ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ για το σχεδιασμό

Transcript

1 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ για το σχεδιασμό Ρένα Κλαμπατσέα Κώστας Σερράος Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών μία πρόταση

2 Άδεια Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς.

3 Α. ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ 1. Αντικείμενα - Δραστηριότητες 2. Κλίμακα Χώρου 3. Εύρος κύριων και επιμέρους αντικειμένων (Διεπιστημονικότητα) 4. Χρονικό εύρος εκπόνησης - αναθεώρησης 5. Οικονομικό κόστος 6. Αποδέκτες - Εργοδότες (Διεθνείς οργανισμοί, Ευρωπαϊκή Ένωση, Κράτη, Υπουργεία, Οργανισμοί, Περιφέρειες, Δήμοι, Ιδιώτες, Άλλοι Φορείς Δημόσιοι & Ιδιωτικοί, ΜΚΟ, κ.λπ. 7. Ρόλοι: Συντονιστής ή μέλος ομάδας εκπόνησης μελετών ερευνών Διαχειριστής ή συντονιστής προγραμμάτων Θεσμικός εκπρόσωπος Συνήγορος Σύμβουλος Άλλοι

4 Β. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ κ.λπ. (ΘΕΣΜΙΚΟΥ Ή ΜΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ) 1. Στρατηγικά: - Γενικά - Ειδικά 2. Αναπτυξιακά: - Γενικά - Ειδικά 3. Χωροταξικά: - Γενικά - Ειδικά 4. Ρυθμιστικά 5. Πολεοδομικά: - Γενικά Μεγάλης κλίμακας - Ειδικά μικρότερης κλίμακας - Ρυμοτομικά - Πράξεις Εφαρμογής - Ειδικές Ρυθμίσεις (κυκλοφορία) - Ανάπλασης- Αναβάθμισης 6. Τομεακά - Κοινοτικές Πρωτοβουλίες κ.λπ. (LIFE, CONVER, EQUAL, PHARE, INTERREG, ENVIREG, LEADER, URBAN, ΜΟΠ, UNEP, OECD) - Περιβάλλον - Φυσικοί Πόροι, Ενέργεια - Τουρισμός, Βιομηχανία, Εμπόριο, Αγροτικά - Πολιτισμός, Κοινωνικές υποδομές - Διοίκηση, Οργάνωση, Διαχείριση Αξιολόγηση

5 Ιστορική εξέλιξη μελετών & θεσμικού πλαισίου 1983: Ν. 1337/83 (ΖΟΕ, Γ.Π.Σ., Πολεοδομικές Μελέτες Πράξεις Εφαρμογής) 1985: Ν. 1515/85 (Ρυθμιστικό Αθήνας) 1988: ΖΟΕ (Κρήτη) 1989: ΠΕΠ/ΣΠΑ 1989: Ειδικές Χωροταξικές Μελέτες (Κέρκυρα, Νάξος) 1992: Ειδικές Χωροταξικές Μελέτες/ ENVIREG (Κέας Κύθνου Σερίφου Σίφνου, Πάρου Αντίπαρου) 1996: Μελέτες Χωρικών Επιπτώσεων των Κοινοτικών Προγραμμάτων & Πολιτικών (ανά Περιφέρεια πλην Αττικής) 1997: Ν. 2539/97, Καποδίστριας 1997: Ν. 2508/97, Βιώσιμη Οικιστική Ανάπτυξη Ρυθμιστικό, Γ.Π.Σ. ΣΧΟΟΑΠ, Πολεοδομικές Μελέτες, Μελέτες Ανάπλασης, ΠΕΡΠΟ κ.λπ. 1999: Σχέδιο Ανάπτυξης Κοινοτικού Χώρου (ΣΑΚΧ) 1999: Ν. 2742/99, Χωροταξικός Σχεδιασμός & Βιώσιμη Ανάπτυξη Γενικό Πλαίσιο, Ειδικά πλαίσια (τομεακά), Περιφερειακά Πλαίσια

6 Ιστορική εξέλιξη μελετών & θεσμικού πλαισίου 1998: Μελέτες Χωροταξικών Σχεδίων (ανά Περιφέρεια πλην Αττικής) 1998: Μελέτες Αστικού, Ορεινού & Παράκτιου Νησιωτικού Χώρου 2002: Επικαιροποίηση Μελετών 12 Περιφερειακών Χωροταξικών Σχεδίων 2003: Θεσμοθέτηση 12 Περιφερειακών Πλαισίων : ΓΠΣ ΣΧΟΟΑΠ : Μελέτες Γενικού Πλαισίου & Ειδικών Πλαισίων για Βιομηχανία, Τουρισμό & ΑΠΕ : Μελέτες Ρυθμιστικών Σχεδίων Πάτρας, Ιωαννίνων, Λάρισας & Βόλου : Επιχειρησιακά Σχέδια ΟΤΑ : ΓΠΧΣΑΑ, ΕΠΧΣΑΑ για ΑΠΕ, Βιομηχανία, Τουρισμό 2010: Ν.3852, Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης & της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Πρόγραμμα Καλλικράτης 2011: ΕΠΧΣΑΑ για υδατοκαλλιέργειες : Μελέτες Αξιολόγησης, αναθεώρησης και εξειδίκευσης Περιφερειακού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού & Αειφόρου Ανάπτυξης (ανά Περιφέρεια πλην Αττικής) 2014: Ν. 4269/14, Πολεοδομική & Χωροταξική Μεταρρύθμιση : Σειρά νομοθετημάτων με χωρική αναφορά & επίπτωση (Μεσοπρόθεσμο, ΕΣΧΑΔΑ/ΕΣΧΑΣΕ, Αυθαίρετα, ημιυπαίθριοι, Περιβαλλοντική Αδειοδότηση κ.ά.

7 Τα συνήθη στάδια μιας μελέτης πολεοδομικού αντικειμένου Στόχος και οριοθέτηση-αποσαφήνιση αντικειμένου σχδιασμού Μέθοδοι, εργαλεία, προδιαγραφές Α Φάση : Ανάλυση υφιστάμενης κατάστασης Αξιολόγηση Διάγνωση θέματος παρέμβασης Β Φάση: Εναλλακτικά σενάρια Αξιολόγησή τους Επιλογή Βέλτιστου Γ Φάση: Λεπτομερής πρόταση Επεξεργασία τελικής λύσης Συνεχής Διαβούλευση

8 Ο ρόλος της συμμετοχής Τοπικοί, κοινωνικοί, επαγγελματικοί φορείς ΜΚΟ, περιβαλλοντικές οργανώσεις, κ.ά. Ο ρόλος του μελετητή εργαλεία για το συμμετοχικό σχεδιασμό ερωτηματολόγια συνεντεύξεις εργαστήρια Σε πραγματικές συνθήκες η διαβούλευση είναι μια συνεχής διαδικασία με όρους και προϋποθέσεις που οφείλουμε να οικοδομήσουμε

9 Η αναγκαιότητα της διεπιστημονικότητας Ο χώρος ως πεδίο διεπιστημονικής προσέγγισης Είδος μελέτης Σύνθεση ομάδας μελέτης Ο ρόλος του πολεοδόμου στην ομάδα μελέτης Διαδικασίες εσωτερικής λειτουργίας της ομάδας μελέτης Αντίστιξη θεωρίας και πρακτικών σχεδιασμού

10 Πηγές πληροφορίας Δευτερογενείς στατιστικά στοιχεία μελέτες ερευνητικά προγράμματα βιβλιογραφία διαδίκτυο, κλπ Πρωτογενείς επιτόπια έρευνα παρατήρηση συσκέψεις με φορείς (κεντρικούς & τοπικούς), κλπ

11 ESPON Project : Territorial Trends of the Management of Natural Heritage

12 Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού & Αειφόρου Ανάπτυξης Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου (Χωροταξικό Σχέδιο)

13 Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε με τη Μονάδα Υλοποίησης Ανοικτών Ακαδημαϊκών Μαθημάτων ΕΜΠ.

14 Αξιολόγηση του σχεδίου εκτροπής του ποταμού Αχελώου στη Θεσσαλική πεδιάδα Αναπτυξιακή Εταιρεία Αιτωλοακαρνανίας Μελετητής: ENVIPLAN,.

15 Ολοκληρωμένο Στρατηγικό & Επιχειρησιακό Σχέδιο για το Πράσινο στην Αττική, ΟΡΣΑ ΟΡΣΑ - ΥΠΕΧΩΔΕ

16 Δήμος Λάρνακας

17 ΓΠΣ Δήμου Παμβώτιδας Ν. Ιωαννίνων Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (ΓΠΣ) Δήμου Παμβώτιδος, Πολεοδομική οργάνωση χρήσεις γης. Δήμος Παμβώτιδας 2006.

18 Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε με τη Μονάδα Υλοποίησης Ανοικτών Ακαδημαϊκών Μαθημάτων ΕΜΠ.

19 Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε με τη Μονάδα Υλοποίησης Ανοικτών Ακαδημαϊκών Μαθημάτων ΕΜΠ.

20 διατύπωση μιας πρότασης πολεοδομικού σχεδιασμού = «βέλτιστος» συνδυασμός συμβατών μεταξύ τους προτάσεων για τους διάφορους επιμέρους τομείς «βέλτιστος» συνδυασμός = καλύτερος και περισσότερο αποδεκτός από πολεοδομική άποψη κοινωνικά επωφελέστερος περιβαλλοντικά ηπιότερος οικονομικά συμφερότερος πολιτικά εφικτότερος

21 πρώτο στάδιο: ανάλυση αξιολόγηση σημερινής κατάστασης + τάσεων καταγραφή δεδομένων (κοινωνικών, οικονομικών, περιβαλλοντικών, μελετητικών, θεσμικών, χωρικών, κλπ) οργάνωση, κατάταξη, χαρτογραφική απόδοση αναλυτικού υλικού αξιολόγηση αναλυτικού υλικού, με έμφαση στις χωρικές επιπτώσεις των διαφόρων δεδομένων

22 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ανάλυση SWOT προκύπτει από τις αγγλικές λέξεις: Strengths Weaknesses Opportunities Threats Πλεονεκτήματα Αδυναμίες Ευκαιρίες Απειλές Εσωτερικό Εξωτερικό περιβάλλον

23 SWOT analysis diagram Xhienne 2007, CC BY-SA 2.5

24 Βασικές διαστάσεις SWOT Analysis Εξωτερικό περιβάλλον Απειλές Ευκαιρίες Δράσεις αντιμετώπισης Δράσεις αξιοποίησης Πλεονεκτήματα Προσπάθειες αποφυγής Δράσεις διερεύνησης Αδυναμίες Εσωτερικό περιβάλλον Πηγή: Richards, 2001

25 με αφετηρία το Εσωτερικό Περιβάλλον Δυνατά σημεία: Ποια είναι τα πλεονεκτήματα της πόλης / περιοχής; Ποιο είναι το πλέον ανταγωνιστικό προϊόν / υπηρεσία που προσφέρει η πόλη / περιοχή; Ποιοι είναι οι διαθέσιμοι πόροι που είναι μοναδικοί ή/και η αξιοποίησή τους έχει το μικρότερο κόστος συγκριτικά με άλλες πόλεις / περιοχές; Τι θεωρούν οι τοπικοί οικονομικοί παράγοντες ως ενδογενή δύναμη της πόλης / περιοχής; Αδυναμίες: Τι είναι βλαβερό; επιζήμιο; Και θα έπρεπε να αποφευχθεί; Τι αποτελεί ενδογενή αδυναμία της πόλης / περιοχής; Τι δεν αξιοποιείται στο έπακρο; Και θα μπορούσε να βελτιωθεί;

26 με αφετηρία το Εξωτερικό Περιβάλλον Ευκαιρίες: Ποιες είναι οι καλές ευκαιρίες που προβάλλουν; (αλλαγές στην τεχνολογία και τις αγορές, στην κρατική πολιτική, σε κοινωνικά μοτίβα, πληθυσμιακά προφίλ, στον τρόπο ζωής, κλπ) Η κρίση ως ευκαιρία? Ποιες είναι οι ενδιαφέρουσες (θετικά αξιοποιήσιμες) ευρύτερες τάσεις που αφορούν και την περιοχή μελέτης; Απειλές: Ποια ευρύτερα αναπτυξιακά ή άλλα εμπόδια εμφανίζονται συνήθως; Τι στρατηγικές αναπτύσσουν άλλες ανταγωνιστικές πόλεις / περιοχές; Εμφανίζονται αλλαγές στις προδιαγραφές για τις ήδη προσφερόμενες υπηρεσίες / προϊόντα; Οι τεχνολογικές αλλαγές απειλούν ή ακυρώνουν την υφιστάμενη οικονομία της περιοχής; Υπάρχουν χρηματοδοτικά ή χρηματοοικονομικά προβλήματα; Αποτελεί κάποια από τις εγγενείς αδυναμίες -π.χ. σε κρατικό επίπεδοπραγματική απειλή για την οικονομία της περιοχής;

27 SWOT analysis Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε με τη Μονάδα Υλοποίησης Ανοικτών Ακαδημαϊκών Μαθημάτων ΕΜΠ.

28 SWOT ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΛΑΡΙΣΑΣ ΔΥΝΑΤΑ ΣΗΜΕΙΑ (ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ) Κεντρική θέση της πόλης Το μέγεθος της τοπικής και περιφερειακής αγοράς Ύπαρξη ΠΘ Υψηλό αγροτικό εισόδημα Παραγωγική διάρθρωση των Δραστηριοτήτων της Πόλης ΑΔΥΝΑΤΑ ΣΗΜΕΙΑ (ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ) Οι Αδυναμίες πολεοδομικής οργάνωσης Οι Ελλείψεις συγκεκριμένων αστικών υποδομών, ποιότητα αστικού περιβάλλοντος και προβλήματος κυκλοφοριακής οργάνωσης Η έλλειψη πρόσβασης / εγγύτητας σε ένα οργανωμένο αεροδρόμιο Η Έλλειψη συγκεκριμένων παραγωγικών υποδομών Ο Χαμηλός βαθμός ανάπτυξης περιφερειακών και διαπεριφερειακών οικονομικών σχέσεων Οι Αδυναμίες στην παραγωγική συγκρότηση της πόλης Η Έλλειψη μηχανισμών υποστήριξης της επιχειρηματικής και αναπτυξιακής δραστηριότητας Η μερική εξάρτηση της οικονομίας από το αγροτικό εισόδημα ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ Η ένταξη στην ΟΝΕ και η υιοθέτηση του Ευρώ Οι αναδυόμενες αγορές στα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και η διεθνοποίηση των οικονομικών δραστηριοτήτων Η ανάπτυξη του ΠΘ Οι πόροι του 3ου ΚΠΣ της ΕΕ Η αναπτυγμένη τουριστική κίνηση της ευρύτερης Περιοχής ΑΠΕΙΛΕΣ Η μείωση του αγροτικού εισοδήματος λόγω μεταβολών στην ΚΑΠ Η Ενίσχυση του εμπορικού ανταγωνισμού στην ΕΕ αλλά και διεθνώς Ο Ανταγωνισμός πόλεων και έλλειψη σαφούς πολιτικής place marketing Η Ενίσχυση του συγκεντρωτισμού στην οικονομία και η αύξηση των περιφερειακών ανισοτήτων Περιβαλλοντικοί κίνδυνοι Πηγή: Πετράκος Γ., Μεταξάς Θ., Κότιος Α.- Εργαστήριο Περιφερειακών Οικονομικών Αναλύσεων και Προβλέψεων ΤΜΧΠΠΑ, 2002

29 δεύτερο στάδιο: καθορισμός μιας σειράς συγκεκριμένων «τομέων», για τους οποίους θα πρέπει να διατυπωθούν προτάσεις με γενικό χαρακτήρα (π.χ. κέντρα, οικιστικό δίκτυο, κυκλοφορία, περιβάλλον, πράσινο, κλπ.) με ειδικότερο χαρακτήρα, με έμφαση στα ειδικότερα χαρακτηριστικά της περιοχής μελέτης (π.χ. για την κυκλοφορία: αυτοκίνητα, ποδήλατα, πεζοί, κλπ.).

30 τρίτο στάδιο: «εναλλακτικές προτάσεις» για καθέναν από τους παραπάνω τομείς «εναλλακτικές» προτάσεις: = προτάσεις, οι οποίες θα καλύπτουν ένα κατά το δυνατόν ευρύ φάσμα, από τις πιο συντηρητικές, μέχρι και τις πιο ριζοσπαστικές διατυπώσεις

31 από γενικές έως και πολύ ειδικές π.χ. σε έναν τομέα γενικού χαρακτήρα (π.χ. κέντρα, οικιστικό δίκτυο, κυκλοφορία, περιβάλλον, πράσινο, κλπ.): εναλλακτικοί στόχοι και κατευθύνσεις πολιτικής σε έναν τομέα ειδικότερου χαρακτήρα (π.χ. η λειτουργία ενός οδικού άξονα της περιοχής μελέτης ως διαχωριστικού στοιχείου του αστικού ιστού): προφανώς διατύπωση εναλλακτικών προτάσεων αρκετά λεπτομερέστερων που θα αναφέρονται στη μικρή κλίμακα χώρου

32 Οι εισροές (inputs) για τη διατύπωση των εναλλακτικών λύσεων. Αραβαντινός Α. (2007), Πολεοδομικός Σχεδιασμός. Για μία βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου, Συμμετρία, σ.287. Copyright Αθανάσιος Ι. Αραβαντινός.

33 ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ πλεονεκτημάτων, κινδύνων, επιπτώσεων, κλπ. SWOT analysis diagram Xhienne 2007, CC BY-SA 2.5

34 τέταρτο στάδιο: αναζήτηση «καναλιών επικοινωνίας» μεταξύ των διαφόρων εναλλακτικών προτάσεων Διαμόρφωση «εναλλακτικών σεναρίων» για τη μελλοντική ανάπτυξη της περιοχής

35 Αραβαντινός Α. (2007), Πολεοδομικός Σχεδιασμός. Για μία βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου, Συμμετρία, σ.289. Copyright Αθανάσιος Ι. Αραβαντινός.

36 Εμπορικό Τρίγωνο Κέντρου Αθήνας. Πρόταση-Παρεμβάσεις. Αραβαντινός Α. (2007), Πολεοδομικός Σχεδιασμός. Για μία βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου, Συμμετρία, σ.292. Copyright Αθανάσιος Ι. Αραβαντινός.

37 Αραβαντινός Α. (2007), Πολεοδομικός Σχεδιασμός. Για μία βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου, Συμμετρία, σ.293. Copyright Αθανάσιος Ι. Αραβαντινός.

38 Ορισμένες σχετικές παρατηρήσεις 1. συνδυασμός προτάσεων για τους διάφορους τομείς: όχι με κριτήριο τη συμβατικότητά ή τη ριζοσπαστικότητά τους αλλά με κύριο γνώμονα τη μεταξύ τους συμβατότητα προς όφελος της περιοχής για την οποία διατυπώνονται Είναι δυνατόν: σε ένα σενάριο να συνδυαστεί μια ριζοσπαστική πρόταση για ένα τομέα με μια συντηρητική για έναν άλλον και μια ρεαλιστική για έναν τρίτο, εφόσον αυτός ο συνδυασμός είναι πλεονεκτικός σε οικονομικό, κοινωνικό, πολεοδομικό και πολιτικό επίπεδο.

39 2. Αναγκαστικά: συμβιβασμοί μιας και είναι προφανές ότι δεν θα καταστεί δυνατόν να διαμορφωθεί ένα σενάριο που θα συγκεντρώνει όλες τις «καλές» λύσεις, είτε διότι αυτές δεν θα είναι όλες συμβατές μεταξύ τους είτε διότι κάποια ή κάποιες δεν θα είναι πολιτικά αποδεκτές και άρα θα συμπαρασύρουν στην ανεφικτότητα ολόκληρο το σενάριο. «στοίχημα» του σχεδιασμού: με τους κατά το δυνατόν ανώδυνους συμβιβασμούς να διαμορφωθεί μια εφικτή πρόταση, που θα είναι η κατά το δυνατόν βέλτιστη για την περιοχή μελέτης

40 3. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ σεναρίων με έμφαση π.χ. στην εκτίμηση ευεργετικών τους δράσεων για την πόλη, πιθανών επιπτώσεών τους σε συγκεκριμένους τομείς ενδεχόμενων κινδύνων από τη μη εφαρμογή τους κλπ. Σενάρια τάσεων: ενδεχομένως έμφαση σε αρνητικές επιπτώσεις και κινδύνους Παρεμβατικά σενάρια: ενδεχομένως ουσιαστικότερες αναφορές σε δυνατότητες εξασφάλισης πλεονεκτημάτων για την μελετώμενη περιοχή

41 4. Εναλλακτικά σενάρια διαμορφώνουν και αυτά συγκεκριμένο «χαρακτήρα», π.χ. τάσεων, συντηρητικό, ρεαλιστικό, ριζοσπαστικό, ουτοπικό, κλπ. Όμως σχήματα ευέλικτα δυνατότητα αλλαγών, σχεδόν σε οποιοδήποτε στάδιο του σχεδιασμού ή ακόμη και της υλοποίησης της μελέτης δυνατότητα επικαιροποιήσεων, χωρίς να κινδυνεύει να καταρρεύσει όλο το σύστημα του σχεδιασμού

42 Τα επόμενα βήματα 1. Ορισμός συντονιστή και καθορισμός των δύο ζητημάτων που θα ασχοληθεί η κάθε ομάδα -το ένα με θεματική εξειδίκευση και το άλλο με χωρική εξειδίκευση. 2. Συνοπτική αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης της θεματικής ενότητας που μελετάτε. Συνιστούμε την εφαρμογή της SWOT Analysis Η αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης, ανάλογα με το υλικό που υπάρχει διαθέσιμο για κάθε ομάδα, μπορεί να αφορά: α) συνολικά το θέμα (π.χ. περιβάλλον ή χρήσεις γης κλπ) ή β) κάθε ένα από τα δύο υποθέματα που έχει αποφασίσει ότι θα ασχοληθεί η κάθε ομάδα. 3. Κατάρτιση εναλλακτικών σεναρίων (προτάσεων) υπό την έννοια γενικών κατευθύνσεων σε αυτή τη φάση της άσκησης. Αυτές οι αρχικές προτάσεις πρέπει να συνοδεύονται από ένα μικρό κείμενο βασικών αρχών σχεδιασμού και αντίστοιχων κατευθύνσεων πολιτικής καθώς και από σκαριφήματα, σχέδια κλπ. 4. Λεπτομερέστερη παρουσίαση επιλεγείσας πρότασης

43 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Ε.Μ.Π.» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.