ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΤΟΜΙΚΗΣ Ι ΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ

Transcript

1 ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΤΟΜΙΚΗΣ Ι ΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΒΛΑΣΕΡΟΥ ΕΛΕΝΗ ΑΜ:

2 ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ : Περίληψη σελ 3-4 Φιλοσοφικά θεµέλια και ιστορική ανασκόπηση της έννοιας της ιδιοκτησίας.σελ.5-7 Η ιδιοκτησία ως νοµικός θεσµός και ως ατοµικό δικαίωµα. σελ O πυρήνας της ατοµικής ιδιοκτησίας ως ατοµικού δικαιώµατος σελ Οικονοµικές διαστάσεις των δικαιωµάτων ιδιοκτησίας σελ Σχέση ηµόσιας εξουσίας και ατοµικής ιδιοκτησίας σελ.14 Σχέση ατοµικής ιδιοκτησίας και εµπράγµατων δικαιωµάτων σελ Νόµιµα περιοριστικά µέτρα της ιδιοκτησίας Αναγκαστική Απαλλοτρίωση σελ Επιµέρους κατηγορίες περιορισµών σελ Επιτάξεις σελ Περιβάλλον και ιδιοκτησία ν.1650/86-ζοε (Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου) σελ Περιορισµοί της ιδιοκτησίας και αποζηµίωση σελ Εγγυήσεις της ελευθερίας της οικονοµικής ελευθερίας και της ιδιοκτησίας στο κοινοτικό δίκαιο σελ Βιβλιογραφία σελ.45 2

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο θεσµός της ιδιοκτησίας καθιερώθηκε για πρώτη φορά µέσα από το ρεύµα πολιτικής φιλοσοφίας του 17 ου αι.ν Έκτοτε, η εξέλιξή του ως θεσµού ακολούθησε τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις κάθε εποχής. Το ελληνικό Σύνταγµα κατοχυρώνει το δικαίωµα της ατοµικής ιδιοκτησίας στο αρ.17. Σ αυτό διατυπώνεται µια επιφύλαξη γενικού συµφέροντος, η οποία και συνιστά κατ αρχήν την ατοµική δέσµευση της ιδιοκτησίας. Η δέσµευση αυτή αφορά κυρίως την ακίνητη ιδιοκτησία και την ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής. Ωστόσο, από το σύνολο των συναφών θετικών διατάξεων του Συντάγµατος επιτρέπεται να εξαχθεί µία συνταγµατική έννοια της ιδιοκτησίας κατά πολύ ευρύτερη, καταλήγοντας στο ότι το Σύνταγµα προστατεύει εν γένει την οικονοµία της αγοράς. Ο νόµος δεν µπορεί να θέτει περιορισµούς που να αναιρούν και να εξαφανίζουν τις δυνατότητες που συνεπάγεται η οικονοµική ελευθερία. Ω ς σηµαντικότερος περιορισµός που καταλύει αυτό τον ίδιο τον πυρήνα της ατοµικής ιδιοκτησίας ορίζεται ο θεσµός της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης αρ.17 παρ.2 Σ. η οποία και επιτρέπεται µόνο υπό συγκεκριµένες προϋποθέσεις ( δηµόσια ωφέλεια,νοµοθετική πρόβλεψη και δικαστικά προσδιοριζόµενη αποζηµίωση ).Το Σύνταγµα θεσπίζει επίσης ρητά και άλλους ειδικούς περιορισµούς της ιδιοκτησίας σε µια σειρά από άλλες διατάξεις ( αρ.17.παρ.3,αρ18. παρ.1-7, αρ.106 παρ.1,3-5,αρ.107, αρ.117.παρ.2-4, αρ.12.παρ.6, αρ.24.παρ.1-3 ).Περιορισµοί της ιδιοκτησίας προβλέπονται επίσης και σε κοινές νοµοθετικές διατάξεις (αρ.1000.α.κ.).τέλος, τα µέτρα προστασίας του περιβάλλοντος συνιστούν και αυτά σε µεγάλο βαθµό µέτρα περιορισµού της οικονοµικής δραστηριότητας και της ιδιοκτησίας. 3

4 SUMMARY The notion of property as an institution was established for the first time through the political philosophy currents during the 17 th century. Ever since then its development as an institution has followed the sociopolitical developments of the times. The Greek Constitution establishes the right to private property in article 17.In this article a care for the common interest is expressed and this care constitutes a social contract of property. This commitment concerns first of all real estate ownership and the ownership of means of production. However from the set of constitutional stipulations we may deduce a notion of property which is for more encompassing than the hinds of ownership and therefore arriving at the conclusion that the Constitution in general protects the market economy. The law cannot set restraints that annul and eliminate the possibilities resulting from financial freedom. As the most important constraint that annuls the core of private property itself stands the institution of (compulsory) expropriation (ar.17.par.2) which is permitted only under certain conditions. The Constitution also states explicitly other special constraints for property in a series of regulations (ar.17.par.7, ar.17.par 3, ar.18.par.1-7, ar.106 par.1,3-5, ar.107, ar.117 par.2-4,ar.12 par.6, ar.24 par.1-3 ).Constraints of property are also provided by common law stipulations (ar.1000 Civil Code).Finally measures aiming to protection of environment constitute to a large degree constraining measures for financial activity and ownership. 4

5 ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΑΤΟΜΙΚΗΣ Ι ΙΟΚΤΗΣΙΑΣ Η ιδιοκτησία ως ατοµικό δικαίωµα και ως θεωρητικό θεµέλιο του σύγχρονου συνταγµατικού κράτους, εµφανίζεται για πρώτη φορά ως πρoϊόν των ρευµάτων πολιτικής φιλοσοφίας που επικράτησαν τον 17 ο αιώνα. Συγκεκριµένα ήταν η θεωρία του «Κοινωνικού συµβολαίου» στην οποία ο John Locke αναγνώρισε για πρώτη φορά το γεγονός ότι ο,τιδήποτε µπορεί να αποτελέσει αντικείµενο ιδιοκτησίας ανήκει κατ αρχήν σε όλους τους ανθρώπους. Καθένας όντας «...κύριος του εαυτού του και ιδιοκτήτης του προσώπου του και των πράξεων και της εργασίας του έχει εντός του το µεγάλο θεµέλιο της ιδιοκτησίας».νοείται δηλαδή ως παρεπόµενο του δικαιώµατος της αυτοσυντήρησής του Την θέση αυτή έρχεται να επιβεβαιώσει και η άποψη του Λέο Στράους ο οποίος υποστηρίζει ότι από τη στιγµή που αναγνωρίζουµε ως φυσικό το δικαίωµα του ανθρώπου να συντηρείται, τότε οδηγούµαστε αναπόφευκτα και στην αποδοχή ενός άλλου δικαιώµατος : το δικαίωµα σε ο,τιδήποτε είναι αναγκαίο για την αυτοσυντήρησή του. Ο ίδιος όµως νόµος της φύσης που µας παρέχει ιδιοκτησία, ο ίδιος νόµος θέτει συγχρόνως και τα όρια αυτής.οι άνθρωποι δεν µπορούν να υπερβαίνουν το µέτρο του αναγκαίου. Οι ανέσεις της ζωής τους δεν θα πρέπει να υπερβαίνουν το µέτρο αυτό διότι σε µία τέτοια περίπτωση καταλήγουν να κατακτούν αγαθά από το µερίδιο άλλων. Στον πυρήνα της έννοιας της ιδιοκτησίας ανακαλύπτουµε µία σχέση ανάµεσα στον άνθρωπο και τα πράγµατα. Πρόκειται για µία σχέση εξουσίασης. Είναι όµως δύσκολο να προσδιορίσουµε το περιεχόµενο αυτής της εξουσιαστικής σχέσης, διότι αυτή εξελίσσεται, µεταβάλλεται και προσαρµόζεται στα εκάστοτε κοινωνικά και πολιτικά δεδοµένα. 5

6 Τόσο κατά το κλασικό ρωµαϊκό όσο και κατά το ιουστινιάνειο δίκαιο, η ιδιοκτησία (dominium, proprietas ) νοείται ως το ευρύτερο δικαίωµα που µπορεί να αποκτήσει κανείς πάνω σε ένα πράγµα. Επρόκειτο για ένα απόλυτο και απεριόριστο εµπράγµατο δικαίωµα. Ακόµα όµως κι αυτό το απόλυτο δικαίωµα διάθεσης που κατοχύρωνε το ρωµαϊκό δίκαιο υπέκειτο και αυτό σε περιορισµούς δηµοσίου δικαίου. Προς εξυπηρέτηση δηµοσίου συµφέροντος, οι Κήνσορες ως επιτηρητές των δηµοσίων ηθών, επέβαλαν περιορισµούς στην ιδιοκτησία για θρησκευτικούς ή υγειονοµικούς λόγους ή για την καταπολέµηση ηθοφθόρας πολυτέλειας. Κατά την περίοδο της µεσαιωνικής φεουδαρχίας η ιδιοκτησία (dominium) είχε συγχωνευθεί µε την πολιτική εξουσία του φεουδάρχη (imperium).με το κίνηµα του ιαφωτισµού και τη συµπερίληψη της ιδιοκτησίας στα πρώτα συντάγµατα της εποχής εκείνης, η ιδιοκτησία απελευθερώθηκε από τα φεουδαρχικά δεσµά της και αποκαταστάθηκε ως ατοµικό δικαίωµα. Η ιδιοκτησία ωστόσο εκτός από ατοµικό δικαίωµα θεωρήθηκε και κοινωνικός θεσµός. Για το λόγο αυτό θεωρήθηκε ότι η άσκηση των δικαιωµάτων που πηγάζουν από την ιδιοκτησία είναι δυνατόν να περιορίζεται εάν οι περιορισµοί αυτοί τίθενται προς εξυπηρέτηση του δηµοσίου συµφέροντος. Η διάταξη του άρθρου 153 του γερµανικού Συντάγµατος του 1919 (Σύνταγµα της Βαιµάρης),όριζε ότι «...η ιδιοκτησία δεσµεύει. 1 Η χρήση της πρέπει να αποτελεί ταυτόχρονα εξυπηρέτηση του κοινού καλού».στην απόφαση Nebia v. New York, το 1934, το Ανώτατο ικαστήριο έκρινε ότι είναι σύµφωνος µε το Σύνταγµα ο νοµοθετικός και όχι αγοραίος προσδιορισµός ανωτάτων και κατωτάτων τιµών γάλακτος έτσι ώστε να εξασφαλίζεται τόσο το προσιτό της τιµής του γάλακτος όσο και η βιωσιµότητα των γαλακτοπαραγωγών 1 Γιάννης ρόσος, Συνταγµατικοί περιορισµοί της ιδιοκτησίας σελ

7 Κατά το δικαστήριο «ούτε τα ιδιοκτησιακά δικαιώµατα ούτε τα δικαιώµατα σύναψης συµβάσεων είναι απεριόριστα. εν µπορεί να υπάρξει διακυβέρνηση αν ο πολίτης µπορεί να χρησιµοποιεί την ιδιοκτησία του κατά βούληση εις βάρος των συµπολιτών του ή να ασκεί την ελευθερία των συµβάσεων για να τους βλάψει». Η εξελιγµένη αυτή αντίληψη σχετικά µε την κοινωνική διάσταση της ιδιοκτησίας και τους περιορισµούς που αυτή της επιβάλλει συνεχίσθηκε και µετά το δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο. Το άρθρο 42 παρ.1-2 του ιταλικού Συντάγµατος ορίζει ότι η ιδιοκτησία είναι δηµόσια ή ιδιωτική και ότι τα οικονοµικά αγαθά ανήκουν στο κράτος σε νοµικά πρόσωπα ή ιδιώτες. ιαπιστώνουµε πια ότι τα φιλοσοφικά θεµέλια της ιδιοκτησίας ως ατοµικού δικαιώµατος, όπως αυτά προσδιορίστηκαν αρχικά µέσα από τα θεωρητικά ρεύµατα του ιαφωτισµού, µεταλλάσσονται υπό το πρίσµα των νεότερων κοινωνικών και οικονοµικών απαιτήσεων. Η ελευθερία παύει να θεωρείται απεριόριστη. Η κοινωνική της λειτουργία θέτει όρια πέραν των οποίων η άσκηση δικαιωµάτων τα οποία εκπορεύονται από αυτή, δεν επιτρέπεται. Η Ι ΙΟΚΤΗΣΙΑ ΩΣ ΝΟΜΙΚΟΣ ΘΕΣΜΟΣ ΚΑΙ ΩΣ ΑΤΟΜ. ΙΚΑΙΩΜΑ Η ιδιοκτησία στο Σύνταγµα νοείται τόσο ως νοµικός θεσµός όσο και ως ατοµικό δικαίωµα.η εσωτερική σχέση ανάµεσα στις δύο φύσεις της ιδιοκτησίας συνίσταται στο ότι το ατοµικό δικαίωµα της ιδιοκτησίας προϋποθέτει τον νοµικό θεσµό της ιδιοκτησίας, το ατοµικό δικαίωµα της ιδιοκτησίας δεν εξασφαλίζει την ύπαρξη µιας ιδιοκτησιακής σχέσης αλλά την διαφύλαξη µιας ήδη υφιστάµενης ιδιοκτησιακής σχέσης από τη στιγµή που αυτή αποκτά συγκεκριµένη υπόσταση. 7

8 Το Σύνταγµα του 1975 περιλαµβάνει µια σειρά διατάξεων που αναφέρονται στην προστασία και τη ρύθµιση της ιδιοκτησίας:άρθρα 17 παρ.1,5, 17παρ.2-7, 18, 24, 105 παρ.2, 106, 107, 109, 117, 12 παρ 6, 24. Ειδικότερα: Σύµφωνα µε το άρθρο 17 παρ 1Σ «η ιδιοκτησία τελεί υπό την προστασία του Κράτους, τα δικαιώµατα όµως που απορρέουν από αυτή δεν µπορούν να ασκούνται εις βάρος του δηµοσίου συµφέροντος».πρόκειται για µία νέα διάταξη η οποία θέτει έναν γενικότερο ερµηνευτικό κανόνα ο οποίος οφείλει να κατευθύνει και την ερµηνεία των υπόλοιπων συνταγµατικών διατάξεων οι οποίες αναφέρονται στην ιδιοκτησία. Το άρθρο 5παρ 1Σ. ιασφαλίζει στον καθένα το δικαίωµα να συµµετέχει στην οικονοµική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα και τα χρηστά ήθη, καθώς και το άρθρο 5 παρ. 3,εδ.β. κατά το οποίο «... κανένας δεν περιορίζεται..., παρά µόνο όταν και όπως ορίζει ο νόµος». Κατά το άρθρο 17 παρ.2 εδ.α «κανένας δεν στερείται την ιδιοκτησία του, παρά µόνο για δηµόσια ωφέλεια που έχει αποδειχθεί µε τον προσήκοντα τρόπο, όταν και όπως ο νόµος ορίζει, και πάντοτε αφού προηγηθεί πλήρης αποζηµίωση, που να ανταποκρίνεται στην αξία που είχε το απαλλοτριούµενο κατά το χρόνο της συζήτησης στο δικαστήριο για τον προσωρινό προσδιορισµό της απαλλοτρίωσης». Κατά την παρ. 4 του άρθρου 17ανατίθεται ο προσδιορισµός της αποζηµίωσης στα πολιτικά δικαστήρια προβλέποντας ταυτόχρονα την καταβολή της αποζηµίωσης µέσα σε ενάµισι έτος από τον δικαστικό προσδιορισµό της και απαλλάσσοντας την αποζηµίωση αυτή από οποιανδήποτε φόρο, κράτηση ή τέλος. Η παρ.5 του άρθρου 17αναθέτει στον νοµοθέτη να ρυθµίσει την υποχρεωτική ικανοποίηση των δικαιούχων αποζηµίωσης για αναγκαστική απαλλοτρίωση για πρόσοδο που έχασαν από το ακίνητο που απαλλοτριώθηκε έως τον χρόνο καταβολής της αποζηµίωσης. 8

9 Η παρ.6 του άρθρου 17 προβλέπει την δυνατότητα απαλλοτρίωσης υπέρ του δηµοσίου ευρύτερων ζωνών, πέρα από τις εκτάσεις που είναι αναγκαίες για την κατασκευή έργων. Η παρ.7 του άρθρου 17 εισάγει νέο κανόνα σύµφωνα µε τον οποίο νόµος µπορεί να ορίσει ότι «για την εκτέλεση έργων µε προφανή κοινή ωφέλεια υπέρ του δηµοσίου, νοµικών προσώπων δηµοσίου δικαίου, οργανισµών τοπικής αυτοδιοίκησης, οργανισµών κοινής ωφέλειας και δηµοσίων επιχειρήσεων, επιτρέπεται να διανοιχθούν υπόγειες σήραγγες στο επιβαλλόµενο βάθος, χωρίς αποζηµίωση, υπό τον όρο ότι δεν παραβλάπτεται η συνήθης εκµετάλλευση του υπερκειµένου ακινήτου». Το άρθρο 117 παρ.2 επιτρέπει «κατά παρέκκλιση από το άρθρο17 την νοµοθετική ρύθµιση και διάλυση αγροληψιών και άλλων εδαφικών βαρών που υφίστανται ακόµη, την εξαγορά από εµφυτευτές της ψιλής κυριότητας εµφυτευτικών κτηµάτων, καθώς και την κατάργηση και ρύθµιση ιδιορρύθµων εµπραγµάτων σχέσεων». Το άρθρο 117 παρ.3σ. ορίζει ότι δηµόσια ή ιδιωτικά δάση και δασικές εκτάσεις που καταστράφηκαν ή καταστρέφονται από πυρκαγιά ή που µε άλλο τρόπο αποψιλώθηκαν ή αποψιλώνονται δεν αποβάλλουν για το λόγο αυτό τον χαρακτήρα που είχαν πριν καταστραφούν, κηρύσσονται υποχρεωτικά αναδασωτέες και αποκλείεται να διατεθούν για άλλο προορισµό». Το άρθρο 117 παρ.4 επιτρέπει την αναγκαστική απαλλοτρίωση δασών ή δασικών εκτάσεων που ανήκουν σε φυσικά ή νοµικά πρόσωπα µόνο εφόσον αυτή γίνεται υπέρ του ηµοσίου...για λόγους ηµόσιας ωφέλειας». Επίσης,το άρθρο 116 παρ.1 ορίζει ότι προκειµένου να εδραιωθεί η κοινωνική ειρήνη και να προστατευτεί το γενικό συµφέρον, το κράτος «προγραµµατίζει και συντονίζει την οικονοµική δραστηριότητα στη χώρα, επιδιώκοντας να εξασφαλίσει την οικονοµική ανάπτυξη όλων των τοµέων της εθνικής οικονοµίας. Λάµβανε τα επιβαλλόµενα µέτρα για την αξιοποίηση του εθνικού πλούτου...». 9

10 Το άρθρο 106 παρ.2 απαγορεύει την ανάπτυξη της ιδιωτικής οικονοµικής πρωτοβουλίας «σε βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή προς βλάβη της εθνικής οικονοµίας». Επίσης, το άρθρο 24 αν και δεν αναφέρεται ρητά στην ιδιοκτησία, σχετίζεται ευθέως µε δικαιώµατα που απορρέουν από αυτή. Οι παράγραφοι 3-6 προβλέπουν την λήψη περιοριστικών µέτρων της ιδιοκτησίας και διατάξεις που αναφέρονται στην αντίστοιχη αποζηµίωση των ιδιοκτητών. Ωστόσο και στα πρώτα εδάφια της πρώτης παραγράφου ορίζεται ότι «η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του κράτους. Για τη διαφύλαξή του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά και κατασταλτικά µέτρα». ηµιουργείται έτσι µια κατάσταση ενδεχόµενης σύγκρουσης των υποχρεώσεων που θεσπίζει για το κράτος το άρθρο 24 µε τα δικαιώµατα που διασφαλίζει το άρθρο 17 για τους ιδιώτες. Τέλος, το άρθρο 4 παρ.5 προβλέπει ότι οι Έλληνες πολίτες συνεισφέρουν χωρίς διακρίσεις στα δηµόσια βάρη, ανάλογα µε τις δυνατότητές τους, θεσπίζοντας την υποχρέωση καταβολής φόρων χωρίς όµως να την συνδέει µε κάποια µορφή αποζηµίωσης Ο ΠΥΡΗΝΑΣ ΤΗΣ ΑΤΟΜΙΚΗΣ Ι ΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΩΣ ΑΤΟΜΙΚΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ Παρατηρώντας εξελικτικά την διαµόρφωση της προστασίας της ιδιοκτησίας κατά το ελληνικό Σύνταγµα µπορούµε να διαπιστώσουµε έναν βασικό και αναλλοίωτο πυρήνα :κανένας δεν στερείται την ιδιοκτησία του χωρίς την θέλησή του, παρά µόνο για σκοπό που αποδεδειγµένα εξυπηρετεί δηµόσιο όφελος και έναντι αποζηµίωσης. 2 Ίσως µάλιστα θα ήταν ακριβέστερο να χαρακτηρισθεί η αλληλοδιαδοχή των ελληνικών συνταγµατικών 2 Γ. ρόσος., Περιορισµοί της ατοµικής ιδιοκτησίας,σελ

11 διατάξεων σχετικά µε την προστασία της ιδιοκτησίας µάλλον ως εξελικτική εξειδίκευση της συνεχώς επαναβεβαιουµένης ισορροπίας ανάµεσα στον ατοµικό χαρακτήρα και την κοινωνική λειτουργικότητα της ιδιοκτησίας. Η εξελισσόµενη αυτή ισορροπία αναφέρεται όµως σε µία µη ανατρεπόµενη ως προς τον ουσιαστικό πυρήνα σχέση ανάµεσα στο υποκείµενο του δικαιώµατος της ιδιοκτησίας και στην οικονοµική αξία του αντικειµένου του οποίου είναι ιδιοκτήτης. Για παράδειγµα οι σταδιακές εξελίξεις των συνταγµατικών ρυθµίσεων που αναφέρονται στην αναγκαστική απαλλοτρίωση ουσιαστικά αποτελούν διευρύνσεις των εγγυήσεων ότι ο υφιστάµενος την απαλλοτρίωση ιδιοκτήτης δεν θα απωλέσει την οικονοµική αξία του απαλλοτριούµενου πράγµατος. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Ι ΙΟΚΤΗΣΙΑΣ Κατ αρχήν εποµένως, η µε οποιονδήποτε τρόπο και διαρκής στέρηση της ιδιοκτησίας χάριν έστω δηµοσίας ωφελείας ή δηµοσίου συµφέροντος, αφαίρεση των ουσιωδών εξουσιών και ωφελειών εκ της ιδιοκτησίας, η αχρήστευση αυτής, αποτελεί «στέρηση» η οποία, εµπίπτει στην ρύθµιση του άρθρου 17 Σ. Την αντίληψη αυτή υιοθετεί και επιβεβαιώνει σταθερά µέσα από τη νοµολογία του το ΣτΕ: «το άρθρο 17 του ισχύοντος Σύνταγµα το απαγορεύει µεν την στέρησιν της ιδιοκτησίας άνευ των εν αυτώ προϋποθέσεων, πλην όµως, επί τη βάσει αντικειµενικών κριτηρίων και προς εξυπηρέτησιν του γενικού συµφέροντος, θεσπίζει περιορισµούς αναγοµένους εις το περιεχόµενον και την έκτασιν του δικαιώµατος της κυριότητας υπό την προϋπόθεσιν ότι δι αυτών δεν εξαφανίζεται ή δεν καθίσταται αδρανής η ιδιοκτησία εν σχέσει προς τον προορισµό της». Αυτό δηλαδή που γίνεται δεκτό είναι ότι το Σύνταγµα προστατεύοντας την ιδιοκτησία, προστατεύει το ουσιαστικό της περιεχόµενο και όχι µία κατηγορία δικαιωµάτων που 11

12 προσδιορίζεται µε τυπικό νόµο. Η ουσία της συνταγµατικής προστασίας της ιδιοκτησίας ανάγεται στην οικονοµική αξία των ιδιοκτησιακών δικαιωµάτων. Γι αυτό και η µελέτη της ιδιοκτησίας θα πρέπει να γίνει και υπό το πρίσµα της συνταγµατικής κατοχύρωσης του αντιτίµου των επιτρεπόµενων περιορισµών της. Υπό το πρίσµα του άρθρου 5 Σ διαπιστώνουµε ότι καθιερώνεται αφενός η ελευθερία της προσωπικότητας και αφετέρου θεµελιώνεται η οικονοµική ελευθερία των ανθρώπων η οποία νοείται ως µια σφαίρα δυνατοτήτων τις οποίες εξασφαλίζει το Σύνταγµα στον καθένα. Το Σύνταγµα καταλήγει στο να προστατεύει την «οικονοµία της αγοράς».ο νόµος δεν µπορεί σε καµία περίπτωση να θέτει περιορισµούς που να αναιρούν και να εξαφανίζουν τις δυνατότητες που συνεπάγεται η οικονοµική ελευθερία. Το άρθρο 5 καλύπτει όλες τις νοητές εκφάνσεις της οικονοµικής δραστηριότητας συµπεριλαµβανοµένων και εκείνων που ακόµη δεν έχουν εµφανιστεί. Η εν λόγω διάταξη εξασφαλίζει την δυνατότητα του καθενός να αποκτά αγαθά οικονοµικής αξίας και να δηµιουργεί περιουσία καθώς και το δικαίωµα καθενός να διατηρεί και να διαθέτει ελεύθερα την περιουσία του. εν θεσπίζει όµως σε καµία περίπτωση υποχρέωση του κράτους να παρέχει αγαθά οικονοµικής αξίας και άρα δεν προκύπτει από πουθενά κάποιο αγώγιµο δικαίωµα κατά του κράτους. Η οικονοµική ελευθερία του άρθρου5 Σ. συνίσταται στην δηµιουργία «ιδιοκτησιακών» σχέσεων. Παρόλα ταύτα υποστηρίζεται η άποψη ότι το άρθρο 5 παρ.1 εφαρµόζεται µόνο επικουρικά για να κατοχυρώνει δηλαδή πλευρές της οικονοµικής ελευθερίας που δεν κατοχυρώνονται από άλλες ειδικότερες διατάξεις. Η σηµασία των δικαιωµάτων ιδιοκτησίας για τους οικονοµολόγους έγκειται στο γεγονός ότι διαφορετικές κατανοµές τους 12

13 συνεπάγονται διαφορετικά συστήµατα κινήτρων για το ατοµικό πράττειν 3. Μέσα από µία συνδυαστική παρατήρηση των διατάξεων των άρθρων 5 παρ.1και παρ.2 και 106 παρ.3-5 µπορούµε να διαπιστώσουµε ότι οι βασικές έννοιες των διατάξεων αυτών, η ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία(άρθρο 106 παρ.2), η οικονοµική ελευθερία (άρθρο 5 παρ.1-3)κ.α. προϋποθέτουν µία κοινή εννοιολογική βάση η οποία να µπορεί να καλύψει µε τον ευρύτερο δυνατό τρόπο όλες τις σχέσεις που έχουν οικονοµικό περιεχόµενο. Ως κοινή βάση λοιπόν θα µπορούσε να θεωρηθεί µόνο µία «διευρυµένη» έννοια της ιδιοκτησίας. Κάτι τέτοιο υπαγορεύει άλλωστε και η εξέλιξη των νοµισµατικών και εµπορικών συναλλαγών, η ανάπτυξη της τεχνολογίας και της βιοµηχανίας, η δηµιουργία νέων τρόπων παραγωγής οι οποίοι είχαν άµεσες επιπτώσεις στην διαµόρφωση της σύγχρονης έννοµης τάξης. Στις αποφάσεις 3521 και 3522/1992 η Ολοµέλεια του αποφάνθηκε τα εξής: «η προστασία της ιδιοκτησίας που προκύπτει από το άρθρο 17 του Συντάγµατος, δεν καλύπτει µόνο την απλή ύπαρξη αυτής, αλλά εγγυάται αυτήν ως νοµικό θεσµό µε το κατά περιουσιακό δίκαιο περιεχόµενό του, δηλαδή η προστασία αυτή περιλαµβάνει επίσης την ανεµπόδιστη και κατ αποκλειστικότητα χρήση και κάρπωση του πράγµατος...και το δικαίωµα του ιδιοκτήτη να το προφυλάσσει από παρεµβάσεις τρίτων...».το Σύνταγµα επιτάσσει στο νοµοθέτη που θέτει περιουσιακό δίκαιο να µην θεσπίζει κανόνες που αφαιρούν από την ιδιοκτησία κάθε ουσιώδες περιεχόµενο. Αποκλείει δηλαδή κανόνες µε τους οποίους να καθίσταται αδρανής η ιδιοκτησία εν σχέσει µε τον προορισµό της. 3 Ελληνική Εταιρία ικαίου του Περιβάλλοντος, Α.. Κοντογιάννη-Μ.Σ.Σκούρτας, σελ

14 Σχέση ατοµικής ιδιοκτησίας και δηµόσιας εξουσίας: Το συνταγµατικό δικαίωµα της ιδιοκτησίας θεµελιώνει αξίωση έναντι της δηµόσιας εξουσίας να µην επεµβαίνει στην ιδιοκτησιακή σχέση παρά µόνο εάν και στην έκταση που το επιτρέπει το Σύνταγµα. Το κατά το κοινό δίκαιο ιδιοκτησιακό δικαίωµα έχει τη νοµική προστασία κατά των παρανόµων προσβολών:κλοπής παρανόµου φθοράς και γενικώς ζηµιάς εξ αδικοπραξίας ή αντισυµβατικής συµπεριφοράς, ακόµη και εκ παρανόµου πράξεως του κράτους. Είναι όµως ανίσχυρο κατά της νοµίµου προσβολής. Κατά την κρατούσα άποψη γίνεται δεκτό ότι η προστασία της ιδιοκτησίας έναντι προσβολών που προέρχονται από ιδιώτες παρέχεται από το κοινό δίκαιο, ενώ από το άρθρο 17Σ θεµελιώνεται η συνταγµατική υποχρέωση του νοµοθέτη να προβλέπει τέτοια προστασία. Καταλήγουµε λοιπόν στο ότι φορέας του δικαιώµατος αυτού µπορεί να είναι οποιοδήποτε υποκείµενο µπορεί να συνιστά υπέρ αυτού µία ιδιοκτησιακή σχέση, δηλαδή, τα φυσικά και τα νοµικά πρόσωπα,ηµεδαπά και αλλοδαπά, τα νοµικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου, τα νοµικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου ως προς την ιδιωτική τους περιουσία, ενώσεις προσώπων χωρίς νοµική προσωπικότητα εφόσον από την φύση τους µπορούν να είναι φορείς ιδιοκτησιακών δικαιωµάτων. 4 ΣΧΕΣΗ ΑΤΟΜΙΚΗΣ Ι ΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΜΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Το άρθρο 17 παρ 1. θεµελιώνει την προστασία της ιδιοκτησίας στο Σύνταγµα και αφετέρου θέτει τα λειτουργικά όριά της. Η ίδια όµως η συνταγµατική έννοια της «ιδιοκτησίας» είναι 4 Π.. αγτόγλου,ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, τόµος Β σελ

15 µία αόριστη νοµική έννοια ως προς την οποία θα πρέπει να διευκρινιστεί κατά πόσο αυτή καταλαµβάνει µόνο εµπράγµατα δικαιώµατα (κυριότητα) ή αν αυτή επεκτείνεται και σε άλλα, αν δηλαδή σχετίζεται µε συνταγµατικές διατάξεις οι οποίες ρυθµίζουν άλλα δικαιώµατα οικονοµικού χαρακτήρα. Τίθεται, δηλαδή ζήτηµα καθορισµού του πεδίου ισχύος της εν λόγω ρύθµισης καθώς και των κριτηρίων εκείνων τα οποία οφείλουν να την προσδιορίζουν. Το δίκαιο δεν πρέπει να είναι απλώς η εκδήλωση της θέλησης της κρατικής εξουσίας, αλλά δηµιούργηµα ευρύτερων συνθηκών, µέσα στις οποίες εκτυλίσσεται η ανθρώπινη ζωή. Όπως διδάσκει η διαρκώς διευρυνόµενη στην νοµική επιστήµη θεωρία της φύσης των πραγµάτων ( Νatur der Sache,nature des choses) το δίκαιο σε µεγάλο βαθµό επηρεάζεται από την ύλη αυτή. Η ανεύρεση των βασικών κανόνων δικαίου και κατά συνέπεια και των βασικών κριτηρίων που προκύπτουν από αυτούς, πρέπει να επιδιώκεται στη «φύση των πραγµάτων».πάνω στις γενικές αρχές που προκύπτουν µε αυτό τον τρόπο, πρέπει να βασίζεται η διάπλαση του νοµικού οικοδοµήµατος και τούτο διότι σε περίπτωση σύγκρουσης του γραπτού δικαίου, µε το από τη φύση των πραγµάτων παραγόµενο δίκαιο, η σύγκρουση αίρεται µε την τελική επικράτηση του δευτέρου, καθόσον ο νόµος δεν µπορεί να επιβάλει τα παρά φύση. Η φύση των πραγµάτων δεν αποτελεί απλώς ερµηνευτική µέθοδο, αλλά και ουσιαστική πηγή του δικαίου. Το αντικείµενο, η «ύλη», τα πράγµατα του δικαίου είναι η πολιτική και κοινωνικοοικονοµική πραγµατικότητα. Μέσα σε αυτή βρίσκονται οι βασικές ρυθµιστικές αρχές, πάνω στις οποίες βασίζεται το δικαιϊκό οικοδόµηµα. Γραπτή νοµική ρύθµιση και ζωντανή πραγµατικότητα αποτελούν ενιαίο σύµπλεγµα και ο διαχωρισµός τους δεν µπορεί παρά να οδηγεί σε εσφαλµένες εκτιµήσεις. Πολλές φορές υποτιµάται η σπουδαιότητα της γραπτής νοµικής ρύθµισης, ενώ σε άλλες περιπτώσεις δεν δίνεται η απαραίτητη σηµασία στην δύναµη της ζωντανής οικονοµικοκοινωνικής πραγµατικότητας. Και οι δύο όµως 15

16 συνδέονται άµεσα και επηρεάζονται. Η δεύτερη είναι αντικείµενο της πρώτης. 5 ιαπιστώνουµε ότι στο αστικό δίκαιο ο όρος «ιδιοκτησία» είναι παραδοσιακά συνυφασµένος µε την έννοια της «κυριότητας» 6. Ο ίδιος ο αστικός κώδικας δεν περιλαµβάνει ορισµό της έννοιας της κυριότητας. Από τον συνδυασµό των διατάξεων των άρθρων 973 και 1000 ΑΚ προκύπτει ότι η κυριότητα είναι «η αναγνωριζόµενη από το νόµο άµεση, απόλυτη και καθολική εξουσία πάνω στο πράγµα». εν είναι όµως αυτονόητο ότι οι δύο έννοιες ταυτίζονται. Γι'αυτό και κάθε µία πρέπει να εξεταστεί αυτοτελώς µέσα στο δικό της νοµικό πλαίσιο. Η ιδιοκτησία, ως ατοµικό δικαίωµα,ήταν στην αφετηρία της κατά τη Γαλλική Επανάσταση, ένα αποφασιστικής σηµασίας µέσο για την αποτίναξη του ζυγού του µονάρχη και της φεουδαρχίας. Η λειτουργία όµως αυτή άλλαξε στην πορεία. Η ιδιοκτησία µετεξελίχθηκε σε µέσο συγκέντρωσης πλούτου στα χέρια των οικονοµικά ισχυρών αστών, που οδήγησε στο απάνθρωπο κοινωνικό µοντέλο του άκρατου φιλελευθερισµού του πρώιµου βιοµηχανικού κράτους του 19 ου αι. Έτσι, το «ιερό και απαραβίαστο» της ιδιοκτησίας κατά τη ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789 µεταβλήθηκε από µέσο πραγµάτωσης των στόχων της Γαλλικής Επανάστασης σε µέσο έκφρασης ιδιωτικής ισχύος. Υπό το πρίσµα των παραπάνω σκέψεων, τόσο ο νοµοθέτης όσο και ο δικαστής πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί µε την in concreto µέσα από την εκάστοτε ιστορική πραγµατικότητα οριοθέτηση της ελαστικά οριζόµενης κατά το άρθρο 1000 ΑΚ κυριότητας, ως εξουσίας του κυρίου πάνω στο πράγµα να διαθέτει εαυτό κατ αρεσκείαν και να αποκλείει κάθε ενέργεια άλλου εφόσον δεν προσκρούει στο νόµο ή τα δικαιώµατα τρίτων. Θα µπορούσε δηλαδή να ειπωθεί µε φρασεολογία δηµοσίου δικαίου ότι πρόκειται για έναν ορισµό του κοινού συντακτικού νοµοθέτη µε επιφύλαξη νόµου. Στον Αστικό Κώδικα η κυριότητα είναι µία 5 Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος, Κοινωνικός Ανθρωπισµός και Ανθρώπινα ικαιώµατα,σελ Απόστολος Γεωργιάδης Εµπράγµατο ίκαιο 16

17 έννοια µε ελαστική οριοθέτηση. Συνέπεια αυτού του ελαστικού ορισµού της κυριότητας είναι ότι η καθολική εξουσία πάνω στο πράγµα, που αποτελεί το ιδιαίτερο γνώρισµα της κυριότητας, ως εξουσία που έχει την τάση να καταλάβει κάθε κατανοητή χρησιµότητα του πράγµατος, δεν είναι µία εξουσία όµοια κατά περιεχόµενο για κάθε πράγµα σε οποιοδήποτε τόπο και χρόνο. Το περιεχόµενό της ποικίλλει κατά χρόνο, τόπο και αντικείµενο κυριότητας, δεδοµένου ότι οι περιορισµοί που τίθενται από το νοµοθέτη στην εξουσία του κυρίου δεν είναι ίδιοι σε κάθε περίπτωση. Οι νοµοθετικοί περιορισµοί, γνωστοί και ως «περιορισµοί της κυριότητας», αποτελούν στην πραγµατικότητα προσδιορισµούς της κυριότητας, έχουν δηλαδή οροθετική της κυριότητας λειτουργία. Αποτελούν προσδιοριστικά στοιχεία της εξουσίας του κυρίου, διαφορετικά κατά κατηγορίες πραγµάτων. Το εύρος της εξουσίας του κυρίου επάνω στο πράγµα είναι αντιστρόφως ανάλογο προς τη σηµασία του πράγµατος για το κοινωνικό σύνολο. Η έµφαση µε την οποία αναφέρεται ο συντακτικός νοµοθέτης µε το άρθρο 17Σ στη συναρτηµένη µε το δηµόσιο συµφέρον κοινωνική λειτουργία της ιδιοκτησίας, µη αρκούµενος στην κατά το άρθρο 25 παρ.3 Σ γενική απαγόρευση καταχρήσεως δικαιώµατος, υποδηλώνει µία κοινωνιστικότερη 7 σε σχέση µε τα προηγούµενα συντάγµατα αντίληψη, που τονίζει την ανάγκη οριοθέτησης των ιδιοκτησιακών δικαιωµάτων από τον κοινό νοµοθέτη και µε αναγωγή και στο δηµόσιο συµφέρον. Ο κοινός νοµοθέτης καλείται να προβεί στην εξειδίκευση του αναφερόµενου στο άρθρο 17 Σ δηµόσιου συµφέροντος, ως αόριστης νοµικής έννοιας µε αξιολογικό περιεχόµενο. Κατά τη λειτουργία του όµως αυτή δεν είναι παντελώς ελεύθερος. εσµεύεται από το ίδιο το Σύνταγµα µε την διάταξη του άρθρου 18 καθώς και µε την επιτάσσουσα προστασία του φυσικού περιβάλλοντος διάταξη του άρθρου 24Σ η οποία αναγορεύεται έτσι, όπως γίνεται δεκτό στη νοµολογία κυρίως του ΣτΕ, σε δεσµευτικό για τον κοινό νοµοθέτη ex constitutione κανόνα 7 Ελληνική Εταιρία Προστασίας του Περιβάλλοντος, ικαίωµα της Ιδιοκτησίας και προστασία του περιβάλλοντος,φ. ωρής σελ

18 εξειδίκευσης του δηµόσιου συµφέροντος, αντανακλώµενο και στο άρθρο 117 παρ.3,4 Σ που προστατεύει ειδικότερα τα δάση. Το πνεύµα αυτό εκφράζεται πολύ χαρακτηριστικά στη ΣτΕ 261/1997, σύµφωνα µε την οποία «ο συντακτικός νοµοθέτης σταθµίζοντας τις αξίες του περιβάλλοντος και της οικονοµικής ελευθερίας, αξίωσε τον συγκερασµό τους µέσα στην αξία της βιώσιµης ανάπτυξης κατά το µέτρο που οι αντιλήψεις αυτές αποτυπώνονται είτε σε κυρωµένες στη χώρα µας διεθνείς συµβάσεις για την προστασία του περιβάλλοντος, είτε σε κανόνες του παράγωγου κοινοτικού δικαίου και που έχουν φυσικά ισχύ, ως κανόνες του εσωτερικού µας δικαίου, κατ εφαρµογή του άρθρου 28 παρ.1,2σ. Κατά µία άποψη η έννοια της ιδιοκτησίας κατά το ισχύον Σύνταγµα δεν ταυτίζεται µε την έννοια της κυριότητας του αστικού κώδικα. Αυτή είναι µία έννοια γένους η οποία περιλαµβάνει όλες τις µορφές ιδιοκτησιακών σχέσεων, µία από τις οποίες είναι η κυριότητα. Μοναδικό νοµολογιακό φαινόµενο αποτελεί η ΣτΕ Ολ. 1961/1966 στην οποία το ΣτΕ, προκειµένου να αποφανθεί για την ύπαρξη πραγµατικής ανάγκης που να δικαιολογεί την παράταση του ενοικιοστασίου, επιδίδεται σε µία έρευνα, χωρίς προηγούµενο στην ιστορία του, των οικονοµικών συνθηκών της χώρας και της στεγαστικής καταστάσεως του πληθυσµού και αποφαίνεται κατόπιν εκτιµήσεως των πορισµάτων της έρευνάς του, ότι δεν δικαιολογείται πλέον το ενοικιοστάσιο του οποίου η διατήρηση προσβάλλει το συνταγµατικά κατοχυρωµένο δικαίωµα της ιδιοκτησίας. Με την απόφασή του αυτή το ικαστήριο οδηγεί στο ακρότατο αυτής σηµείο την αντίληψη ότι ο δικαστικός έλεγχος της συνταγµατικότητας µέτρου θίγοντος την ιδιοκτησία µπορεί να διεξάγεται και δια της επανεκτιµήσεως των πραγµατικών περιστατικών τα οποία, κατά τη νοµοθετική αντίληψη δικαιολογούν τη λήψη τούτου. Η σύλληψη του συνταγµατικού δικαιώµατος της ιδιοκτησίας υπό του Ανωτάτου ικαστηρίου χαρακτηριζόταν από µία βαθιά και αναλλοίωτη συντηρητικότητα. Το ικαστήριο παρέµεινε πιστό 18

19 στην άποψή του ότι ως ιδιοκτησία, κατά την έννοια της οικείας συνταγµατικής διάταξης, νοούνται µόνο τα εµπράγµατα δικαιώµατα. Τα δικαιώµατα επί της συγκοινωνίας, δηλαδή οι πάσης φύσεως άδειες κυκλοφορίας (ΣτΕ 723/1938), τα συνταξιοδοτικά δικαιώµατα (ΣτΕ 170/1959) δεν θεωρούνται ως ιδιοκτησιακά δικαιώµατα και συνεπώς δεν προστατεύονται υπό της σχετικής συνταγµατικής διατάξεως. Εξ άλλου το Συµβούλιο περιόρισε την συνταγµατική προστασία της ιδιοκτησίας µόνο στις ιδιωτικές σχέσεις, αρνούµενο την υπαγωγή της δηµόσιας κτήσεως και των εν γένει πραγµάτων εκτός συναλλαγής υπό το καθεστώς της εν λόγω προστασίας(στε3101/1973,3345/1975). Η αρµοδιότητα της ιοίκησης επί ζητηµάτων που αφορούν την ιδιοκτησία περιορίζεται από τον κανόνα της συνταγµατικής κατοχύρωσης της δικαιοδοσίας των πολιτικών δικαστηρίων επί υποθέσεων σχετικά µε την αναγνώριση εµπραγµάτων δικαιωµάτων. Κατά την παγία νοµολογία του ΣτΕ, η ιοίκηση, µη δικαιούµενη να επιλύει ιδιωτικές διαφορές, δεν έχει εξουσία να προβαίνει σε διευθέτηση διαφορών που αφορούν ιδιοκτησιακά δικαιώµατα, είτε µεταξύ αυτής και των διοικουµένων (ΣτΕ365/1930), είτε και µεταξύ τρίτων, νοουµένου ως τέτοιου δικαιώµατος και αυτού της νοµής(στε 23/1971). εν αποκλείεται πάντως η παρεµπίπτουσα υπό της διοικήσεως κρίση περί δικαιώµατος ιδιοκτησίας κατά την έκδοση διοικητικής πράξεως (ΣτΕ 2131/1979). 8 Αν και από το σύνολο των συναφών θετικών διατάξεων του Συντάγµατος επιτρέπεται να εξαχθεί µία συνταγµατική έννοια της ιδιοκτησίας κατά πολύ ευρύτερη από τις µορφές ιδιοκτησίας που αναφέρεται ο θεσµός της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης στο άρθρο 17 παρ.2σ η νοµολογία και του ΣτΕ (η οποία δεχόταν πάγια ότι µόνο τα εµπράγµατα δικαιώµατα προστατεύονται από το άρθρο17 ) καθυστέρησε πολύ να ακολουθήσει τις παραινέσεις της θεωρίας σύµφωνα και µε τη νοµολογία ξένων δικαστηρίων που είχαν από καιρό δεχθεί ότι και τα ενοχικά δικαιώµατα θα πρέπει να 8 Ιωάµµης.Σαρµάς, Η Συνταγµατική και διοικητική νοµολογία του ΣτΕ σελ

20 θεωρούνται κατοχυρούµενα από το Σύνταγµα. Ήδη σήµερα και τα τρία Ανώτατα ικαστήρια, το Ελεγκτικό Συνέδριο. Ο Άρειος Πάγος και τελευταίο το ΣτΕ άλλαξαν τη νοµολογία τους, άλλοτε ευθέως και άλλοτε εµµέσως πλην σαφώς(ε.σ.2274/1974, Α.Π.40/199, ΣτΕ 542/1999). Πρέπει πλέον να θεωρείται ότι το άρθρο 17Σ. καταλαµβάνει και προστατεύει όχι µόνο τα εµπράγµατα αλλά και τα ενοχικά δικαιώµατα. 9 Η ΟλΑ.Π.40/199 σηµατοδοτεί τη στροφή της νοµολογίας στο θέµα αυτό. Μέχρι τότε τα ελληνικά δικαστήρια ταύτιζαν την έννοια της προστατευόµενης από το Σύνταγµα ιδιοκτησίας µε την κυριότητα του ΑΚ και τα εµπράγµατα πράγµατα επί κινητών ή ακινήτων, ενώ αρνούνταν να την επεκτείνουν και στις ενοχικές σχέσεις. Σύµφωνα µε το άρθρ.1 εδ.α του Πρωτοκόλλου της Συµβάσεως της Ρώµης σε συνδυασµό µε το άερθρ.28 παρ.1 Σ συνάγεται ότι η εκδοχή της νοµολογίας ως προς το επιτρεπτό της αναδροµικής καταργήσεως δια νόµου των ενοχικών δικαιωµάτων προσκρούει στις διατάξεις του Πρωτοκόλλου και, εποµένως σύµφωνα µε το άρθρ.28 παρ 1 Σ, τέτοιες διατάξεις πρέπει να θεωρηθούν αντισυνταγµατικές. Υπό την έννοια του άρθρ.1 εδ.α του Πρωτοκόλλου όπως αυτή προσδιορίστηκε και εξειδικεύτηκε από τη νοµολογία του ικαστηρίου των Ανθρωπίνων ικαιωµάτων, ως περιουσία νοείται οποιοδήποτε περιουσιακό δικαίωµα που αναγνωρίζεται από το ιδιωτικό δίκαιο, εποµένως και τα ενοχικά δικαιώµατα, η στέρηση των οποίων χωρεί µόνο για λόγους δηµόσιας ωφέλειας και προϋποθέτει την καταβολή προηγούµενης αποζηµίωσης (βλ.σχόλια απόφασης ΑΠ40/1998). Θα µπορούσαµε τέλος να υποστηρίξουµε ότι ο σκοπός του περιεχοµένου της συνταγµατικά προστατευόµενης ιδιοκτησίας στην κυριότητα και τα υπόλοιπα εµπράγµατα δικαιώµατα δεν θα ανταποκρινόταν στον σκοπό της συνταγµατικής προστασίας της ιδιοκτησίας, ο οποίος συνίσταται στην προστασία και τη ρύθµιση 9 Α.Ράντος, Το δικαίωµα της ιδιοκτησίας και του περιβάλλοντος µέσε από τη νοµολογία του ΣτΕ,Ελληνική Εταιρία δικαίου του περιβάλλοντος, ικ.ιδιοκτησίας και Προστασία του Περιβάλλοντος,σελ

21 της άσκησης του συνόλου των δικαιωµάτων πάνω στα οποία στηρίζεται η σύγχρονη οικονοµική δραστηριότητα. ΝΟΜΙΜΑ ΠΕΡΙΟΡΙΣΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΤΗΣ Ι ΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ Το άρθρο 17 παρ.2 επιτρέπει την στέρηση της ιδιοκτησίας για «προσηκόντως αποδεδειγµένη δηµόσια ωφέλεια» και αφού προηγηθεί πλήρης αποζηµίωση. Το Σύνταγµα επιφυλάσσει τον καθορισµό της δηµόσιας ωφέλειας στο νόµο. Εκείνο το οποίο στερείται κάποιος µε την απαλλοτρίωση είναι τα δικαιώµατα που απορρέουν από την συνταγµατικά προστατευόµενη ιδιοκτησία του ενώ εκείνο για το οποίο αποζηµιώνεται είναι η οικονοµική αξία η οποία αντιστοιχεί πλήρως στα ιδιοκτησιακά δικαιώµατα τα οποία στερείται. Οι περιορισµοί της ιδιοκτησίας συνίστανται σε απώλεια ορισµένων µόνο και όχι όλων των δικαιωµάτων που απορρέουν από την ιδιοκτησία και η αποζηµίωση αντιστοιχεί στην απώλεια της οικονοµικής αξίας που έχουν τα αφαιρούµενα ή περιοριζόµενα ιδιοκτησιακά δικαιώµατα. Όπως όµως η έννοια της ιδιοκτησίας µεταβάλλεται και εξελίσσεται, έτσι και η έννοια της στέρησης της ιδιοκτησίας παρακολουθεί τη µεταβολή αυτή. Ειδικά σε ό,τι αφορά το προστατευόµενο δικαίωµα της ακινήτου ιδιοκτησίας κατά τη νοµολογία του ΣτΕ στο δικαίωµα αυτό περιέχεται και η ελευθερία χρησιµοποιήσεως και εκµεταλλεύσεως της γης πάντα κατά θεµιτό τρόπο. Έχει γίνει όµως δεκτό(στε21/1934), ότι δεν αντίκειται στην ανωτέρω αρχή η θέση κανόνων που ρυθµίζουν περιοριστικά την ελευθερία αυτή, εφόσον τίθενται δια της νοµοθετικής οδού, είναι γενικοί και αποβλέπουν στην εν γένει εξυπηρέτηση του κοινού συµφέροντος. Τέτοιοι ρυθµιστικοί περιοριστικοί κανόνες είναι κατά τη 21

22 νοµολογία, αυτοί που τέθηκαν από το ν.δ. της 17 ης Ιουλίου 1923 περί σχεδίων πόλεων οι οποίοι αφορούν ειδικότερα την υγιεινή, ασφάλεια, αισθητική και πρακτικότερη εξυπηρέτηση των συνοικισµών, αλλά και των επί µέρους κατοικιών (ΣτΕ 1048/1964).Το Συµβούλιο δέχεται επίσης ότι οι όροι και περιορισµοί δοµήσεως τότε µόνο συνάδουν προς το άρθρο 17 Σ όταν δεν αφανίζουν ή δεν καθιστούν αδρανή την ιδιοκτησία σε σχέση µε τον προορισµό της(στε 1430/1988).Ταυτόχρονα απαιτεί οι όροι και οι περιορισµοί δοµήσεως, οι οποίοι πρέπει να αναφέρονται σε κριτήρια πολεοδοµικά, να µην επιβάλλονται συµπτωµατικά αλλά να τελούν σε αναλογία προς την έκταση της εξυπηρετούµενης ανάγκης (ΣτΕ 1503/1982). Επίσης περιορισµοί της ακινήτου ιδιοκτησίας είναι δυνατόν να επιβάλλονται και χάριν προστασίας του περιβάλλοντος τόσο του φυσικού (ΣτΕ 695/1986), όσο και του οικιστικού(στε 1029/1985) και του πολιτιστικού (ΣτΕ 270/1984) Περιορισµοί στην ελευθερία χρήσεως της ιδιοκτησίας είναι δυνατόν να επιβάλλονται νοµοθετικά όχι µόνο για να ρυθµιστεί η άσκηση του δικαιώµατος της ιδιοκτησίας κατά τρόπο γενικό και πάγιο αλλά και προκειµένου να αντιµετωπιστεί µία προσωρινή κατάσταση η θεραπεία της οποίας ενδιαφέρει το δηµόσιο συµφέρον. Τέτοιοι περιορισµοί προβλέπονται κυρίως προς αντιµετώπιση εκτάκτων κοινωνικών αναγκών και λαµβάνουν συνήθως την µορφή της αναγκαστικής µισθώσεως, του ενοικιοστασίου ή της αναβολής εξοφλήσεως χρεών που έχουν ασφαλιστεί µε εµπράγµατη ασφάλεια. Ρυθµίσεις της ιδιοκτησίας που οδηγούν κατ ουσία σε αφαίρεση του δικαιώµατος κρίνονται από το ΣτΕ ως αντισυνταγµατικές. εν είναι ωστόσο εύκολο να καθορισθούν τα κριτήρια εκείνα επί τη βάσει των οποίων αποφασίζεται πότε µία φαινοµενική ρύθµιση του δικαιώµατος της ιδιοκτησίας συνιστά στην πραγµατικότητα αφαίρεση αυτού. Τ ικαστήριο δέχεται ότι η απαγόρευση οικοδοµήσεως που επιβάλλεται σε οικόπεδα, των οποίων ο κύριος προορισµός είναι η ανοικοδόµηση, συνιστά κατ ουσία αφαίρεση του δικαιώµατος(στε 497/1935,910/1935).Το δικαστήριο έχει δεχθεί ότι η απαγόρευση 22

23 δοµήσεως σε περιοχή εντός ακτίνας 300 µέτρων από επικίνδυνη εγκατάσταση θα ήταν αντίθετη προς το Σύνταγµα. ια του περιορισµού αυτού θα µειωνόταν ουσιωδώς και µάλιστα χωρίς αποζηµίωση η χρήση και η αξία των παρακείµενων ιδιοκτησία λόγω της γειτνιάσεως επικίνδυνων εργοστασίων τα οποία θα έπρεπε να επιβαρυνθούν µε τα σχετικά µέτρα ασφαλείας ή αποζηµιώσεων ως παρεποµένων προς την επιχείρηση αυτών. Προϋπόθεση της συνταγµατικής εγκυρότητας της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης είναι αυτή να αποφασίζεται για λόγο δηµόσιας ωφέλειας και πριν από την κατάληψη του αφαιρούµενου αντικειµένου να καταβάλλεται στον ιδιοκτήτη πλήρης αποζηµίωση η οποία υπολογίζεται από τα πολιτικά δικαστήρια. Η συντέλεση της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης επέρχεται µε την καταβολή της πλήρους αποζηµίωσης στον δικαιούχο ή και την κατάθεσή της στο Τ.Π.& ανείων ή αν την υποχρέωση την έχει το δηµόσιο, την έκδοση του χρηµατικού εντάλµατος πληρωµής(ν.. 797/71). Ορίζεται µάλιστα ότι η κτήση της κυριότητας µε αναγκαστική απαλλοτρίωση είναι πρωτότυπη. Οι έννοµες συνέπειες που επιφέρει είναι ότι ο δικαιούχος αφενός υποχρεούται σε απόδοση του απαλλοτριουµένου και ότι ο ωφελούµενος αφετέρου δικαιούται να προβεί σε κατάληψη των απαλλοτριουµένων καθώς επίσης υποχρεούται να ζητήσει τη µεταγραφή της απαλλοτριωτικής απόφασης. Ο Συντακτικός νοµοθέτης αποβλέποντας στην ταχεία και έγκαιρη πραγµάτωση του σκοπού της απαλλοτρίωσης, αρκέσθηκε στην καταβολή της προσωρινής αποζηµίωσης µέσα στην προθεσµία του ενός και µισού έτους από τη δηµοσίευση της σχετικής δικαστικής απόφασης. Και τούτο διότι η απόφαση για τον προσωρινό προσδιορισµό εν όψει της φύσεως της σχετικής διαδικασίας εκδίδεται σε σύντοµο χρονικό διάστηµα, ενώ η απόφαση που προβαίνει στον οριστικό καθορισµό απαιτεί περισσότερο χρόνο. Από τη στιγµή που εκείνος υπέρ του οποίου κηρύχθηκε η αναγκαστική απαλλοτρίωση προβεί στην παρακατάθεση της 23

24 προσωρινής αποζηµίωσης, αποτυγχάνει τη συντέλεση της απαλλοτρίωσης. Είναι αδιάφορο αν µετά την ως άνω παρακατάθεση εκδοθεί δικαστική απόφαση για τον οριστικό προσδιορισµό της αποζηµίωσης. Στην περίπτωση όµως που πριν από την παρακατάθεση έχει ήδη εκδοθεί δικαστική απόφαση που προβαίνει στον οριστικό προσδιορισµό της αποζηµίωσης δεν µπορεί πια να επέλθει συντέλεση της απαλλοτρίωσης µε παρακατάθεση της προσωρινής µόνο αποζηµίωσης γιατί σε µια τέτοια περίπτωση θα κατεστρατηγείτο η συνταγµατική επιταγή για καταβολή πλήρους αποζηµιώσεως που να ανταποκρίνεται στην πραγµατική αξία του απαλλοτριωθέντος. Εφόσον πριν από την παρακατάθεση της προσωρινής αποζηµιώσεως εκδόθηκε οριστική απόφαση, η συντέλεση της απαλλοτρίωσης επέρχεται µόνο µε την καταβολή της οριστικής αποζηµίωσης(στε 2486/92). Την συντέλεση της απαλλοτρίωσης επιφέρει η καταβολή ή παρακατάθεση της πλήρους αποζηµίωσης για κάθε απαλλοτριούµενη ιδιοκτησία. Η µερική ή υπό όρο ή αίρεση κατά θέση της προσωρινής αποζηµίωσης δεν συνεπάγεται κανένα έννοµο αποτέλεσµα. Σε περίπτωση περισσότερων διακεκριµένων ιδιοκτησιών, που απαλλοτριώνονται µε την ίδια διοικητική πράξη, ο νόµος δεν απαγορεύει την τµηµατική συντέλεση για ορισµένες από αυτές, αρκεί να καταβάλλεται για κάθε µία από αυτές αποζηµίωση για ολόκληρο το ακίνητο µε τα συστατικά του και όχι κατά ποσοστό συγκυριότητας που αφορά ορισµένους συνιδιοκτήτες εξ αδιαιρέτου (ΓνΝΣΚ 342/93).Η αναγκαστική απαλλοτρίωση εκτείνεται αυτοµάτως και στα συστατικά του ακινήτου. Αποζηµίωση για αποξήλωση και µεταφορά παραρτηµάτων δεν επιδικάζεται(α.π. 560/92 Ελλ νη 34, 1481).Η αναγκαστική απαλλοτρίωση ακινήτου συνεπάγεται αυτοδικαίως και την απαλλοτρίωση των συστατικών του, έστω και αν αυτά δεν έχουν περιληφθεί ρητώς στην απόφαση κηρύξεως της απαλλοτρίωσης (άρθρ. 3 και 13 του Ν..797/1071). Ειδικότερη περίπτωση αποτελούν οι περιορισµοί που επιβάλλονται σε ακίνητα λόγω ένταξής τους στο σχέδιο πόλης ή λόγω επέκτασης του σχεδίου πόλης σ αυτά. Οι ιδιοκτησίες αυτές 24

25 υποχρεούνται να συµµετάσχουν µε εισφορά γης στη δηµιουργία των απαραίτητων κοινόχρηστων χώρων. Πράξεις εφαρµογής καθορίζουν κάθε φορά τα τµήµατα που αφαιρούνται από κάθε ιδιοκτησία για την εισφορά γης καθώς επίσης και τα τµήµατα εκείνα που µετατρέπονται σε χρηµατική εισφορά και εκείνα που ρυµοτοµούνται για κοινόχρηστους χώρους κατά το Ν.1337/1983.Οι παραπάνω πράξεις κυρώνονται µε απόφαση του Νοµάρχη και αποτελούν ταυτόχρονα και πράξεις βεβαίωσης για την εκπλήρωση των υποχρεώσεων εισφοράς σε γη. Οι διατάξεις του νόµου αυτού στηρίζονται στο άρθρο 24 παρ.4σ, το οποίο έχει προτεραιότητα εφαρµογής έναντι του άρθρου 17Σ.Επιπλέον η ιοίκηση έχει υποχρέωση να συµµορφώνεται µε απόφαση του ΣτΕ που επιβάλλει την τροποποίηση του σχεδίου πόλεως προκειµένου να εξαιρεθούν από την αναγκαστική απαλλοτρίωση ορισµένα ακίνητα λόγω µη έγκαιρης συντελέσεως αυτής, χωρίς να έχει στάδιο έρευνας. Με την ίδια πράξη τροποποιήσεως του σχεδίου µπορεί να επιβάλει την ίδια πολεοδοµική ρύθµιση και ακόµη να θεωρήσει τα ρυµοτοµούµενα τµήµατα των ακινήτων σαν κοινόχρηστα, λόγω επισπεύσεως του σχεδίου από τον ιδιοκτήτη τους, χωρίς αυτό να προσκρούει προς το δεδικασµένο που απορρέει από την απόφαση του ΣτΕ. Η κλασσική έννοια της απαλλοτρίωσης αφορά την υποχρεωτική βάσει νόµου αφαίρεση της κυριότητας από τον κύριο και µεταβίβασή της στο δηµόσιο. Η αντίληψη αυτή είχε σαν αποτέλεσµα να µην εκλαµβάνονται ως απαλλοτρίωση περιορισµοί της ιδιοκτησίας οι οποίοι δεν συνεπάγοντο µεταβίβαση της κυριότητας και άρα να θεωρείται ότι για αυτούς δεν οφείλεται αποζηµίωση. Κάτι τέτοιο όµως οδηγούσε σε µειωµένη συνταγµατική προστασία της ιδιοκτησίας,καθώς συνταγµατική υποχρέωση καταβολής αποζηµίωσης αναγνωριζόταν µόνο στην προαναφερόµενη µορφή «στέρησης», όχι όµως και για τους περιορισµούς της. Για τους λόγους αυτούς η θέση αυτή απορρίφθηκε τόσο από την ελληνική θεωρία όσο και από τη νοµολογία. 25

26 ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΩΝ Μπορούµε να διακρίνουµε τους περιορισµούς σε υποκειµενικούς όταν αυτοί αναφέρονται στο υποκείµενο του συνταγµατικού δικαιώµατος της ιδιοκτησίας ή σε αντικειµενικούς όταν αναφέρονται στην έκταση στην οποία επιτρέπεται να ασκηθούν δικαιώµατα που απορρέουν από την ιδιοκτησία. Οι αντικειµενικοί περιορισµοί µπορούν να καταταγούν σε δύο επιµέρους βασικές κατηγορίες : 1) στους γενικούς περιορισµούς, δηλαδή σε εκείνους που απορρέουν από γενικές ρήτρες και διατάξεις του συντάγµατος και σε 2) ειδικούς οι οποίοι επιβάλλονται κατόπιν ειδικής και ρητής συνταγµατικής πρόβλεψης 10. Ως ατοµικό δικαίωµα η ιδιοκτησία υπόκειται στους ιδιωτικούς περιορισµούς των ατοµικών δικαιωµάτων όπως αυτοί προκύπτουν από τα αρθ.5 παρ.5 και 3, και αρθ.25 παρ.3 του συντάγµατος. Σαν γενικός περιορισµός του δικαιώµατος της ιδιοκτησίας προβάλλεται η κοινωνική δέσµευση αυτής όπως ρητά καθιερώνεται από το άρθρο 17Σ παρ.1, κατά το οποίο «τα δικαιώµατα που απορρέουν από την ιδιοκτησία δεν µπορούν να ασκούνται σε βάρος του γενικού συµφέροντος».και από το άρθρο 106Σ παρ.2 το οποίο ορίζει ότι «δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή προς βλάβη της εθνικής οικονοµίας».περιορίζονται δηλαδή οι δυνατότητες να ασκηθεί πλήρως το δικαίωµα αυτό µόνο κατά το µέτρο εκείνο κατά το οποίο η πλήρης άσκησή του αποβαίνει σε βάρος του γενικού συµφέροντος. Ακόµη και το άρθρο 106Σ παρ.1σ, εξοπλίζει το κράτος µε ευρύτατες αρµοδιότητες παρέµβασης στην διεύθυνση της οικονοµίας της χώρας οι οποίες δεν νοούνται χωρίς ταυτόχρονο περιορισµό του δικαιώµατος της ιδιοκτησίας.θα πρέπει ωστόσο να διευκρινίσουµε ότι η κοινωνική 10 Γ. ρόσος, Περιορισµοί της ατοµικής ιδιοκτησίας, σελ

27 δέσµευση της ιδιοκτησίας σε καµία περίπτωση δεν µετατρέπει την ιδιοκτησία σε κοινωνικό λειτούργηµα. Ο νοµοθέτης είναι ελεύθερος να προσδιορίζει ποια είναι κάθε φορά τα δικαιώµατα εκείνα τα οποία δεν µπορούν να ασκηθούν επειδή αντίκεινται στο γενικό συµφέρον. Ο νοµοθέτης οφείλει να ορίζει και να εξειδικεύει σε κάθε περίπτωση τη έννοια του γενικού συµφέροντος, για το λόγο αυτό οφείλει να µην επιφέρει περιορισµούς οι οποίοι υπερβαίνουν κατά πολύ το µέτρο εκείνο το οποίο είναι αναγκαίο για την ικανοποίηση του γενικού συµφέροντος όπως αυτό εξειδικεύεται κάθε φορά. Οι περιορισµοί δεν πρέπει δηλαδή να οδηγούν στην αναίρεση του πυρήνα του δικαιώµατος της ιδιοκτησίας. Η στάθµιση αυτή ανάµεσα στην αναλογία του εξυπηρετούµενου σκοπού και του βάρους που επιφέρει το περιοριστικό µέτρο καθώς επίσης η οφειλή αποζηµίωσης και το ύψος αυτής ελέγχονται δικαστικά. Το Σύνταγµα θεσπίζει ρητά ειδικούς περιορισµούς της ιδιοκτησίας σε µία σειρά από διατάξεις αρ.17σ παρ.7, αρθ.18σ παρ.1-7, αρθ.106σ παρ.1, 3-5, αρθ.107σ, αρθ.117σ παρ.2-4, αρθ.12σ παρ.6, αρθ.24σ παρ.1-3. Μια άλλη κατηγορία περιορισµών αναφέρεται κατά βάση µόνο σε περιορισµούς της κυριότητας επί ακινήτων οι οποίοι δεν συνεπάγονται µεταβίβαση δικαιωµάτων στο δηµόσιο. Πρόκειται για τις διατάξεις των αρθ.18σ παρ.4,7, αρθ.24σ παρ.4,5. Οι περιπτώσεις αυτές διακρίνονται από την απαλλοτρίωση καθώς δεν µεταφέρεται η κυριότητα ή άλλα εµπράγµατα δικαιώµατα επί των ακινήτων αυτών στο δηµόσιο ή σε τρίτους για δηµόσιο σκοπό ή ωφέλεια αλλά απλά ρυθµίζεται µε νόµο και όχι µε ελεύθερη βούληση των ιδιοκτητών η κατανοµή της κυριότητας ή άλλων εµπραγµάτων δικαιωµάτων. Μια άλλη κατηγορία είναι οι περιορισµοί που επιβάλλονται για λόγους ασφάλειας και τάξης του κράτους για λόγους προστασίας δηµόσιας υγείας, ρυµοτοµίας, προστασίας του τοπίου αρχαιολογικών χώρων και µνηµείων, για λόγους κοινωνικής οικονοµίας και κοινωνικής πολιτικής, προστασίας των δασών, δασικών εκτάσεων και γενικά του περιβάλλοντος. Στην κατηγορία 27

28 αυτή ο νοµοθέτης έχει την ευχέρεια να προσδιορίζει την έκταση των επιβαλλοµένων περιορισµών χωρίς να αποκλείει την επιβολή και στέρηση της ιδιοκτησίας κατά την έννοια του αρθ.17σ παρ.2 του Συντάγµατος µε την συνεπαγόµενη απαλλοτρίωση. Το Σύνταγµα ωστόσο δεν φθάνει στο σηµείο εκείνο να αποκαλεί τους περιορισµούς αυτούς ως στέρηση της ιδιοκτησίας. Περιορισµοί της ιδιοκτησίας προβλέπονται επίσης και από κοινές νοµοθετικές διατάξεις. Χαρακτηριστικότερο παράδειγµα είναι ο γενικός περιορισµός που επιβάλλει στην κυριότητα ο αστικός κώδικας. Κατά το αρθ.1000 ΑΚ ορίζεται ότι η εξουσία του κυρίου να διαθέτει το πράγµα µπορεί να ασκείται «εφόσον δεν προσκρούει στον νόµο» συµπεριλαµβανοµένων και των περιορισµών που προκύπτουν από τους κανόνες για την κατάχρηση δικαιώµατος, την αυτοδικία, την άµυνα και την κατάσταση ανάγκης (αρθ ΑΚ). Με τους περιορισµούς αυτούς ο κοινός νοµοθέτης προβαίνει κάθε φορά σε συγκεκριµενοποίηση της κοινωνικής λειτουργίας ή της κοινωνικής δέσµευσης (χωρίς να γίνεται αναγκαία η νοµοθετική µεταβολή του ορισµού της κυριότητας). Το Σύνταγµα στα άρθ.17σ παρ.2,5, αρθ.18σ παρ.5,6, αρθ.24σ παρ.6, αρθ.106σ παρ.4, προβλέπει την υποχρέωση αποκατάστασης εκ µέρους του δηµοσίου, της οικονοµικής απώλειας του ιδιοκτήτη που πλήττεται από ενδεχόµενα περιοριστικά µέτρα της ιδιοκτησίας του. Στα αρθ.18σ παρ.1-3 του Συντάγµατος δεν ορίζεται τίποτα σχετικά µε την αποζηµίωση των περιορισµών που προβλέπονται σ αυτά αφήνοντας τη ρύθµιση του θέµατος στον νοµοθέτη. Στο αρθ.18σ παρ.4,7 δεν προβλέπεται καθόλου αποζηµίωση, στα αρθ.17σ παρ.7, αρθ.24σ παρ.3 προβλέπεται ρητά ότι ο αντίστοιχος περιορισµός της ιδιοκτησίας επέρχεται χωρίς αποζηµίωση, τέλος το αρθ.106σ παρ.6 προβλέπει την υποχρεωτική συµµετοχή στη δαπάνη του ηµοσίου αυτών που ωφελούνται από εκτέλεση έργων κοινής ωφέλειας ή γενικότερης σηµασίας για την οικονοµική ανάπτυξη της χώρας. 28

29 ιακρίνουµε µια συνταγµατική µέριµνα να µην αλλοιώνεται η οικονοµική ισχύς εκείνου που υφίσταται περιοριστικά µέτρα στην ιδιοκτησία του. Η µέριµνα αυτή εκδηλώνεται χαρακτηριστικά στην περίπτωση της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης όπου η στέρηση της ιδιοκτησίας συνεπάγεται πλήρη αποζηµίωση η οποία ορίζεται από τα πολιτικά δικαστήρια έτσι ώστε να παρέχεται εχέγγυο ότι το ύψος θα καθοριστεί µε τον αντικειµενικότερο τρόπο. Το ύψος της αποζηµίωσης αυτής για να είναι πλήρες θα πρέπει να ανταποκρίνεται στην αξία που είχε το απαλλοτριούµενο κατά το χρόνο της σχετικής συζήτησης στο δικαστήριο. Η µεταβολή της αξίας του απαλλοτριωµένου η οποία επήλθε µετά τη δηµοσίευση της πράξης της δηµοσίευσης αλλά πριν από την ενώπιον του δικαστηρίου συζήτηση σχετικά µε το ύψος της αποζηµίωσης δεν λαµβάνεται υπόψιν. Κατά το αρθ. 17Σ παρ.2-4 η αποζηµίωση αυτή δεν υπόκειται σε κανένα φόροκράτηση-τέλος. Επειδή η στέρηση της ιδιοκτησίας, ως στέρηση ατοµικού δικαιώµατος, αποτελεί ιδιαιτέρως επαχθές µέτρο, πρέπει να επιβάλλεται ως έσχατο µέσο, τότε δηλαδή, όταν ο σκοπός της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης δεν µπορεί να ικανοποιηθεί ούτε από την ελεύθερη αγορά ή την περιουσία του δηµοσίου, ούτε µε τρόπο λιγότερο επαχθή (αρχή της αναλογικότητας ). Άλλωστε το Σύνταγµα επιτρέπει τη αναγκαστική απαλλοτρίωση µόνο υπό συγκεκριµένες πρoϋποθέσεις: δηµόσια ωφέλεια, νοµοθετική πρόβλεψη και δικαστικά προσδιοριζόµενη αποζηµίωση. Στην περίπτωση της de facto αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, η αποζηµίωση δεν συνιστά προϋπόθεση αλλά έννοµη συνέπεια της διοικητικής δραστηριότητας. Αναγκαστική απαλλοτρίωση κατά παρέκκλιση των προϋποθέσεων αυτών επιτρέπεται µόνο όπου την προβλέπει ρητά το Σύνταγµα, όπως στην περίπτωση της διαλύσεως αγροληψιών, εξαγοράς ψιλής κυριότητας υπό εµφυτευτών και καταργήσεως ιδιόρρυθµων εµπράγµατων σχέσεων. 29

30 Σε γενικές γραµµές διαπιστώνουµε ότι στις σχέσεις κράτους πολιτών, εφαρµόζεται η συνταγµατική αρχή της βασικής ισχύος των θεµελιωδών δικαιωµάτων, µε τη µορφή της καταρχήν απαγορεύσεως του γενικού αµυντικού τους περιεχοµένου. Ωστόσο, συνταγµατική επιταγή δεν αποτελεί µόνο η εφαρµογή του γενικού αµυντικού περιεχοµένου, αλλά και ο περιορισµός του, η θεσµική του δηλαδή προσαρµογή στις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες η εφαρµογή του θα οδηγούσε στη διάλυση των έννοµων σχέσεων και των θεσµών. Οι συνταγµατικά επιτρεπόµενοι περιορισµοί είναι αιτιώδεις. Αυτοί επιβάλλονται από την αιτιώδη συνάφεια, τη φυσική δηλαδή σχέση δικαιώµατος και θεσµού. Αντίθετα οι απαγορευόµενοι περιορισµοί είναι αναιτιώδεις. Πρόκειται δηλαδή για περιορισµούς που δεν επιβάλλονται από τη φυσική σχέση δικαιώµατος και θεσµού. 11 Επιτάξεις-άρθρο 17 παρ 3Σ: Ως περιορισµοί της ατοµικής ιδιοκτησίας νοούνται επίσης και οι επιτάξεις: Η παρ.3 αναφέρεται µόνον στις επιτάξεις πραγµάτων, που διακρίνονται σε στρατιωτικές, εφόσον δι αυτών εξυπηρετούνται ανάγκες των ενόπλων δυνάµεων, και σε πολιτικές, εφόσον δι αυτών θεραπεύεται άµεση κοινωνική ανάγκη, η µη αντιµετώπιση της οποίας θα ηδύνατο «να θέσει εις κίνδυνον τάξιν ή υγείαν». Για τις προσωπικές επιτάξεις, βλ. Το αρθ.22 παρ.4 εδ.β που ειδικά αναφέρεται στις θεµιτές επιτάξεις προσωπικών υπηρεσιών Ανδρέας ηµητρόπουλος, Η Συνταγµατική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία, σελ Πέτρος Ι.Παραράς, Σύνταγµα και Ευρωπαϊκή Σύµβαση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου σελ