellite TV. Οι χάρτες Google Maps αξιοποιήθηκαν ώστε να μοιράζεται στους διαδηλωτές η πληροφορία του ποιός δρόμος είναι κλειστός, ποια είναι τα σημεία των συγκεντρώσεων, από που να αποφύγουν την αστυνομία κ.ο.κ. (Frangonikolopoulos & Chapsos, 2012) ενώ παράλληλα κυκλοφορούσαν και ιστορίες επιτυχίας (success stories) ώστε να διατηρείται το ηθικό των διαδηλωτών. Την ίδια ώρα, τα μέσα διαμοιρασμού φωτογραφίας όπως το flickr και αλλά και βίντεο όπως το YouTube, έπαιξαν διπλό ρόλο αφενός καταγράφοντας τα γεγονότα και την βία και αφετέρου κατονομάζοντας τους παραβάτες ανθρωπίνων δικαιωμάτων: ένα τέτοιο παράδειγμα λογαριασμό στο flickr, η Piggipedia, περιείχε πάνω από 500 φωτογραφίες αστυνομικών και στρατιωτικών να "αναμειγνύονται σε βασανισμούς και δράσεις καταστολής" (Emergency Journalism, 2012). Φωτογραφικό υλικό και βίντεο κατηγοριοποιούνταν μέσω hash-tagging. Έτσι δημιουργήθηκε και η συλλογική ταινία τεκμηρίωσης 12 ενός Αιγυπτιακού startup που επέτρεπε στον κόσμο να υποβάλλει το δικό του υλικό επισημαίνοντάς το με τη συγκεκριμένη φράση #18daysinEgypt (Emergency Journalism, 2012). Καθοριστικό παράγοντα στην διαρκή ενημέρωση και επικοινωνία, έπαιξαν τα κινητά τηλέφωνα που έδωσαν τεράστια ώθηση στην διάδοση της πληροφορίας αλλά και στο να φτάσει η είδηση στα αυτιά όσων δεν είχαν πρόσβαση στο διαδίκτυο. Ας μην ξεχνάμε πως τα social media χρησιμοποιούνται πλέον ως επί το πλείστον μέσω εφαρμογών για κινητά τηλέφωνα, επιτρέποντας έτσι την άμεση ανταπόκριση και το "ανέβασμα" μιας σκέψης, ενός γεγονότος, την στιγμή που αυτό συμβαίνει. Πέρα από τα "έξυπνα" τηλέφωνα όμως, και η παραδοσιακή χρήση του τηλεφώνου αξιοποιήθηκε πλήρως από τους διαδηλωτές που όπως θα δούμε και παρακάτω, όταν η πρόσβαση στο διαδίκτυο διεκόπη, αυτοί συνέχισαν να τηλεφωνούν για να διαδώσουν τις ιδέες τους και πρακτικές πληροφορίες που εξυπηρετούσαν τους σκοπούς τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της χρήσης εφαρμογών στα κινητά τηλέφωνα αλλά και του πόσο γρήγορα, οι προγραμματιστές ανταποκρίθηκαν στις διεθνείς πολιτικές 12 Η όλη προσπάθεια μπορεί να βρεθεί σε αυτόν τον ιστότοπο: τελ, προσπέλαση : 22/6/14 58

59 εξελίξεις, είναι η εφαρμογή Protest4 που χρησιμοποιήθηκε από πολλούς διαδηλωτές για να οργανώσουν διαδηλώσεις και να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Πολύ σύντομα μετά την κυκλοφορία του το 2011 (δημιούργημα προγραμματιστών στo Λουξεμβούργο), η εφαρμογή χρησιμοποιήθηκε από 2000 άτομα για να συζητηθεί η καμπάνια για την απελευθέρωση του blogger Alaa Abdel Fattah που καταδικάστηκε σε 15 χρόνια στρατιωτικής φυλάκισης από το καθεστώς (Emergency Journalism, 2012). Facebook Eαν ο κυρίαρχος της πληροφόρησης και της εξωστρέφειας ήταν το twitter, τότε το Facebook ήρθε να δώσει νέα ώθηση στην οργάνωση του κινήματος και να την περάσει σε ένα άλλο επίπεδο. Οι μαζικές διαδηλώσεις που κατέληξαν στην πτώση του Hosni Mubarak από την εξουσία οργανώθηκαν σε ομάδες του Facebook. Επιπλέον, σύμφωνα με στατιστικές του Arab Social Media Report του Dubai School of Government 13, σχεδόν 9 στους 10 Αιγύπτιους και Τυνήσιους που έλαβαν μέρος σε έρευνα τον Μάρτιο του 2011, είπαν πως χρησιμοποιούσαν το Facebook για να οργανώσουν διαδηλώσεις ώστε να διαδώσουν τα γεγονότα. Όλα τα καλέσματα (εκτός από ένα) μέσω Facebook, κατέληξαν στους δρόμους. Σύμφωνα με την ίδια αναφορά, η ακτιβιστική δράση των κοινωνικών δικτύων έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην κινητοποίηση, την ενδυνάμωση και την διαμόρφωση απόψεων στην περιοχή. Σύμφωνα με τον Comninos (5:2011), "η τοπική δημιουργία και ο διαμοιρασμός της πληροφορίας στην βάση της Τυνησιακής και Αιγυπτιακής επανάστασης, συνδυαστικά με το μέγεθος και τα τελικά αποτελέσματα των διαδηλώσεων, δεν είχαν παρατηρηθεί στο παρελθόν σε τέτοια κλίμακα". Αρχικά κάνουμε την ασφαλή υπόθεση, πως σε μια κοινωνία όπου διώκεσαι καθημερινά, σου είναι πιο εύκολο να βρεις τους ομοϊδεάτες σου διαδικτυακά και όχι σε επικίνδυνες συγκεντρώσεις όπου πιθανόν να βρεθείς πρόσωπο με πρόσωπο με την αστυνομία. Από τις δομές τώρα του μέσου ξεχωρίζουν οι σελίδες -ας τις πούμε- "ενδιαφέροντος" και τα γκρουπ που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε "σκοπού". 13 Dubai School of Government, Arab Social Media report, 2011, 59

60 Οι σελίδες εξυπηρετούν την λογική ενός "fan club". Υπάρχουν σελίδες που απλώς εκθειάζουν το έργο ενός δημοσίου προσώπου, σελίδες που προωθούν ένα προϊόν ή μια υπηρεσία, μια επιχείρηση αλλά και σελίδες που στοχεύουν στο να συγκεντρώσουν ομοϊδεάτες πίσω από ένα ιδεολογικό υπόβαθρο καθώς συσπείρωσαν μια μάζα πίσω από έναν σκοπό. Έτσι, οργανώθηκαν πλείστες σελίδες στην Αίγυπτο που σκοπό τους είχαν την ενημέρωση αλλά και την συγκέντρωση κοινού σε ένα μέρος με αποκορύφωμά τους, όπως θα δούμε και παρακάτω, την σελίδα συμπαράστασης του Khaled Said που κατέληξε σε σελίδα εξέγερσης. Τα γκρουπ, ή αλλιώς ομάδες, εξυπηρετούν περισσότερο την οργάνωση μιας δράσης. Ο Faris (2008), αναφέρει για αυτά πως "υπάρχει μια αίσθηση νομιμότητας στον σχηματισμό τους". Διακρίνονται σε κλειστά και ανοιχτά με τα πρώτα να επιτρέπουν την πρόσβαση μόνο σε συστημένα μέλη, την ιδιότητα δε του μέλους την κρίνει πάντοτε ο διαχειριστής της ομάδας. Στα ανοιχτά γκρουπ, μπορεί οποιοσδήποτε να συμμετέχει και συνήθως επικεντρώνονται στην διάδοση κάποιου σκοπού και επεκτείνονται με τα μέλη να καλούν τον κύκλο τους να συμμετάσχει στο group αυτό. Ενέχει δηλαδή έναν χαρακτήρα προσωπικού καλέσματος που έχει την δική του σημασία όμως θα δούμε παρακάτω. Σε μια τέτοια ομάδα οργανώθηκε η Μαζική Απεργία της 6ης του Απρίλη 2008, όπως θα δούμε παρακάτω όπου ακολουθούν δυο παραδείγματα για την χρήση των social media και την επιρροή τους στην συσπείρωση και οργάνωση δράσεων. Ίσως και να είναι αρκετά για επιβεβαιώσουν τις παραπάνω θεωρίες καθώς πρόκειται και για αυτά τα οποία κυριαρχούν στην σχετική βιβλιογραφία λόγω της μαζικότητας που προκάλεσαν. Την σπίθα για την πορεία (March of the Millions) που οδήγησε στην καθαίρεση του Hosni Mubarak την 1η Φλεβάρη του 2011, άναψε το περιστατικό της δολοφονίας του Khaled Said, ενός νέου Αιγυπτίου που χτυπήθηκε μέχρι θανάτου από την αστυνομία. Το νήμα των διαδικτυακών οροσήμων όμως, εμείς θα πιάσουμε το νήμα των διαδικτυακών οροσήμων από πιο πριν, από τις 6 Απριλίου του περασμένου έτους, του

61 April 6 movement (Facebook group, Egypt) Μέσα σε δύο εβδομάδες δημιουργίας του group στο Facebook που παρότρυνε τους Αιγυπτίους να λάβουν μέρος σε μια μαζική απεργία, την 6η του Απρίλη του 2008, οι συμμετέχοντες της Μαζικής Απεργίας έφτασαν τους Το νούμερο είναι συγκλονιστικό αν σκεφτεί κανείς πως το σύνολο των χρηστών του μέσου (Facebook) στην Αίγυπτο, την περίοδο εκείνη, δεν ξεπερνούσε τους 800 χιλιάδες (Faris, 2008). Ξεκίνησε από την πρόθεση απεργίας μιας κρατικής βιοτεχνίας υφασμάτων ως διαμαρτυρία για τους χαμηλούς μισθούς και τις υψηλές τιμές τροφίμων και γρήγορα επεκτάθηκε σε όλη την Αίγυπτο μέσω του εν λόγω group. Η ιδέα ήταν οι συμμετέχοντες να φορέσουν μαύρα και να μην πάνε στην δουλειά, να μείνουν σπίτι την ημέρα της απεργίας. Όπως μας μεταφέρει ο Faris (2008), σε ένα βαθιά αστυνομούμενο κράτος όπως το Αιγυπτιακό, το να διαδηλώνει κανείς είναι από την φύση του αιρετικό και διώκεται. Πόσο μάλλον όταν κάποιος καλεί σε μαζική απεργία. Ο Faris υποστηρίζει πως την εποχή εκείνη κανείς δεν περίμενε κάτι που θα διακινηθεί μέσω Facebook να έχει τόσο μεγάλη ανταπόκριση καθώς ήταν τα blogs που είχαν ήδη σημειώσει κάποιες νίκες τα προηγούμενα έτη, αποκαλύπτοντας κρατική βία και εκθέτοντας ντοκουμέντα (2008). Να σημειωθεί πως το 2008, για την Μέση Ανατολή το Facebook θεωρούνταν ακόμη παιχνιδάκι κάποιων αμερικανών φοιτητών ενώ άλλωστε αντικειμενικά, το μέσο δεν είχε πάρει τις τρομακτικές διαστάσεις που έχει σήμερα. Αξίζει να σημειωθεί πως τα κρατικά-ελεγχόμενα μέσα όπως τα τηλεοπτικά κανάλια, αποθάρρυναν και εκφόβιζαν τον λαό ώστε να μην συμμετάσχει ακολουθώντας την κρατική "γραμμή". Αυτό που κατάφερε το group αυτό λοιπόν, ήταν να ενώσει μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων σε ένα σημείο και να τους κάνει να πουν αυτό που αισθάνονται για το καθεστώς, τις ανησυχίες τους και τους φόβους τους: η στασιμότητα της οικονομίας, ο νεποτισμός των ηγετών και η ελευθερία του λόγου. Η ανανέωση περιεχομένου με απαντήσεις επί απαντήσεων που διεύρυναν τον διάλογο σχετικά με τις αγωνίες του κόσμου, έφτασε σε οι New York Times να χαρακτηρίσουν το πολιτικό αυτό group στο facebook ως το πιο πολυσυζητημένο, ως αυτό που δημιούργησε τον μεγαλύτερο διάλογο από όλα τα Αιγυπτιακά groups (Shapiro, 2009). Τέλος, και αυτός είναι ένας παράγοντας που δεν πρέπει να ξεχνάμε, η διαδικτυακή οργάνωση, είναι φτηνή. 61

62 Κοστίζει μόνο όσο μια σύνδεση διαδικτύου. Αντίθετα, μπορούμε να φανταστούμε τι κοστίζει σε υλικά αλλά και ψυχικά αποθέματα και ρίσκο, η οργάνωση μιας τέτοιας ομάδας εκτός διαδικτύου. We are all Said (Facebook page, Egypt) Η σελίδα που δημιουργήθηκε (ανώνυμα τότε) εις μνήμην του αποθανόντος Khadel Said, ονομάστηκε από τον δημιουργό της, Wael Ghonim, "We are all Said" και χρησιμοποιήθηκε για να δημοσιευθούν και να διαμοιραστούν με άλλους ακτιβιστές και το Αιγυπτιακό κοινό, εικόνες φρίκης από το νεκρό του κορμί. Ο Said δολοφονήθηκε φριχτά τον Ιούνιο του 2010 και ήταν ιδιοκτήτης Internet cafe από την Αλεξάνδρεια. Υπέστη αστυνομική βία και υποστηρίζεται πως τον σκότωσαν λόγω ενός βίντεο που δημοσιεύθηκε online και με περιεχόμενο μια υπόθεση διαφθοράς όπου αστυνομικοί αντάλλασσαν χρήματα μετά από μια συμφωνία με ναρκωτικά. Ο ίδιος έγινε σύμβολο κατά της κρατικής βίας και η χρήση του ονόματος του στην σελίδα του Facebook εξυπηρετούσε ακριβώς αυτόν τον σκοπό της σελίδας, όπως έχει δηλώσει ο ίδιος ο δημιουργός της σελίδας (Vargas, 2012), δηλαδή να μπορεί ο κόσμος να ταυτιστεί με τον αποθανών και με το περιεχόμενο της εν λογω σελίδας. Η σελίδα επαναλάμβανε συχνά το ακόλουθο μήνυμα: "Αυτή είναι η χώρα σου: ο υπάλληλος του κράτους είναι υπάλληλος δικός σου που πληρώνεται από τους φόρους σου και εσύ έχεις δικαιώματα" (Kirkpatrick & Sanger, 2011). Γρήγορα αυτό εξελίχθηκε σε ένα φόρουμ όπου ο κόσμος μοιραζόταν εικόνες φρικαλεότητας, βασανιστηρίων από τις αρχές, διαφθοράς και κάθε είδους οπτικού στοιχείου τεκμηρίωσης της βιαιότητας της εξουσίας. Οι εικόνες αυτές ποτέ δεν είχαν βρει τον δρόμο τους στα παραδοσιακά μέσα. Φυσικά, οι Αιγύπτιοι μοιραζόντουσαν τέτοιο υλικό καιρό πριν τον θάνατο του Said (Teague, 2012) η σελίδα αυτή όμως, στάθηκε ως αφορμή για να συγκεντρωθεί η οργή και να τονωθούν τα αισθήματα της αλληλεγγύης μεταξύ των "κοινωνών" της σελίδας. Ο Ghonim όμως, δεν σταμάτησε εκεί. Μέσω της σελίδας αυτής, παρακίνησε τον κόσμο να βγει στους δρόμους. Η σελίδα σήμερα αριθμεί 337,600 χιλιάδες κόσμο στο Facebook 14. Στο περιεχόμενο της, 14 Η σελίδα "We are all Khaled Said" στο facebook: τελ. προσπέλαση 24/6/

63 περιλαμβάνονταν την περίοδο ακμής της, όσο δηλαδή διαρκούσαν οι αναταραχές, εκτός από τα όσα αναφέραμε ήδη παραπάνω, και η ανακοίνωση διαδηλώσεων αλλά και ψευδών ειδήσεων με στόχο να παραπλανηθεί η αστυνομία και οι αρχές. Φυσικά, το να δημιουργηθεί κλίμα συμπαράστασης και αλληλεγγύης εντός και εκτός συνόρων ήταν από τους βασικούς σκοπούς της. Δεν θα μπορούσε κανείς να αμφιβάλλει για την συμβολή της στην πίεση που άσκησε στο καθεστώς Mubarak, τόσο το ίδιο το γεγονός της δολοφονίας του Said, όσο και ο ντόρος που δημιουργήθηκε γύρω από αυτήν, μέσω της σελίδας. Οι δυο μικρές αυτές δράσεις -μικρές μόνο σε σχέση με το σύνολο της επανάστασης- είχαν πολύ μεγάλο συμβολικό χαρακτήρα και ενδιαφέρουν ιδιαίτερα την παρούσα μελέτη καθώς εξελίχθηκαν και σταδιακά οδήγησαν σε ένα συλλογικότερο ξεσηκωμό. Με την οριζόντια φύση των κινημάτων αυτών και την διάσπαρτη δομή τους, τα κινήματα αυτά καθίστανται δύσκολα να διαλυθούν. Όπως σημειώνει ο Beckett (2011), η διαφορετικότητά τους (diversity) και η ευελιξία τους τους έδωσε μια οργανική δύναμη, και συνεχίζει "ήταν δίκτυα, όχι οργανισμοί". Η διαφορετική δομή τους σε σχέση με την "παλιά" θα λέγαμε, γραμμική, κάθετη οργάνωση των ακτιβιστικών ομάδων, επέτρεψε την αλληλεπίδραση σε προσωπικό επίπεδο ενώ βασίστηκε αρκετά στην τακτική "word-of-mouth" που τώρα απλώς άλλαξε μέσο, περνώντας στο διαδίκτυο. Σε μια προσπάθεια μείωσης της συμβολής τους ίσως, ο Gladwell (2010) κάνει αναφορά στο φαινόμενο των weak ties, των "χαλαρών" θα λέγαμε δεσμών που δημιουργούν διαδικτυακές καμπάνιες όπως αυτές που αναφέραμε παραπάνω. Συγκεκριμένα, χαρακτηρίζει τους δεσμούς που δημιουργούνται διαδικτυακά ως χαλαρούς σε σχέση με αυτούς της πραγματικής ζωής, συσχετίζοντας τους με την προθυμία του ατόμου να δράσει (στην πραγματική ζωή). Υποστηρίζει πως "οι χαλαροί δεσμοί δεν οδηγούν σε δράσεις υψηλού κινδύνου" με τις δράσεις φυσικά να τοποθετούνται σε ένα εννοιολογικό πλαίσιο ακτιβισμού. Η θεωρία του είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα καθώς μιλάει για κάτι το οποίο όλοι αισθανόμαστε όταν χρησιμοποιούμε τα μέσα αυτά, και ιδιαίτερα όταν παίρνουμε μέρος σε τέτοιες καμπανιές αλλά δεν είχε πριν από αυτόν πάρει μορφή. Πετυχαίνει όπως μας λέει, το facebook να κινητοποιήσει όσους δεν θα κινητοποιούνταν για μια πραγματική θυσία 63

64 αλλά θα έκαναν πράγματα που δεν απαιτούσαν μεγάλο κόστος για αυτούς. Μελετώντας την θεωρία του αυτή, συνειρμικά το μυαλό μας πάει στις πλατφόρμες κινητοποίησης change.org, τα δημοφιλή causes του facebook και πιο πρόσφατα στην ανερχόμενη υπηρεσία crowdfunding, indiegogo, kickstarter κ.ο.κ. όπου ο καθένας μπορεί να δημιουργήσει μια καμπάνια που συνήθως αφορά κάποιον καλό σκοπό και ζητά ελάχιστα από τους χρήστες. Ένα παράδειγμα καθημερινό που μπορεί να μας εξηγήσει τι εννοεί ο Gladwell (2010) θα μπορούσε να είναι μια έκκληση για χρήματα ή κοινοποιήσεις για να διαδοθεί το μήνυμα, για κάποιον ανθρωπιστικό σκοπό. Πολλοί από εμάς μπορεί να καταθέσουμε λεφτά για τέτοιους σκοπούς ή να κοινοποιήσουμε την είδηση, τον σκοπό στο δίκτυό μας. Πόσοι όμως από εμάς μεταφερόμαστε οι ίδιοι στο πεδίο της δράσης; Η ίδια συμπεριφορά λοιπόν, παρατηρείται και στο πεδίο της "μάχης". Το να βγεις στους δρόμους στην Αίγυπτο και να διαδηλώσεις για τα όσα αγωνίζεσαι απέχει από το να μοιραστείς την είδηση ή να στείλεις λεφτά για τον σκοπό τους. Φυσικά, δεν θα πρέπει να μειώνουμε την συμβολή όσων είτε βοηθούν στη διάδοση, είτε χρηματοδοτούν, είτε συμβάλλουν με κάθε άλλο διαδικτυακό τρόπο σε καμπάνιες που αφορούν σε καθημερινά προβλήματα ή αγώνες για δημοκρατία. Η απόσταση όμως της θεωρητικής υποστήριξης από την πράξη, για τον Gladwell μεγαλώνει όσο μεγαλώνει το ρίσκο που ενέχει η πράξη. Με άλλα λόγια, όσο πιο επικίνδυνη η δράση που καλείσαι να λάβεις μέρος, τόσο πιο εύκολα συμμετέχεις από απόσταση. Ένα εκατομμύριο Likes σε μια σελίδα δηλώνουν συμπαράσταση και όχι ένα εκατομμύριο ανθρώπους στον δρόμο. Καταλήγει λοιπόν, πως τα social media δεν εξυπηρετούν τον σκοπό σε τέτοιες περιπτώσεις υψηλού ρίσκου, όπως ήταν η περίπτωση της Αραβικής Άνοιξης. Κάτι τέτοιο όμως δεν φάνηκε να ισχύει στην περίπτωση της, ωστόσο είναι αδύνατον να επιβεβαιωθεί με στατιστικά δεδομένα καθώς κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει πόσοι από τους υποστηρικτές μιας διαδικτυακής καμπάνιας έλαβαν τελικά μέρος αυτοπροσώπως στο κάλεσμα για διαμαρτυρία. Και αφού το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι υποθέσεις και εκτιμήσεις με βάση την μεγάλη προσέλευση, καλό είναι να αναφέρουμε και ένα στοιχείο που δεν έχει τονιστεί αρκετά όσον αφορά την περίπτωση της Αιγύπτου και το φέρνει στην επιφάνεια ο Lindsey. 64

65 Μας λέει πως η Αιγυπτιακή κοινωνία λειτουργεί πολύ σε ένα προσωπικό επίπεδο σχέσεων, και η μετάδοση των ειδήσεων δεν γινόταν μέσω μιας απρόσωπης πρόσκλησης, είναι πιθανό τα νούμερα να είναι πιο φιλικά προς τον σκοπό. Έτσι και ο Lindsey (2013) κατατάσσει τα social media ως κυρίως υπεύθυνα για την οργάνωση της επανάστασης και όχι για τα υπόλοιπα στάδιά της. Στο σημείο αυτό, αξίζει να προσθέσουμε και τα στοιχεία της έρευνας του Dubai School of Government με τίτλο "Arab Social Media Report The Impact of Facebook and Twitter 15 " (2011) σύμφωνα με την οποία, δεν υποστηρίζεται φυσικά πως ήταν οι σελίδες του Facebook που έπαιξαν τον κύριο ρόλο απανταχού στην Αραβική Άνοιξη, οργάνωσαν όμως σε μεγάλο βαθμό τις διαδηλώσεις στην Αίγυπτο. Πιο συγκεκριμένα, η Αίγυπτος έχει ένα μικρό φαινομενικά ποσοστό διαδικτυακής διείσδυσης, της τάξης του 5,5%. Αν όμως το μεταφράσουμε σε νούμερο σε σχέση με τον πληθυσμό της, μιλάμε για 6 εκατομμύρια χρήστες του Facebook που με τη σειρά τους διασυνδέονται σε ένα πολύ μεγαλύτερο κοινωνικό δίκτυο σε προσωπικό επίπεδο. Η τακτική του word of mouth δεν είναι ούτε νέα, ούτε ποτέ θα θεωρηθεί παρωχημένη καθώς αποτελεί την βάση της επικοινωνίας με τον κύκλο μας. Αν ο κάθε Αιγύπτιος χρήστης λοιπόν, από αυτούς τους 6 εκατομμύρια, μετέφερε την πληροφορία/παρότρυνση στον κύκλο του, μπορούμε να φανταστούμε την διόγκωση που δημιουργείται. Οι προσωπικές σχέσεις λοιπόν πολλαπλασιάζουν την δυναμική που δημιουργούν τα νέα μέσα ή αντίστροφα, τα social media πολλαπλασιάζουν το εκάστοτε κάλεσμα εκθετικά, ανάλογα με το ποσοστό συμμετοχής των ατόμων που συμμετέχουν στην κάθε διαδικτυακή ομάδα, σελίδα κ.ο.κ. Η χρήση φυσικά των μέσων και άρα και τα αντίστοιχα νούμερα, δεν είναι αποκλειστικά πολιτική, ωστόσο η ίδια έρευνα βρήκε πως τόσο στην Τυνησία όσο και στην Αίγυπτο, οι χρήστες του Facebook υποστήριξαν πως ο χρησιμοποιούν πρωταρχικά για να διαδώσουν τις κινητοποιήσεις (ποσοστό 31%) και να διακινήσουν εκτός χώρας την πληροφορία για το τι συμβαίνει στην χώρα (24% στην Αίγυπτο) και για να οργανώσουν ακτιβιστικές δράσεις και να συνδεθούν με άλλους ακτιβιστές σε 15 Dubai School of Government, "Arab Media Social Media Report: Civil Movements: The Impact of Facebook and Twitter" (2011), Vol.1, No.2, 65

66 ποσοστό 30%. Το ποσοστό που το χρησιμοποιεί για διασκέδαση έπεφτε κάτω από το 15%. Η είδηση και η σχετική παρότρυνση για συμμετοχή λοιπόν, διακινήθηκε κυρίως μέσω οικογενειακών, φιλικών δικτύων στα social media, αυτή είναι άλλωστε και η παρότρυνση του ίδιου το μέσου (να δημιουργείς κύκλους με ανθρώπους που δεν γνωρίζεις αλλά έχεις κοινά ενδιαφέροντα και να συνδέεσαι με την οικογένεια σου και τους φίλους σου) και άρα μετέφερε σε μεγάλο βαθμό, όπως άλλωστε αποδεδείχθηκε και από την αθρόα προσέλευση στις προαναφερόμενες δράσεις, τον παλμό της συμμετοχής μέσω πραγματικών δεσμών που δεν δημιουργήθηκαν εκείνη την στιγμή. Όπως είναι φυσικό, το άτομο καλύπτει πολύ πιο γρήγορα το κενό από την διαδικτυακή δράση στην πραγματική όταν ξέρει πως θα βρίσκονται εκεί φίλοι και γνωστοί, πως το ρίσκο θα το μοιραστούν όλοι μαζί. Αντίθετα, κοινό που ίσως να μην είχε στενές επαφές με ανθρώπους που διαδήλωνε, ίσως να μην επηρεαζόταν όσο θα ελπίζαμε μέσω των social media καθώς η απόσταση της θεωρητικής υποστήριξης ενός σκοπού από την πράξη μεγαλώνει για αυτούς, σύμφωνα με την θεωρία του Gladwell. Ο Beckett (2011) εδώ προσθέτει μια πτυχή που δεν έχουμε αναφέρει ως τώρα: ότι δηλαδή τα social media συνδυάζουν την δράση με την έκφραση. Το παράδειγμά του είναι πολύ εύστοχο. Αποφασίζω να πάω σε μια διαδήλωση. Το αναρτώ στο twitter και χρησιμοποιώντας το hashtag 16 για να δείξω την λέξη-κλειδί, "ενώνω" την πρόθεσή μου με ένα συλλογικό κάλεσμα δράσης. Ο Beckett (2011) το χαρακτηρίζει ως (πέρα από εντυπωσιακό) δημοκρατικό και αποτελεσματικό ενώ "αυξάνει το κοινωνικό κεφάλαιο για το κίνημα". Αυτό που κατάφερε λοιπόν η έλευση των νέων τεχνολογιών ή αυτό στο οποίο τουλάχιστον βοήθησε, ήταν να μεταφέρει πληροφορίες από και προς ένα ατομικό επίπεδο. Το εάν τα social media διευκόλυναν την πληροφορία ως όπλο στην μορφή της αλήθειας ή της προπαγάνδας, υπέρ τρομοκρατών ή κατά, εξαρτάται από ποικίλους παράγοντες και από έναν συνδυασμό όπως λέει ο Lindsey (2013) "οπτικής 16 hastagging: προσθέτοντας δηλαδή μπροστά από μια τάση (πχ 18daysinEgypt) το σύμβολο του # που καθιστά την φράση εύκολα αναζητήσιμο όρο στα μέσα Facebook, flickr, instargam με κυρίαρχο το twitter. 66

67 και πραγματικότητας". Αυτό που δεν μπορούμε να διαπραγματευτούμε είναι πως η πρόσβαση μεταφέρθηκε σε ένα άλλο επίπεδο, σε κάτι που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε και ως μια "δημόσια σφαίρα ενός δημοκρατικότερου διαλόγου". Τα παραδοσιακά μέσα στα συντηρητικά καθεστώτα και η εκμετάλλευση των Social media από τα αρχές Ιδιαίτερα στα αυταρχικά καθεστώτα, τα παραδοσιακά μέσα (τύπος, ραδιόφωνο, τηλεόραση) συνήθως ελέγχονται σε μεγάλο βαθμό από την άρχουσα τάξη, καταπιέζοντας εναλλακτικές φωνές. Αντίθετα, στα εργαλεία του Web 2.0, η ανταλλαγή της πληροφορίας γίνεται ανεπηρέαστα και όχι κάτω από την εποπτεία των αυταρχικών καταπιεστικών καθεστώτων (Frangonikolopoulos & Chapsos, 2012). Η αντίθεση αυτή είναι και που έδωσε διέξοδο στον κόσμο να αγκαλιάσει τα εργαλεία αυτά και να γυρίσει την πλάτη στην κρατική προπαγάνδα που προωθούσαν τα παραδοσιακά μέσα στην Αίγυπτο, όπως αναφέραμε και σε προηγούμενη ενότητα. Ακόμη, τα social media αποτελούν την μόνη διέξοδο από το περιοριστικό περιβάλλον που τους είχε επιβληθεί ώστε να βγουν πληροφορίες και να ακουστούν διαφορετικές φωνές στο εξωτερικό αλλά και για να εισαχθούν νεωτερικές (και μη, φυσικά) ιδέες από το εξωτερικό. Η πρόσβαση στο διαδίκτυο που υποκινήθηκε αρχικά από το κράτος της Αιγύπτου σε μια προσπάθεια εξωστρέφειας και εξαγωγών σε εθνικό επίπεδο, αναπόφευκτα οδήγησε στο να "εισαχθούν" αξίες από πολύ διαφορετικές κοινωνίες, στο εσωτερικό της χώρας. Δημιουργήθηκε έτσι σιγά-σιγά μα τάση έκφρασης διαφορετικών φωνών, μια αρένα για να εκφραστεί κριτική, ιδέες και απόψεις. Ο El Alaoui φέρνει και μια άλλη διάσταση στο θέμα: υποστηρίζει πως το διαδίκτυο οδηγεί έναν απομονωτισμό που ευνοεί την έκφραση ακραίων φωνών. Η ανωνυμία και τα κλειστά γκρουπ που επιτρέπουν την στον καθένα αν εκφράζεται ελεύθερα χωρίς να διώκεται, μπορεί να ειδωθεί μέσα από το πρίσμα του εξτρεμισμού: ο χρήστης αποφεύγει έτσι την δίωξη ή και την διαπόμπευση ή κατακραυγή (την κρίση από την κοινή γνώμη) για τις ακραίες απόψεις του. Συγκεκριμένα γράφει πως "μέσω 67

68 του διαδικτύου, είναι εύκολο να χλευάζεις την εξουσία αλλά και να αποφύγεις τον πραγματικό κόσμο" (201:2012), με τις συνέπειές του, θα συμπληρώναμε εμείς. Tα αυταρχικά καθεστώτα όμως δεν έμειναν με σταυρωμένα τα χέρια μπροστά στην οργάνωση των ακτιβιστών. Τα "media-savvy regimes" όπως τα χαρακτηρίζει η Cottle (2011) έμαθαν να χρησιμοποιούν τα εργαλεία προς όφελός τους, προωθώντας καταπιεστικές πρακτικές. Στις αρνητικές συνέπειες που είχε η χρήση των νέων τεχνολογιών για τους ακτιβιστές, ήταν πως έθεσαν σε κίνδυνο της ταυτότητα των διαδηλωτών καθώς το κράτος τα χρησιμοποίησε για να αναγνωριστούν και να εντοπιστούν ακτιβιστές και διαδηλωτές (Comninos, 2011) και επακόλουθα να τους τιμωρήσουν αυστηρά για την απειθαρχία τους. Όταν έπεσε το διαδίκτυο Εναλλακτικές μορφές αυτό-οργάνωσης Σημάδι της "εξέλιξης" των καθεστώτων προς μια βελτίωση της τεχνολογικής τους προόδου ήταν το "κατέβασμα" του διαδικτύου στην Αίγυπτο που ξεκίνησε την 28η Ιανουαρίου, και διήρκεσε πέντε ημέρες. Μπορεί να ακούγεται σαν μια πολύ απλή διαδικασία, αλλά όσοι γνωρίζουν λίγο καλύτερα την φύση του διαδικτύου και τα τεχνικά του χαρακτηριστικά, κάτι τέτοιο δεν είναι απλό επίτευγμα και σίγουρα δεν μιλάμε για έναν απλό on-off διακόπτη. Σύμφωνα με εταιρίες που παρατηρούν και καταγράφουν την διαδικτυακή κίνηση παγκοσμίως, όπως μας μεταφέρει ο Teague (2012), και που παρακολούθησαν το blackout που συνέβη στην Αίγυπτο και χαρακτηρίζουν το συμβάν ως "ένα γεγονός που δεν είχε προηγούμενο στην διαδικτυακή ιστορία". Το κλείσιμο του διαδικτύου σε τόσο μεγάλη κλίμακα, είναι μια διαδικασία εξαιρετικά περίπλοκη και δείχνει πως το καθεστώς είχε μάλλον προετοιμαστεί καλά για ένα τέτοιο ενδεχόμενο (Teague, 2012). Αυτό που φυσικά διευκόλυνε τη θέση του καθεστώτος είναι πως όλες οι Αιγυπτιακές επικοινωνίες ελέγχονται από το Αιγυπτιακό κράτος. Ο Hassanpour (2012) μας μεταφέρει όμως πως όταν η Αιγυπτιακή κυβέρνηση μπλόκαρε τις επικοινωνίες, στο Κάιρο οι Αιγύπτιοι αναγκάστηκαν να βρουν νέους τρόπους διάδοσης, συγκέντρωσης και παραγωγής ειδήσεων. Κατά τη διάρκεια της παύσης χρήσης των social media, παλαιότερες τακτικές χρησιμοποιήθηκαν σε 68

69 συνδυασμό με τα νέα μέσα: δορυφορικά κανάλια όπως το Al-Jazeera μετέδιδαν ειδήσεις που συγκέντρωσαν μέσω σταθερών τηλεφώνων. Οι άνθρωποι που ανησυχούσαν για την οικογένεια τους ενώθηκαν με το πλήθος στους δρόμους για να δουν τι γίνεται. Μερικοί έστησαν δίκτυα επικοινωνίας στις γραμμές του μετρό του Καΐρου. Παντού, υπήρχε κίνδυνος και οι πολίτες συγκεντρωνόντουσαν σε τοπικά κομβικά σημεία όπως πλατείες, στρατηγικά κτίρια και τζαμιά αντί να προσπαθούν να φτάσουν στην πλατεία Tahrir (Hassanpour, 2012). Σύμφωνα με την O' Donnel (2011), όσοι απομονώθηκαν χάνοντας την πρόσβασή τους στο διαδίκτυο, μετέτρεψαν την "διαδικτυακή παρουσία" τους στους δρόμους ώστε να μην χάσουν επαφή με τις εξελίξεις. Κι όμως, κατά τη διάρκεια των επόμενων ημερών, οι διαδηλώσεις δεν διαλύθηκαν παρά την επιστροφή των κινητών επικοινωνιών και του Διαδικτύου και την περαιτέρω αποδυνάμωση του καθεστώτος. Οι πολίτες συγκεντρώνονταν στην πλατεία Tahrir, ακόμη και όταν ήταν σχεδόν πάρα πολύ γεμάτη για να μπουν μέσα (Hassanpour, 2012). Κατόπιν, ώρες μετά την επαναφορά του διαδικτύου, οι Αιγυπτιακές δυνάμεις ασφαλείας συνέλαβαν και "παρενόχλησαν" (για να το θέσουμε ευγενικά) bloggers και χρήστες των social media που είχαν δημοσιεύσει περιεχόμενο και είχαν συμμετάσχει στα γεγονότα, φανερώνοντας έτσι τον κίνδυνο στον οποίον έμπαιναν οι ακτιβιστές λογω της online δράσης τους. Η Αιγυπτιακή Κυβέρνηση επέβαλε ποινές (σύλληψη και κράτηση) σε όσους bloggers κατάφερε να πιάσει (Frangonikolopoulos & Chapsos, 2012) επιβάλλοντας περιορισμούς στην ελευθερία των μέσων όπως ήταν άλλωστε αναμενόμενο. Στο σημείο αυτό γίνεται φανερή η δύναμη και των παραδοσιακών μέσων επικοινωνίας και οργάνωσης των ακτιβιστικών ομάδων που δεν θα πρέπει να παραγκωνίζονται. Η αντίδραση στο φιμωτικό καθεστώς λογοκρισίας του Mubarak εκφράστηκε από τους διαδηλωτές με τον τρόπο που θα χαρακτηρίζαμε και ως "back to basics". Τώρα που τα νέα μέσα δεν μπορούσαν άλλο να βοηθήσουν, οι παλιές πρακτικές αναζωπυρώθηκαν: τηλέφωνο, πανό, πόρτα-πόρτα, μικρές συγκεντρώσεις, όλα υπηρετήσαν τον αρχικό σκοπό. Η φωτιά όμως είχε ήδη μπει και είχε θεριέψει με την βοήθεια του διαδικτύου. Αν οι νέες τεχνολογίες εξέλειπαν από το κρίσιμο στάδιο του ξεκινήματος και την εξάπλωσης, ίσως οι παραδοσιακές πρακτικές αυτές αυτο- 69

70 οργάνωσης από μόνες τους να μην αρκούσαν για τα όσα συνέβησαν. Ακόμη, παραδοσιακές μέθοδοι προσέγγισης μαζών εφαρμόστηκαν και πολύ πριν η επανάσταση να μεταφερθεί στο διαδίκτυο: ο ίδιος ο Ghonim, μαζί με άλλους ακτιβιστές, γυρνούσαν από καφέ σε καφέ στρατολογώντας πολίτες, προπαγανδίζοντας τις θέσεις τους και μιλώντας για δημοκρατία και χαμηλότερες τιμές φαγητού. Υπάρχει μια εκτίμηση πως οι δράσεις αυτές απέδωσαν περί τους υποστηρικτές, σύμφωνα με τους ίδιους ενώ κατά τα στάδια της προετοιμασίας ο Teague αναφέρει πως υπήρξε συνεργασία με οργανώσεις που είχαν χρόνια εμπειρία οργάνωσης ακτιβιστικής δράσης όπως η "Muslim Brotherhood". Το νούμερο δημοσιεύθηκε στο άρθρο του Teague (2012) στο "Al Jadid magazine: a review & record of Arab culture and Arts" με τίτλο New Media and the Arab Spring όπου ο ίδιος καταλήγει στην διαπίστωση, παρά τον σεβασμό που τρέφει στις παραδοσιακές μεθόδους οργάνωσης, πως το διαδίκτυο έπαιξε νευραλγικό ρόλο στο να τροφοδοτεί τον συνεκτικό ιστό μεταξύ των ακτιβιστών και των πολιτών γενικά, και πως προσέφερε πολύ άμεσες πρακτικές εφαρμογές. Και πάλι όμως, τα νέα μέσα δεν εγκαταλείφθηκαν ούτε σε αυτήν την φάση. Οι ακτιβιστές κατά το διαδικτυακό blackout χρησιμοποιούσαν υπηρεσίες όπως το "Speak 2 tweet" όπου καλούσες κάποιον διεθνή αριθμό και αυτός αναρτούσε την είδηση εκ μέρους σου (Frangonikolopoulos & Chapsos, 2012). Αντίστοιχα, διεθνής βοήθεια έφτασε και από ομάδες ειδικών στις τεχνολογίες δικτύων όπως στην περίπτωση του Ευρωπαϊκού Telecomix (Reissmann & Rosenbach, 2011) που με στόχο τους το διαδίκτυο να είναι ελεύθερο παντού, αναδρομολογώντας τις διαδικτυακές διευθύνσεις των Αιγυπτίων και ενημερώνοντας τον κόσμο πως να σερφάρει με ασφάλεια και πως να στέλνει υλικό χωρίς αποφεύγοντας τις αρχές. Χαρακτηριστική ήταν η δράση της Telecomix, που είναι μια μόνο από τις ομάδες που βοήθησαν διεθνώς τους Αιγύπτιους να επανέλθουν διαδικτυακά, στέλνοντας τηλεφωνικά νούμερα σε ξενοδοχεία, βιβλιοθήκες και σημεία που χρησιμοποιούσαν συγκαλυμμένα φαξ. Με την απαγόρευση άλλωστε των Facebook και twitter, oι ακτιβιστές στράφηκαν σε πλατφόρμες όπως αυτή του Hootsuite που ως πλατφόρμες διαχείρισης social media, επιτρέπουν την χρήση του twitter με έμμεσο τρόπο. Χρησιμοποιώντας 140 χαρακτήρες μόνο οι ανακοινώσεις κατάφερναν να είναι τόσο φορτισμένες που να 70

71 επηρεάσουν τις χιλιάδες κόσμου που παρακολουθούσε τις αναταραχές τόσο στην ίδια την χώρα όσο και από την ασφάλεια του καναπέ τους, μακριά από την εστία των συγκρούσεων. Ειρωνικά, το μπλοκάρισμα αυτό έφερε τα αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που επεδίωκε το καθεστώς: ο κόσμος συσπειρώθηκε ακόμη περισσότερο συμμετέχοντας ακόμη πιο πολύ σε μορφές δημόσιου ακτιβισμού. Ώθησε πολλούς απολιτικ πολίτες που είτε δεν γνώριζαν είτε αδιαφορούσαν για τις διαδηλώσεις, να εμπλακούν. Σύμφωνα με την ίδια έρευνα της Hootsuite (Holmes, 2012) στην οποία αναφερθήκαμε στην ενότητα για τον ιδιαίτερο ρόλο του twitter στην Αραβική Άνοιξη, το 28% των Αιγυπτίων που ερωτήθηκαν δήλωσαν πως το μπλοκάρισμα του Facebook δυσχέρανε τις οργανωτικές τους δράσεις. Η έρευνα του Dubai School of Government (2011) στην οποία αναφερθήκαμε και προηγούμενα, έδειξε πως η πλειοψηφία των χρηστών του Facebook, περίπου το 60%, ένιωσαν πως το μπλοκάρισμά του από τις Αρχές, έκανε "καλό" στο κίνημα, σπρώχνοντας τους ανθρώπους να είναι γίνουν πιο ενεργοί και αποφασιστικοί στην οργάνωση και την επικοινωνία. Αυτό που κατάφερε το κλείσιμο του διαδικτύου ήταν να ευνοήσει την επικοινωνία πρόσωπο με πρόσωπο και να φέρει ακόμη περισσότερη φυσική παρουσία στους δρόμους ενώ έκανε ακόμη πιο δύσκολο το έργο της καταστολής καθώς οι πολλές μικρότερες εστίες που δημιουργήθηκαν, ήταν δυσκολότερο να αντιμετωπιστούν. Καταληκτικά, μπορούμε να πούμε πως κλείνοντας την "στρόφιγγα" των social media, ο κόσμος στράφηκε στις παραδοσιακές μορφές αυτό-οργάνωσης και πεισματικά δυνάμωσε την δράση του. Ενδυνάμωσε την συλλογική ταυτότητα των Αιγυπτίων όπως αυτή είχε σφυρηλατηθεί μέσα από τις συγκεντρώσεις και τις διαδηλώσεις όλον αυτόν τον καιρό (Eltantawy & Wiest, 2011). Τα ψηφιακά "events" συμπαράστασης πήραν φωτιά με αποκορύφωμά τους την "March of Millions" της 1ης Φλεβάρη. 71

72 Ο ρόλος των Social Media στην διάχυση της πληροφορίας στο εξωτερικό Στα οφέλη της χρήσης των νέων τεχνολογιών, πέρα από τον συντονισμό των μαζικών διαδηλώσεων, την επικοινωνία εικόνων σε πραγματικό χρόνο και την παροχή ενημερωμένων πληροφοριών (Cottle, 2011) θα πρέπει να συγκαταλεχθεί και το ότι τα social media πέτυχαν και μια "μεταλαμπάδευση" του κλίματος και των προσδοκιών σε όλη την Αραβική επικράτεια. Και ενώ το Facebook λειτούργησε πρωτίστως στην οργάνωση των κινημάτων αυτών, ήταν το twitter που κυριάρχησε στο να κυκλοφορήσει η πληροφορία στο εξωτερικό (Gustin, 2011). Από την φύση τους τα μέσα αυτά, δικτυώνουν τους χρήστες τους διαφορετικά και είναι γνωστό σε όλους όσους τα χρησιμοποιούν άλλωστε πως το Facebook λειτουργεί περισσότερο με μια λογική ομάδας, κύκλου γνωστών, φίλων και συγγενών ενώ το βάρος στο twitter πέφτει στην πληροφόρηση. Το Facebook λειτούργησε λοιπόν ως επιταχυντής σε συνθήκες που προϋπήρχαν στην χώρα, ενώ το twitter και το YouTube μεγιστοποίησαν τη διάδοση των γεγονότων, φέρνοντας τα σε μια άλλη, παγκόσμια κλίμακα. Όχι πως η συμβολή του Twitter στην οργάνωση ήταν αμελητέα, καθώς οργάνωσε σε έναν βαθμό κι αυτό το Logistics μέρος των διαδηλώσεων, καλώντας σε βοήθεια αλλά και ενισχύσεις πολύ συχνά από τα πεδία της μάχης (Diehn, 2013), ο ρόλος του όμως ήταν πολύ σημαντικότερος στην διάδοση της είδησης προς τα έξω. Όπως ήταν αναμενόμενο, ξεκινώντας από τα social media, οι δράσεις άγγιξαν το διεθνές επίπεδο με τα Δυτικά (παραδοσιακά και νέα) μέσα να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στα γεγονότα της Αιγύπτου. Το διεθνές ενδιαφέρον στράφηκε στις περιοχές αυτές επηρεάζοντας την δράση στο εσωτερικό τους: τώρα ένιωθαν πως λάμβαναν την στήριξη και την αναγνώριση που ζητούσαν σε διεθνές επίπεδο. Τα social media κάλυπταν γεγονότα που δεν επέλεγαν να προβάλλουν ή δεν κάλυπταν καθόλου τα παραδοσιακά μέσα. Εικόνες που τράβηξαν οι ίδιοι οι διαδηλωτές δεν θα μπορούσαν να τραβηχτούν άλλωστε από τα παραδοσιακά μέσα καθώς σε περιπτώσεις δεν μπορούσαν καν να βρίσκονται εκεί. Σίγουρα το Twitter και τα άλλα μέσα έγιναν όπως μεταφέρει ο Marks "το μεγάφωνο που μετέδωσε την πληροφορία και τον ενθουσιασμό για τις επαναστάσεις στον έξω κόσμο", σύμφωνα με τους ερευνητές του George Washington University και την ερευνά τους για τις αναρτήσεις στο twitter σχετικά με 72

73 το θέμα (περίοδος: Ιανουάριος με Μάρτιο). Η μελέτη αυτή έδειξε πως περισσότεροι από το 75% όσων "κλίκαραν" σε συνδέσμους του twitter που σχετίζονταν με τον ξεσηκωμό, προέρχονταν εκτός της Αραβικής επικράτειας (Marks, 2011) φανερώνονταν έτσι την έκταση που έλαβαν οι συζητήσεις ανά τον κόσμο. Η δράση τους λοιπόν, λειτούργησε περιφερειακά και διεθνώς σε δύο επίπεδα που επέτρεψε να οδηγήσουν σε ακόμη περισσότερα αποτελέσματα και γεγονότα: αφενός έθεσαν τους όρους για την διεθνή αναγνώριση του προβλήματος, το έφεραν στην επιφάνεια και επηρέασαν απόψεις από το περιφερειακό επίπεδο έως το διεθνές οδηγώντας σε μια παγκόσμια ενασχόληση επί του θέματος και αφετέρου έφεραν σε επαφή τους διάφορους ακτιβιστές και πολίτες μεταξύ τους, σε κάτι που μπορούσε να ομοιάζει με μια εναλλακτική δημόσια σφαίρα. Τα social media έφεραν στο προσκήνιο το θέμα της καταπιεσμένης Αιγύπτου καθιστώντας το καθημερινότητα τόσο στο εσωτερικό όσο και το εξωτερικό της χώρας (Cottle, 2011) ενώ η διεθνής δημοσιογραφική και πολιτική ατζέντα στράφηκε στην επικοινωνία των όσων διαδραματίζονταν στις διαδηλώσεις. Ακόμη και τα παραδοσιακά μέσα αναγκάστηκαν να υποκύψουν αναμεταδίδοντας ζωντανή ροή από τις διαδηλώσεις. Πριν την έλευση της μαζικότητας των social media, τα παραδοσιακά μέσα της Αιγύπτου που ήταν και τα μόνα υπεύθυνα για την μετάδοση ειδήσεων στο εξωτερικό, ελέγχονταν από το καθεστώς τόσο οι λαοί της Δύσης δεν γνώριζαν τι συμβαίνει στο εσωτερικό μιας χώρας διαδικτυακά απομονωμένης. Η Cottle το θέτει εξισωτικά και αντιθετικά: "State controlled Arab Media = Blind Western Media". Εκτός από κουράγιο και αλληλεγγύη, οι ακτιβιστές μοιραζόντουσαν και τρικ για να επιβιώσουν τόσο διαδικτυακά αλλά και στον έξω κόσμο. Για τους Kirkpatrick και Sanger (2011), πρόκειται για την δημιουργία ενός παν-αραβικού μετώπου νεολαίας που αφιερώθηκε στο να διαχυθεί η δημοκρατία στην περιοχή, με την χρήση νέων τεχνολογιών. Στα θέματα που επικράτησαν στη διαδικτυακή επικοινωνία ήταν το πως να αποφεύγουν την παρακολούθηση και τα βασανιστήρια, η ανταλλαγή πρακτικών πληροφοριών για την οργάνωση αναχωμάτων και την λύση στις λαστιχένιες σφαίρες. Όπως ακριβώς η "φλόγα" της επανάστασης μεταφέρθηκε από την Τυνησία στην Αίγυπτο, έτσι και οι τακτικές που ακολουθήθηκαν για την 73

74 οργάνωση στην Αίγυπτο μεταφερθήκαν στις γύρω περιοχές και είναι πολύ πιθανόν να αποτελέσουν το σημείο αναφοράς για τις απανταχού λαϊκές εξεγέρσεις. Οι τακτικές, οι μέθοδοι και οι διαδικασίες που ακολουθήθηκαν αναπόφευκτα θα επηρεάσουν τα μελλοντικά κινήματα (Lindsey, 2013). Η απήχηση των ιδιοτήτων των social media που τα κάνουν να ξεχωρίζουν, όπως το να επηρεάζουν την κοινή γνώμη και την διεθνή υποστήριξη, την γρήγορη διάδοση των νέων, το ευρύ κοινό τους, και πάνω από όλα, το περιθώριο που αφήνουν στον καθένα να μοιραστεί την πληροφορία σε διεθνές επίπεδο, είναι νέα χαρτιά στα χέρια των ακτιβιστών σε παγκόσμιο επίπεδο. Αντίστοιχα φυσικά, όπως είδαμε σε προηγούμενη ενότητα, μιλάμε για ένα εργαλείο που στα χέρια των κυβερνήσεων μπορεί να αποδειχθεί ατού και να αλλάξει τους όρους του παιχνιδιού της πληροφόρησης (intelligence) όπως την γνωρίζαμε ως τώρα. Όσον αφορά την περιφερειακή τους επιρροή, η σπίθα στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής εξαπλώθηκε γρήγορα με τις επαναστάσεις να παίρνουν φωτιά σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα η μια πίσω από την άλλη, με συνολικά 7 χώρες να ακολουθούν ένα ντόμινο πολιτικών εξελίξεων. Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε πως ονομάστηκε "Arab spring" και "Arab awakening" κατ'ευφημισμό καθώς δεν ήταν όλοι οι επαναστάτες Άραβες. Πολλές κοινές ανησυχίες χαρακτήριζαν τους κατοίκους των περιοχών αυτών: φτώχεια, οικονομική κρίση, ανεργία. Πίσω όμως από όλα τα άλλα, αυτό που τις χαρακτήριζε και τις ένωνε, ήταν τα δικτατορικά καθεστώτα που εξουσίαζαν τους λαούς τους. Οι νέοι ακτιβιστές σε όλη την Μέση Ανατολή μοιράστηκαν μέσω των Social Media ιδέες, τακτικές και ηθική υποστήριξη όμως είχαν να αντιμετωπίσουν διαφορετικές προκλήσεις (Anderson, 2011) όπως ήδη αναφέραμε, ενώ αγωνίζονταν και σε ένα πολύ διαφορετικό περιβάλλον. Το κουράγιο για να συνεχίσουν ή να ξεκινήσουν την αντίσταση όμως οι ακτιβιστές, ήταν το κύριο κοινό μήνυμα που περνούσαν μέσω των σύγχρονων επικοινωνιών. Με το τέλος των αναταραχών, ο στρατός αναγνώρισε τον ρόλο των social media και προσπάθησε να πάρει μέρος. Όπως καταγράφει ο Comninos (2011), μετά την πτώση του Mubarak, ο στρατός δημιούργησε σελίδα στο Facebook, προσπαθώντας να κάνει ειρήνη με τους διαδηλωτές. Ακόμη, στην κριτική προς την 74

75 συμβολή των social media, θα μπορούσε να προστεθεί η άποψη του Hassanpour (2012) πως ο ελεύθερος διάλογος στα δημόσια μέσα είναι πιο πιθανόν να καταλήξει σε συμβατικές πολιτικές μεταβάσεις παρά να οδήγησει σε πιο δραστικές αλλαγές και επαναστάσεις. Στον χάρτη βλέπουμε πως εξελίχθηκε το πολιτικό σκηνικό στην περιοχή. Αλλού φτάσαμε σε σημείο εμφυλίου, αλλού σε ήπιες αλλαγές όπως αυτές που περιγράφει ο Hassanpour, αλλού για μικρές ή μεγάλες διαμαρτυρίες και αλλού μιλάμε για επανάσταση. Πηγή: The hidden transcript, Ο ίδιος εισάγει και την διάσταση θα λέγαμε, της "λανθασμένης πληροφορίας": πολλές αναταραχές και πολιτικές εξελίξεις έχουν ξεκινήσει από λάθος φήμες (η πτώση του τείχους του Βερολίνου, η βελούδινη επανάσταση της Πράγας κοκ). Συγκεκριμένα αναφέρει πως "σε καιρούς αστικής αναταραχής, η υπερβολή και η έλλειψη πληροφόρησης συχνά λειτουργούν πιο αποτελεσματικά από ότι τα πραγματικά γεγονότα-ειδήσεις καταπίεσης και συμμετοχής" (Hassanpour, 2012). Λανθασμένη υπο μια έννοια πληροφόρηση, χρησιμοποίησαν και οι ακτιβιστές, προσπαθώντας να αποπροσανατολίσουν τις αρχές ως προς την δράση τους (λάθος σημεία συνάντησης, ώρες κτλ). Αντίστοιχα, το Κράτος προσπαθεί από την πλευρά του να περάσει την δική του αφήγηση για τα γεγονότα. Η εσκεμμένη (ή μη) παραπληροφόρηση, που συχνά αγγίζει τα όρια της προπαγάνδας που γίνεται για να εξυπηρετήσει σκοπούς, υπάρχει 75

76 σε κάθε μορφή επικοινωνίας και το διαδίκτυο δεν θα αποτελούσε εξαίρεση. Ξανά εδώ, ερχόμαστε να τονίσουμε πως το κάθε μέσο κρίνεται από την χρήση του ενώ όπως αναφέραμε και αρχικά, επαφίεται στην ευφυΐα του χρήστη να διασταυρώσει εάν τα δεδομένα που λαμβάνει ισχύουν ή όχι. Αυτό δεν μειώνει όμως την αξία του ελεύθερου διαλόγου που καλλιεργείται χάριν του μέσου. Η άνοδος της μαζικής "αυτο-επικοινωνίας", ορισμός που χρησιμοποιεί ο Castells (2011) στο "A Network Theory of Power", επιτρέπει μεν στην πληροφορία που ανεβάζει το άτομο να φτάσει σε πολύ μεγαλύτερο κοινό, ωστόσο, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε πως τα πιο διάσημα ενημερωτικά sites είναι αυτά των παραδοσιακών μέσων, τονίζοντας την σημασία που έχει το κύρος των οργανισμών αυτών. Ακόμη, ο έλεγχος των κυβερνήσεων στο διαδίκτυο δείχνει πως η δύναμη του διαδικτύου μπορεί να περιοριστεί (με μεγάλες δυσκολίες φυσικά) από αυτούς που κατέχουν την εξουσία. Η έλευση του Web 3.0 σύμφωνα με το οποίο οι προτιμήσεις του χρήστη "φακελώνονται" διαδικτυακά ώστε να του παρέχεται η καλύτερη εξυπηρέτηση κατά την αναζήτηση στο διαδίκτυο -με απώτερο σκοπό φυσικά την εξυπηρέτηση των συμφερόντων του marketing-, ευνοεί (άθελά της;) την ανάπτυξη δικτύων σε προσωπικό επίπεδο, εμπλέκοντας τον καταναλωτή αλλά και τον πολίτη σε μια διαδικασία συμμετοχικότητας καθώς το τι "αρέσει" ή "δεν αρέσει" στον χρήστη, επιτρέπει την αξιολόγηση του ως εύκολα προσπελάσιμου ή μη 17. Τέλος, πολλοί υποστηρίζουν πως ενώ τα social media μπορούν να είναι εργαλείο για να εκμεταλλευτεί κάποιος την διεθνή προσοχή και να οργανώσει διαδηλώσεις, μπορεί να γίνει εργαλείο για τα καταπιεστικά καθεστώτα για να εντοπίσει τους ακτιβιστές ενώ οι πληρωμένοι tweeters ή προγράμματα που εξυπηρετούν τις κυβερνήσεις μπορούν να πλημμυρίσουν το μέσο με αναρτήσεις που οδηγούν την κοινή γνώμη σε διαστρεβλωμένες εντυπώσεις (Marks, 2011) και να "λερώσουν" θα λέγαμε την αφήγηση που δημιουργείται. 17 τα αποτελέσματα ιεραρχούνται με βάση το πιο δημοφιλές πχ εστιατόριο ή επιχείρηση και αντίστοιχα το πιο δημοφιλές άρθρο κτλ 76

77 Το Μονοπάτι της Διαμαρτυρίας στην Αραβική Επικράτεια, Πηγή: Βγαίνοντας εκτός των περιφερειακών ορίων, οι ακτιβιστές επηρέασαν την κοινή γνώμη των Δυτικών χωρών και ακολούθως ανάγκασαν κυβερνήσεις όπως την Αμερικανική να κρατήσουν απόσταση από τους δυνάστες τους. Τα social media λοιπόν αποτέλεσαν τον μοχλό για μια διεθνή αναγνώριση και νομιμοποίηση των διαμαρτυριών (Cottle, 2011). Ο δρόμος αυτός πέρασε όπως ήταν φυσικό και από τα Δυτικά μέσα επικοινωνίας. Σε όλον τον κόσμο, όσοι ενδιαφερόντουσαν για τα τεκταινόμενα, έστρεφαν το βλέμμα στο Facebook και το Twitter σαν έναν πρώτο σταθμό ενημέρωσης. Οι καμπάνιες περιελάμβαναν χαρακτηριστικά hashtags για να ξεχωρίζουν και γρήγορα σκαρφάλωσαν στην κορυφή των trending topics του twitter: #25Jan, #30Jan, #Egypt κτλ. ενώ πολλοί ανταποκριτές και διάσημοι, ευυπόληπτοι δημοσιογράφοι και σχολιαστές επένδυσαν πολλή ενέργεια και χρόνο να εκμαιεύουν πληροφορίες από blogs και αναρτήσεις στα social media. Η επιρροή που είχαν οι διαδικτυακές 77