ΧΑΡΙΤΙΝΗ Δ. ΒΟΥΤΣΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ ΕΦΕΣΟΥ ΚΑΙ ΑΝΕΩΝ (17 ος -20 ος αι.) ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ε.

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΧΑΡΙΤΙΝΗ Δ. ΒΟΥΤΣΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ ΕΦΕΣΟΥ ΚΑΙ ΑΝΕΩΝ (17 ος -20 ος αι.) ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ε. ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

2 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ ΕΦΕΣΟΥ ΚΑΙ ΑΝΕΩΝ (17 ος 20 ος αι.)

3

4 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΧΑΡΙΤΙΝΗ Δ. ΒΟΥΤΣΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ ΕΦΕΣΟΥ ΚΑΙ ΑΝΕΩΝ (17 ος -20 ος αι.) ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ε. ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

5 Στην ιερή μνήμη των Μικρασιατών προγόνων μου που χάθηκαν το

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η μεταπτυχιακή αυτή εργασία πραγματεύεται την ιστορία δύο μεγάλων και ιστορικών Μητροπόλεων της Μικράς Ασίας. Της Μητρόπολεως Εφέσου και της Μητροπόλεως Ανέων. Οι Μητροπόλεις αυτές βίωσαν περιόδους μεγάλης ακμής και μεγάλης προόδου και το 1922 βίωσαν την Μικρασιατική Καταστροφή, όπως άλλωστε και όλη η Μικρά Ασία. Η επιλογή του συγκεκριμένου θέματος έγινε λόγω της καταγωγής μου από τα μέρη αυτά της Μικράς Ασίας. Όλοι οι πρόγονοί μου κατάγονται από εκεί. Μεγάλωσα με τις διηγήσεις της γιαγιάς μου για τα μέρη αυτά. Στα μέρη αυτά τα οποία γεννήθηκε, μεγάλωσε και εκδιώχθηκε το Σεπτέμβριο του 1922, όπως και όλοι οι Έλληνες με την Μικρασιατική Καταστροφή Η γιαγιά μου συνέχεια διηγούνταν ιστορίες από αυτά τα μέρη και όταν τελείωνε τις διηγήσεις της, έλεγε πάντοτε εκεί στην πατρίδα... Θα ήθελα να ευχαριστήσω το σύμβουλό μου καθηγητή κ. Αθανάσιο Καραθανάση ο οποίος με παρότρυνε να ασχοληθώ με αυτό το θέμα. Θα ήθελα να τον ευχαριστήσω, γιατί μέσα από την έρευνά μου, μου δόθηκε η ευκαιρία να μάθω πολλά πράγματα για τα μέρη στα οποία έζησαν οι πρόγονοί μου. Θα ήθελα να τον ευχαριστήσω ακόμη για την άρτια επιστημονική του καθοδήγηση, τις καίριες παρατηρήσεις του και το ενδιαφέρον του καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής της εργασίας μου και καθ όλη τη διάρκεια των ακαδημαϊκών σπουδών μου. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ακόμη τον ομότιμο καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Παυσανία Κουτλεμάνη, για το ενδιαφέρον το οποίο επέδειξε προς το πρόσωπό μου από την αρχή των σπουδών μου στο Πανεπιστήμιο έως και σήμερα. 4

7 Ευχαριστώ επίσης όλους τους καθηγητές του τομέα μου. Ευχαριστώ ακόμη την οικογένειά μου, η οποία με στήριξε καθ όλη την διάρκεια της συγγραφής της παρούσας εργασίας και καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. Ιανουάριος 2011 Βουτσά Χαριτίνη 5

8 «... την Έφεσο, που τ αρχαίο μεγαλείο της θάμπωσε τον κόσμο, την «ίδρυσε» ο Άνδροκλος, ο γιος του βασιλιά της Αθήνας Κόδρου. Όμως δεν είναι και σίγουρο, λέει, γιατί μπορεί να ήρθανε πρώτοι κάπου χίλιοι σκλάβοι από τη Σάμο, που επαναστατήσανε, το σκάσανε από τους αφεντάδες τους και κοππάσανε στα μέρη μας... Με το δάσκαλο σεργιανούσαμε και στα βυζαντινά ερείπια και μ αράδιαζε και κει ιστορίες γι αυτοκρατόρους, που πατήσανε σε τούτα τα χώματα, για τον Απόστολο Παύλο, που δίδαξε εδώ, κι ένα σωρό άλλα. Απ όλα όσα μου λεγε, τη μεγαλύτερη εντύπωση μου κανε ο αριθμός επτά.. Ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου ήταν, λέει, ο ναός της θεάς Άρτεμης. Μα και η βυζαντινή εκκλησία του Ιωάννη του Θεολόγου κι αυτή ήταν ένας από τους επτά αστέρες της Αποκαλύψεως. Ως και η σπηλιά, που μια μέρα χωθήκαμε εκεί μέσα να προφυλαχτούμε από μια ξαφνική μπόρα, κι αυτή λεγόταν «Σπήλαιον των επτά κοιμωμένων παίδων». Δ. Σωτηρίου «Ματωμένα χώματα» 6

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 4 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΕΦΕΣΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Α. ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ Β. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΦΕΣΟΥ 1. Η ΕΦΕΣΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ ΚΑΙ Η ΠΡΩΙΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η ΕΦΕΣΟΣ ΥΠΟ ΡΩΜΑΪΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ Η ΕΦΕΣΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ Γ. ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Δ. ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Ε. ΟΙ ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΠΙΣΚΟΠΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ ΚΟΡΔΕΛΙΟ ΒΟΥΡΛΑ (ΒΡΙΟΥΛΑ) ΝΕΑ ΕΦΕΣΟΣ ΝΥΜΦΑΙΟ ΜΑΙΝΕΜΕΝΗ ΜΑΓΝΗΣΙΑ ΚΑΣΑΜΠΑΣ ΑΞΑΡΙΟ ΚΙΡΚΑΓΑΣΙΟ ΚΥΔΩΝΙΕΣ (ΑΪΒΑΛΙ) ΑΔΡΑΜΥΤΤΙΟ ΔΙΚΕΛΙ ΠΕΡΓΑΜΟΣ ΑΓΙΑΣΟΛΟΥΚ ΚΙΡΚΙΤΖΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΟΙ ΜΟΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΕΦΕΣΟΥ

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΕΦΕΣΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17 ο 20 ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ, ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΟΥ 1922 ΚΑΙ Η ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΗΣ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΑΝΕΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΕΠΙΣΚΟΠΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ ΝΕΟΧΩΡΙΟ ΚΕΛΕΜΠΕΣΙ ΔΩΜΑΤΙΑ ΑΚ ΚΙΟΪ ΒΑΡΑΓΑΣΙ ΓΕΡΟΝΤΑΣ

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΑΝΕΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΑΝΕΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΟΥ 1922, Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ Η 341 ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΗΣ... ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

13 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ βλ. ΕΑ ΕΜΕ ΕΕΒΣ ΕΕΘΣΘ ΕΦΣΚ βλέπε Εκκλησιαστική Αλήθεια Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως ΗΕΦΚΚ Ημερολόγιον Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Κωνσταντινουπόλεως ΘΗΕ ΘΧΕ κ.ε. Κ.Π. ΜΕΕ ΜΧ ο.π. σ./σελ. χχ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια Θρησκευτική Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια και εξής Κωνσταντινούπολη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Μικρασιατικά Χρονικά όπως παραπάνω σελίδα/σελίδες χωρίς χρονολογία 11

14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όπως προαναφέραμε, το θέμα το οποίο εξετάζει η παρούσα επιστημονική εργασία, είναι η ιστορία και το έργο δύο μεγάλων και ιστορικών μητροπόλεων της Μικράς Ασίας. Της Μητροπόλεως Εφέσου και της Μητροπόλεως Ανέων. Η παρούσα εργασία, χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο κάθε ένα από αυτά τα μέρη ερευνούμε ξεχωριστά την ιστορία και το έργο της κάθε μία μητροπόλεως ξεχωριστά. Συγκεκριμένα στο πρώτο μέρος μελετούμε την ιστορία της μητροπόλεως Εφέσου. Ειδικότερα στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζουμε τη θέση, την τοπογραφία και την ιστορία της Μητροπόλεως Εφέσου. Εξετάζουμε την προϊστορική περίοδο αυτής, στην συνέχεια αναφερόμαστε στην ίδρυσή της και στην πρώιμη ιστορία της. Εν συνεχεία εξετάζουμε τις ιστορικές περιόδους από τις οποίες πέρασε η Μητρόπολη Εφέσου: την αρχαϊκή περίοδο, την κλασική περίοδο, την ελληνιστική περίοδο, την περίοδο στην οποία η Έφεσος διετέλεσε υπό ρωμαϊκή διοίκηση και την αυτοκρατορική περίοδο. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναφερόμαστε στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους και την είσοδο του χριστιανισμού στην Έφεσο από τον Απόστολο Παύλο, τον Απόστολο των Εθνών. Στο τρίτο κεφάλαιο ερευνούμε την Έφεσο κατά τη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων. Στο τέταρτο κεφάλαιο μελετάμε τους νεότερους χρόνους στην Μητρόπολη Εφέσου. Στο πέμπτο κεφάλαιο παραθέτουμε τον επισκοπικό κατάλογο της Μητροπόλεως Εφέσου. Ειδικότερα θα αναφερθούμε στην Εκκλησιαστική διοργάνωση της Εφέσου, η οποία εμφανίζεται από πολύ νωρίς με πρώτο 12

15 επίσκοπο Εφέσου τον Τιμόθεο μαθητή του Αποστόλου Παύλου. Θα αναφερθούμε επίσης και στην ζωή και το έργο κάποιων μεγάλων ιεραρχών, οι οποίοι διετέλεσαν μητροπολίτες στην Έφεσο. Στο έκτο κεφάλαιο κάνουμε λόγο για τις Ελληνορθόδοξες κοινότητες της Μητροπόλεως Εφέσου. Η Μητρόπολη Εφέσου αποτελούσε μία επαρχία μεγάλης έκτασης. Στην δικαιοδοσία της περιλάμβανε πολλές επισκοπές. Στην ιστορία των επισκοπών αυτών θα αναφερθούμε διεξοδικά σε αυτό το κεφάλαιο: Στο Κορδελιό, στα Βουρλά, στην Νέα Έφεσο (Κουσάντασι), στο Νυμφαίο, στη Μαινεμένη, στη Μαγνησία, στο Κιρκαγάσιο, στις Κυδωνιές (Αϊβαλί), στο Αδραμμύττιο, στο Δικελί και στην Πέργαμο. Θα αναφερθούμε ακόμη, στο Αγιασολούκ (την αρχαία Έφεσο) και στο Κουσάντασι (στο χωριό αυτό, διαδραματίζονται τα γεγονότα του βιβλίου της Δ. Σωτηρίου «Ματωμένα Χώματα»). Στο έβδομο κεφάλαιο γίνεται λόγος στις εκκλησίες, στις μονές και στα χριστιανικά μνημεία της μητροπόλεως Εφέσου. Η Έφεσος αποτελούσε μία μητρόπολη με βαρύνουσα εκκλησιαστική παράδοση. Στο όγδοο κεφάλαιο ομιλούμε για την εκπαίδευση στην Έφεσο. Θα κάνουμε μία σύντομη ιστορική αναδρομή στην ιστορία της εκπαίδευσης στην Μικρά Ασία και εν συνεχεία θα αναφερθούμε στα είδη των σχολείων τα οποία υπήρξαν στην Έφεσο. Στο ένατο κεφάλαιο αναλύουμε την περίοδο του 17ου 20ου αιώνα και τα γεγονότα τα οποία διαδραματίστηκαν αυτούς τους αιώνες στην Έφεσο. Τέλος στο δέκατο κεφάλαιο ολοκληρώνουμε την έρευνά μας για την Έφεσο με την αναφορά μας στα τραγικά γεγονότα του 1922, στην καταστροφή της Μητροπόλεως Εφέσου κατά την περίοδο της Μικρασιατικής Καταστροφής, και την δραματική έξοδο των ελλήνων κατοίκων της. 13

16 Στο δεύτερο μέρος θα ερευνήσουμε την ιστορία της Μητροπόλεως Ανέων. Θα κινηθούμε στο ίδιο πρότυπο με την Μητρόπολη Εφέσου. Συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζουμε την τοποθεσία και την γεωγραφία της Μητροπόλεως Ανέων. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναφερόμαστε στην ίδρυση και το ιστορικό της Μητροπόλεως Ανέων. Στο τρίτο κεφάλαιο παραθέτουμε τον επισκοπικό κατάλογο της Μητροπόλεως Ανέων και ομιλούμε για την ζωή και το έργο του Αλέξανδρου Δηλανά και του Θωμά Σαββόπουλου, των δύο πρώτων ιεραρχών, οι οποίοι διετέλεσαν μητροπολίτες στην Μητρόπολη Ανέων μετά την ύψωσή της σε ανεξάρτητη Μητρόπολη το Εν συνεχεία στο τέταρτο κεφάλαιο, θα αναφερθούμε στις Ελληνορθόδοξες κοινότητες και στα χωριά της Μητροπόλεως Ανέων: στο Νεοχώριο, στο Κελεμπέσι, στα Δωμάτια, στο Ακ κιοϊ, στο Βαραγάσι και στον Γέροντα, από τον οποίο κατάγονταν η γιαγιά μου. Στο πέμπτο κεφάλαιο ομιλούμε για την εκπαίδευση στην μητρόπολη Ανέων και στην περιφέρειά της. Στο έκτο κεφάλαιο δίδονται κάποιες πληθυσμιακές πληροφορίες της Μητροπόλεως αυτής. Στο έβδομο κεφάλαιο γίνεται λόγος για την οικονομία της Μητροπόλεως Ανέων. Τέλος στο όγδοο κεφάλαιο ολοκληρώνουμε την διήγησή μας για την Μητρόπολη Ανέων, με την αναφορά μας στα τραγικά γεγονότα του 1922, στην καταστροφή της Μητροπόλεως και στην δραματική έξοδο των Ελλήνων κατοίκων της. Έτσι ολοκληρώνουμε την έρευνά μας για αυτές τις δύο Μητροπόλεις, οι οποίες διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στα γεγονότα της εποχής εκείνης. 14

17 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ 15

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ 16

19 Α. ΘΕΣΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ Η Έφεσος βρίσκεται στην χερσόνησο της Ερυθραίας. Η χερσόνησος της Ερυθραίας βρίσκεται απέναντι από την Χίο. Τα ανατολικά παράλια της χερσονήσου της Ερυθραίας βρέχει ο κόλπος της Σμύρνης, ενώ τα δυτικά παράλια βρέχει ο κόλπος της Εφέσου σε μικρή όμως έκταση. Από την παραλιακή γραμμή, νότια της Ερυθραίας και μέσω της Μυκάλης και της Σάμου η οποία βρίσκεται απέναντι από τη Μυκάλη, φτάνουμε στον κόλπο της Νέας Εφέσου (sinus caystrious των Ρωμαίων). Μέσα στον κόλπο αυτό βρίσκεται η Έφεσος 1. Η Έφεσος βρίσκεται δίπλα στο Σελτζούκ (Selçuk) και στο Κουσάντασι (Kuşadasi), απέναντι από τη Σάμο, ανάμεσα στις οροσειρές της Μυκάλης και της «Μακριάς Άκρας». Οι οροσειρές αυτές σχηματίζουν ένα κόλπο. Εκεί βρίσκονται οι εκβολές του ποταμού Κάϋστρου. Κοντά στις εσοχές του ποταμού αυτού βρίσκεται η Έφεσος 2. Στο δρόμο στον οποίο οδηγεί από την Έφεσο στη Σμύρνη, υπάρχει το όρος Πακτύης. Το όρος αυτό σχηματίζει δύο μικρότερα. Το όρος Πίων ή Πρηών και το όρος Θώραξ. Από το όρος Πίων το οποίο ήταν γνωστό για τα λατομεία μαρμάρου, προήλθε το μάρμαρο για τα μνημεία της Εφέσου και της Μαγνησίας του Μαιάνδρου. Βορειοανατολικά της Εφέσου βρίσκεται το όρος Σολμισσός. Στο όρος αυτό γεννήθηκαν ο Απόλλων και η Άρτεμις, όπως υποστηρίζουν οι τοπικοί μύθοι, οι οποίοι με την βοήθεια των Κουριτών, τρόμαξαν την Ήρα με το θόρυβο από τα όπλα τους 3. 1 Π. Κοντογιάννης, Γεωγραφία της Μικράς Ασίας, Αθήνα 1921, Π. Μεχτίδης, Έφεσος, Θεσσαλονίκη 2007, Ο Μεχτίδης αναφέρει πως ο ποταμός Καΰστρος αναφέρεται στην Ιλιάδα του Ομήρου (Ιλιάδα Β 459): «Και όπως πλήθη αμέτρητα πουλιών συμμαζωμένα, χηνών κοπάδ ή γερανών ή κύκνων μακρολαίμων στ Άσιο λειβάδι σταις ροές του Καϋστρίου φτεροκοπούν περήφανα...». Στην περιοχή αυτή συγκεντρώθηκαν οι Αχαιοί πολεμιστές. Έχει διατυπωθεί η άποψη πως η λέξη Ασία προέρχεται από αυτή την περιοχή. 3 ο.π.,

20 Η Έφεσος, απέχει 70 χιλιόμετρα νότια από τη Σμύρνη. Μέχρι και τις μέρες μας κατοικήθηκε αδιάλειπτα, αν και μετά την αραβική κατάκτηση του παρήκμασε. Οι ανασκαφές στην πόλη της Εφέσου και στο Αρτεμίσιο ξεκίνησαν το 1862 από τον Βρετανό Wood, και συνεχίζονται μέχρι και σήμερα από το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο. Ο αρχαιολογικός χώρος της Εφέσου αποτελεί τον πλέον πολυσύχναστο της Μικράς Ασίας. Οι επισκέψεις σε αυτόν ξεπερνούν τις το χρόνο. Μεγάλο μέρος των μνημείων της πόλης, έχει αναστηλωθεί ήδη από το 19 ο αιώνα, αποτυπώνοντας κυρίως την όψη της ρωμαϊκής πόλης 4. 4 Δ. Παλαιοθόδωρος «Έφεσος (Αρχαιότητα)», ΕΜΕ/Μικρά Ασία, www. ehw.gr,

21 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ 19

22 ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 20

23 Β. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΦΕΣΟΥ 1. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Τα αρχαιότερα ευρήματα στην περιοχή της Εφέσου βρέθηκαν σε ανασκαφές νότια της πύλης της Μαγνησίας. Πρόκειται για όστρακα κεραμικής και οψιδιανός, τα οποία χρονολογούνται στο 5000 π.χ. Στην περιοχή της χώρας της Εφέσου, συγκεκριμένα στη βορειοανατολική πλαγιά του λόφου Ayasoluk, έχουν βρεθεί ίχνη κατοίκησης από τη Νεολιθική περίοδο, κυρίως τη Μέση και την Ύστερη εποχή του Χαλκού ( π.χ.). Στην ίδια περιοχή έχουν εντοπισθεί οι προϊστορικοί τύμβοι Cukurici, Arvalya και Harutculu. Στο λόφο Ayasoluk εντοπίστηκε μυκηναϊκός τάφος του 14 ου αιώνα π.χ. (Ύστερη εποχή του χαλκού Α2). Οι Αυστριακοί αρχαιολόγοι που ανέσκαψαν το Αρτεμίσιο, εντόπισαν κτίσματα και κεραμική, τα οποία ταύτισαν με μυκηναϊκά, αλλά πιθανώς και με μινωικά 5. Την περίοδο αυτή η εγκατάσταση στην περιοχή της Εφέσου ταυτίστηκε με την αναφερόμενη στα Χετταϊκά αρχαία πόλη Apasas (Apasha), η οποία συναντάται στα αρχεία των Χετταίων βασιλέων, ως πρωτεύουσα του μικρασιατικού βασιλείου Arzawa, στα τέλη του 14 ου αιώνα π.χ. Η ακριβής θέση της πόλης δεν έχει εντοπισθεί, ενώ για την ταυτότητα των κατοίκων (Χετταίοι ή Μυκηναΐοι) οι απόψεις διίστανται. Το βέβαιο πάντως είναι, ότι η πόλης Apasas είχε σχέσεις και με τους δύο πολιτισμούς. Από τα Χετταϊκά αρχεία μας είναι γνωστή η εκστρατεία του Χετταίου βασιλιά Mursillis Β κατά της Apasas 6 : «... Προχώρησα μέσα στη χώρα Arzawa και κατευθύνθηκα στην Apasas, την πόλη των Uhhazitis. Ο Uhhazitis δεν μου αντιστάθηκε, με απέφυγε και πήγε απέναντι στα νησιά». Το όνομα Apasas λοιπόν μπορεί να θεωρηθεί ως η 5 Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π.,

24 Χετταική μορφή της πόλης, το οποίο αργότερα οι Έλληνες άποικοι «εξελλήνισαν» σε Έφεσος. 22

25 Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΤΗΣ ΕΦΕΣΟΥ ΚΑΙ Η ΠΡΩΙΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ 23

26 2. Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ ΚΑΙ Η ΠΡΩΙΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ Η πόλη της Εφέσου, ήταν μία από τις σπουδαιότερες πόλεις της δυτικής Μικράς Ασίας, τόσο από πολιτικής, όσο και από χριστιανικής απόψεως. Η πόλη ιδρύθηκε αρχικά στα δυτικά της Ανατολίας, στον κόλπο όπου εκβράζει ο ποταμός Κιουτσούκ Μεντέρες (Μικρός Μαίανδρος) (Κάϋστρος) 7. Στις αρχές της πρώτης χιλιετίας η επιφάνεια της θάλασσας ήταν περίπου 2 μέτρα κάτω από τη σημερινή, ενώ η εκβολή του Καΰστρου βρισκόταν σε απόσταση περίπου 10 χιλιόμετρα από τη σημερινή ακτή και 3,5 χιλιόμετρα βόρεια βορειοανατολικά του λόφου Ayasoluk. Η αρχαιότερη εγκατάσταση ονομαζόταν Κορησσός. Η θέση έχει ταυτιστεί από παλιά με τον όρμο που σχηματίζεται ανατολικά του ακρωτηρίου Τραχεία. Εκεί έχουν βρεθεί διάσπαρτα όστρακα αρχαϊκών αγγείων, ενώ σώζεται και ένα τμήμα της οχύρωσης, που ενδέχεται να ανάγεται στα Αρχαϊκά χρόνια. Διατηρούνται ακόμη οι θεμελιώσεις οικιών. Το μεγαλύτερο και σημαντικότερο τμήμα της αρχαϊκής και κλασικής πόλης βρισκόταν πάνω σε λόφο: οι περισσότεροι μελετητές ταυτίζουν το λόφο αυτό με το όρος Πίον (Panayir Dag), όπου εντοπίζεται η λεγόμενη ιωνική ακρόπολη 8. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο ο Κροίσος επιχείρησε να μετατοπίσει την πόλη προς το Αρτεμίσιο της Εφέσου και προς τον Αρχαίο καρικό λυδικό οικισμό. Φαίνεται όμως ότι στην πραγματικότητα απλώς επεκτάθηκε σε μεγάλο βαθμό ο οικιστικός ιστός προς το Αρτεμίσιο. Ένα τμήμα του νέου οικισμού έχει εντοπισθεί ήδη από τη δεκαετία του 1920 από τον J. Keil, όπου βρέθηκαν ερείπια και ίχνη οικιών του 5 ου αιώνα π.χ. Το νεκροταφείο της πόλης του Κροίσου, ανακαλύφθηκε πρόσφατα στη ΝΑ κλιτύ του 7 N. Kescin, Έφεσσος: Ιστορία και μύθοι κείμενα και φωτογραφίες, χχ. 8 Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 24

27 Ayasoluk: οι σαρκοφάγοι και οι ταφές του 5 ου αιώνα π.χ. βρισκόταν ακριβώς επάνω στις καρικού τύπου ταφές του 8 ου αιώνα π.χ., χωρίς όμως ίχνη ενδιάμεσης χρήσης 9. Οι αποθέσεις λάσπης που κατέβαζε ο Κάυστρος και οι μικρότεροι ποταμοί της περιοχής (ο Σελινούς και ο Μάρνας) οδήγησαν στην αχρήστευση του λιμανιού της αρχαϊκής και κλασικής πόλης, ενώ η άνοδος της στάθμης της θάλασσας απειλούσε την πόλη με πλημμύρα. Ο Λυσίμαχος έχτισε τη νέα πόλη κοντά στην ακτή που περιβάλλει τις πλαγιές των ορέων Πρέον και Πίον. Την περιέβαλε με επιβλητικά τείχη μήκους 9 χιλιομέτρων, περίφημα ήδη από την αρχαιότητα, τα οποία σώζονται σήμερα σε εξαιρετική κατάσταση στο όρος Πρέον και αποτελούν το πλέον αξιόλογο δείγμα αμυντικής αρχιτεκτονικής στην ελληνιστική Μικρά Ασία 10. Η ίδρυση της πόλεως της Εφέσου εντάσσεται στον πρώτο αποικισμό. Στην μετανάστευση δηλαδή των Ιώνων, των Αιολέων αλλά και των Δωριέων στα παράλια της Μικράς Ασίας. Για την ίδρυση της Εφέσου αντλούμε πληροφορίες από τους μύθους και από τις τοπικές παραδόσεις, οι οποίοι και οι οποίες επιβεβαιώθηκαν από τις ανασκαφές 11. Σύμφωνα με την παράδοση η πόλη της Εφέσου ιδρύθηκε στο δεύτερο μισό του 11 ου αιώνα π.χ. Αυτή η χρονολογία όμως δεν υποστηρίζεται από τα αρχαιολογικά ευρήματα 12. Ο Kescin υποστηρίζει ότι το πότε ιδρύθηκε η πόλη της Εφέσου για πρώτη φορά δεν το γνωρίζουμε. Αγνοούμε επίσης και ποιοι ήταν οι ιδρυτές της πόλεως της Εφέσου. Στην ιστορία η πόλη εμφανίζεται στα μέσα της δεύτερης χιλιετηρίδας για πρώτη φορά, περίπου τον δέκατο τρίτο αιώνα, κοντά σε ένα βωμό της θεάς Κυβέλλης, η οποία ήταν η 9 Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 10 ο.π. 11 Μεχτίδης, Έφεσος, Παλαιοθόδωρος, ο.π. 25

28 πρώτη θεά της πόλεως και αργότερα ονομάστηκε Άρτεμις. Ο πρώτος ναός της πόλεως της Εφέσου ονομάστηκε Αρτεμίσιο 13. Οι πρώτοι Ίωνες άποικοι οι οποίοι έφτασαν στην Έφεσο, είχαν καταγωγή από την Αθήνα. Τον 11ο π.χ. αιώνα αποικήθηκε η περιοχή από τους Ίωνες. Εγκατέλειψαν την Αθήνα, ακολουθώντας τον χρησμό τον οποίο, τους είχε υποδείξει το μαντείο των Δελφών 14. Με τις διαμάχες των γιων του Κόδρου για την διαδοχή του πατέρα τους ο οποίος ήταν βασιλιάς της Αττικής, συνδέεται η εγκατάσταση των πρώτων Ιώνων αποίκων στην περιοχή της Εφέσου. Ο Μέδων απέκτησε τελικά την εξουσία και έτσι οι αδελφοί του κατευθύνθηκαν προς τα παράλια της Ιωνίας, όπου και ίδρυσαν εκεί τις πρώτες ιωνικές αποικίες. Αρχηγός του ιωνικού αποικισμού ήταν ο Άνδροκλος ο οποίος ήταν και ο οικιστής της πόλεως της Εφέσου. Η παράδοση αναφέρει ως αρχηγό των Ιώνων αποίκων τον Άνδροκλο, το γιο του Κόδρου. Οι Ίωνες άποικοι, κατέλαβαν την πόλη της Εφέσου και κατέστρεψαν την καρική πόλη. Συνέχισαν να λατρεύουν την τοπική θεότητα, στην οποία έδωσαν το όνομα Άρτεμις 15. Οι άποικοι εκδίωξαν τους αυτόχθονες από την άνω πόλη, αλλά δεν πείραξαν όσους ζούσαν γύρω από το ιερό. Ταύτισαν τη θεά των αυτοχθόνων με την Άρτεμη και ίδρυσαν την πρώτη οχυρή θέση περίπου μέτρα (7 στάδια) από τη θέση του Αρτεμισίου 16. Μετά τον σχηματισμό, της η Έφεσος υποτάχτηκε σε δύο δυνάμεις, την γεωλογική, αλλά και την πολιτική. Η μία δύναμη συμπλήρωνε την άλλη και είναι δύσκολο να τις διαχωρίσουμε. Από τους παλιότερους ιστορικούς πληροφορούμαστε ότι η πόλη της Εφέσου αρχικά κατοικήθηκε από τους Κάρες και τους Λέλεγες. Ο Στράβων συγκεκριμένα αναφέρει ως παλαιότερους κατοίκους της περιοχής τους Κάρες και τους Λέλεγες, τους 13 Kescin, Έφεσσος, χχ. 14 ο.π. 15 Ε.Γ. Παντελάκης Δ. Ευαγγελίδης, «Έφεσος», ΜΕΕ, 11, Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 26

29 οποίους έδιωξε ο Άνδροκλος ο οποίος ήταν γιος του Κόδρου, βασιλιά της Αθήνας, και επικεφαλής μεικτού πληθυσμού Αθηναίων, Σαμίων και Αιτωλών, και εγκατέστησε τους αποίκους στις θέσεις Αθήναιος, Υπέλαιο και στον Κορησσό. Ακόμη αναφέρονται φυλές από τις Μυκήνες και από την Λυδία. Η πόλη της Εφέσου κατοικήθηκε επίσης από τους Αχαιούς και τους Ίωνες τον ΙΑ π.χ. αιώνα με αρχηγό τους τον Ανδροκλή 17. Ο Άνδροκλος, πριν ξεκινήσει το ταξίδι του, ζήτησε χρησμό από το μαντείο των Δελφών. Ο χρησμός ήταν, να αναζητήσει την περιοχή που θα του έδειχναν τα ψάρια και ο αγριόχοιρος. Όταν λοιπόν οι άποικοι σταμάτησαν σε μια ακτή, βρήκαν ψαράδες να ψήνουν ψάρια. Ένα από τα ψάρια μαζί με ένα κάρβουνο ξέφυγε και άναψε φωτιά σε κοντινό θάμνο, όπου κρυβόταν ένας αγριόχοιρος. Ο Άνδροκλος έχτισε την πόλη της Εφέσου στις ακτές τις θάλασσας, ενάμιση χιλιόμετρο από την θέση, όπου βρίσκεται σήμερα ο ναός. Στο σημείο αυτό έχτισε ναούς προς τιμήν του θεού Απόλλωνα και της θεάς Αθηνάς 18. Πρώτος βασιλιάς της πόλεως της Εφέσου υπήρξε ο Άνδροκλος. Διετέλεσε ο ηγέτης των Ιώνων στον πόλεμο εναντίον των Καρών και των συμμάχων τους Σαμίων. Όταν οι Κάρες εκστράτευσαν εναντίον της Εφέσου, έσπευσε σε βοήθεια, αλλά παρά τη νίκη, φονεύτηκε μαζί με τους Εφεσίους 19. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η περιγραφή του Παυσανία του περιηγητή, για την ίδρυση της πόλεως της Εφέσου. Ο Παυσανίας διασώζει παλαιότερες παραδόσεις. Υποστηρίζει ότι το ιερό της εφέσιας Άρτεμης είναι πολύ πιο παλιό. Υποστηρίζει ακόμη ότι το ιερό της Άρτεμης ιδρύθηκε από τον Κόρησο, (ο οποίος, κατάγοταν από την Έφεσο) και από τον Έφεσο, (ο οποίος θεωρούνταν γιος του ποταμού Κάϋστρου). Ο 17 Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π., Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 27

30 Παυσανίας νομίζει ακόμη ότι ο Πίνδαρος είχε ελλιπείς πληροφορίες για την θεά Άρτεμη. Ο Πίνδαρος υποστηρίζει ότι το ιερό της θεάς Άρτεμης ιδρύθηκε από τις αμαζόνες κατά την εκστρατεία τους εναντίον των Αθηνών και του Θησέα. Σύμφωνα με τον Παυσανία, οι γυναίκες από το Θερμώδοντα ήξεραν από παλιά το ιερό της εφέσιας Άρτεμης. Το γνώριζαν από τις αμαζόνες και έκαναν από τότε θυσία για την Εφέσια θεά 20. Μετά τον θάνατο του Άνδροκλου η πόλη της Εφέσου διοικήθηκε από τους απογόνους, του τους λεγόμενους Ανδροκλείδες ή Βασιλίδες 21. Οι επιζώντες Εφέσιοι επαναστάτησαν ενάντια στους γιους του Ανδρόκλου με τη βοήθεια των Τηίων και των Καρηναίων, οι οποίοι έγιναν δεκτοί ως πολίτες και έδωσαν το όνομά τους σε δύο φυλές. Εγκατέστησαν την αριστοκρατική δημοκρατία 22. Η Έφεσος, σύμφωνα με τις αρχαίες αφηγήσεις, φέρεται ως η πρωτεύουσα της Ιωνίας και ο βασιλιάς της Εφέσου φέρεται να είναι επικεφαλής στην ομοσπονδία των ιωνικών πόλεων. Μόνο οι πόλεις οι οποίες είχαν ιδρυθεί από τον Άνδροκλο, συμμετείχαν αρχικά στην ομοσπονδία των ιωνικών πόλεων. Τον 7 ο αιώνα η πόλη της Εφέσου είχε φιλικές σχέσεις με τους Λυδούς και οι Ανδροκλείδες παντρευόταν Λυδίες πριγκίπισσες: Ο Μέγας Α, παντρεύτηκε την κόρη του Γύγη και ένας απόγονός του παντρεύτηκε την αδελφή του Σαδυάττη 23. Η πόλη της Εφέσου έγινε μεγαλύτερη σε μέγεθος λόγω της εισροής πολλών ξένων στην πόλη. Η αύξηση του πληθυσμού της απαιτούσε να επεκταθεί τόσο από πολιτικής, όσο και από οικονομικής απόψεως. Στην προσπάθειά της αυτή για να επεκταθεί, συγκρούστηκε με την Μαγνησία του Μαιάνδρου. Κατάφερε όμως να την νικήσει μετά την δυσμενή έκβαση των πολεμικών επιχειρήσεων και μόνο μετά τις επιδρομές των Κιμμερίων 20 Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π. 22 Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 23 Μεχτίδης, ο.π. 28

31 τον Ζʹ αιώνα. Στην προσπάθεια όμως που έκανε να επεκταθεί προς τις βόρειες πλευρές του όρους Μυκάλη, δεν αντιμετώπισε ιδιαίτερα προβλήματα. Οι Εφέσιοι με σχετική ευκολία κατέστρεψαν την Μελίτη, η οποία ήταν μικρότερη πόλη 24. Από τον έκτο αιώνα π.χ. η πόλη της Εφέσου έγινε σπουδαίο εμπορικό κέντρο. Ο Άτταλος Γ την πρόσφερε στον Κλαύδιο στην Ρώμη το 133 π.χ. Έτσι η Έφεσο έγινε η πρωτεύουσα της ρωμαϊκής διοικήσεως της Ασίας με έως κατοίκους Η πόλη της Εφέσου καταστράφηκε από σεισμό το 17π.Χ. αλλά στο μέλλον ξαναχτίστηκε. Οι Ρωμαίοι κόσμησαν την πόλη της Εφέσου με λαμπρά κτίσματα, όπως το θέατρο, το οποίο είχε χωρητικότητα προσώπων, το ωδείο, το γυμνάσιο, τα ιερά, τις αγορές, τις βιβλιοθήκες, και με άλλα σπουδαία κτίσματα 25. Η Έφεσος υπήρξε μέλος της Ιωνικής Δωδεκάπολης, η οποία προέκυψε από την ένωση των ιωνικών κρατών, τα οποία κατέστρεψαν την πόλη Μελίτη και δημιούργησαν το Πανιώνιον. Παλαιότερες απόψεις που θέλουν την Έφεσο έδρα μιας πρώιμης συνομοσπονδίας Ιώνων, και το βασιλιά της Εφέσου βασιλιά όλων των Ιώνων, στερούνται ιστορικής βάσης Μεχτίδης, Έφεσος, Β. Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου: αι εντός της Τουρκίας Μητροπόλεις κατά τον 20 ον αιώναν, Θεσσαλονίκη 1996, Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 29

32 ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 30

33 3. ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου και συγκεκριμένα στα μέσα του 7 ου αιώνα η Έφεσος δέχτηκε την καταστροφική επιδρομή των Κυμμερίων. Το 645 π.χ. οι Κιμμέριοι υπό την κυριαρχία του Λυγδάμιου, πυρπόλησαν τον ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο. Δεν κατάφεραν όμως να κατακτήσουν την πόλη της Εφέσου. Έχουν βρεθεί αναθήματα των Κιμμερίων στον τάφο Avasulus, τα οποία συνδέονται με τις επιδρομές τους στην Έφεσο 27. Η αριστοκρατία των Ανδροκλείδων ανατράπηκε το 600 π.χ. περίπου από τον Πυθαγόρα. Ο Πυθαγόρας επιβλήθηκε ως τύραννος, και στηριζόμενος σε ιθαγενείς, σε μετοίκους από την Τεώ και την αιολική Καρήνη κατήργησε την βασιλεία. Αγωνίστηκε επίσης κατά των αριστοκρατών, οργανώνοντας τους πολίτες σε φυλές, δημεύοντας τις περιουσίες τους και καταδικάζοντάς τους ακόμα και στον θάνατο. Οι Ανδροκλείδες εμφανίζονται αργότερα πάλι στο προσκήνιο, ως τύραννοι μάλλον, και κυβέρνησαν χωρίς περιορισμούς 28. Τον Πυθαγόρα διαδέχτηκε στην εξουσία μία οικογένεια η οποία αποτελούσε κλάδο των βασιλίδων και η οποία είχε δεσμούς με τους βασιλιάδες της Λυδίας (ο Μέλας ο Πρεσβύτερος ήταν γαμπρός του Γύγη, π.χ.). Ο Μέλας ο νεότερος πρέπει να διαδέχτηκε στην εξουσία τον Πυθαγόρα 29. Η πόλη της Εφέσου το 560 π.χ. δέχτηκε την επίθεση του Κροίσου (βασιλιά της Λυδίας), ενώ την πόλη κυβερνούσε ο ανιψιός του ο Πίνδαρος, ο οποίος ήταν τύραννος 30. Οι κάτοικοι της Εφέσου αναγκάζονται να συνθηκολογήσουν με τον Κροίσο. Ο Κροίσος συμπεριφέρθηκε με καλό 27 Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π., Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 30 Παντελάκης Ευαγγελίδης, Έφεσος,

34 τρόπο στους κατοίκους της Εφέσου. Τους βοήθησε με την κατασκευή κιόνων στο Αρτεμίσιο. Στην συνέχεια η Έφεσος αναγνώρισε την κυριαρχία του Κροίσου, έδιωξε τους τυράννους και ανέθεσε στον Πασικλή τον αισυμνήτη την διοργάνωση της πόλεως της Εφέσου για πέντε χρόνια. Ο Πασικλής ο αισυμνήτης θα σκοτωθεί από τον Μέλανα τον Γʹ, ο οποίος ήταν γιος του Πινδάρου, σε μια αποτυχημένη προσπάθεια στο να καταλάβει την εξουσία 31. Μετά από αυτό το γεγονός εκλήθη ο Αθηναίος Αρίσταρχος ο αισυμνήτης. Για πέντε χρόνια παρέμεινε στην πόλη της Εφέσου. Στα πέντε αυτά χρόνια της παραμονής του στην Έφεσο έθεσε τις βάσεις για ένα δημοκρατικό πολίτευμα. Αυτό διατηρείται μέχρι και την κατάληψη της πόλεως της Εφέσου από τους Πέρσες. Το 546 π.χ. ο Κροίσος νικήθηκε από τον Κύρο. Έτσι η Έφεσος πέρασε στην περσική κυριαρχία ως φόρου υποτελής 32. Μετά την περσική κατάκτηση της Εφέσου επιβλήθηκαν τύραννοι, όπως ο Αθηναγόρας και ο Κώμας οι οποίοι, ήταν προσκείμενοι στους Πέρσες. Η Περσική κυριαρχία αποκατέστησε την τυραννική κυριαρχία 33. Έτσι η πόλη της Εφέσου κυβερνήθηκε για τρίτη φορά από τους τυράννους. Από τους τυράννους, απαλλάχτηκε το 334 π.χ. τελειωτικά, μετά την νίκη του Μεγάλου Αλέξανδρου στον Γρανικό 34. Ο Μέγας Αλέξανδρος έδιωξε τους τυράννους και διέταξε επίσης ο φόρος ο οποίος καταβαλλόταν στους Πέρσες, στο εξής να καταβάλλεται στους ιερείς της Αρτέμιδος 35. Η πόλη της Εφέσου συμμετείχε στις αρχικές επιχειρήσεις της Ιωνικής Επανάστασης ( π.χ.), αλλά υποτάχθηκε σύντομα. Η 31 Παντελάκης Ευαγγελίδης, Έφεσος, ο.π. 33 Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 34 Παντελάκης Ευαγγελίδης, ο.π. 35 ο.π. 32

35 αποτυχία της Ιωνικής επανάστασης η οποία, οδήγησε την υποταγή της Εφέσου στους Πέρσες, ευνόησε την πόλη της Εφέσου η οποία, το 494 π.χ. και μετά την καταστροφή της Μιλήτου ήταν το μοναδικό λιμάνι στις ακτές του Αιγαίου. Το 492 π.χ. η Έφεσος υιοθέτησε αυστηρά δημοκρατικό καθεστώς Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 33

36 ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 34

37 4. ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου, και συγκεκριμένα το έτος 470 π.χ. η Έφεσος εντάσσεται στην Αθηναϊκή συμμαχία. Το 465 π.χ., η Έφεσος εντάσσεται στη Συμμαχία της Δήλου. Αποστάτησε το 419 π.χ. Το 409 π.χ. οι Αθηναίοι νικήθηκαν από τους Εφεσίους στην επίθεσή τους στις γειτονικές πόλεις. Οι Αθηναίοι νικήθηκαν από τον Τισαφέρνη 37. Το 409 π.χ. επίσης ο Αθηναίος στρατηγός Θρασύλλος επιχείρησε να καταλάβει την Έφεσο, αλλά δεν τα κατάφερε. Το 407 π.χ. στην πόλη έφτασε ο Λύσανδρος, (Σπαρτιάτης στρατηγός) ο οποίος έγινε δεκτός με ενθουσιασμό. Ο Λύσανδρος ακολούθησε μία πολιτική προσεταιρισμού των αριστοκρατών της Μικράς Ασίας, δημιουργώντας εταιρείες (πολιτικές ενώσεις) οι οποίες ήταν πλήρως αφοσιωμένες στο πρόσωπό του. Συντέλεσε επίσης στην αύξηση των εσόδων του λιμανιού της Εφέσου και στη γενικότερη ευημερία της πόλης. Επανήλθε το 405 π.χ. και αναθέρμανε τον πόλεμο, του οποίου η έκβαση ήταν ως τότε ευνοϊκή για την Αθήνα. Η Έφεσος διατήρησε τη φιλοσπαρτιατική της στάση και κατά τη διάρκεια των πολέμων μεταξύ Σπαρτιατών και Περσών ( π.χ.). Αποτέλεσε τη βάση των επιχειρήσεων των Σπαρτιατών στη Μικρά Ασία την περίοδο π.χ. Μετά την Ανταλκίδειο ειρήνη (387 π.χ.) επανήλθε στην περσική κυριαρχία. Το 370 π.χ. περίπου η Έφεσος ελευθερώθηκε από έναν ηγέτη των δημοκρατικών, τον Ερόφυτο, αλλά καταλήφθηκε από το σατράπη της Λυδίας Αυτοφραδάτη 38. Κατά τα επόμενα χρόνια οι κάτοικοι της Εφέσου υποστήριξαν τον Λύσανδρο και τις επιχειρήσεις τις οποίες έκανε στα μικρασιατικά παράλια. Αντιστάθηκαν ακόμη στις προσπάθειες τις οποίες έκανε ο Αλκιβιάδης για να καταλάβει την πόλη της Εφέσου. Το 396 π.χ. ο 37 Μεχτίδης, Έφεσος, Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 35

38 Αγησίλαος έμεινε για δύο χρόνια στην Έφεσο και απείλησε την περσική κυριαρχία στην δυτική Μικρά Ασία για δύο χρόνια 39. Το 387 π.χ. η Έφεσος για τελευταία φορά υπέστη την κυριαρχία των Περσών. Με τη Βασίλειο Ειρήνη το 387 π.χ. σταμάτησε η περσική κυριαρχία στην Έφεσο. Το 356 π.χ. ένας άγνωστος Εφέσιος, ο Ηρόστρατος έκαψε το Αρτεμίσιο 40. Το 336 π.χ., όταν ο Παρμενίων εκστράτευσε στη Μικρά Ασία, η Έφεσος συνταράχθηκε από μια φιλομακεδονική δημοκρατική επανάσταση η οποία, ανέτρεψε τη φιλοπερσική ολιγαρχία. Όμως η επανάσταση απέτυχε και λίγο αργότερα οι ολιγαρχικοί υπό το Σύρφακα επανήλθαν στην εξουσία 41. Λίγο πριν από την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Μικρά Ασία είχε επικρατήσει η φιλομακεδονική παράταξη στην πόλη της Εφέσου. Τελικά όμως μετά από την υποστήριξη του Μέμνονα (διοικητή του Περσικού στρατού) επικράτησαν οι ολιγαρχικοί το 335 π.χ., οι οποίοι προέβησαν σε βιαιότητες αλλά και δολοφονίες. Η πόλη της Εφέσου το 334 π.χ. απελευθερώθηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο, ο οποίος τίμησε το γεγονός της απελευθερώσεως της πόλεως της Εφέσου με παρελάσεις και δημόσιες τελετές. Ο Μέγας Αλέξανδρος άφησε στρατιωτική δύναμη στην πόλη για να την προστατεύσει από τυχόν επιθέσεις του περσικού στόλου 42. Η φρουρά των μισθοφόρων είχε προηγουμένως διαφύγει με δύο τριήρεις. Οι δημοκρατικοί οπαδοί των Μακεδόνων ξεκίνησαν σφαγές των ολιγαρχικών οπαδών του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή των Περσών του Μέμνονος. Ο Αλέξανδρος σταμάτησε την αιματοχυσία, επανέφερε το δημοκρατικό πολίτευμα, χάρισε στην Άρτεμη το φόρο που πλήρωνε η 39 Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 40 Μεχτίδης, Έφεσος, Παλαιοθόδωρος, ο.π. 42 Μεχτίδης, ο.π. 36

39 πόλη στους Πέρσες, διακήρυξε το σεβασμό του στη μακραίωνη ιστορία των πόλεων και διέταξε την ανάκληση των εξόριστων. Αφού θυσίασε στην Άρτεμη, παρέλασε με το στρατό του σε παράταξη μάχης μέσα στην πόλη και αποχώρησε. Το 324 π.χ. τον έλεγχο της Εφέσου είχε ο τύραννος Ηγησίας, όργανο της μακεδονικής πολιτικής, ο οποίος, δολοφονήθηκε από τρία αδέρφια Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 37

40 ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 38

41 5. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου η Έφεσος βρέθηκε υπό τον έλεγχο του Περδίκκα για σύντομο χρονικό διάστημα. Στην συνέχεια την κατέλαβε ο Αντίγονος ο Μονόφθαλμος ( π.χ.) ο οποίος κατέλαβε το σύνολο της Ιωνίας και της Λυδίας. Αργότερα, το 319 π.χ., η περιοχή της Εφέσου με τη συνθήκη του Τριπαραδείσου βρέθηκε στα χέρια του Κλείτου ο οποίος ήταν σατράπης της Λυδίας υπό τις διαταγές του Αντιπάτρου. Ο Κλείτος εκδιώχθηκε από την Έφεσο τον επόμενο χρόνο από τον Αντίγονο ο οποίος κατέλαβε την Έφεσο μαζί με τα 600 τάλαντα του θησαυροφυλακίου της. Η πόλη έως το 302 π.χ., έμεινε στα χέρια των Αντιγονιδών βασιλέων. Ο Πρεπέλαος υπασπιστής του Κασσάνδρου, την κατέλαβε πρόσκαιρα. Ο Δημήτριος όμως αντεπιτέθηκε το 302 π.χ. και η πόλη παραδόθηκε αμέσως 44. Το καλοκαίρι του 301 π.χ., μετά τη μάχη της Ιψού, ο Δημήτριος αναδιπλώθηκε στην Έφεσο. Η πόλη διεξήγαγε έναν τριετή αιματηρό πόλεμο με τον Ιέρωνα, τύραννο της Πριήνης και έμπιστο του Λυσίμαχου, αλλά οδηγήθηκε σε χρεοκοπία. Το 294 π.χ. η Έφεσος περιήλθε στην εξουσία του Λυσίμαχου 45. Το 286 π.χ. η θέση της πόλεως της Εφέσου θα αλλάξει για ακόμη μια φορά από τον Λυσίμαχο. Θα μετακινηθεί μεταξύ των λόφων Κορησός και Πίων, και ο Λυσίμαχος θα αναγκάσει τους κατοίκους της πόλεως της Εφέσου να μετακομίσουν εκεί. Σε αυτή την περιοχή ο Λυσίμαχος αποφάσισε, να δημιουργήσει μία μεγάλη πόλη κοντά στην παλιότερη, την οποία την ονόμασε Αρσινόη, προς τιμήν της συζύγου του. Για αυτό το 44 Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 45 ο.π. 39

42 σκοπό συνενωθήκαν και οι κάτοικοι της Κολοφώνος, των Φυγελών και της Λεβεδού 46. Παρά τον κατά διαταγήν χαρακτήρα της πόλεως και την αντίδραση των κατοίκων των συνοικιζόμενων πόλεων η μεταφορά αυτή είχε ευεργετική επίδραση για την ανάπτυξη της πόλεως της Εφέσου 47. Ο Λυσίμαχος ίδρυσε σχεδόν καινούργια πόλη την οποία ονόμασε Αρσινόη, όπως ήταν και το όνομα της συζύγου του.την εφοδίασε επίσης με μεγαλοπρεπή δημόσια κτίρια, όπως θέατρο, στάδιο και άλλα μεγαλοπρεπή κτίσματα. Το όνομα Αρσινόη κράτησε μόνο για λίγα χρόνια. Μετά τον θάνατο του Λυσίμαχου οι κάτοικοι της Εφέσου σκότωσαν την Αρσινόη έδιωξαν τον γιο του Λυσίμαχου και έδωσαν πάλι στην πόλη το όνομα Έφεσος 48. Για λίγο χρόνο μόνο η Έφεσος παρέμεινε ελεύθερη. Σε σύντομο χρονικό διάστημα πέρασε υπό τον έλεγχο των Λαγιδών μαζί με άλλες παράλιες μικρασιατικές πόλεις. Το π.χ στην Έφεσο και στη Μίλητο εγκαταστάθηκε ο ομώνυμος γιος και διάδοχος του Πτολεμαίου Β, ο οποίος ήταν αντιβασιλέας του στη Μικρά Ασία και συμβασιλέας από το 267 π.χ. Ο Πτολεμαίος με τη βοήθεια ενός Τιμάρχου, τυράννου της Μιλήτου, επαναστάτησε ενάντια στον πατέρα του. Στην ίδια συγκυρία εντάσσεται μάλλον και η νίκη του ροδιακού στόλου επί των Πτολεμαίων στην Έφεσο. Η πόλη της Εφέσου πέρασε υπό τον έλεγχο των Σελευκίδων και αποτέλεσε έδρα του Αντίοχου Β στη Μικρά Ασία 49. Μετά το γάμο του Αντίοχου Β με τη Βερενίκη, την κόρη του Πτολεμαίου Β (252 π.χ.) η προηγούμενη σύζυγός του η Λαοδίκη, εγκαταστάθηκε στην Έφεσο. Λίγο αργότερα το 246 π.χ. πέθανε στην πόλη της Εφέσου ο βασιλιάς Αντίοχος ο Β. Πιθανόν δολοφονήθηκε. Ο 46 Μεχτίδης, Έφεσος, Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 48 Μεχτίδης, ο.π Παλαιοθόδωρος, ο.π. 40

43 θάνατός του οδήγησε σε δυναστική κρίση και στην εισβολή του Πτολεμαίου Γ στη Μικρά Ασία. Η Έφεσος πέρασε εκ νέου στη λαγιδική εξουσία, όπου και παρέμεινε έως και το 197 π.χ 50. Το 197 π.χ. ο Αντίοχος ο Γ κατέλαβε την Έφεσο. Η Έφεσος αποτέλεσε τη σημαντικότερη βάση του στο Αιγαίο. Στην Έφεσο το 195 π.χ. έφτασε ο Αννίβας, πριν από τον επικείμενο αποτυχημένο πόλεμο του Αντίοχου με τους Ρωμαίους 51. Το 189 π.χ. μετά την ήττα του στη μάχη της Μαγνησίας του Σιπύλου, ο Αντίοχος εκκένωσε την Μικρά Ασία. Το 189 π.χ., παραχωρείται από τους Ρωμαίους στον Ευμένη Α το συμμαχό τους μετά από την ήττα του Αντιόχου Γ στη μάχη της Μαγνησίας 52. Η Έφεσος αναγορεύτηκε σε δεύτερη πόλη του βασιλείου μετά την Πέργαμο. Το 133 π.χ. μετά το τέλος της δυναστείας των Ατταλίδων, η πόλη της Εφέσου έγινε πρωτεύουσα της ρωμαϊκής επαρχίας της Ασίας 53. Ο Άτταλος Γ κληροδότησε με τη διαθήκη του το βασίλειο του στο λαό των Ρωμαίων, ενώ η Έφεσος αφέθηκε ελεύθερη. Στην συνέχεια το 133 με 129 π.χ. ακολούθησε η επανάσταση του Αριστονίκου, η οποία αποτέλεσε ευκαιρία για την Έφεσο να δείξει τη σημασία της ως νέας συμμάχου της Ρώμης 54. Παρά τις αρχικές ήττες των Ρωμαίων, ο στόλος της Εφέσου πέτυχε αποφασιστική νίκη σε βάρος του Αριστονίκου το 131 π.χ. και τον ανάγκασε να εκκενώσει τα παράλια. Μετά το τέλος της εξέγερσης και τη δημιουργία της επαρχίας της Ασίας, η Έφεσος, παρέμεινε ελεύθερη μαζί με τις περισσότερες σημαντικές ελληνικές πόλεις Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 51 ο.π. 52 Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π., Παλαιοθόδωρος, ο.π. 55 ό.π. 41

44 Η ΕΦΕΣΟΣ ΥΠΟ ΡΩΜΑΪΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ 42

45 6. Η ΕΦΕΣΟΣ ΥΠΟ ΡΩΜΑΪΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ Η πόλη της Εφέσου, έπαιξε σημαντικό ρόλο στα γεγονότα τα οποία διαδραματίστηκαν στην επαρχία της Εφέσου κατά τη διάρκεια του πρώτου Μιθρυδατικού πολέμου (90 86π.Χ). Η εισβολή του βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη ΣΤ στην επαρχία της Ασίας γέμισε με ενθουσιασμό τους κατοίκους της Εφέσου. Οι κάτοικοι της Εφέσου δυσαρεστημένοι από τη μεγάλη φορολογία των Ρωμαίων, τάχτηκαν με το μέρος του Μιθριδάτη το 88 π.χ., ο οποίος ήταν εχθρός των Ρωμαίων. Ο Μιθριδάτης χρησιμοποίησε την πόλη της Εφέσου ως αρχηγείο του 56. Οι κάτοικοι της Εφέσου πρωτοστάτησαν στις αντιρωμαϊκές εκδηλώσεις. Γκρέμισαν τα ρωμαϊκά αγάλματα στην πόλη τους. Λίγο αργότερα με μυστικές διαταγές του Μιθριδάτη σκοτώθηκαν σε όλη τη Μικρά Ασία μια συγκεκριμένη ημέρα Ρωμαίοι, πολλές χιλιάδες από τους οποίους στην Έφεσο. Η σφαγή των χιλιάδων Ρωμαίων θα μείνει στην ιστορία με το όνομα «Εφεσιανός Εσπερινός» 57. Ο Μιθριδάτης τους το ανταπέδωσε αυξάνοντας την έκταση της επικράτειας της ασυλίας του Αρτεμισίου της Εφέσου. Η σκληρή όμως συμπεριφορά, την οποία επέδειξε απέναντι στους κατοίκους της Χίου, τους οποίους εξόρισε στην Μαύρη θάλασσα, και ο διορισμός του Φιλοποίμενος από τη Στρατονίκεια ο οποίος ήταν πατέρας της τελευταίας του συζύγου Μονίμης στην Έφεσο, οδήγησαν την πόλη σε εξέγερση 58. Οι κάτοικοι της Εφέσου πολιόρκησαν την ποντιακή φρουρά, φυλάκισαν και εκτέλεσαν τον Ζηνόβιο τον διοικητή της και κάλεσαν και 56 Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 57 Μεχτίδης, Έφεσος, Παλαιοθόδωρος, ο.π. 43

46 τους υπόλοιπους Έλληνες να τους ακολουθήσουν «στον πόλεμο υπέρ της Ρώμης και της κοινής ελευθερίας» 59. Η πόλη της Εφέσου το 84 π.χ., καταλήφθηκε πάλι από τους Ρωμαίους με αρχηγό το Σύλλα. Ο Ρωμαίος στρατηγός συγκάλεσε συνέδριο στην Έφεσο, στην οποία επέβαλε νέα διοργάνωση της επαρχίας. Οι επιπτώσεις του συνεδρίου αυτού, ήταν τρομερές για την πόλη. Η Έφεσος, εκτός του ότι στερήθηκε την ελευθερία της, κλήθηκε, μαζί με όσες πόλεις δεν αντιστάθηκαν στο Μιθριδάτη, να πληρώσει υψηλές πολεμικές επανορθώσεις. Την ίδια περίπου περίοδο η Έφεσος έπεσε θύμα πειρατικών επιδρομών 60. Από το 75 π.χ. η Έφεσος αποτέλεσε έδρα δικαστικής διοικήσεως (conventus). Το 57 π.χ. ο Πτολεμαίος ΙΒ βρήκε άσυλο στην Έφεσο περιμένοντας βοήθεια από κάποιο Ρωμαίο στρατηγό ο οποίος θα του έδινε πίσω το θρόνο τον οποίο του είχε στερήσει η εξέγερση του λαού της Αλεξάνδρειας 61. Κατά την διάρκεια των εμφύλιων πολέμων, η πόλη της Εφέσου βρέθηκε και πάλι στο προσκήνιο. Το 49 π.χ. ο Μέτελλος Σκιπίων πεθερός του Πομπήιου προσπάθησε να αρπάξει το θησαυρό του ιερού της Αρτέμιδος, αλλά απέτυχε. Κατάσχεσε πάντως τα χρήματα τα οποία διαχειρίζονταν οι δημοσιώνες της Εφέσου. Την επόμενη χρονιά, το 48 π.χ., στην Έφεσο αποβιβάστηκε ο Καίσαρας. Εκεί δέχτηκε τους αντιπροσώπους των Ιώνων, των Αιολέων και των πόλεων της Ασίας 62. Επιχείρησε την αναδιοργάνωση της επαρχίας, προτείνοντας ένα νέο φορολογικό σύστημα, το οποίο ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκό για τις πόλεις. Αργότερα το 47π.Χ., ο Βρούτος και ο Κάσσιος οι δολοφόνοι του Καίσαρα, εξανάγκασαν τις πόλεις της Ασίας να τους παραδώσουν φόρο 10 ετών. Το 59 Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 60 ο.π. 61 ο.π. 62 ο.π. 44

47 41π.Χ., ο Αντώνιος, ως Νέος Διόνυσος, εισήλθε στην πόλη της Εφέσου, κατά τη διάρκεια μιας Βακχικής τελετής. Συγκέντρωσε τους Έλληνες στην πόλη και απαίτησε από αυτούς, να του δώσουν φόρο 2 ετών. Ο Αντώνιος επέστρεψε στην Έφεσο το 33 π.χ. μαζί με την Κλεοπάτρα αυτή τη φορά 63. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου η αυτοκρατορική λατρεία υπήρξε κεφαλαιώδης για τη θρησκευτική ζωή της πόλεως. Από τις γραπτές και τις επιγραφικές πηγές πληροφορούμαστε για τη λατρεία της Δήμητρας, η οποία, στη Ρωμαϊκή περίοδο έχει ελευσινιακό χαρακτήρα. Στην προϊστορία του θεσμού αναφέρεται η απίθανη εγκαθίδρυση του Φιλίππου Β ως συννάου της Άρτεμης (336 π.χ.), οι τιμές στους ελληνιστικούς ηγεμόνες, η λατρεία προς τον Publius Servilius Isauricus, ανθύπατο της επαρχίας κατά το π.χ., ο οποίος εκτιμήθηκε πολύ για την επιείκειά του (clementia), καθώς και οι τιμές προς τον Ιούλιο Καίσαρα. Η πόλη απόκτησε ναό της Ρώμης και του Ιουλίου Καίσαρα το 65 π.χ. κατόπιν αδείας από τον Αύγουστο. Αργότερα σε ανταπόδοση της βοήθειας που πρόσφερε ο Τιβέριο στις πόλεις της Ασίας μετά το σεισμό του 17μ.Χ., η Έφεσος, ζήτησε την άδεια να ιδρύσει ναό του αυτοκράτορα στην πόλη, πρόταση που απορρίφθηκε, επειδή η κύρια θεότητα της Εφέσου ήταν η Άρτεμις. Ήδη από την εποχή του Νέρωνα η πόλη αποκαλείται «νεωκόρος της Άρτεμης». Η πολυπόθητη νεωκορία με τα προνόμια που επέφερε, ήρθε τελικά επί Δομιτιανου. Η δεύτερη νεωκορία αποκτήθηκε κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του Αδριανού (129 π. Χ.). Οι επιγραφές ΝΕΩΚΟΡΩΝ και ΔΙΣ ΝΕΩΚΟΡΩΝ ΑΣΙΑΣ εμφανίζονται σε νομίσματα των αρχών του 2 ου αιώνα. Αργότερα υπάρχουν μαρτυρίες για μια τρίτη νεωκορία επί Καρακάλλα ( π.χ.), η οποία όμως αποδόθηκε ως τιμή από τον αυτοκράτορα στην Άρτεμη για μια τέταρτη 63 Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 45

48 νεωκορία (σε νομίσματα της εποχής του Ηλιογαβάλου), που ενδεχομένως αναφέρεται στη νεωκορία της Άρτεμης Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 46

49 Η ΕΦΕΣΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 47

50 7. Η ΕΦΕΣΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ Μετά το τέλος του πρώτου Μιθριδατικού πολέμου, αρχίζει μεγάλη περίοδος ακμής για την πόλη της Εφέσου. Με την διοίκηση του Αυγούστου, μια μεγάλη περίοδος ακμής και εξέλιξης για την πόλη της Εφέσου ξεκινά. Αυτό το μαρτυρούν τα ερείπια και τα ευρήματα των ανασκαφών 65. Τον βʹ αιώνα η Έφεσος είχε πληθυσμό κατοίκους. Κατά την διάρκεια της αυτοκρατορικής περιόδου αποκαλείται «πρώτη και μέγιστη μητρόπολις της Ασίας». Φτάνει να έχει κατοίκους πληθυσμό και σε εμπορική κίνηση ξεπερνάει ακόμη και την Σμύρνη. Από αυτή την περίοδο χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του Στράβωνα: «Η πόλη αυξάνεται μέρα με τη μέρα. Είναι το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο, όλης της εδώθε του Ταύρου Ασίας» 66. Την Έφεσο επισκέφτηκαν δύο μεγάλες μορφές του χριστιανισμού. Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης ο οποίος, έζησε μαζί με την Παναγία στην Έφεσο από το έτος 37 έως το έτος 48, όπως υποστηρίζουν οι τοπικές παραδόσεις. Λίγο αργότερα, το 50 μ.χ., ο Απόστολος Παύλος, ο Απόστολος των Εθνών, επισκέφτηκε την μητρόπολη της Εφέσου 67. Για την δράση του Αποστόλου Παύλου και του Ευαγγελιστή Ιωάννη στην Έφεσο θα αναφερθούμε εκτενέστερα στο επόμενο κεφάλαιο. Μετά την επίσκεψη του Αποστόλου Παύλου, η Έφεσος θεωρείται η μεγαλύτερη πόλη της Ανατολής, μετά την Αλεξάνδρεια. Υπό την ιουλιοκλανδριανή και τη φαβιανή δυναστεία, η Έφεσος αναδείχτηκε τρίτη σε σημασία πόλη στην αυτοκρατορία. Θεωρείται η μεγαλύτερη πόλη της Ανατολής μετά από την Ρώμη και από την Αλεξάνδρεια Παντελάκης Ευαγγελίδης, Έφεσος, Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π. 68 Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 48

51 Η πόλη της Εφέσου ευεργετείται από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες, οι οποίοι, χτίζουν νέα κτίρια στην Έφεσο. Ακόμη ευεργετούν την πόλη, χτίζοντας ή επισκευάζοντας τα παλιότερα κτίρια τα οποία είχαν καταστραφεί από τους σεισμούς 69. Ο Αύγουστος, αν και ελάττωσε την επικράτεια της ασυλίας του ιερού της Αρτέμιδος και επέτρεψε και τη μεταφορά της ένωσης των Κουρητών από το Αρτεμίσιο στο Πρυτανείο στην άνω πόλη, αύξησε τις προσόδους του, προσαρτώντας στο Αρτεμίσιο διάφορες γαίες στα βορειοανατολικά της πόλης, στην κοιλάδα του Καΰστρου. Με αυτά τα έργα του Αυγούστου μία νέα μακρά περίοδος ειρήνης και ευημερίας εγκαινιάστηκε στην πόλη. Αυτή η περίοδος διακόπηκε μόνο από τις καταστροφές οι οποίες προήλθαν στην πόλη από σεισμούς του 17μ.Χ., κυρίως όμως με τους σεισμούς του 23 και του 29 μ.χ. 70 Κατά τη μακρά αυτή περίοδο ειρήνης και ευημερίας των πρώτων αιώνων της αυτοκρατορίας, σποραδικές είναι οι αναφορές στην πόλη της Εφέσου. Στις 18 Σεπτεμβρίου του 96 ο Απολλώνιος ο Τυανεύς προέβλεψε βρισκόμενος στην Έφεσο τη συνωμοσία η οποία έθεσε τέλος στην αρχή του Δομιτιανού (81 96). Η Έφεσος στις αρχές του 20 ου αιώνα βρισκόταν στο απόγειο της ακμής της. Είχε κατοίκους πληθυσμό 71. Την Έφεσο επισκέφτηκαν το ο Τραϊανός και τα έτη 124 και ο Ανδριανός. Στην Έφεσο φιλοξενήθηκε επίσης ο αυτοκράτορας Λούκιος Βήρος ( ), ο οποίος ήταν καθοδόν προς τη χώρα των Παρθών από τον Γαίο Βηδίο από το 162 έως το 164. Κατά την επιστροφή του ( ) έγινε δεκτός από τον σοφιστή Τίτο Φλάβιο Δαμιανό. Τα 69 Μεχτίδης, Έφεσος, Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 71 ο.π. 49

52 στρατεύματά του όμως μετέδωσαν στους κατοίκους της πόλης θανατηφόρα επιδημία 72. Η πόλη της Εφέσου διατηρείται σε αυτή την κατάσταση έως τον τρίτο αιώνα. Τον τρίτο αιώνα αρχίζει η παρακμή της πόλεως. Το 263 πλήθος Γότθων εισβάλλει, λεηλατούν την Μικρά Ασία και καταστρέφουν το Αρτεμίσιο. Το Αρτεμίσιο επισκευάστηκε και πάλι, αλλά έχασε πλέον την παλιά του λάμψη και το γόητρο το οποίο είχε 73. Η επιδρομή αυτή των Γότθων και ο καταστροφικός σεισμός του 262 αποτέλεσαν το τελικό πλήγμα στον πλούτο της πόλης. Παρά τις μεμονωμένες προσπάθειες αυτοκρατόρων, όπως ο Διοκλητιανός ( ), ο Κωνσταντίνος Β και ο Κώνστας, η πόλη ανέκαμψε μόλις στα τέλη του 4 ου αιώνα, όταν ο Θεοδόσιος ο Μέγας ανέλαβε ευρύ πρόγραμμα ανοικοδόμησης. Το Αρτεμίσιο επισκευάστηκε και πάλι, αλλά έχασε πλέον την παλιά του λάμψη και το γόητρο το οποίο είχε. Αντικαταστάθηκε σιγά σιγά από την νέα θρησκεία. Στα χρόνια του Διοκλητιανού έγινε αναστήλωση του Αρτεμισίου σε μικρότερη όμως κλίμακα από πριν Παλαιοθόδωρος, Έφεσος, www. ehw.gr. 73 Παντελάκης Ευαγγελίδης, Έφεσος, ο.π. 50

53 ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ 51

54 Γ ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Ο Χριστιανισμός έκανε την εμφάνισή του στην Έφεσο από πολύ νωρίς, από τον πρώτο αιώνα μ.χ. Στην Έφεσο ακούγεται για πρώτη φορά το υψηλότατο δόγμα: «ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεὸν καὶ Θεὸς εἶναι ὁ λόγος» 75. Το όνομα της μητροπόλεως Εφέσου είναι άρρηκτα συνδεδεμένο, με δύο από τις σημαντικότερες μορφές του Χριστιανισμού: τον Απόστολο Παύλο και τον Ευαγγελιστή Ιωάννη, οι οποίοι επισκέφτηκαν την Έφεσο τα πρώτα χρόνια μετά την εμφάνιση του Χριστιανισμού στην Μητρόπολη της Εφέσου. Ο Απόστολος Παύλος, ο Απόστολος των Εθνών, διέδωσε τον χριστιανισμό στην Έφεσο κατά τον πρώτο χριστιανικό αιώνα σε μια δύσκολη εποχή. Η διάδοση του Χριστιανισμού στην Μικρά Ασία την εποχή εκείνη που επισκέφτηκε την Έφεσο ο Απόστολος Παύλος, ήταν πολύ δύσκολο έργο. Γι αυτό το λόγο, ο Παύλος κατέστησε την Μικρά Ασία κέντρο της δράσης του και κατέβαλε μόχθο για την διάδοσή του στην Μικρά Ασία. Ο Απόστολος Παύλος επισκέφτηκε την πόλη της Εφέσου για πρώτη φορά προς το τέλος της δεύτερης αποστολικής του περιοδείας (τέλος 48 μ.χ. με αρχές 52 μ.χ.) 76. Σύμφωνα με άλλη άποψη έφτασε στην Έφεσο το 56 μ.χ., ενώ είχε ήδη ιδρύσει την εκκλησία των Αθηνών, της Κορίνθου και των Κεχρέων 77. Η Μικρά Ασία, πριν από την εμφάνισή του, αποτελούσε κέντρο του εθνισμού και της ελληνικής φιλοσοφίας. Οι Έλληνες κάτοικοι της Μικράς Ασίας είχαν πάντοτε ενδιαφέρον για τις φιλοσοφικές θεωρίες. Στην Μικρά Ασία ήταν διάσπαρτες ιουδαϊκές παροικίες, οι οποίες ασκούσαν επίδραση από θρησκευτικής απόψεως. Η διάδοση γι αυτό το λόγο του 75 Χ. Σολομωνίδης, Η Εκκλησία της Σμύρνης, Αθήνα 1960, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Γ. Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες της Αποκαλύψεως, Αθήνα 1909,

55 Χριστιανισμού αποτελούσε δύσκολο έργο 78. Από τις επιστολές του Αποστόλου Παύλου πληροφορούμαστε ότι το έργο του διεξαγόταν με πολλούς σκληρούς αγώνες. Στην Α προς Κορινθίους επιστολή ο Απόστολος Παύλος αναφέρει ότι δεν ήρθε μόνο αντιμέτωπος με τον ιουδαϊσμό, αλλά και με τον Ελληνισμό. Γράφει ότι «ἐθηριομάχησεν ἐν Ἐφέσω» (Α Κορ. 4,9 13), «ὅτι καίτοι ἦτο μεγάλη ἡ πρόοδος τοῦ ἔργου του, ὅμως πολλοὺς εἶχεν ἐν Ἐφέσω τοὺς ἀντικειμένους». (Α Κορ. 16,9), «ὅτι πολλάκις ἐκινδύνευσε νὰ θανατωθῇ» (Β Κορ. 1, 8 12, 4, 8 12) 79. Σε κάθε δύσκολη περίπτωση τον Παύλο έσωσε ο Ακύλας και η Πρίσκιλλα. Ο ίδιος στην προς Ρωμαίους επιστολή γράφει για τον Ακύλα και την Πρίσκιλλα: «οἵτινες, ὡς ὑπέρ τῆς ψυχῆς μου (=τῆς ζωῆς μου) τὸν ἑαυτῶν τράχηλον ὑπέθηκαν, οἷς οὐκ ἐγὼ μόνος εὐχαριστῶ, ἀλλὰ καὶ πᾶσαι αἱ Ἐκκλησίαι τῶν ἐθνῶν» (Ρωμ. 16,3). Η Έφεσος τον καιρό εκείνο, που την επισκέφτηκε ο Απόστολος Παύλος, ήταν η πρωτεύουσα ολόκληρης της Μικράς Ασίας. Ήταν ακόμη η τέταρτη πόλη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μετά από την Ρώμη, την Αλεξάνδρεια και την Αντιόχεια. Στην Έφεσο έμεινε ο Απόστολος Παύλος για τρία χρόνια. Είναι η μόνη από τις πόλεις τις οποίες επισκέφτηκε και στην οποία έμεινε τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Έτσι η Έφεσος αποτέλεσε το κυριότερο κέντρο της δράσεώς του 80. Τελευταία υποστηρίζεται ότι ο Παύλος έγραψε τις επιστολές της αιχμαλωσίας στην Έφεσο το χειμώνα των ετών 54/55 μ.χ. Σήμερα σώζεται στην Έφεσο η φερόμενη ως φυλακή του Αποστόλου Παύλου 81. Από τη Κόρινθο έφτασε στην πόλη της Εφέσου. Τον συνόδεψαν στην Έφεσο ο Ακύλας και η Πρίσκιλλα, από τους οποίους είχε 78 Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος, «Η Μικρά Ασία ως κέντρον δράσεως του Αποστόλου Παύλου», Μ.Χ. 1 (1938) Γ. Ι. Κονιδάρης «Έφεσος», ΘΧΕ 3 (1964), Σ. Σάκκος, Εισαγωγή Εις την Καινήν Διαθήκην, Θεσσαλονίκη 2001, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία,

56 φιλοξενηθεί στην Κόρινθο. Για λίγες μέρες έμεινε στην Έφεσο. Κήρυξε στη συναγωγή των Ιουδαίων της Εφέσου, όπου και συνάντησε πολύ καλή υποδοχή. Τον παρακάλεσαν μάλιστα να παραμείνει παραπάνω, αλλά αδυνατούσε, γιατί επιθυμούσε να βρίσκεται στην Ιερουσαλήμ για την γιορτή του Πάσχα. Υποσχέθηκε όμως στους Ιουδαίους της συναγωγής ότι θα επιστρέψει στην Έφεσο, για να παραμείνει για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, όπως και έκανε 82. Στην Έφεσο ο Ακύλας και η Πρίσκιλλα παρέμειναν, εξακολουθώντας να διαδίδουν τον Χριστιανισμό. Έμειναν στην Έφεσο, για να προετοιμάσουν την χριστιανική της κατάκτηση (Πραξ. ιη 18 21). Μετά τον Απόστολο Παύλο στην Έφεσο εμφανίστηκε ο Απολλώς, ο οποίος ήταν ιουδαίος λόγιος ελληνιστής από την Αλεξάνδρεια, «δυνατὸς ἐν ταῖς γραφαῖς», «φλογερός ομιλητής«, «ζέων τῷ πνεύματι», «κηρύσσει τὸ Εὐαγγέλιον», και ο οποίος πίστευε μόνο στο βάπτισμα του Ιωάννου (Πραξ. ιη 23). Ο Ακύλας και η Πρίσκιλλα τον κατήχησαν σε αυτά τα οποία αγνοούσε για τον Ιησού Χριστό και τον βάπτισαν 83. Ο Απόστολος Παύλος επισκέφτηκε την πόλη της Εφέσου για δεύτερη φορά κατά την διάρκεια της τρίτης αποστολικής του περιοδείας. Είχε μαζί του και τον Τίτο, ο οποίος καταγόταν από εθνικούς γονείς. Για τρία χρόνια έμεινε στην Έφεσο από την άνοιξη του 53 μ.χ. έως και την άνοιξη του 57 μ.χ. Στα τρία αυτά χρόνια της παραμονής του στην Έφεσο εργάστηκε όχι μόνο για την εγκαθίδρυση και την ανάπτυξη του Χριστιανισμού στην Έφεσο, αλλά εργάστηκε και για την διάδοση του Χριστιανισμού και στην ευρύτερη περιοχή της ανθυπατικής Ασίας 84. Στην Έφεσο ο Απόστολος Παύλος βρήκε μικρή χριστιανική παροικία, η οποία αποτελούνταν από δώδεκα μέλη περίπου (Πραξ. 19,7). 82 Χρυσόστομος, Μικρά Ασία, Σολωμονίδης, Εκκλησία Σμύρνης, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία,

57 Τα μέλη αυτά γνώριζαν μόνο το βάπτισμα του Ιωάννου. Ο Απόστολος Παύλος τους βάπτισε στο όνομα του Ιησού Χριστού. Τους μετέδωσε την χάρη του Αγίου Πνεύματος με την επίθεση των χεριών. Στους μαθητές αυτούς εκδηλώθηκε το χάρισμα της γλωσσολαλίας και της προφητείας, όπως είχε συμβεί και στους πρώτους χριστιανούς της Ιερουσαλήμ. Πρώτος χριστιανός της Εφέσου ήταν ο Επαίνετος 85. Ο Παύλος κήρυξε για τρεις μήνες στην ιουδαϊκή συναγωγή. Εκεί συνάντησε αδιαφορία, αντίδραση των Ιουδαίων και δεν βρήκε μεγάλη απήχηση στο κήρυγμά του. Άρχισε τότε να διδάσκει στη σχολή του Τυράννου, ο οποίος, ήταν δάσκαλος των γραμμάτων, αλλά και της φιλοσοφίας. Ο Παύλος για δυο χρόνια δίδαξε στη σχολή αυτή. Εκεί συγκεντρώνονταν όχι μόνο Χριστιανοί, αλλά και Ιουδαίοι και εθνικοί. Όταν τελείωνε το κήρυγμά του, επισκεπτόταν τους ασθενείς, αλλά και όσους αδυνατούσαν να μεταβούν στο κήρυγμα και τους θεράπευε. Το εσπέρας συγκεντρώνονταν οι πιστοί, για να προσευχηθούν και για να συμμετάσχουν στο δείπνο των Αγαπών 86. Το κήρυγμα του Απόστολου Παύλου στην Έφεσο ξεπέρασε τα όρια της μητροπόλεως, εξαπλώθηκε μέχρι και την πεδιάδα του ποταμού Λύκου. Το κήρυγμα το άκουγαν και όσοι τύχαινε να βρίσκονται στην Έφεσο για εμπορικούς ή και άλλους σκοπούς από την Ρώμη, την Αίγυπτο, την Συρία, αλλά και από άλλα μέρη. Σιγά σιγά άρχισε να αυξάνεται ο κύκλος των πιστών και νέοι χριστιανοί εμφανίστηκαν, όπως ο Επαφράς εκ Κολοσσών (Κολοσ. 4, 12 13). Νέες χριστιανικές παροικίες, εμφανίστηκαν σε ολόκληρη την Μικρά Ασία, στην Λαοδικεία, στην Ιεράπολη, αλλά και αλλού, «ὥστε πάντας τοὺς κατοικοῦντας Ἀσίαν ἀκοῦσαι τὸν λόγον τοῦ Κυρίου, Ἰουδαίους τε καὶ Ἕλληνας». (Πραξ. 19,30) 85 Χρυσόστομος, Μικρά Ασία, ο.π. 55

58 Το κήρυγμα του Αποστόλου Παύλου στην Έφεσο εμπόδιζε την λατρεία της θεάς Άρτεμης, η οποία θεωρούνταν πολιούχος της πόλεως της Εφέσου. Κάθε χρόνο στις 6 Μαΐου γινόταν προς τιμήν της τα Θαργήλια, η γιορτή της γεννήσεως του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος. Οι κατασκευαστές αγαλμάτων και ειδώλων της θεάς Άρτεμις πουλούσαν πολλά αγάλματα κατά την διάρκεια αυτής της γιορτής. Το κήρυγμα του Αποστόλου Παύλου μείωσε το εμπόριο αυτών των αγαλμάτων. Τότε ο Δημήτριος, ο οποίος ήταν αργυροκόπος και κατασκευαστής αγαλμάτων της Αρτέμιδος, μίλησε στους υπόλοιπους τεχνίτες για τον κίνδυνο των συμφερόντων τους από το κήρυγμα του Απόστολου Παύλου 87. Από το παραπάνω γεγονός καταλαβαίνουμε πόση μεγάλη απήχηση βρήκε το κήρυγμα του Αποστόλου Παύλου στην Έφεσο. Το έτος 52 μ.χ., όταν έφτασε ο Παύλος στην Έφεσο για πρώτη φορά, δεν βρήκε κανένα χριστιανό. Στην δεύτερη επίσκεψή του βρήκε δώδεκα ακόμη χριστιανούς, εκτός από τον Ακύλα και την Πρίσκιλλα. Μετά από τρία χρόνια παραμονής του στην Έφεσο κινδύνευε το εμπόριο των κατασκευαστών και των εμπόρων των ειδώλων. Ο Παύλος κατάφερε να διαδώσει τον Χριστιανισμό και στις ανώτερες τάξεις των κατοίκων της Εφέσου, όπως στους Ασιάρχες. Αυτό φαίνεται από το γεγονός το ότι δηλαδή οι Ασιάρχες συμβούλεψαν το Απόστολο Παύλο να μην παραστεί στην διαδήλωση των τεχνιτών των ειδώλων, μήπως και θανατωθεί 88. Στην Έφεσο ακόμη ο Παύλος έγραψε την επιστολή προς Γαλάτας το 56 μ.χ. και την προς Τίτον επιστολή. Διοργάνωσε επίσης για πρώτη φορά στην Έφεσο το τάγμα των Χηρών ή Διακονισσών Χρυσόστομος, Μικρά Ασία, ο.π Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες,

59 Ο Παύλος πάντα ενδιαφερόταν για την μητρόπολη της Εφέσου. Περνώντας από τη Μίλητο, και μη έχοντας χρόνο να επισκεφτεί την Έφεσο, γιατί ήθελε να βρίσκεται στην Ιερουσαλήμ για την γιορτή της Πεντηκοστής, προσκάλεσε τους πρεσβυτέρους της Εφέσου στη Μίλητο, για να τους δώσει τις τελευταίες οδηγίες. Τους είπε ότι κατά την διάρκεια της παραμονής του στην Μικρά Ασία δεν σταμάτησε ούτε στιγμή να υπηρετεί το Ιησού Χριστό. Παρ όλες τις δυσκολίες που προκλήθηκαν από τους Ιουδαίους, συνέστησε στους πρεσβυτέρους της Εφέσου να προσέχουν τους εαυτούς τους, αλλά και το ποίμνιό τους 90. Το 62 με 64 μ.χ. ο Παύλος, έγραψε την προς Εφεσίους επιστολή από τις φυλακές της Ρώμης, στις οποίες ήταν δέσμιος. Έγραψε και άλλες διάφορες επιστολές, από τις οποίες τρεις στάλθηκαν στην Μικρά Ασία: Η προς Εφεσίους, η προς Κολοσσαείς και η προς Φιλήμονα 91. Η προς Εφεσίους επιστολή ήταν εγκύκλιος. Γι αυτό τον λόγο δεν έχει χαιρετισμούς στο τέλος. Αυτό προκάλεσε την απορία πολλών, πώς δηλαδή ο Παύλος δεν είχε αγαπητά πρόσωπα στην Έφεσο στην οποία διέμεινε για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα 92. Η προς Εφεσίους επιστολή χαρακτηρίζεται για την ευρύτητα, αλλά και την γενικότητα των απόψεων και των ιδεών της 93. Αφορμή για την συγγραφή αυτής της επιστολής υπήρξε η διείσδυση στην εκκλησία και συγκεκριμένα στην εκκλησία της Μικράς Ασίας, αιρετικών οι οποίοι αρνούνταν τον Ιησού Χριστό. Σκοπός της επιστολής είναι η καταπολέμηση αυτών των αιρετικών και η εμπέδωση των πιστών ότι η χριστιανική πίστη αποτελεί το θεμέλιο της πίστεως. Ο Απόστολος Παύλος, προτρέπει τους πιστούς να γίνουν τέκνα του Θεού μέσω του 90 Χρυσόστομος, Μικρά Ασία, Σάκκος, Εισαγωγή εις την Κ. Δ., ο.π. 93 Κονιδάρης, Έφεσος,

60 Ιησού Χριστού. Ακόμη συνιστά ενότητα μεταξύ των χριστιανών και αγάπη προς τους πιστούς Ιουδαίους, αλλά και εθνικούς 94. Η επιστολή διαιρείται σε δύο ίσα μέρη περίπου: Το πρώτο το οποίο είναι το δογματικό και το οποίο αποτελούν τα κεφάλαια ένα έως τρία, και το δεύτερο το οποίο είναι το πρακτικό και το οποίο αποτελούν τα κεφάλαια τρία έως έξι. Στο πρώτο κεφάλαιο ο Απόστολος αναπτύσσει το πώς είναι ο κύριος Ιησούς Χριστός και η Εκκλησία του, και στο δεύτερο ο Απόστολος αναφέρεται στο πώς πρέπει να συμπεριφέρονται οι Χριστιανοί οι οποίοι αποτελούν μέλη του σώματος του Χριστού 95. Η επιστολή κατά τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο είναι από τις πιο θεολογικές. Είναι πλούσια σε υψηλά δόγματα και νοήματα σύμφωνα με τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο. Η καταπολέμηση των αιρετικών γίνεται προληπτικά. Οι αιρετικοί πλήττονται με υπαινιγμούς μόνο, αλλά κυρίως με τον τονισμό της αλήθειας. Όπως και σε όλες τις επιστολές της αιχμαλωσίας, έτσι και στην προς Εφεσίους επιστολή, ο θρησκευτικός μυστικισμός είναι βαθύς. Τονίζεται στην επιστολή αυτή ο σύνδεσμος των πιστών με τον Χριστό, αλλά και μεταξύ τους, οι οποίοι αποτελούν το σώμα του Χριστού και ο Κύριος αποτελεί την κεφαλή της εκκλησίας 96. Ο Απόστολος Παύλος πάντοτε και μετά την αποχώρησή του από την Μικρά Ασία μεριμνούσε για την ζωή των χριστιανών εκεί. Φαίνεται ότι επισκέφτηκε και άλλη φορά την μητρόπολη της Εφέσου, όταν απελευθερώθηκε την πρώτη φορά από τις φυλακές της Ρώμης, στις οποίες, ήταν δέσμιος. Δεν επισκέφτηκε την Ισπανία, όπως επιθυμούσε, αλλά προτίμησε να επισκεφτεί πάλι την Έφεσο. Η χριστιανική παροικία της Εφέσου είχε γίνει μεγάλη σε μέγεθος, συναγωνιζόταν μάλιστα τις χριστιανικές παροικίες της Αντιόχειας της Συρίας, αλλά και των 94 Κονιδάρης, Έφεσος, Σάκκος, Εισαγωγή εις την Κ. Δ., Κονιδάρης, ο.π. 58

61 Κολοσσών. Παρ όλα αυτά πολλοί ετεροδιδάσκαλοι επισκέπτονταν την Έφεσο, παρέσυραν τους ασθενέστερους χριστιανούς και έριδες διεξάγονταν μεταξύ των χριστιανών. Ο Απόστολος Παύλος καταπολέμησε αυτούς τους ετεροδιδασκάλους, οι οποίοι τάραζαν τις συνειδήσεις των χριστιανών 97. Φεύγοντας από την Έφεσο ο Παύλος άφησε τον Τιμόθεο, ως πρώτο επίσκοπο Εφέσου, της μεγάλης χριστιανικής παροικίας που δημιουργήθηκε στην Έφεσο. Απέστειλε στον Τιμόθεο δύο ποιμαντορικές επιστολές, την Α και την Β. Στις επιστολές αυτές δίνει συμβουλές στον Τιμόθεο για την σωστή διακυβέρνηση της εκκλησίας της Εφέσου και της αποκρούσεως των εχθρών της. Δίνει στον Τιμόθεο τον τύπο του καλού εργάτη του Ευαγγελίου και ως παράδειγμα μίμησης προβάλλει τον εαυτό του. Τον συμβουλεύει πώς θα αντιμετωπίσει διάφορα πνευματικά, ηθικά και διοικητικά θέματα της εκκλησίας. Η Β προς Τιμόθεον επιστολή είναι η τελευταία επιστολή του Παύλου, το κύκνειο άσμα του, όταν την γράφει γνωρίζει ότι θα ακολουθήσει ο θάνατός του 98. Ο Παύλος περνώντας από την Μίλητο έμεινε εκεί, γιατί ασθένησε ο συνεργάτης τον οποίο είχε μαζί του, ο Τρόφιμος, ο οποίος καταγόταν από την Έφεσο. Δεν γνωρίζουμε όμως, αν πέρασε από την Έφεσο αυτή τη φορά 99. Ο Απόστολος Παύλος υπέστη μαρτυρικό θάνατο το 67 μ.χ. στις φυλακές της Ρώμης. Ο μαθητής του και διάδοχός του στην μητρόπολη της Εφέσου Τιμόθεος συνέχισε το έργο του δασκάλου του, ο οποίος υπήρξε κατ εξοχήν διδάσκαλος και απόστολος του Χριστιανισμού στην Μικρά Ασία Χρυσόστομος, Μικρά Ασία, Σάκκος, Εισαγωγή εις την Κ.Δ., Χρυσόστομος, ο.π. 100 ό.π.,

62 Σύμφωνα με την παράδοση των Μηναίων εκτός από τον Απόστολο Παύλο, και μια άλλη σημαντικότατη μορφή του Χριστιανισμού βρέθηκε στην μητρόπολη της Εφέσου: Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης, ο οποίος έζησε στην Έφεσο μαζί με την Παναγία από το έτος 37 μ.χ. έως το έτος 47 μ.χ., σύμφωνα με τις τοπικές παραδόσεις. Ο ευαγγελιστής Ιωάννης φαίνεται να διατηρούσε καλές σχέσεις με την πόλη της Εφέσου. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι η Έφεσος περιλαμβάνεται στις πόλεις της Αποκαλύψεως, σαφής ένδειξη ότι ο Ευαγγελιστής Ιωάννης ήταν ενήμερος για τα προβλήματα, αλλά και τις αγωνίες των πρώτων χριστιανών της μητροπόλεως της Εφέσου 101. Σύμφωνα με την παράδοση των Μηναίων, ο Ιωάννης στην Έφεσο συνέτριψε το άγαλμα της Αρτέμιδος και έκανε χιλιάδες ανθρώπους να πιστέψουν στο Χριστό. Αναφέρεται ακόμη ότι ο Ιωάννης στην Έφεσο θεράπευσε δώδεκα παράλυτους, και ότι μετά την εξορία του από την Πάτμο στην Έφεσο έμεινε στην οικία του Δόμνου μαζί με επτά μαθητές (Μηναῖον Σεπτεμβρ. 26) 102. Στην Έφεσο ο Ιωάννης με την βοήθεια των Ελλήνων Χριστιανών της Εφέσου έγραψε το άγιο και ιερό του Ευαγγέλιο μετά το 75 μ.χ. και μετά από την συγγραφή των τριών πρώτων Ευαγγελίων του. Το 80 μ.χ. έγραψε επίσης στην Έφεσο τις τρεις καθολικές επιστολές του. Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης πέθανε στην Έφεσο επί της βασιλείας του Αυτοκράτορα Τραϊανού σε ηλικία 98 ή 99 ετών 103. Εκτός από τον Απόστολο Παύλο και τον Ευαγγελιστή Ιωάννη και άλλες μεγάλες προσωπικότητες τάφηκαν στην Έφεσο. Σύμφωνα με τον 101 Μεχτίδης, Έφεσος, Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες, ο.π.,

63 Ευσέβιο οι τρεις κόρες του Απόστολου Φιλίππου είχαν ταφεί στην Έφεσο 104. Στην Έφεσο ακόμη ετάφησαν ο Μάρτυς Αυδάκτος και η κόρη του η Καλλισθένη και άλλοι μάρτυρες και επίσκοποι, όπως: ο τύραννος Αρίστων, ο Αριστόβουλος και ο Παύλος, ο Θρασέας, μάρτυρας και επίσκοπος Πετσομάνη, ο Ονήσιμος, ο Θεόδουλος και ο Θεότιμος, ο άγιος Σολομών, ο άγιος Μέμνων, ο άγιος Υπάτιος, ο άγιος Ιωάννης και άλλοι πολλοί 105. Ο Ακύλας, ο οποίος ήταν μάρτυρας από τον Πόντο μαρτύρησε στην Έφεσο. Ο Γάιος, ο οποίος ήταν διάδοχος του Τιμόθεου, δεύτερος επίσκοπος Εφέσου. Η μνήμη του τιμάται στις 5 Νοεμβρίου. Ο Ευτυχής ο ιερομάρτυς, ο οποίος ήταν μαθητής του Ιωάννη. Η μνήμη του τιμάται στις 24 Αυγούστου. Ο Θεόδοτος, ο Θεόδωρος ο οποίος, τιμάται στις 12 Οκτωβρίου από κοινού με τον Ανδρόνικο, ο Κορνήλιος, ο Μέμνων, η Μυρόπη μάρτυς τιμάται στις 2 Δεκεμβρίου, ο Πολυκράτης, ο οποίος ήταν επίσκοπος Εφέσου τον 20 ο αιώνα, ο Πορφύριος: μάρτυρας τιμάται στις 4 Νοεμβρίου, ο Σολομών, ο Τρόφιμος και ο Τυχικός, οι οποίοι ήταν μαθητές του Αποστόλου Παύλου. Ο Αβράμιος, επίσκοπος Εφέσου έζησε στην Έφεσο τον 6 ο αιώνα. Ίδρυσε την Μονή Αβραμιτών στην Κωνσταντινούπολη. Η μνήμη του τιμάται στις 28 Οκτωβρίου. Η μνήμη του τιμάται στις 13 Δεκεμβρίου 106. Στην Έφεσο μαρτύρησαν και οι εξής νεομάρτυρες 107 : Γεώργιος Ντισλόγλου ή Διζλάλογλους ή Κεσλόγλου: ( ), Γεννήθηκε στη Νέα Έφεσο, ήταν έγγαμος, αλλά έκανε άσωτη ζωή και τον Ιούλιο του 1798 μεθυσμένος εξισλαμίσθηκε. Αργότερα μετάνιωσε και κρύφθηκε στη Σάμο. Οι αρχές της πόλης θεώρησαν ότι τον έκρυβαν οι 104 Μεχτίδης, Έφεσος, Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες, ό.π., Μεχτίδης, ό.π.,

64 Χριστιανοί και απείλησαν με κατεδάφιση του ανεγειρόμενου τότε ναού του αγίου Γεωργίου. Έτσι οι δημογέροντες τον παρέδωσαν, περιτμήθηκε και διορίστηκε φρουρός σε τζαμί. Μετά από δέκα μήνες διέφυγε στη Σάμο και την Πάτμο και το Μάρτιο του 1801 επέστρεψε στη Νέα Έφεσο. Παρά τις προσπάθειες του μετριοπαθούς καδή να αποφύγει την τιμωρία του, μαρτύρησε την Παρασκευή 6 Απριλίου 1801 και τάφηκε την επομένη στον τάφο του νεομάρτυρα Πολυδώρου. Ιωάννης ο Κρης: Καταγόταν από τα Σφακιά, αρνήθηκε να ασπαστεί το μουσουλμανισμό και απαγχονίστηκε στη Νέα Έφεσο στις 15 Σεπτεμβρίου 1811 (τιμάται στις 15 Σεπτεμβρίου). Πολύδωρος: Καταγόταν από τη Λευκωσία, εξισλαμίστηκε στην Αίγυπτο. Μεταμελήθηκε στη Σάμο και πέρασε στη Νέα Έφεσο, όπου και ομολόγησε την πίστη του. Απαγχονίστηκε το 1794 (τιμάται στις 3 Σεπτεμβρίου). Αγγελής: Μαρτύρησε στις 3 Δεκεμβρίου Ατελείς πληροφορίες έχουμε για τους νεομάρτυρες Λιμπρίτη, Νεκτάριο, Διονύσιο και Πετσομάνη 108. Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας λέει για την μητρόπολη της Εφέσου: «Χαίροις μοι τῆς Ἀσιανῆς διοικήσεως το καύχημα ὅτι καθάπερ μαργαριτῶν τιμίων, τοῖς τῶν ἁγιῶν ναοῖς κύκλῳ περιῳκοδόμηται.» 109 Η μεγάλη πρόοδος του Χριστιανισμού στην Μικρά Ασία τον τρίτο αιώνα είχε πολλούς μάρτυρες κατά τους διωγμούς. Στην Έφεσο επί Δεκίου μαρτύρησε η Μυρόπη και οι επτά παίδες. Ο Δέκιος σύμφωνα με την παράδοση είχε στο στρατόπεδό του επτά νέους χριστιανούς, τους οποίους υποχρέωσε να αρνηθούν τον Χριστιανισμό και να θυσιάσουν στα είδωλα. Μετά την άρνησή τους, τους άφησε σε ένα σπήλαιο το οποίο το έκλεισε με τοίχο. Ένας χριστιανός όμως έγραψε τα ονόματά τους και την 108 Μεχτίδης, Έφεσος, Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες,

65 ιστορία τους. Αργότερα, κατά την βασιλεία του Θεοδοσίου Β ( ), ένας πλούσιος γαιοκτήμονας άνοιξε τον τοίχο για να χρησιμοποιήσει ως στάβλο την σπηλιά. Οι επτά παίδες, ξύπνησαν και νόμιζαν ότι είχε περάσει μία μόνο νύχτα. Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος, εκλήθη για να δει το θαύμα και οι επτά παίδες κοιμήθηκαν για πάντα 110. Στην Έφεσο επί Νέρωνος μαρτύρησαν, οι άγιοι Μάρτυρες Φιλήμων, Αρχίππος, Ονήσιμος και Απφία. Ο Πολύκαρπος Σμύρνης, ο οποίος ήταν μαθητής του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, καταγόταν από την Έφεσο. Γεννήθηκε στις φυλακές της Εφέσου, όπου κρατούνταν δέσμιοι οι γονείς του Παγκράτιος και Θεοδώρα, επειδή ήταν χριστιανοί. Ο Ιγνάτιος ο Θεοφόρος επίσης έγραψε την προς Εφεσίους επιστολή, για να ευχαριστήσει τον Ονήσιμο, τον διάκονο Βούρο, αλλά και τους Χριστιανούς της Εφέσου, τον Κρόκον, τον Εύπλουν και τον Φρόντωνα, οι οποίοι τον βοήθησαν στην μετάβασή του από την Έφεσο στην Σμύρνη. Ο Ιγνάτιος τους αποκαλούσε «πνευματικούς μαργαρίτας». Στην επιστολή αυτή ο Ιγνάτιος ο Θεοφόρος επαινεί και θαυμάζει την πίστη των Εφεσίων 111. Το 190 μ.χ., προς τα τέλη του β αιώνα, έγινε στην Έφεσο η αρχαία σύνοδος από τον Πολυκράτη, ο οποίος υποστήριζε την παράδοση του Πάσχα στις εκκλησίες της Μικράς Ασίας. Έγραψε επιστολή προς τον Επίσκοπο Ρώμης Βίκτορα, στην οποία αναφέρει «ἡμεῖς μὲν ἀρᾳδιούργητον ἄγομεν τὴν ἡμέραν κτλ.» την οποία διέσωσε ο Ευσέβιος 112». Στις 12 Οκτωβρίου 296 μ.χ., επί Διοκλητιανού, μαρτύρησε και ο Ανδρόνικος, ο οποίος καταγόταν από την Έφεσο. Μαρτύρησε μετά των αγίων Πρόβου και Ταράχου. To 312 μ.χ. με το διάταγμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου οι χριστιανοί έχουν πλήρη ελευθερία της χριστιανικής θρησκείας. Οικοδόμησαν τον πρώτο ναό στον τάφο του αγίου Ιωάννη του 110 Λαμπάκης, Οι Επτά Άστερες, ο.π. 112 ο.π. 63

66 Θεολόγου ο οποίος διατηρήθηκε μέχρι και τον έκτο αιώνα επί αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Από τη εποχή αυτή ο Χριστιανισμός λαμβάνει τα σκήπτρα 113. Το 401 μ.χ. (αρχές του πέμπτου αιώνα) στην Έφεσο φτάνει ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, όπου τον περίμεναν 70 επίσκοποι. Στην Έφεσο ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος χειροτόνησε 13 αρχιερείς. Το 412 μ.χ. οι από Αθήνα καταγόμενοι άγιοι Βαρνάβας και ο ανηψιός του Σωφρόνιος, μετέβησαν στην Έφεσο, για να προσκυνήσουν τον τάφο του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Ο επίσκοπος Εφέσου παρέπεμψε τον Βαρνάβα και τον Σωφρόνιο να επισκεφτούν την μονή του Γαλλησίου όρους, η οποία εκείνη την εποχή αναφέρεται στην Έφεσο. Από αυτήν την μονή τέλος το 1030 μ.χ. αναφέρεται ο άγιος Λάζαρος ο Γαλλησιώτης αργότερα το 1250 μ.χ., ο Γαλακτίων, ο άγιος Μελέτιος ο Γαλλησιώτης και ο Πατριάρχης Ιωσήφ ο Α το Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες, ο.π. 64

67 ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ 65

68 Δ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Μετά την επισημοποίηση του Χριστιανισμού από τον Κωνσταντίνο ως νόμιμης θρησκείας, (religio licita) οι Χριστιανοί της μητροπόλεως Εφέσου έχτισαν τον πρώτο ναό και το επισκοπείο, σε θέση όμως η οποία δεν έχει εντοπιστεί από τις ανασκαφές. Ακόμη ο πρώτος ναός ο οποίος χτίστηκε προς τιμή του Ευαγγελιστή Ιωάννη στη θέση όπου είχε ταφεί κατά την παράδοση, συνδέεται και αυτός με τον Κωνσταντίνο 115. Παρ όλα αυτά όμως, συνεχίστηκε στην Έφεσο η λατρεία της Αρτέμιδος, έως και τα τέλη του 4 ου αιώνα. Μετά το διάταγμα του Θεοδοσίου το 380 μ.χ., το Αρτεμίσιο της Εφέσου μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό ο οποίος, πιθανόν, ήταν αφιερωμένος στην Παναγία. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως απέραντο λατομείο. Το πανάρχαιο ξόανο του ναού καταστράφηκε είκοσι έξη χρόνια μετά το διάταγμα του Θεοδοσίου το 406 μ.χ. από τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο 116. Το όνομα της μητροπόλεως Εφέσου συνδέεται και με δύο Οικουμενικές Συνόδους οι οποίες συνήλθαν στην Έφεσο κατά την διάρκεια των Βυζαντινών χρόνων: Την Γ Οικουμενική Σύνοδο, η οποία συγκλήθηκε το 431 μ.χ., και την λεγόμενη στην εκκλησιαστική ιστορία «ληστρική», η οποία συγκλήθηκε το 449 μ.χ. Αφορμή για την σύγκληση της Γ Οικουμενικής Συνόδου στην Έφεσο ήταν η διδασκαλία του Νεστορίου, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, ο οποίος δεν ήταν σύμφωνος με το χριστολογικό δόγμα. Η Γ Οικουμενική σύνοδος έγινε για να αντιμετωπίσει και τις χριστολογικές αιρέσεις του Απολλιναρίου και του Ευτυχή Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π Ν.Α. Ματσούκας, Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β, Θεσσαλονίκη 2003,

69 Η Γ Οικουμενική Σύνοδος διενεργήθηκε το 431 μ.χ. στην Έφεσο. Συγκλήθηκε από τον Αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β μετά από προτροπή του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νεστορίου. Εργασίες διετέλεσε υπό την προεδρία του Πατριάρχη Αλεξάνδρειας Κυρίλλου. Κύριος στόχος της Συνόδου αυτής ήταν η «καταδίκη της αιρέσεως του Νεστοριανισμού» και του Πελαγιανισμού 118. Μετά την καταδίκη του Αρειανισμού στη Ρωμαϊκή (Βυζαντινή) Αυτοκρατορία, νέα εστία εντάσεως στο εσωτερικό της εκκλησίας ανεδείχθη η αίρεση του Νεστοριανισμού και δευτερεύοντος του Πελαγιανισμού. Ο Νεστόριος και οι ακόλουθοί του αρνούνταν τον όρο «Θεοτόκος»για τη μητέρα του Ιησού Χριστού, θεωρώντας πως «υπό ανθρώπου Θεόν τεχθήναι αδύνατον» 119. Ο Νεστόριος δεν μπορεί να δεχτεί την πραγματική και ουσιαστική ένωση των δύο φύσεων του Χριστού, αλλά επιμένει στην οξεία διάκρισή τους. Ο Νεστόριος χώριζε τις δύο φύσεις του Χριστού. Δεν αρνούνταν την τελειότητα και την ακεραιότητα της ανθρώπινης φύσης, η οποία έχει σώμα και λογική ψυχή την αντιπαραθέτει όμως προς τη θεία φύση έτσι, ώστε οι δύο αυτές φύσεις ή οι δύο υποστάσεις, ή οι δύο υιοί (ο άνθρωπος Ιησούς και ο Λόγος) να είναι πράγματα εντελώς διακεκριμένα και ενωμένα κατά συνάφεια ή κατά ηθική και βουλητική σχέση. Η συνάφεια αυτή και η ηθική σχέση έχει μία ένωση, αλλά καθαρά εξωτερική. Σύμφωνα με τον Νεστόριο οι δύο υιοί οι οποίοι ενώνονται, θεωρούνται ως μία ενιαία υπόσταση, αφού συμπίπτουν βουλητικά μεταξύ τους 120. Ο Νεστόριος εισηγείται μία δυαδικότητα, την οποία δεν καταφέρνει να την ξεπεράσει τελικά. Σύμφωνα με τον Νεστόριο ο άνθρωπος Ιησούς 118 Ι. Καρμίρης, Τα Δογματικά και Συμβολικά Μνημεία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, Τόμος 1, Αθήνα 1952, «Σύνοδος της Εφέσου», Εγκυκλοπαίδεια Βικιπαιδεία, Οικουμενικές Σύνοδοι. 120 Ματσούκας, Δογματική Θεολογία Β,

70 και ο Λόγος, οι οποίοι είναι δύο διαφορετικές υποστάσεις, αποτελούν, δύο χωριστά και διακεκριμένα πράγματα, αν και ενώνονται κατά ηθική και βουλητική σχέση. Σύμφωνα με τον Ευάγριο Σχολαστικό η διαίρεση αυτή θεωρήθηκε αιρετική, αλλά και βλάσφημη 121. Κατά τον Νεστόριο ο Θεός Λόγος πέρασε απλά διαμέσου της Παναγίας. Γι αυτό το λόγο, ο Ιησούς ήταν μόνο θεοφόρος, δεν ήταν θεός. Δεχόταν όχι μόνο την ηθική σχέση, αλλά και την ενότητα στη μία προσκύνηση του Ιησού Χριστού. Καθιέρωνε τη μία προσκύνηση εξαιτίας της μίας τιμής προς τους δύο υιούς. Οι φύσεις όμως παρέμεναν διακριμένες 122. Μετά το πέρας της Α Οικουμενικής Συνόδου και τη διακήρυξη της ομοουσιότητας του Πατρός και του Υιού τέθηκε με ιδιαίτερη ένταση το ζήτημα της ένωσης της θείας και ανθρώπινης φύσεως στον ενσαρκωθέντα λόγο. Το ζήτημα είχε ήδη τεθεί πριν από την Β Οικουμενική Σύνοδο, αφού οι «Ανόμοιοι» υποστήριζαν πως ο Λόγος προσέλαβε άψυχο σώμα, με αποτέλεσμα να απορρίπτουν «όχι μόνο τη φυσική θεότητα του Χριστού, αλλά και την πληρότητα της ανθρωπότητός του 123». Η Αντιοχειανή Θεολογική Σχολή από την εποχή του Λουκιανού, ιδρυτή και διδασκάλου της, παρέμεινε σταθερά προς ένα διαχωρισμό μεταξύ των δύο εν Χριστώ φύσεων 124. Η χριστολογική αυτή αίρεση του Νεστορίου, είχε σοβαρή επίπτωση στον τρόπο θεώρησης του προσώπου της Παναγίας. Υποστήριζε ότι η Παναγία γέννησε ένα κοινό άνθρωπο στον οποίο ήρθε και εγκαταστάθηκε ο Λόγος. Σύμφωνα με τον Νεστόριο δηλαδή, πρώτα γεννήθηκε ο κοινός άνθρωπος από τη Μαρία και μετά εγκαταστάθηκε ο 121 Ματσούκας, Δογματική Θεολογία Β, ο.π., Β. Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία, Τόμος Α, Αθήνα 1997, Καρμίρης, Τα Δογματικά, Τόμος Α,

71 Λόγος. Ονόμαζε την Μαρία Χριστοτόκο και όχι Θεοτόκο. Υποστήριζε ότι η λέξη Χριστοτόκος εκφράζει το ορθόδοξο δόγμα: Χριστός είναι ο σαρκωμένος Λόγος και επομένως η Μαρία γέννησε τον Χριστό τον Θεάνθρωπο, και σωστά ονομάζεται Χριστοτόκος και Θεοτόκος 125. Έτσι ο Νεστόριος ο οποίος ήταν πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και ο οποίος προέρχονταν από αυτή την Θεολογική Σχολή, ήδη από το 428 μ.χ. και την εξ άμβωνος ομιλία, περί της «Χριστοτοκίας»της Παναγίας από τον πρεσβύτερο Αναστάσιο, υποστήριζε πως «Θεοτόκον την Μαρία καλείτω μηδεὶς Μαρία γάρ άνθρωπος ἦν, υπό ανθρώπου δε Θεού τεχθῆναι αδύνατον». Ο Νεστόριος μάλιστα ανέλαβε και τη θεολογική θεμελίωση του όρου Χριστοτόκος, υποστηρίζοντας πως η Μαρία γέννησε «ψιλόν άνθρωπον» σε μία προσπάθεια της αντικειμενικότητας του όρου, ο οποίος ήταν ήδη καθιερωμένος στην Αίγυπτο από τον Δ αιώνα. Ο Νεστόριος θεωρούσε, όπως ο όρος ήταν μη βιβλικός, ειδωλολατρικός, και πως δημιουργούσε «την παρθένον θεάν» 126. Ανέφερε επίσης πως η Παρθένος γέννησε «άνθρωπον Χριστόν συμπαρελθόντως αυτώ του Λόγου», ο οποίος απλώς «διήλθε» διά της Μαρίας, αλλά δεν «εγεννήθη», με αποτέλεσμα να την αποκαλεί είτε «θεοφόρο» είτε «θεοδόχο» 127. Γι αυτό το λόγο «απέρριπτε την αντίδοση των ιδιωμάτων των δύο φύσεων δεχόμενος απλή συνάφειαν» 128. Ο Νεστόριος με αυτά τα οποία υποστήριζε, έρχονταν σε σύγκρουση με την έτερη μεγάλη θεολογική σχολή, την Αλεξανδρινή, της οποίας προεξάρχων θεολόγος αναδείχτηκε ο Κύριλλος Αλεξανδρείας. Η σχολή αυτή υποστήριζε την περί «υποστατικής ενώσεως» των δύο φύσεων στον Ιησού Χριστό. Απέρριπτε επίσης πως η Παρθένος υποστήριζε πως : 125 Ματσούκας, Δογματική Θεολογία Β, Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία, Τόμος Α, Κ. Σκουτέρης, Ιστορία των Δογμάτων, Τόμος Β Αθήνα 1998, Καρμίρης, Τα Δογματικά, Τόμος Α,

72 «σάρκα, εμψυχωμένη ψυχή λογική ενώσας ο Λόγος καθ υπόστασιν, αφράστως τε και απερινοήτως γέγονεν άνθρωπος... ότι διάφορα μεναι προς ενότητα την αληθινήν συνεχθείσαι φύσεις... θεότητος τε και ανθρωπότητος διά της αφράστου και απορρήτου προς ενότητα συνδρομής» 129. Η ανταλλαγή επιστολών μεταξύ των πατριαρχών δε γεφύρωσε αυτή την θεολογική διαφορά, αντίθετα διεύρηνετο χάσμα, όταν ο Ιωάννης Πατριάρχης Αντιοχείας στήριξε τις απόψεις του Νεστόριου. Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας ενημέρωσε τη Ρώμη για την θεολογική αυτή διαφορά, όταν του ζητήθηκε. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, να συγκληθεί σύνοδος από τον πάπα Κελεστίνο το 430 μ.χ., η οποία κατέκρινε τις απόψεις του Νεστορίου και του Ιωάννη. Ο Νεστόριος υποστήριξε πως θα δέχονταν τον όρο «Θεοτόκος», αλλά περίμενε μια σαφή δογματική τοποθέτηση. Όταν αυτή η δογματική τοποθέτηση επήλθε από τον Κύριλλο Αλεξανδρείας, αναθεματίστηκε ως Απολιναριστική και Μονοφυσιτίζουσα, αποδίδοντας όμως δοξασίες «ας ούτος δεν είχεν» 130. Από τα παραπάνω καταλαβαίνουμε πως ο όρος «Θεοτόκος» ήταν αποδεκτός για το Νεστόριο, μόνο στα πλαίσια της δικής του διδασκαλίας, και γι αυτό η δογματική διαφορά παρέμενε, με αποτέλεσμα την ανάγκη συγκλήσεως Οικουμενικής Συνόδου, ώστε να επιλυθεί το μεγάλο αυτό δογματικό ζήτημα. Γι αυτό το λόγο συγκλήθηκε η Γ Οικουμενική Σύνοδος. Η αιρετική διδασκαλία του Απολλιναρίου είχε πρόδρομο τον Άρειο, ο οποίος δεν θεωρούσε μόνο ως κτίσμα τον Λόγο, αλλά ισχυριζόταν ότι ο Λόγος συγχρόνως προσέλαβε άψυχο σώμα. Ο Απολλινάριος ακολουθώντας τον Άρειο, ως προς την χριστολογική αίρεση, δέχεται ότι το σώμα που προσέλαβε ο Λόγος ήταν χωρίς νου. Ο Λόγος προσέλαβε σώμα χωρίς λογική ψυχή. Αυτό το υποστηρίζει ο Απολλινάριος, 129 Σύνοδος της Εφέσου, Σύνοδοι. 130 Καρμίρης, Τα Δογματικά, Τόμος Α,

73 ακολουθώντας την τριμερή διαίρεση της ψυχής κατά τον Πλάτωνα, σε λογικό, θυμικό και επιθυμητικό ή, σε λογική και άλογη ψυχή. Ο Απολινάριος, αν και δεν διαχώριζε τον όρο φύση και τον όρο πρόσωπο, δέχονταν πως οι δύο φύσεις είναι και δύο πρόσωπα ταυτόχρονα, οπότε ο Χριστός δεν θα μπορούσε να έχει δύο πρόσωπα. Υποστήριζε ακόμη ότι δύο τέλεια δεν μπορούν να γίνουν ένα, και επομένως έπρεπε να θυσιαστεί η τελειότητα της ανθρώπινης φύσης. Ο Απολλινάριος θεωρείται πρόδρομος του μονοφυσιτισμού. Αυτό αποδεικνύεται από την θεωρία την οποία υποστηρίζει και σύμφωνα με αυτή ο άνθρωπος μυστικά αλλά και πνευματικά καλείται να ενωθεί με τον Λόγο και όχι με τον Θεάνθρωπο, ως τέλειο Θεό και τέλειο άνθρωπο 131. Ο Ευτυχής εισάγει τον μονοφυσιτισμό. Σύμφωνα με τον Ευτυχή η ένωση των δύο φύσεων είναι γεγονός και συντελείται με τέτοιο τρόπο, ώστε να ξεπερνάει την φυσική μίξη, αλλά και την ουσιαστική ένωση. Σύμφωνα με τον Ευτυχή η ανθρώπινη φύση σταματά να υπάρχει,απορροφιέται από τη θεία, και εξαφανίζεται. Πριν από την ένωση υπήρχαν δύο φύσεις, μετά την ένωση όμως υπάρχει μία φύση του Θεού Λόγου. Ο Ευτυχής αρνείται την Χριστολογία 132. Τις τρεις παραπάνω χριστολογικές αιρέσεις: του Νεστορίου, του Απολιναρίου και του Ευτυχή, αντιμετώπισε η Γ Οικουμενική Σύνοδος. Στις 19 Νοεμβρίου 430 μ.χ., ο βασιλιάς Θεοδόσιος μαζί με τον Ουλεντιανό εξέδωσε το διάταγμα συγκλήσεως Οικουμενικής Συνόδου στην Έφεσο. Την σύγκληση της συνόδου αυτής ζήτησαν οι μοναχοί της Κωνσταντινουπόλεως, αλλά και ο Νεστόριος ο οποίος το 430 μ.χ. είχε σκεφτεί για την σύγκληση της συνόδου. Αυτό φαίνεται από τις επιστολές του. Στις επιστολές του αυτές υπαινίσσεται την σύγκληση της Συνόδου. Πίστευε, ότι με την σύνοδο αυτή θα συνέτριβε τον Κύριλλο. Από μία 131 Ματσούκας, Δογματική Θεολογία Β, ο.π.,

74 επιστολή του Νεστορίου προς τον Ακάκιο Βεροίας φαίνεται καθαρά ότι ο Νεστόριος προκάλεσε την σύγκληση της Συνόδου 133. Τόπος συγκλήσεως της Συνόδου ήταν η μητρόπολη και η βασιλική της υπεραγίας Θεοτόκου, τα ερείπια της οποίας σώζονται μέχρι και σήμερα. Η Γ Οικουμενική Σύνοδος συγκλήθηκε από τις 22 Ιουνίου έως τις 30 Ιουλίου του 431 μ.χ. Παρόντες ήταν οι πατριάρχες Αλεξανδρείας Κύριλλος, Αντιοχείας Ιωάννης, Ιεροσολύμων Ιουβενάλιος. Πρόεδροι ήταν οι: Αλεξανδρείας Κύριλλος και Ιουβενάλιος μετέπειτα πατριάρχης Ιεροσολύμων 134. Στην Σύνοδο αυτή συμμετείχαν περίπου 200 από τους διασημότερους πατέρες της Εκκλησίας: οι Πατριάρχες Κύριλλος Αλεξανδρείας και Ιεροσολύμων Ιουβενάλιος ο Κορίνθου Περιγενής, ο Δυρραχίου Ευχάριος, ο Θηβών Ανύσιος, ο Ναυπάκτου Καλλικράτης, ο Μεγάρων Νικαίας, ο Περγάμου Φίλιππος, ο Τράλεων Ηρακλέων, ο Ανέων Μόδεστος, ο Φιλίππων Φλαυϊανός, ο Κολοφώνων Ευθάλιος, ο Σμύρνης Ιδδούας, ο Λαοδικείας Αριστούικος, ο Ιεραπόλεως Βενέαγος, ο Φιλαδελφείας Θεοφάνης, ο Θυατείρων Φώσκος, ο Μαγνησίας Ευσέβιος, ο Μαγνησίας επί Μαιάνδρου Δάφνος, ο Λυδίας από τις Σάρδεις και άλλοι 135. Από τα πρακτικά της Συνόδου βλέπουμε ότι στην Σύνοδο συμμετείχαν μαζί με τον Άγιο Κύριλλο 46 Επίσκοποι από την Εκκλησία της Αλεξανδρείας 136. Η Γ Οικουμενική Σύνοδος καταδίκασε τις τρεις χριστολογικές αιρέσεις: του Απολιναρίου, του Νεστορίου και του Ευτυχή Χ. Παπαδόπουλος, Ιστορία της Εκκλησίας Αλεξανδρείας, Αθήνα 1985, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες, Παπαδόπουλος, ο.π., Ματσούκας, Δογματική Θεολογία Β,

75 Καταδίκασε την διδασκαλία του Νεστορίου τον Πελαγιανισμό. Επικύρωσε ακόμη το αυτοκέφαλο της Εκκλησίας της Κύπρου. Εξέδωσε 8 κανόνες. Η σύνοδος αυτή αυτοεκλήθη οικουμενική 138. Το τέλος της Γ Οικουμενικής Συνόδου βρήκε την πλειοψηφία των επισκόπων και των μελών της εκκλησίας να αποφαίνονται κατά της Νεστοριανικής διδασκαλίας. Το πρόβλημα όμως μεταξύ των αντιφρονούντων μελών της εκκλησίας δεν είχε επιλυθεί, ούτε και είχε βρει οριστική λύση. Η Γ Οικουμενική Σύνοδος διαλύθηκε χωρίς να περατώσει το έργο της 139. Η διαφωνία μεταξύ της Αλεξανδρινής και της Αντιοχειανής Σχολής παρέμενε, αφού ούτε οι αντιοχειανοί μπορούσαν να δεχθούν τη διδασκαλία των αναθεματικών, ούτε όμως και οι Αλεξανδρινοί, μπορούσαν να αδιαφορήσουν στην αμφισβήτηση της θεολογίας τους. Το χάσμα αυτό ανέλαβε να το γεφυρώσει ο νέος Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως Μαξιμιανός. Ο Ιωάννης Αντιοχείας καταδίκασε τη Νεστοριανική χριστολογική διδασκαλία, ζητώντας αντιστοίχως την απάντηση του κειμένου αναθεματισμών του Κυρίλλου Αλεξανδρείας. Ο Κύριλλος, αφού αποδοκίμασε τις Απολιναριστικές και Μονοφυσιτικές απόψεις οι οποίες του αποδίδονταν, έδειξε διάθεση να δώσει εξηγήσεις για τις ασαφείς διατυπώσεις του κειμένου των δώδεκα αναθεματισμών 140. Έτσι ο Π. Εμέσης, ο οποίος ήταν εκ των μεσαζόντων προς επίλυση του ζητήματος, έφερε κείμενο ως ομολογία πίστεως, το οποίο κάλυπτε και τις δύο πλευρές. Το κείμενο αυτό ονομάστηκε «Ἐκθεση Πίστεως» (όρος) των Διαλλαγών, είναι μια σπουδαιότατη Έκθεση πίστεως, περί της υποστατικής φύσης του Ιησού Χριστού, αλλά και τη θέσπιση ενός 138 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Σύνοδος της Εφέσου, Σύνοδοι. 140 ο.π. 73

76 σπουδαίου Κανόνα, ο οποίος, απαγόρευε οποιαδήποτε προσθήκη στο Σύμβολο της Πίστεως της Α Οικουμενικής Συνόδου 141. Η Γ Οικουμενική Σύνοδος εκτός από το ότι αντιμετώπισε τον Νεστοριανισμό, αυτός ήταν άλλωστε και ο λόγος της συγκλήσεώς της, αντιμετώπισε και το ζήτημα του Πελαγιανισμού. Οι επίσκοποι έτσι καταδίκασαν τους οπαδούς του Πελαγίου και Κελεστίου, οι οποίοι υποστήριζαν πως ο άνθρωπος δύναται να σωθεί χωρίς τη συνέργεια της θείας χάριτος 142. Κάποιοι Πατέρες της εκκλησίας μάλιστα, όπως ο Ιωάννης Κασσιανός, ο οποίος ήταν μαθητής του Ιωάννη Χρυσοστόμου, διέδιδαν συγγένεια της αιρέσεως του Νεστοριανισμού με τον Πελαγιανισμό. Την άποψη αυτή ενστερνιζόταν και ο Κύριλλος Αλεξανδρείας 143. Ο Πελαγιανισμός άλλωστε είχε καταδικαστεί από τοπικές συνόδους οι οποίες έγιναν στην Καρχηδόνα το 433 μ.χ. και το 438 μ.χ.. Η Γ Οικουμενική Σύνοδος αποτέλεσε απλώς επικύρωση των προηγουμένων αυτών συνόδων 144. Η Γ Οικουμενική Σύνοδος, επωνομαζόμενη και «Πρώτη Σύνοδος της Εφέσου», υπήρξε «χωρίς αμφιβολία σταθμός στην ιστορία της Ορθόδοξης Θεολογίας», αφού «όχι απλώς καταδίκασε δύο γνωστούς της εποχής αιρετικούς, αλλά κυρίως διότι με τη διδασκαλία της δόθηκε απάντηση σε ένα ερώτημα το οποίο είχε τεθεί μερικές δεκαετίες πριν, ενώ απετέλεσε την απαντηση στο ερώτημα και την αραγή βάση πάνω στην οποία η Εκκλησία θεμελίωσε την Χριστολογία και τη Σωτηριολογία της Σύνοδος της Εφέσου, Σύνοδοι. 142 ο.π. Αναλυτικά το κείμενο των διαλλαγών βλ. Καρμίρης, Τα Δογματικά, Τόμος Α, Καρμίρης, Τα Δογματικά, Τόμος Α, Ι. Καλογήρου, Ιστορία των Δογμάτων, Θεσσαλονίκη 1969, Τόμος Α, Σκουτέρης, Ιστορία Δογμάτων,

77 Στην Έφεσο, συγκλήθηκε και μία άλλη σύνοδος εκτός από την Γ Οικουμενική. Η ληστρική Σύνοδος (concilum latrociniun). H Σύνοδος αυτή έγινε στην Έφεσο από τις 8 έως τις 22 Αυγούστου του 449 μ.χ Την Σύνοδο αυτή συγκάλεσε ο Θεοδόσιος Β στις 30 Μαρτίου 449 μ.χ., για να αθωώσει τον Ευτυχή ο οποίος, ήταν αρχιμανδρίτης μίας μονής της Κωνσταντινουπόλεως, και ο οποίος είχε καταδικαστεί το 448 μ.χ. από την ενδημούσα σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως, η οποία συνήλθε το Νοέμβριο του 448 μ.χ. Πρόεδρος ήταν, ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φλαβιανός 147. Ακόμη ο αυτοκράτορας, ήταν δυσαρεστημένος, γιατί ο πατριάρχης αρνήθηκε να χειροτονήσει διακόνισσα την αυτοκράτειρα Πουλχερία η οποία ήθελε να ακολουθήσει τον μοναχικό βίο. Η ληστρική σύνοδος συγκλήθηκε υπό την προεδρία του Διοσκόρου Αλεξανδρείας και καταδίκασε τον Φλαβιανό 148. Ακόμη η ληστρική Σύνοδος έγινε γιατί ο Διόσκορος περιφρονώντας την απόφαση της Ενδημούσας Συνόδου, αναγνώρισε τον Ευτυχή στο ιερατικό αξίωμα. Ο Φλαβιανός επίσης θεωρούνταν ότι υποστήριζε τον Νεστόριο. Ακόμη υποστηρίζονταν ότι τα πρακτικά της Ενδημούσας Συνόδου ήταν παραποιημένα. Ο βασιλιάς πείστηκε από τις εισηγήσεις των υποστηρικτών του Ευτυχή και του Διοσκόρου Πάπα Αλεξανδρείας και γι αυτό τον λόγο συγκάλεσε την ληστρική σύνοδο για την εξάλειψη των τελευταίων υπολειμμάτων του Νεστοριανισμού. Ο βασιλιάς αναγκάστηκε να συγκαλέσει αυτή την σύνοδο λόγω της επιμονής του Φλαβιανού να καταδικάσει τον αρχιμανδρίτη Ευτυχή M. Jugie, «Ληστρική Σύνοδος», ΘΗΕ 8 (1966), ο.π. 148 Μεχτίδης, Έφεσος, Παπαδόπουλος, Ιστορία της Εκκλησίας Αλεξανδρείας,

78 Η ληστρική Σύνοδος έγινε στο ναό της Θεοτόκου, όπως και η Γ Οικουμενική Σύνοδος. Ο Ευτυχής υπέβαλε έκθεση πίστεως στην οποία ομολογεί την μία φύση του Θεού Λόγου μετά την ένωση 150. Στην Σύνοδο αυτή η Ορθοδοξία θριάμβευσε κατά του Νεστοριανισμού. Ο βασιλιάς Θεοδόσιος, επικύρωσε τις αποφάσεις της Συνόδου. Η ληστρική σύνοδος διέταξε την εξορία του Φλαβιανού, του Δόμνου, του Ευσεβίου και του Θεοδωρήτου. Στην θέση του Φλαβιανού εκλέχτηκε και χειροτονήθηκε Επίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως ο Ανατολίος. Ο Φλαβιανός, ο Ευσέβιος και ο Θεοδώρητος, διαμαρτυρήθηκαν προς τον Επίσκοπο Ρώμης Λέοντα Α, ζήτησαν την σύγκληση νέας Οικουμενικής Συνόδου. Αλλά ο Φλαβιανός μετά από μικρό χρονικό διάστημα πέθανε 151. Η Σύνοδος αυτή ονομάζεται ληστρική, γιατί υπήρξε γενική εξέγερση κατά της συνόδου αυτής. Έτσι επικράτησε να καλείται ληστρική 152. Κατά τη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων επίσης, και συγκεκριμένα τον έκτο αιώνα επί του Ιουστινιανού Α, ο Ιωάννης επίσκοπος Εφέσου, στάλθηκε σε ιεραποστολή στις επαρχίες της Εφέσου και στο εσωτερικό: στην Καρία, την Φρυγία και την Λυδία με σκοπό να εκχριστιανίσει τους ακόμη υπάρχοντες ειδωλολάτρες στις περιοχές αυτές. Κέντρο του εκχριστιανισμού ήταν τα τέσσερα μοναστήρια στο χωριό Δεριρά 153. Η πόλη της Εφέσου δέχτηκε τις επιδρομές των Περσών το 616 μ.χ. Το 654 μ.χ. δέχεται τις επιδρομές και των Αράβων υπό τον Maawija, μετά την ανεπιτυχή τους προσπάθεια, να πολιορκήσουν την 150 Παπαδόπουλος, Ιστορία της Εκκλησίας Αλεξανδρείας, ο.π., ο.π. 153 Μεχτίδης, Έφεσος,

79 Κωνσταντινούπολη. Το 716 με 717 μ.χ., δέχεται πάλι τις επιδρομές των Αράβων υπό του Maslama αυτή την φορά 154. Οι επιδρομές αυτές ανάγκασαν τους Εφεσίους να περιτειχίσουν ένα μέρος της ελληνιστικής πόλης και να δημιουργήσουν έναν καινούργιο οικισμό σε ασφαλέστερο λόφο, εκεί όπου βρίσκονταν η βασιλική του Ευαγγελιστή Ιωάννη. Στις βυζαντινές πηγές ο λόφος αυτός αναφέρεται ως Άγιος Θεολόγος ή Θεολόγος, ή Κάστρο, η Ιωάννης, Κλίβατον ή Λίβατον, όρος Χειλέων και στις δυτικές «Altoluogo», Altelot (από το altus locus), το οποίο σημαίνει ψηλός τόπος 155. Ο λόφος οχυρώθηκε με ισχυρό τείχος με είκοσι πύργους και η πρόσβαση σε αυτόν γίνονταν από τέσσερις πύλες. Μία από αυτές τις πύλες ονομάστηκε «πύλη του διωγμού», λόγω των αναγλύφων 156. Διάφορες περιγραφές έγιναν από πολλούς περιηγητές για αυτά τα ανάγλυφα. Οι περιηγητές αναζητούσαν την ερμηνεία των σκηνών. Σύμφωνα με τη περιγραφή του Spon, τα ανάγλυφα αυτά παριστούν τον Έκτορα συρόμενο από τον Αχιλλέα. Ο Le Brun σε αυτά τα ανάγλυφα βλέπει την ιστορία του Ρωμαίου Μάρκου Κούρτιου, ενώ ο Pitton de Tournefurt βλέπει τη γιορτή του Βάκχου. Ο Chandler πάλι βλέπει το θάνατο του Πατρόκλου ή τα μαρτύρια των πρώτων χριστιανών 157. Σύμφωνα με τον Γεώργιο Λαμπάκη η πύλη αρχικά ονομάζονταν «πύλη του διωγμού των Αράβων», για να θυμίζει την νίκη του Κωνσταντίνου ΣΤ το 795 μ.χ. κατά των Αράβων. Η πύλη αρχικά αποτελούσε πύλη αψίδα θριάμβου, όπως η Χρυσή Πύλη της Κωνσταντινουπόλεως Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π ο.π ο.π. 158 Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες,

80 Η Έφεσος παρά τις επιδρομές των Περσών και των Αράβων παρέμεινε σημαντικό εμπορικό κέντρο της Μικράς Ασίας. Αυτό συνέβη λόγω του λιμανιού της και λόγω της εμποροπανήγυρης της. Ακόμη, επί Κωνσταντίνου ΣΤ πλήρωνε 100 λίβρες χρυσού ως ετήσιο φόρο. Στην αγορά της πόλεως συγκεντρώνονταν διάφοροι έμποροι, Δυτικοί, Γεωργιανοί αλλά και Ρώσοι. Μέχρι και τον 11 ο αιώνα οι Ενετοί είχαν φορολογική ατέλεια για τις συναλλαγές τους. Σύμφωνα με τον Ιμπν Χουρατανμπίχ αυτή την περίοδο ή λίγο παλαιότερα μαρτυρούνται επίσης έμποροι οι οποίοι ήταν μουσουλμάνοι. Μαρτυρείται επίσης και η ύπαρξη τζαμιού στην πόλη της Εφέσου, σύμφωνα πάντα με τον Ιμπν Χουρατανμπίχ 159. Κατά τους βυζαντινούς χρόνους επίσης η πόλη της Εφέσου δέχτηκε τις επιδρομές των Παυλικιανών από το 867 έως το 870 μ.χ. Αρχηγός τους ήταν ο Χρυσοχέρης ο οποίος ήταν διάδοχος του Καρβέα. Η Έφεσος υπέστη επιδρομή των Σελτζούκων Τούρκων τον ΙΒ αιώνα. Συγκεκριμένα παρέμεινε στην κατοχή των Σελτζούκων Τούρκων από το 1090 μ.χ. έως και το 1096 μ.χ. 160 Το 1206 μ.χ. ο Θεόδωρος Λάσκαρις ανακατάλαβε την πόλη της Εφέσου. Μετά το 1206 μ.χ. η μητρόπολη Εφέσου σαν πόλη η οποία ανήκε στο Δεσποτάτο της Νίκαιας, αναδείχτηκε σε πνευματικό κέντρο με τον Νικηφόρο Βλεμμύδη. Ο Νικηφόρος Βλεμμύδης ίδρυσε μοναστήρι στην Έφεσο 161. Ο Βλεμμύδης (ή Βλεμμίδης) γεννήθηκε το 1197μ.Χ. και πέθανε στην Έφεσο ίσως το 1269 μ.χ. Η σταδιοδρομία του στην Εκκλησία ξεκίνησε με προτροπή του Πατριάρχη Γερμανού, ο οποίος τον διόρισε «αναγνώστη» και «λογοθέτη». Κατά το έτος 1237 μ.χ. έγινε ηγούμενος της μονής του 159 Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π., ο.π.,

81 Γρηγορίου Θαυματουργού στην Έφεσο. Το 1241 μ.χ., ίδρυσε νέο μοναστήρι,το οποίο έγινε μετόχι του όρους Γαλήσιου το 1273 μ.χ. Ο Γεώργιος Ακροπολίτης και ο Θεόδωρος Β Λάσκαρις, υπήρξαν μαθητές του Νικηφόρου Βλεμύδη 162. Αργότερα, στα τέλη του 13 ου αιώνα, η Έφεσος δέχτηκε νέα επιδρομή των Τούρκων. Οι επιδρομές αυτές των Τούρκων αποκρούστηκαν από τους μισθοφόρους της Καταλανικής Εταιρείας. Η επιδρομή αυτή των Τούρκων στην Έφεσο επιτάχυνε την πτώση και την κατάρρευση του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου 163. Ο μητροπολίτης της εκκλησίας της Εφέσου είχε τον τίτλο «υπερτίμου και εξάρχου πάσης Ασίας». Μετά τις επιδρομές των Σελτζούκων Τούρκων ο χαρακτηρισμός αυτός δεν ανταποκρίνονταν στην κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει η εκκλησία της Εφέσου λόγω των επιδρομών των οποίων δέχτηκε. Αναπτύχθηκε όμως από την δυναστεία των Αιδίνογλου. Ο ηγεμόνας τους Ισά ο Α οικοδόμησε το 1357 δυτικά του ναού του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου τέμενος με υλικό το οποίο προερχόταν από τον ναό. Το γεγονός αυτό συντέλεσε στην ερήμωση του ναού του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου 164. Δυτικά της πόλεως της Εφέσου αναπτύχτηκε η πόλη Φύγελλα σε σημαντικό λιμάνι, το οποίο αντικατέστησε το λιμάνι της Εφέσου. Από τον Willivalus γίνεται η πρώτη αναφορά σε αυτή την πόλη. Περιγράφει την πόλη ως «villa magna» και οχυρώθηκε πριν το 823 μ.χ Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π. 164 ο.π. 165 ο.π. 79

82 ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ 80

83 Ε ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Η περίοδος αυτή των νεoτέρων χρόνων της μητροπόλεως Εφέσου χαρακτηρίζεται από μία μεγάλη τομή. Η τομή αυτή έχει να κάνει με την κατάρρευση της Βυζαντινής κυριαρχίας στην Μικρά Ασία και με την επικράτηση της οθωμανικής κυριαρχίας. Η καταστροφικού χαρακτήρα κατάρρευση της βυζαντινής κυριαρχίας στη δυτική Μικρά Ασία και η επιβολή της εξουσίας των Οθωμανών εμίρηδων κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 13 ου και τις αρχές του 14 ου αιώνα συνοδεύτηκε από μεγάλης κλίμακας φθορά του ελληνορθόδοξου και γενικότερα του χριστιανικού στοιχείου της περιοχής 166. Στις αρχές του 14 ου αιώνα (συγκεκριμένα τον Οκτώβριο του 1304) η Έφεσος καταλήφθηκε από τον εμίρη Σασά, ο πληθυσμός εξοντώθηκε, η πόλη εκτοπίστηκε και ο τελευταίος δούκας του θέματος Θρακησίων κατέφυγε στη Σμύρνη, όπως μαρτυρεί ο Μιχαήλ Λουδούδης 167. Κατά την κατάληψη της Εφέσου οι κατακτητές πούλησαν στον Ticino Zaccaria της Φώκαιας με αντάλλαγμα σιτάρι πολύτιμα αντικείμενα από τη βασιλική του Ιωάννη: τεμάχιο του Τίμιου Σταυρού που είχε πάρει ο ίδιος ο Άγιος Ιωάννης από εκεί που ακούμπησε το κεφάλι του ο Χριστός, και το οποίο βρισκόταν σε θήκη (χρυσή με πολύτιμους λίθους), που φορούσε ο Άγιος Ιωάννης στο λαιμό του με χρυσή αλυσίδα, κομμάτι υφάσματος που έφτιαξε η Μαρία και το έδωσε στον Άγιο Ιωάννη και το βιβλίο της Αποκαλύψεως γραμμένο με χρυσά γράμματα από τον Άγιο Ιωάννη 168. Μετά το τέλος του Σασά το 1307, την περιοχή κατέλαβαν ο Mehemed Ayidinoglou με τους αδελφούς του Osman, Karaman, Hasan και 166 Κ. Μουστάκας, «Εφέσου Μητρόπολις», ΕΜΕ/Μικρά Ασία, www. ehw.gr, Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π. 81

84 Hamsa ιδρύοντας το εμιράτο του Αϊδινίου. Περίπου το 1340 διορίστηκε από τον Mehemed διοικητής της Εφέσου (Ayasoluk Theologo) και της Νύσσας (Sultanhisar) ο γιος του Djelal ed din Khizir 169. Το εμιράτο του Αϊδινίου πήρε το όνομα του ιδρυτή του και αναπτύχθηκε στην περιοχή γύρω από τον ποταμό Καΰστρο και την Έφεσο. Λιμάνια του ήταν η ίδια η Έφεσος και η Σμύρνη και πρωτεύουσα το Πυργίον (Birgi). H μεγαλύτερη ακμή του εμιράτου ήταν επί του εμίρη Umur Beg 170. Γνωρίζουμε λοιπόν τον εμίρη Isa bey έως και τη δεκαετία του 1380, τις συνθήκες συμμαχίας (1337, 1353, ), τους Βενετούς πρέσβεις (no Doria 1352, Francesco da Fermo 1353, Giovanni Moro 1358, Nicolo Morosini 1359, Marino Longo 1385) 171. Οι πληροφορίες που έχουμε για την ευρύτερη περιοχή της Εφέσου κατά τον 14ο αιώνα προέρχονται κυρίως από τα Βενετικά αρχεία. Σε αυτά η Έφεσος μαρτυρείται ως Theologo, Sanctus Theologus, Altoloco, Altoluogho, Atologo, Hatelogo. Ακόμη μαρτυρούνται πρέσβεις από την Κύπρο, τη Ρόδο και τη Γένοβα. Το λιμάνι της Εφέσου υπήρξε αυτή την περίοδο «διεθνές» λιμάνι, όπου δραστηριοποιούνταν έμποροι από τη Φλωρεντία, τη Βαρκελώνη, τη Μεσσήνη και την Ancona. Από την Έφεσο εξάγονταν δούλοι, δημητριακά, στυπτήρια της Κιουτάχειας και εισάγονταν κρασί, σαπούνι και υφάσματα από την Ιρλανδία, τη Φλωρεντία, την Τουλούζη, τη Narbonne και το Perpingan 172. Για την περίοδο αυτή της κυριαρχίας στην Έφεσο του Umur Beg (αλλιώς Ουμούρ μπέης) και για την τραγική κατάσταση που βίωναν οι εναπομείναντες χριστιανοί της περιοχής, ιδιαίτερα πολύτιμη είναι η μαρτυρία του μητροπολίτη Εφέσου Ματθαίου, μία από τις ελάχιστες 169 Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π., Περισσότερα για τον Umur Beg βλ. Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π., ο.π. 82

85 επιτόπιες εκθέσεις μητροπολιτών. Η μητρόπολη της Εφέσου «χήρευε» από το 1315 έως το 1329 ως αποτέλεσμα της κατάκτησης και πιθανόν ήδη από το 1304 να μην υπήρχε μητροπολίτης στην πόλη. Ο Ματθαίος αναφέρεται ως μητροπολίτης Εφέσου το 1329, αλλά κατάφερε να φτάσει στην πόλη μόλις το 1339 ή 1340, μόνο αφού δωροδόκησε τον Umur Beg. Σε ακρόαση από τον διοικητή της Εφέσου Χιδίρ μπέη (αδελφό του Umur Beg) ζήτησε να του επιστραφεί η εκκλησία, το σπίτι και η περιουσία της μητρόπολης. Τελικά κατάφερε να του παραχωρηθεί ένα παρεκκλήσι και ένα μικρό σπίτι. Οι επιστολές του Ματθαίου περιγράφουν την κατάσταση που αντιμετώπισε: «...έδιωξε μια γριά από το σπίτι της και έβαλε εκεί τον έξαρχο της Ασίας... πρόσθεσε μάλιστα σε αυτή τη μεγάλη ευεργεσία και ένα ελάχιστο κομμάτι γης για καλλιέργεια», «αυτή είναι λοιπόν η κατάσταση μας και ο τρόπος με τον οποίο χαιρόμαστε την ωραία αυτή μητρόπολη. Αυτό όμως που με θλίβει περισσότερο από όλα τα κακά είναι να κατοικώ κοντά στη μεγάλη εκκλησία και να βλέπω καθημερινά τους Κορύβαντες να πηδούν στην οροφή της και να ξεφωνίζουν τα λόγια της θρησκείας τους... Σε όποια από τις εκκλησίες πάμε είμαστε παραπεταμένοι, σαν ιεράρχες χωρίς πόλεις και χωρίς μητροπόλεις», «...οπλισμένοι με πέτρες έρχονται το βράδυ και πετούνε πέτρες στη στέγη μας προσπαθώντας να χτυπήσουν το κρεβάτι όπου κοιμούμαι...». Ο Ματθαίος και οι έξι ιερείς που υπήρχαν, είχαν ως ποίμνιο χιλιάδες δούλους, ανάμεσα στους οποίους ιερείς και μοναχούς 173. Από τα οθωμανικά κατάστιχα του 15 ου και του 16 ου αιώνα πληροφορούμαστε για τις συνέπειες αυτής της αλλαγής. Τα πληθυσμιακά δεδομένα της περιοχής αποκαλύπτουν την εξαιρετικά ισχνή παρουσία του χριστιανικού στοιχείου στις επαρχίες των δυτικών μικρασιατικών παραλίων Μεχτίδης, Έφεσος, Μουστάκας, Εφέσου Μητρόπολις, www. ehw.gr. 83

86 Η μετάβαση αυτή χαρακτηρίστηκε από μεγάλες εξελίξεις και δραματικά χαρακτηριστικά για το ελληνορθόδοξο στοιχείο της περιοχής και τους θεσμούς του. Το αποτέλεσμα ήταν η ταχεία και ολοκληρωτική αλλαγή της εθνοθρησκευτικής εικόνας της περιοχής. Μετά την βίαιη μουσουλμανική κατάκτηση των επαρχιών της Μικράς Ασίας οι εκκλησιαστικές αρχές της περιοχής απενεργοποιήθηκαν 175. Εάν κάποιες από τις εκκλησιαστικές αρχές ενεργοποιούνταν και πάλι, αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα τη σταθεροποίηση της πολιτικής κατάστασης. Ακόμη οι εναπομείναντες χριστιανοί θα αντιμετωπίζονταν ως ζίμμηδες από τους νέους μουσουλμάνους κυριάρχους, πριν ακόμη οι περιοχές αυτές ενταχθούν στην οθωμανική επικράτεια 176. Οι εκκλησιαστικές αρχές ήταν ακόμη δύσκολο να αναπτυχθούν λόγω της στάσης των μουσουλμάνων κυριάρχων, οι οποίοι διέβλεπαν τη δυνατότητα οικονομικού οφέλους στο δικαίωμα εκκλησιαστικής οργάνωσης των χριστιανών υπηκόων τους. Έτσι επέτρεψαν την οργάνωση των εκκλησιαστικών φορέων και την άσκηση των θρησκευτικών τους δραστηριοτήτων κατόπιν χρηματικών ανταλλαγμάτων 177. Τα πεσκέσια αυτά από δω και στο εξής θα διέπουν τις σχέσεις της Ορθόδοξης Εκκλησίας με το Οθωμανικό κράτος έως την εποχή των μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ 178. Παρόλα αυτά τα μέτρα οι περισσότερες από τις εκκλησιαστικές επαρχίες οι οποίες είχαν υπάρξει σε αυτά τα εδάφη, δεν ενεργοποιούνται ξανά. Το χριστιανικό στοιχείο το οποίο μειώθηκε δραματικά από πληθυσμιακής απόψεως, και η οικονομική εξασθένηση την οποία αντιμετώπιζε δεν επαρκούσε για την στήριξη των εκκλησιαστικών αρχών. 175 Μουστάκας, Εφέσου Μητρόπολις, ο.π. 177 ο.π. 178 ο.π. 84

87 Μοναδική εξαίρεση αποτελούσαν μερικές μόνο μητροπόλεις στις παραδοσιακές έδρες των οποίων είχε διατηρηθεί χριστιανικός πληθυσμός 179. Ενδεικτική είναι η εικόνα την οποία μας παρουσιάζουν τα μπεράτια του 1483 και του 1525: Οι μόνες μητροπόλεις της δυτικής Μικράς Ασίας οι οποίες διατηρούνταν ενεργές εκείνη την περίοδο ήταν: η μητρόπολη Εφέσου, η Σμύρνης, η Μιλήτου, ίσως η Σταυρουπόλεως Καρίας, η Φιλαδελφείας και η Λαοδικείας. Μόνο η μητρόπολη Εφέσου από τις παραπάνω μητροπόλεις, λόγω ότι είχε μεγαλύτερο κύρος στο παρελθόν (ήταν δεύτερη στην ιεραρχική «τάξη» μεταξύ των επαρχιών του Οικουμενικού Πατριαρχείου), επέκτεινε την αρμοδιότητα της στον χώρο όλων των παλαιών μητροπόλεων που είχαν εκλείψει. Η αρμοδιότητα της μητροπόλεως Εφέσου επεκτείνονταν από τις ακτές της Αιολίδας απέναντι από τη Λέσβο έως και τις εκβολές του Μαιάνδρου. Βλέπουμε λοιπόν ότι η μητρόπολη Εφέσου είχε μεγάλη αρμοδιότητα σε σχέση με την αρμοδιότητα της μητροπόλεως Σμύρνης, η οποία, αν και πρωτεύουσα της Ιωνίας, η αρμοδιότητα της περιοριζόταν μόνο μέσα στην πόλη της Σμύρνης 180. Οι σχέσεις της δυναστείας Αϊδίνογλου (Aydinogullari στα τούρκικα) με τους Οθωμανούς ήταν αρχικά φιλικές. Όμως ο Βαγιαζίτ Αʹ, ο αποκαλούμενος «Κεραυνός», στράφηκε σε αυτή την περιοχή της Μικράς Ασίας και με χειμερινή εκστρατεία το κατέλαβε το εμιράτο του Αϊδινίου, αφήνοντας τον Isa bey να παραμείνει στο Ayasoluk και να διατηρήσει τον έλεγχο των βακουφιών (vakif). O Βαγιαζίτ κράτησε όμως τα προνόμια της νομισματοκοπίας και της αναφοράς του ονόματός του στο κήρυγμα της Παρασκευής. Το 1402 μετά την νίκη του στη μάχη της Άγκυρας ο Ταμερλάνος (Timur Lenk) έφτασε έως τα παράλια του Αιγαίου 179 Μουστάκας, Εφέσου Μητρόπολις, ο.π. 85

88 και σε διάστημα ενός μόλις μήνα κατέλαβε όλα τα κάστρα και τις πόλεις της περιοχής, έχοντας το Ayasoluk ως βάση. Ο Ταμερλάνος παραχώρησε την περιοχή του Αϊδινίου και του Ayasoluk στους γιους του Isa bey Musa και Umur Bʹ προκαλώντας τις διαμάχες με τους αδελφούς τους Cuneyd και Hasan Aga, οι οποίοι τελικά κατάφεραν να καταλάβουν τη Σμύρνη (ο Cuneyd) και το Ayasoluk (ο Hasan Aga). O Cuneyd ήταν ο τελευταίος ανεξάρτητος από τους Οθωμανούς κυρίαρχος της περιοχής. Το 1426 o Murat Β τερμάτισε την περίοδο της δυναστείας των Αϊδίνογλου και ενσωμάτωσε το εμιράτο. Κατά τον 15 ο αιώνα το Ayasoluk ήταν χωρισμένο σε 16 συνοικίες Μουσουλμάνων και Χριστιανών. Οι μαρτυρίες των δυτικών περιηγητών μαρτυρούν την αρμονική σαυμβίωση των δυο κοινοτήτων, τη σταδιακή παρακμή του Ayasoluk και την άνοδο του παραλιακού Kusadasi μετά τον 16 ο αιώνα 181. Το τζαμί αυτό αναφέρεται από τον Π. Κοντογιάννη ως Σελίκ τζαμί. Η ονομασία αυτή προέρχεται από τον Γ. Λαμπάκη 182. Κατά την διάρκεια του 16 ου αιώνα, σίγουρα μετά το 1525, όταν οι μητροπόλεις Μιλήτου και Σταυρουπόλεως έπαψαν να υφίστανται, οι αρμοδιότητες τους περιήλθαν στη μητρόπολη Εφέσου. Έτσι η μητρόπολη Εφέσου επεκτάθηκε και στην Καρία. Αργότερα, όταν η μητρόπολη Φιλαδέλφειας έπαψε να έχει μητροπολίτη και ο τίτλος της αποδόθηκε στον αρχιερέα της ορθόδοξης κοινότητας της Βενετίας, η επαρχία Φιλαδελφείας υποβιβάστηκε σε πατριαρχική εξαρχία. Κατά καιρούς η μητρόπολη Φιλαδελφείας, εκχωρούνταν στη μητρόπολη Εφέσου (όπως το 1665). Έτσι η μητρόπολη Εφέσου απέκτησε περαιτέρω αύξηση του χώρου αρμοδιότητας της Μεχτίδης, Έφεσος, Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες, Μουστάκας, Έφεσος, 86

89 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΠΙΣΚΟΠΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ 87

90 ΕΠΙΣΚΟΠΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ 184 Τιμόθεος, μαθητής του αποστόλου Παύλου Ιωάννης Αʹ, ονομασθείς υπό του αποστόλου Ιωάννου, Ονήσιμος, , Ιγνατίου επιστολή προς Εφεσίους Δημάς Μαγνήσιος, 116(;) Πολυκράτης, 190/ , έρις περί του Πάσχα μετά του Βίκτωρος πάπα Ρώμης Απολλώνιος, αντιμοντανιστής, ; 203 Ισάκ, αρχιθύτης (;) Θεόδοτος (250) Ανανίας, Γʹ αιών Σολομών, Γʹ αιών Μη(ο)νόφαντος, 325/340, Αʹ Οικουμενική σύνοδος, Νίκαια, 325 Μητροφάνης (;) Αγάπιος, Αβράμιος, Αʹ, Ευήθιος, , Βʹ Οικουμενική σύνοδος, ΚΠολις, 381 Μυρτίνος και Αγαπητός Μακάριος, 391 Αντωνίνος, , θάν. Ηρακλείδης, , επί Ιωάννου του Χρυσοστόμου (403) Κότινος, 403, υπό του Θεοφίλου πατριάρχου Αλεξανδρείας, Μαρίνος, 408 Μέμνων, 431, Γʹ Οικουμενική σύνοδος, Έφεσος, 431 Βασίλειος Αʹ, , από τον Πρόκλον ΚΠόλεως ( ) 184 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, βλ. και Ν.Β. Τωμαδάκης, «Μητροπολιτικά Εφέσου», Εκκλησιαστικός Φάρος, Τόμος Ξ (1978), , όπου και εκεί παρατίθεται Επισκοπικός Κατάλογος της Μητροπόλεως Εφέσου. 88

91 Βασσιανός, /451, δικάζεται από την Δʹ Οικουμενικήν σύνοδον, Χαλκηδών, 451 Στέφανος, Λαμβάνει μέρος εις την Ληστρικήν σύνοδον (Έφεσος 449) και εις την Χαλκηδόνα, 451 Ιωάννης Βʹ, , μετά την σύνοδον της Χαλκηδόνος. Αυτοκράτωρ Λέων Αʹ Παύλος, το αʹ) 459, το βʹ) (Ιωάννης αιρετικός) Αιθέριος, 531, άγιος: εορτή 7 Μαρτίου (Θεοσέβιος, 518, μονοφυσίτης) Υπάτιος Α, 532, (;) Προκόπιος Ιουλιανιστής, υπό του Ιουστινιανού Αʹ του μεγάλου ( ) Ανδρέας, Εʹ Οικουμενική σύνοδος, ΚΠολις, 553 Θεοσέβιος, (;) μονοφυσίτης Ιωάννης Γʹ, (;) Αβράμιος Βʹ, , ιδρυτής της μονής Ακοίμητων Ρουφίνος, 597 Θεόδωρος Αʹ, 680/681, ΣΤʹ Οικουμενική σύνοδος, ΚΠολις, 680/681 Στέφανος Βʹ, , Πενθέκτη Οικουμενική σύνοδος, ΚΠολις, 692 Υπάτιος (Βʹ), θάν. από τον Λέοντα Γʹ τον Ίσαυρον, άγιος, εορτή 20 Σεπτεμβρίου Θεοδόσιος, εικονομάχος, σύνοδος της Ιέρειας Αναθεματίζεται: Ζʹ Οικουμενική σύνοδος, Νίκαια, 787, Ιωάννης Δʹ, 787, Ζʹ Οικουμενική σύνοδος, Νίκαια, 787 Θεόφιλος, αλληλογραφεί με τον Θεόδωρον τον Στουδίτην, 816 Μάρκος Αʹ, πρέσβυς προς τον Λουδοβίκον τον Ευσεβή της Δύσεως, 833 Θεόδωρος Βʹ, Ηʹ Θʹ αιώνες Βασίλειος Βʹ, μέλος συνόδου το 869 Γρηγόριος, μέλος συνόδου το 879. Σύνοδος Φωτιανή Στέφανος Γʹ, 945, θάν. 89

92 Θεόδωρος Γʹ, 1019 Κυριάκος, υπογράφει κατά τα έτη 1027, Θεόδωρος Δʹ, περί το 1050, υπό τον Ρωμανόν Αργυρόν Νικηφόρος Σύγκελλος, μέλος συνόδου 9 Νοεμβρίου 1071 (;) Θεόδωρος (Εʹ), Απρίλιος 1066 Θεόδωρος ΣΤʹ, 6 Νοεμβρίου 1073 Ευθύμιος, διάδοχος Θεοδώρου (Δʹ) ΣΤʹ Μιχαήλ Δούκας, 1078 Νικηφόρος Αʹ Ιωάννης Εʹ, Νεόφυτος Αʹ, Λεόντιος, ʹΟκτώβριος 1143 Ιωάννης ΣΤʹ Κολπότης, 1144/1147 Κωνσταντίνος Αʹ, κατά την πατριαρχείαν του Λουκά Χρυσοβέργη, Νικόλαος Αʹ, Πρόεδρος συνόδου διοικήσεως Ασίας, Ιούλιος 1167, Γεώργιος ό Τορνίκιος, 8 Ιαν. 27 Νοεμβρίου 1191, 8 Ιουνίου 1192 (τέλη IBʹ αιώνος) Ιωάννης Ζʹ, 1195 Νικόλαος Βʹ ο Μεσαρίτης, 1213/1216 Ιασίτης, (;) Ν. Μοναστηριώτης, μέλος της συνόδου 1224 ή 1225 Ιωάννης Ηʹ, 29 Μαρτίου 1227/Σεπτ Νικηφόρος Βʹ,1230 Ν. Μανασσης, 1233 θάν ή 1238 Κωνσταντίνος Βʹ από Κλαυδιουπόλεως, 1237 ή 1238, καθαιρείται 1239 Νικηφόρος Γʹ, 1240 αρχαί 1260, ότε εκλέγεται πατριάρχης ΚΠόλεως εις την Νίκαιαν, 1261, θάν. Ισαάκ,

93 Ιωάννης Θʹ, (ο Χειλάς) Ιωάννης Γ, 1300 Νεόφυτος Βʹ, ΙΔʹ αιών Ματθαίος Αʹ, 1346 Ιούνιος 1351, καθαιρείται Ιωάννης ΙΑʹ, 1340 Θεοδώρητος, Απρ Νεόφυτος Γʹ, 1368 Μύρων, Νοέμβριος 1393 Μάξιμος, Ιωσήφ Αʹ, μετά τον Μάρτιον Μαΐου 1416, ότε εκλέγεται πατριάρχης ΚΠόλεως. Αποθνήσκει εις την Φλωρεντίαν την 10ην Ιουνίου 1439 Ματθαίος Βʹ, 1426,1427 Μανουήλ, Ιωάσαφ Αʹ, 1437 Μάρκος ό Ευγενικός, (ή 1445). Άγιος. Μνήμη 19 Ιανουαρίου (23 Ιουνίου) Νεόφυτος Δʹ, Δανιήλ Αʹ, 1478,1486 Ιούλιος 1488 Ιωσήφ ή Ιωάσαφ Βʹ, 31 Δεκεμβρίου 1522 Λουκάς, 1561 Γρηγόριος, 1564 Αθανάσιος, 1568/Ιούλιος 1575 Αύγουστος 1576 Σωφρόνιος, το αʹ) Διονύσιος Αʹ Στρογγύλιος, από Κυθήρων, Σωφρόνιος, και πάλιν, το βʹ) Γαβριήλ Αʹ, 1613 Δεκ Εν τω μεταξύ είχε καθαιρεθεί, αλλʹ ήθωώθη ( ) Ιγνάτιος Αʹ, 1625 Δεκ. 1626, μαρτυρείται αποθανών Σίλβεστρος, 1 Οκτωβρίου 1627 Μάιος 1630, καθαιρείται 91

94 Μελέτιος Αʹ Ποντόγαλος ο Κρης, 26/28 ʹΑπριλίου 1631, καθαιρεθείς το αʹ) Μάιος 1639, παρά ταύτα παραμένει, το βʹ) Φεβρ Άνθιμος Αʹ, πρώην Σάμου, εκλογή Μάιος 1639, επιβάτης Παΐσιος Αʹ, 16 Φεβρ Σεπτ Ιγνάτιος Βʹ, 10 Σεπτ (;) Ιωακείμ Αʹ, 1668 (;) Διονύσιος Βʹ, ʹΑπρ (;) Θεοφάνης Αʹ, 1688 (1704) 1697 (;) Μακάριος Αʹ, ή εκλογή του το ή ολίγον ύστερον από το 1697 Θεοφάνης Βʹ, Ιαν Κωνστάντιος, 1704 (;) Κύριλλος, 1 Μαΐου 1712, ακόμη το 1725 Γαβριήλ Β, 1746 Ιωακείμ Βʹ, Ιούλιος 1746,1747 Ναθαναήλ Καλλονάρης, 1753,1 Οκτ. 1761/27 Φεβρ Διονύσιος Γʹ Σαμουρκάσης, από Χίου, 27 Φεβρ Μαΐου 1763, επιβάτης Μελέτιος Βʹ Πετροκόκκινος, από Βιδύνης, 15 Ιουνίου /1780 Σαμουήλ, από Φιλιππουπόλεως, 1780 Ιούνιος 1801, θάν. Μακάριος Βʹ Μπαλασάκης, από Δέρκων, Ιούνιος 1801 προ του Σεπτ. 1803, θάν. Διονύσιος Δʹ Καλλιάρχης, από Λαρίσσης, Σεπτ Απρ. 1821, θάν. Μακάριος Γʹ από Νικαίας, Απρ προ του Δεκ. 1830, θάν. Χρύσανθος από Καισαρείας, Δεκ Ιούν Γεράσιμος Δομνηνός, από πρώην ʹΑγκύρας, Σεπτ Άνθιμος Αʹ Ιωαννίδης ή Κουταλιανός, από Προύσης, Απρ Δεκ. 1845, ότε εξελέγη πατριάρχης ΚΠόλεως Άνθιμος Βʹ, από Μαρώνειας, Δεκ , θάν Παΐσιος Βʹ, από Σοφίας, 14 Ιουλίου Μαΐου 1872, παυθείς 92

95 Αγαθάγγελος Αʹ, Γαβριηλίδης, από Δράμας, 25 Μαΐου Απρ Κωνσταντίνος Γʹ Βαλλιάδης, από Μυτιλήνης, 30 Απρ Απρ. 1897, πατρ. ΚΠόλεως, θάν. 27 Φεβρ Ιωακείμ Βʹ Ευθυβούλης, από Χαλκηδόνος, 10 Μαΐου 1897 Ιαν. 1920, θάν. Χρυσόστομος Χατζησταύρου, από Φιλαδέλφείας, 19 Φεβρ Φεβρ Καλλίνικος Φωτιάδης, από Δέρκων, 8 Μαΐου Ιαν. 1926, θάν. Αγαθάγγελος Βʹ Κωνσταντινίδης ο Μάγνης, από Χαλκηδόνος, 28 Ιουνίου Αύγ. 1935, θάν. Μάξιμος Εʹ Βαπορτζής, πατριάρχης πρώην ΚΠόλεως, προεδρικώς, 27 Μαρτίου Ιαν. 1972, θάν. Χρυσόστομος Κωνσταντινίδης, από Μύρων, Τρίτη 10 Δεκ Τρείς από τους ως άνω Ιεράρχας ανεγνωρίσθησαν ως άγιοι της Εκκλησίας: 1. ο Αιθέριος, 531, εορτή 13 Μαΐου 2. Υπάτιος Βʹ, θάνατος από τον Λέοντα Γʹ τον Ίσαυρον ( ). Εορτή 20 Σεπτεμβρίου 3. Μάρκος ο Ευγενικός, (ή 1445), εορτή 19 Ιανουαρίου (23 Ιουνίου) Πέντε δε ανεδείχθησαν Οικουμενικοί Πατριάρχαι ή είχον σχέσιν προς τον θρόνον ΚΠόλεως. 1. Νικηφόρος Β ( ) 2. Ιωσήφ Βʹ, Άνθιμος ΣΤʹ Ιωαννίδης ή Κουταλιανός α) 4 Δεκ Οκτ β) 24 Σεπτ Σεπτ γ) 5 Σεπτ Σεπτ Κωνσταντίνος Εʹ Βαλλιάδης, 2 Απριλίου Μαρτίου Μάξιμος Εʹ Βαπορτζής, πρώην ΚΠόλεως και Πρόεδρος Εφέσου, πατριάρχης ΚΠόλεως 20 Φεβρ Οκτ

96 Η εκκλησιαστική διοργάνωση της Εκκλησίας της Εφέσου, εμφανίζεται από πολύ νωρίς. Ο Τιμόθεος, όπως μας πληροφορεί η Καινή Διαθήκη, ήταν ο πρώτος επίσκοπος της μητροπόλεως Εφέσου. Τον άφησε εκεί ο Απόστολος Παύλος, ως πρώτο επίσκοπο Εφέσου, της μεγάλης χριστιανικής παροικίας που δημιουργήθηκε στην Έφεσο. Λόγω της θέσης της και της πολιτικής και οικονομικής της σπουδαιότητας η Έφεσος σύντομα αναδείχτηκε σε θρησκευτικό κέντρο της Εκκλησίας για τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, όντας και έδρα επαρχίας (Ασίας) 185. Ο επίσκοπος της κατά τον Δ αιώνα είχε λάβει τον τίτλο του αρχιεπισκόπου και του εξάρχου της διοικήσεως (της Ασιανής) και έχει μητροπολίτες και επισκόπους οι οποίοι εξαρτώνται από αυτόν. Από διάφορες εκθέσεις, αναγραφές και τακτικά, τα οποία έχουμε στην διάθεσή μας, πληροφορούμαστε ότι ο αριθμός των μητροπολιτών και των επισκόπων έφτανε τους 40 περίπου μέχρι και την τουρκική κατάληψη της πόλεως της Εφέσου 186. Ο έξαρχος Εφέσου μέχρι και τον Ε αιώνα διατελούσε ανεξάρτητος, έχοντας μητροπολίτες και επισκόπους οι οποίοι εξαρτώνταν από αυτόν. Μετά την Δ Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνας ο έξαρχος Εφέσου ετέθη υπό την άμεση διοικητική εξάρτηση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Από τον 5 ο αιώνα μ.χ. μέχρι και σήμερα έρχεται δεύτερος «εις τα πρεσβεία», στην τάξη, δηλαδή, των μητροπόλεων, μετά τον πρωτόθρονο Καισαρείας 187. Τα τιμητικά αυτά πρεσβεία τα διατήρησε η μητρόπολη Εφέσου μέχρι και σήμερα. Η μητρόπολη Εφέσου παραμένει η δεύτερη γεροντική μητρόπολη υπό τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως έως και μετά τον 185 Μ. Ιντζές, Ανατολικά της Χίου Δυτικά της Σμύρνης, Θεσσαλονίκη 2006, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, ο.π. 94

97 μητροπολίτη Καισαρείας. Ο κάτοχος της έδρας, φέρει τον τίτλο «υπέρτιμος και έξαρχος πάσης Ασίας» 188. Η μεγάλη ακμή της μητροπόλεως Εφέσου συνεχίστηκε και κατά την διάρκεια, των πρωτοβυζαντινών και μεσοβυζαντινών χρόνων. Η Έφεσος χαρακτηριζόταν από ένα μεγάλο αριθμό επισκοπών οι οποίες άνηκαν στην δικαιοδοσία της. Ο αριθμός αυτός διατηρήθηκε υψηλός, ακόμη και με τις τουρκικές εισβολές. Για τις επισκοπές της μητροπόλεως Εφέσου θα αναφερθούμε εκτενέστερα στο επόμενο κεφάλαιο. Προς τα τέλη του 14 ου αιώνα, και συγκεκριμένα το 1387, επικρατούσε εικόνα ερήμωσης στην Επαρχία Εφέσου, λόγω της ελλείψεως ορθόδοξου ποιμνίου. Αυτή η ερήμωση της επαρχίας Εφέσου και η συρρίκνωση του χριστιανικού πληθυσμού θα διατηρηθεί μέχρι και τον 17 ο αιώνα. Οι χριστιανοί θα αποτελούν ασήμαντες μειονότητες. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα την σταδιακή εξαφάνιση των επισκοπών της μητροπόλεως Εφέσου 189. Κατά την διάρκεια του δεύτερου μισού του 18 ου αιώνα ένα συνεχές μεταναστευτικό ρεύμα Ρωμιών προς τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, θα πύκνωνε και πάλι την μητρόπολη της Εφέσου 190. Η Μητρόπολη της Εφέσου θα αποκτήσει και πάλι μεγάλη δύναμη, ώστε σπανίως έδινε οικουμενικούς πατριάρχες. Οι Μητροπολίτες Εφέσου προτιμούσαν να ανεβάζουν άλλους στο αξίωμα αυτό, ενώ εκείνοι στην ουσία κινούσαν τα νήματα δια της Συνόδου, του κύρους τους, των προσωπικών τους γνωριμιών και της φιλίας με άρχοντες των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών Φαναριώτες, αλλά και με τους εκάστοτε ισχυρούς Οθωμανούς Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Ιντζές, Ανατολικά της Χίου, ο.π., Ν. Τωμαδάκης, «Μητρόπολις Εφέσου, Επαρχία Ασίας κατά την Τουρκοκρατίαν», Ε.Ε.Β.Σ. 43 ( )

98 Για παράδειγμα ο Μακάριος Μπαλασάκης, ο οποίος ήταν μητροπολίτης Δερκών, και ο οποίος ανέτρεψε το 1801 τον πατριάρχη Νεόφυτο τον Ζ με την βοήθεια του Αλέξανδρου Σούτσου, έγινε ο νέος Μητροπολίτης Εφέσου και ως νέο πατριάρχη τοποθέτησε τον Νικαίας Καλλίνικο τον Ε 192. Αν και ο μητροπολίτης Εφέσου ήταν δεύτερος στην «τάξη» των μητροπόλεων του Οικουμενικού θρόνου και πίσω από τα ανατολικά πατριαρχεία, αλλά και πίσω από την Εκκλησία της Κύπρου, ο πλούτος, τα εισοδήματα, αλλά και η έκταση της επαρχίας της Εφέσου, θα καθιστούσαν την μητρόπολη Εφέσου ανάλογη της παλιάς της φήμης. Ο εκάστοτε μητροπολίτης Εφέσου, όταν δεν θα ήταν αναγκασμένος να βρίσκεται στην επαρχία του για επίσκεψη ή λόγω «εξορίας», διέμενε σε προάστιο της Κωνσταντινούπολης 193. Σύμφωνα με τον καθηγητή Ν. Τωμαδάκη, ο μητροπολίτης Εφέσου «ανεβίβαζε και κατεβίβαζε πατριάρχας, εξέλεγε, μετέθετε, προεβίβαζεν αρχιερείς..., διέθετε δε πολιτικότητα τόσην, ώστε ου μόνον να μην τον κλονίζουν αι αλλαξοπατριαρχείαι,...αλλά και αι μεταβολαί εις την διοίκησιν των ηγεμονιών και εις τα σουλτανικά ανάκτορα, όπου ου μόνον βεζίρηδες έπιπτον και απεκεφαλίζοντο,...αλλά και σουλτάνοι κατήρχοντο του θρόνου και εθανατούντο» 194. Επομένως, η διοικητική ικανότητα ενός μητροπολίτη ο οποίος αναλάμβανε την διοίκηση μιας μεγάλης επαρχίας, συνίστατο στην εξισορρόπηση των εκάστοτε οθωμανικών απαιτήσεων και πιέσεων, οικονομικών ή μη, με τα εισοδήματα της επαρχίας του, ακόμη και στην εύρυθμη λειτουργία της Εκκλησίας, δηλαδή στη συντήρηση της πίστης του ποιμνίου, στη διατήρηση ναών και μοναστηριών, στην αποφυγή του 192 Ιντζές, Ανατολικά της Χίου, ο.π. 194 Τωμαδάκης, Μητρόπολις Εφέσου, 34 κ.ε. 96

99 εξισλαμισμού του πληθυσμού, στη συντήρηση των ιερών ιδρυμάτων και των σχολείων, στο να σπουδάζουν τα ιερά Γράμματα οι πολυάριθμοι κληρικοί 195. Ο Μητροπολίτης Εφέσου φαίνεται πως κατόρθωσε να εξασφαλίζει τα παραπάνω προς όφελος της επαρχίας, αλλά και του ποιμνίου του. Κατά τον 18 ο αιώνα οι Μητροπολίτες Εφέσου προήγαγαν τα γράμματα και στήριζαν τον Εκκλησιαστικό Διαφωτισμό, εκμεταλλευόμενοι την ανεκτική στάση των Οθωμανών τσιφλικάδων της Ιωνίας, πιστοί στον εθναρχικό ρόλο του Πατριαρχείου και μέσω αυτού στο δικό τους. Είναι χαρακτηριστικό το επίγραμμα: «Τρισευτυχής, Ελλήνων νεολαία! Πρόκοπτε θαραλλέα! Εφέσου σέ στηρίζει. Ο Κούμας σε φωτίζει. Ω εποχή ευχής» 196. Από το πλήθος λοιπόν των τιτουλαρίων επισκόπων, των μητροπόλεων και των επισκοπών, που βρίσκονταν στα όρια της Επαρχίας Εφέσου και που αργότερα αποσπάστηκαν από την μεγάλη της έκταση, διαπιστώνουμε το μέγεθος και τον πλούτο της μητροπόλεως Εφέσου. Ήταν ζήτημα, εάν υπήρξε ποτέ, μεγαλύτερη σε έκταση και ορθόδοξο πληθυσμό επαρχία του Οικουμενικού Θρόνου υπό ένα μητροπολίτη. Απόδειξη του πλούτου της Εφέσου αποτελούσε η καταγραφή των «αυλικών χρεών»της επαρχίας προς το Φανάρι, η συλλογή δηλαδή των φόρων υπέρ του Πατριαρχείου, με την οποία θα πληρώνονταν τα πεσκέσια προς την Υψηλή Πύλη. Από την καταγραφή των αυλικών χρεών, στις 8 Απριλίου του 1825 των επαρχιών οι οποίες ανήκαν στον πατριαρχικό οικουμενικό θρόνο, βλέπουμε ότι η Επαρχία Καισαρείας όφειλε γρόσια, η Εφέσου γρόσια και από τις επισκοπές της, η Ηλιουπόλεως γρόσια και η Κρήνης γρόσια. Αυτό ήταν 195 Τωμαδάκης, Μητρόπολις Εφέσου, ο.π. 97

100 όντως πολύ εντυπωσιακό, αφού την περίοδο τότε της Επανάστασης ένα γρόσι αναλογούσε με ένα χρυσό νόμισμα 197. Η Μητρόπολη Εφέσου είχε το ευτύχημα να διοικείται από πολύ αξιόλογους μητροπολίτες, διακεκριμένους ιεράρχες, οι οποίοι ήταν πιστοί στο εθναρχικό τους καθήκον και οι οποίοι διέθεταν μεγάλα διοικητικά, αλλά και πνευματικά προσόντα 198. Η έδρα του μητροπολίτη Εφέσου ήταν η Έφεσος. Μετά την καταστροφή της πόλεως από τον Ταμερλάνο το 1403 ο μητροπολίτης Εφέσου διέμενε στην Μαγνησία περισσότερο. Προς το τέλος του ΙΘ αιώνα όμως εγκαταστάθηκε στο Κορδελιό, το οποίο, βρίσκονταν 11 χιλιόμετρα από την Σμύρνη 199. Ο πρώτος μητροπολίτης ο οποίος, μετέφερε την έδρα της μητροπόλεως Εφέσου από την Μαγνησία στο Κορδελιό, ήταν ο Αγαθάγγελος Α Γαβριηλίδης 200. Στην συνέχεια θα αναφερθούμε στους μητροπολίτες Εφέσου οι οποίοι, αναγνωρίστηκαν ως άγιοι της Εκκλησίας 201. Αυτοί είναι: 1. Αιθέριος, 531. Η μνήμη του τιμάται στις 7 Μαρτίου. 2. Υπάτιος Β, Θάνατος από τον Λέοντα Γ τον Ίσαυρο ( ). Η μνήμη του τιμάται στις 20 Σεπτεμβρίου. 3. Μάρκος ο Ευγενικός, (ή 1445). Η μνήμη του τιμάται στις 19 Ιανουαρίου ή στις 23 Ιουνίου. Θα αναφερθούμε επίσης, στους ιεράρχες εκείνους, οι οποίοι διετέλεσαν μητροπολίτες Εφέσου από το 1923 και μετά 202. Αυτοί είναι: 1. Χρυσόστομος Χατζησταύρου, από Φιλαδελφείας. Διετέλεσε μητροπολίτης Εφέσου από τις 19 Φεβρουαρίου 1922 έως τις Α. Νανάκης, «Τα Αλάτσατα και οι αρχιερείς τους στην Εκκλησία της Ελλάδος», Ε.Ε.Θ.Σ.Θ., 8 (1998), Τωμαδάκης, Μητρόπολις Εφέσου, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Ιντζές, Ανατολικά της Χίου, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, ο.π. 98

101 Φεβρουαρίου Καλλίνικος Φωτιάδης, από Δέρκων. Διετέλεσε μητροπολίτης Εφέσου από τις 8 Μαίου 1924 έως τις 16 Ιουνίου Αγαθάγγελος Β Κωσταντινίδης, ο Μάγνης, από Χαλκηδόνος. Διετέλεσε μητροπολίτης Εφέσου από τις 28 Ιουνίου 1932 έως τις 16 Αυγούστου Μάξιμος Ε Βαπορτζής, πατριάρχης πρώην Κωνσταντινουπόλεως. Διετέλεσε μητροπολίτης Εφέσου από τις 27 Μαρτίου 1948 έως την 1 Ιανουαρίου Χρυσόστομος Κωνσταντινίδης, ο από Μύρων. Διετέλεσε μητροπολίτης Εφέσου από τις 10 Δεκεμβρίου 1992 έως το θάνατό του (2004). 99

102 ΑΙΘΕΡΙΟΣ Ο επίσκοπος Αιθέριος υπήρξε επιφανές στέλεχος της αρχαίας Σιωνίτιδος Εκκλησίας 203. Στον Νέο Συναξαριστή της Ορθοδόξου Εκκλησίας αναφέρεται ο Αιθέριος ως ιερομάρτυρας. Η μνήμη του τιμάται στις 7 Μαρτίου μαζί με τους ιερομάρτυρες «των εν Χερσώνι επισκοπησάντων»: «Ευφραίμ, Βασιλέως, Ευγενίου, Αγαθόδωρου, Ελπιδίου, Καππίτωνος και Αιθερίου» 204. Το 300 μ.χ., το δέκατο έτος της βασιλείας του Διοκλητιανού, ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Έρμων απέστειλε ιεραποστόλους επισκόπους, για να κηρύξουν το ευαγγέλιο ως νέοι απόστολοι σε διάφορα μέρη και προπάντος στην Κριμαία και την χώρα των Σκυθών. Απέστειλε τους επισκόπους αυτούς, για να εξοντώσουν την ειδωλολατρία, γιατί είχε εξαπλωθεί πολύ εκείνο τον καιρό. Όλοι οι επίσκοποι αυτοί, οι οποίοι στάλθηκαν για να κυρήξουν το Ευαγγέλιο βρήκαν τραγικό θάνατο 205. Όσον αφορά τον Αιθέριο, μερικά χρόνια αργότερα, το 330 επί βασιλείας του Μεγάλου Κωνσταντίνου ο πατριάρχης Ιεροσολύμων απέστειλε τον άγιο Αιθέριο ως νέο επίσκοπο Χερσώνος. Διαπιστώνοντας ο Αιθέριος την αγριότητα των κατοίκων της περιοχής, μετέβη στην Κωνσταντινούπολη και εξασφάλισε την προστασία των αρχών για τους χριστιανούς 206. Με διάταγμα του αυτοκράτορα, οι άπιστοι εκδιώχθηκαν από την πόλη και οι χριστιανοί μπόρεσαν να χτίσουν την πρώτη Εκκλησία. Ο βασιλιάς τον ευχαρίστησε γι αυτό το οποίο κατάφερε. Ο Αιθέριος πήγε στην Κωνσταντινούπολη, για να ευχαριστήσει τον άγιο Κωνσταντίνο για την ευεργεσία του. Επιστρέφοντας από την Κωνσταντινούπολη, για να 203 Μητροπολίτης Σ. Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Αθήνα 1995, Μ. Γαλανός, Οι βίοι των Αγίων, τεύχος Γ, Αθήναι 1950, Μ. Σιμωνοπετρίτης, Νέος Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, τόμος 7, Αθήνα 2006, 79. Σε αυτόν τον Συναξαριστή, αναφέρονται και οι βιοι των υπολοίπων Αγίων. 206 ο.π. 100

103 συνεχίσει το κήρυγμά του στην Χερσώνα, θέλησε να κηρύξει στο Δούναβη. Δεν έγινε όμως δεκτός από το πλήθος των ειδωλολατρών που βρίσκονταν εκεί. Οι ειδωλολάτρες τον έριξαν στον ποταμό Δούναβη 207. Η μνήμη του όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, γιορτάζεται στις 7 Μαρτίου: «Ἐκ τοῦ ποταμοῦ πρὸς Θεὸν χωρεῖς, πάτερ, τον ἐν ποταμῷ σαρκικῶς λελούμενον. Ἐβδομάτῃ πατέρας μόρος, ἤρπασεν ἑπτὰ ἀριθμῷ» Σιμωνοπετρίτης, Νέος Συναξαριστής, τόμος 7, Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον,

104 ΥΠΑΤΙΟΣ Ο Νέος Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας παραθέτει τον βίο του αγίου Υπατίου 209. Η μνήμη του τιμάται στις 10 Σεπτεμβρίου. Εκείνη την ημέρα τιμάται και η μνήμη του Ανδρέα πρεσβυτέρου, ο οποίος διετέλεσε πρεσβύτερος Εφέσου. Και οι δύο κατάγονταν από την επαρχία της Λυδίας. Ήταν συμμαθητές και φίλοι από μικροί. Διακρίνονταν για την ενάρετη ζωή τους. Όταν μεγάλωσαν, ο Υπάτιος έγινε μοναχός ενώ ο Ανδρέας έγινε διάκονος και ιεροκήρυκας της Εκκλησίας. Ο Επίσκοπος Εφέσου, εκτιμώντας τον ενάρετο βίο τους, τους κάλεσε κοντά του. Χειροτόνησε τον Υπάτιο επίσκοπο Εφέσου, τον Ανδρέα πρεσβύτερο. Όταν ο βασιλιάς Λέων Γ ο Ίσαυρος ( ) πληροφορήθηκε για τα ορθόδοξα φρονήματά τους, έστειλε ανθρώπους να τους φέρουν στην Κωνσταντινούπολη και τους έριξε στην φυλακή. Εκεί υπέστησαν πολλά μαρτύρια. 209 Μ. Σιμωνοπετρίτης, Νέος Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Τόμος 1, Ορμύλια 2001,

105 ΜΑΡΚΟΣ ΕΥΓΕΝΙΚΟΣ Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ των ετών 1392 και Ήταν γόνος ευσεβούς οικογενείας. Έλαβε λαμπρή παιδεία κοντά στους καλύτερους δασκάλους της Κωνσταντινούπολης. Γρήγορα έγινε καθηγητής στην Πατριαρχική Σχολή. Σε ηλικία 26 ετών το έτος 1412 προσήλθε στον μοναχικό βίο, μετονομάστηκε Μάρκος από Μανουήλ, εγκατέλειψε την ακαδημαϊκή καριέρα και μόνασε στην μονή του Αγίου Γεωργίου Μαγγανών Κωνσταντινουπόλεως. Εκεί επιδόθηκε στην μελέτη της Αγίας Γραφής και των συγγραμμάτων των Πατέρων της Εκκλησίας. Έγραψε ακόμη τα πρώτα έργα του τα οποία είχαν δογματικό περιεχόμενο 210. Το 1437 ο Μάρκος χειροτονήθηκε επίσκοπος Εφέσου, κάτι το οποίο δεν επιθυμούσε, καθώς ήθελε να συνεχίσει τον μοναχικό βίο. Δέχτηκε όμως από υπακοή προς τον αυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγο. Δέχτηκε να συμμετάσχει στην σύνοδο της Φεράρας Φλωρεντίας, την οποία ετοίμαζε ο αυτοκράτορας για την επίτευξη της ένωσης με την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Συμμετείχε στην βυζαντινή αυτοκρατορία ως αναπληρωτής των πατριαρχών Ιεροσολύμων, Αντιοχείας και Αλεξανδρείας, αλλά και ως έξαρχος της Συνόδου 211. Καθ όλη την διάρκεια της Συνόδου ο Μάρκος υποστήριζε με θέρμη την ορθόδοξη διδασκαλία. Έλεγε συγκεκριμένα: «Το σύμβολο της Πίστεως πρέπει να διατηρηθεί άθικτο, όπως διατυπώθηκε στην αρχή». Παρά τις πιέσεις και τις ύβρεις των αντιπάλων του ο άγιος Μάρκος έμεινε ακλόνητος στην πίστη του. «Δεν επιτρέπεται να κάνουμε συμβιβασμούς όσο αφορά την Πίστη» έλεγε. Στην ψεύτικη ένωση Ορθοδόξων και Λατίνων, η οποία έγινε, αφού υποχώρησαν και οι τελευταίες αντιστάσεις 210 Σιμωνοπετρίτης, Νέος Συναξαριστής, Τόμος 5, Ι. Καρμίρης, «Μάρκος ο Ευγενικός», ΘΗΕ 8 (1966),

106 της συνειδήσεως των Ελλήνων σύμφωνα με διαταγή του αυτοκράτορα, υπέγραψαν όλοι το διάταγμα της ψεύτικης ενώσεως. Δεν πρόκειται όμως για ένωση, γιατί κατά την επίσημη λειτουργία, η οποία, τελέστηκε ενώπιον του πάπα και όλης της Συνόδου στις 6 Ιουλίου 1439 διαβάστηκε ο ψεύτικος όρκος. Όμως κανένας Έλληνας δεν κοινώνησε. Ο Μάρκος ο Ευγενικό,ς μάλιστα ήταν ο μόνος ο οποίος αρνήθηκε να υπογράψει. Αυτό θεωρήθηκε απαράδεκτο. Όταν το έμαθε ο πάπας Ευγένιος αναφώνησε: «Ο επίσκοπος Εφέσου δεν υπέγραψε, μα τότε δεν κάναμε τίποτα!...» Κάλεσε τότε τον Μάρκο και επιχείρησε να τον καταδικάσει ως αιρετικό. Επέστρεψε όμως στο Βυζάντιο με την υπόλοιπη αντιπροσωπεία χάρη στην προστασία του αυτοκράτορα 212. Στην συνέχεια ο αυτοκράτορας προσέφερε στον Μάρκο τον πατριαρχικό θρόνο, αλλά ο Μάρκος αρνήθηκε, γιατί δεν επιθυμούσε να λειτουργήσει μαζί με τον φιλοενωτικό πατριάρχη Μητροφάνη από Κυζίκου. Μετέβη στην Κωνσταντινούπολη, όπου εκεί ξεκίνησε εκστρατεία υπέρ της αποκατάστασης της ενώσεως της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Έλεγε: «Είμαι πεπεισμένος ότι όσο απομακρύνομαι από αυτούς (τους ενωτικούς) τόσο πλησιάζω τον θεό και όλους τους αγίους, και όσο χωρίζομαι από αυτούς, τόσο πιο πολύ ενώνομαι με την αλήθεια 213. Στην συνέχεια, το 1440, όταν εξελέγη μητροπολίτης Εφέσου το 1437 δεν μπόρεσε να μεταβή στην Έφεσο λόγω των υποχρεώσεων τις οποίες είχε για την συμμετοχή του στη σύνοδο Φεράρας Φλωρεντίας. Μετέβη το 1440 αλλά και μετά την άφιξή του στην Έφεσο, παρέμεινε για πολύ μικρό χρονικό διάστημα, ίσως μικρότερο από ένα χρόνο. Αναγκάστηκε να φύγει λόγω των ενοχλήσεων που δέχονταν από τους ενωτικούς. Η Έφεσος τότε αποτελούσε σημαντικό λιμάνι και εμπορικό κέντρο στο οποίο η παρουσία των Ιταλών εμπόρων ήταν έντονη. Οι έμποροι αυτοί ενίσχυαν τις 212 Σιμωνοπετρίτης, Νέος Συναξαριστής, Καρμίρης, Μάρκος. Ο Ευγενικός,

107 ενωτικές αντιλήψεις ακόμη και μεταξύ των ορθοδόξων κατοίκων 214. Αναχώρησε από την Έφεσο, για να μεταβή στο Άγιο Όρος, για να βρει καταφύγιο εκεί. Τον σταμάτησαν όμως οι ενωτικοί καθ οδόν και με διαταγή τον εξόρισαν στην Λήμνο. Στη Λήμνο παρέμεινε για δύο χρόνια μέχρι το 1442, όπου και ελευθερώθηκε. Από την Λήμνο μετέβη και πάλι στην Κωνσταντινούπολη στη μονή του Αγίου Γεωργίου Μαγγανών και πάλι. Εκεί άφησε και την τελευταία του πνοή στις 25 Ιουνίου 1444 ή Ο πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος όρισε με συνοδική πράξη το 1456 να γιορτάζεται η μνήμη του στις 19 Ιανουαρίου. Μία άλλη μεταγενέστερη συνοδική απόφαση του 1734 από τον πατριάρχη Σεραφείμ ορίζει: «Ἡ καθ ἡμᾶς ἁγία τοῦ Χριστοῦ Ἀνατολική Ἐκκλησία τόν ἱερόν τοῦτο Μᾶρκον Ἐφέσου τόν Εὐγενικόν καί οἶδε καί τιμᾷ καί ἀποδέχεται ἅγιον ἄνδρα καί θεοφόρον καί ὅσιον καί ζηλωτήν τῆς εὐσεβείας διάπυρον, καί τών προηγησαμένων ἐν τοῖς άρχαίοις χρόνοις ἱερῶν θεολόγων καί κοσμητόρων τῆς Ἐκκλησίας μιμητήν καί ἐφάμιλλον». Εκτός από την παραπάνω γράφτηκαν και άλλες ακολουθίες του Αγίου Μάρκου Ευγενικού 216. Ο Μάρκος Ευγενικός έγραψε πολλά έργα ποικίλου περιεχομένου, Δογματικοπολεμικά, στιχηρά, θεολογικά, ηθικά φιλοσοφικά, επιστολές και πολλά άλλα λειτουργικά, άλλα έχουν εκδοθεί και άλλα όχι. Από τα συγγράμματα τα οποία έχουν εκδοθεί σημειώνουμε τα σπουδαιότερα 217 : 1) Κεφάλαια συλλογιστικά κατά της αιρέσεως των Ακινδυνιστών περί διακρίσεως θείας ουσίας και ενεργείας. 2) Εξήγηση της εκκλησιαστικής ακολουθίας. 3) Περί Αναστάσεως. 214 Μουστάκας, Εφέσου Μητρόπολις, Σιμωνοπετρίτης, Συναξαριστής, Καρμίρης, Μάρκος Ο Ευγενικός, ο.π. 105

108 4) Αντιρρήσεις των λατινικών κεφαλαίων, όπερ αυτοί προετοίνουν περί του Περκατορίου πυρός. 5) Ἀπολογία πρός Λατίνους δευτέρα, ἐν ᾑ ἐκτίθησι καί τῆς τῶν Γραικῶν Ἐκκλησίας τήν ἀληθῇ δόξαν. 6) Ἀποκρίσεως πρός τάς ἐπενεχθείσας αὐτῷ ἀπορίας καί ἐρωτήσεις ἐπί ταῖς ρηθείσαις ὁμιλίαις παρά τῶν καρδιναλίων καί τῶν ἄλλων λατινικῶν διδασκάλων. 7) Συλλογιστικά κεφάλαια πρός Λατίνους. 8) Συλλογαί ἅς συνελεξάμεθα μετά πάσης ἐπιμελείας καί ἀκριβείας ἔκ τε προφητῶν καί εὐαγγελίων, ἀποστόλων τε καί τῶν ἁγίων πατέρων περί τοῦ ἁγίου πνεύματος, μαρτυροῦσαι κυρίως καί ἀληθῶς ὄτι ἐκ τοῦ Πατρός μόνον ἐμπορεύεται τό Πνεύμα τό Ἅγιον, οὐχί δέ καί ἐκ του Υἱοῦ. 9) Διάλογος, οὗ ἡ ἐπιγραφή Λατῖνος ἤ περί τῆς ἐν τῷ συμβόλῳ προσθήκης. 10) Συλλογισμοί δέκα δεικνύοντες ὅτι οὔκ ἐστι πῦρ καθαρτήριον. 11) Ὅτι οὐ μόνον ἀπό τῆς φωνῆς τῶν δεσποτικῶν ρημάτων ἁγιάζονται τά θεῖα δῶρα, ἀλλ ἐκ τῆς μετά ταῦτα εὐχῆς καί εὐλογίας τοῦ ἱερέως δυνάμει τοῦ ἁγίου πνεύματος. 12) Ὁμολογία τῆς ὀρθῆς θέσεως ἐκτεθεῖσα ἐν Φλωρεντίᾳ κατά τήν πρός Λατίνους γενομένην σύνοδον. 13) Τοῦς ἁπανταχοῦ τῆς γῆς καί τῶν νήσων εὐρισκομένοις χριστιανοῖς. 14) Ἐπίλογος τοῦ λόγου ὅν εἶπεν ἐν τῇ συνόδῳ. 15) Ρήσεις τῶν ἁγίων ἐκ τοῦ Πατρός λέγουσαι τό Πνεῦμα τό ἄγιον. Εκτός από τα παραπάνω έγραψε και άλλα πολλά έργα. 106

109 ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ Ο Χρυσόστομος, κατά κόσμον Θεμιστοκλής Χατζησταύρου, γεννήθηκε στο Αϊδίνι της Μικράς Ασίας το 1880 από τον Σταύρο και την Κυριακή το γένος Πέτρου. Εκεί παρακολούθησε τα στοιχειώδη μαθήματα. Στην συνέχεια φοίτησε στο Λύκειο Αρώνη στη Σμύρνη. Τις γυμνασιακές του σπουδές τελείωσε στο Πυθαγόρειο Γυμνάσιο της Σάμου. Στον πόλεμο του 1897, μαθητής του γυμνασίου ακόμη, ήρθε στην Αθήνα μαζί με τους συμμαθητές του, για να πολεμήσει ως εθελοντής. Δεν έγινε όμως δεκτός στις τάξεις του στρατού λόγω της νεαράς ηλικίας του 218. Μετά από την αποφοίτησή του από το Πυθαγόρειο Γυμνάσιο και μετά από επιτυχείς εισαγωγικές εξετάσεις εισήχθη στην Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Η διατριβή του με θέμα «Αι ησυχαστικαί έριδες του ΙΔ αιώνος» αποτελεί την πρώτη μελέτη Έλληνα Ορθοδόξου Θεολόγου για τη Θεολογία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, αρκετές δεκαετίες πριν ασχοληθούν οι Ρώσοι θεολόγοι με αυτή 219. Ο Χρυσόστομος κατηγορήθηκε ότι κατά την διάρκεια του Μακεδονικού αγώνα υπέθαλπε αντάρτικα Ελληνικά σώματα. Αναγκάστηκε τότε να μεταβή στην Κωνσταντινούπολη. Από εκεί πληροφορήθηκε ότι καταδικάστηκε στην ποινή της υπερορίας από το δικαστήριο της Θεσσαλονίκης. Γι αυτό τον λόγο μετέβη στην Λωζάνη της Ελβετίας, για να συνεχίσει τις σπουδές του, να ειδικευθεί στον κλάδο των παιδαγωγικών 220. Μετά την επιστροφή του από την Ελβετία, λόγω της αμνηστίας η οποία του χορηγήθηκε, λόγω της επικράτησης του κινήματος των 218 Η. Ζιάγκος, Χρυσόστομος Β (Ο Χατζησταύρου) Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος ( ), Θεσσαλονίκη 2007, ο.π. 220 Β. Ατέσης, Επίτομος Επισκοπική Ιστορία της Εκκλησίας της Ελλάδος από το 1831 μέχρι Σήμερον, τόμος Γ, 1948,

110 Νεοτούρκων, μετέβη στην Σμύρνη μετά από πρόσκληση του γεροντός, του Χρυσόστομου Καλαφάτη, ο οποίος είχε καταστεί μητροπολίτης Σμύρνης. Χειροτονήθηκε ιερομόναχος και στις 4 Δεκεμβρίου 1910 έγινε βοηθός επίσκοπος του Χρυσόστομου Καλαφάτη με τον τίτλο της επισκοπής Τράλλεων 221. Ως βοηθός επίσκοπος ανέπτυξε την κηρυκτική κα την κατηχητική διακονία έντονα. Διετέλεσε αρχισυντάκης και διευθυντής, του περιοδικού «Ο Ιερός Πολύκαρπος», το οποίο ήταν δημοσιογραφικό όργανο της θρησκευτικής αδελφότητας Ευσεβίας. Σε αυτό το περιοδικό δημοσίευσε πολλά άρθρα με εποικοδομητικό περιεχόμενο. Εκπροσώπησε ακόμη την μητρόπολη Σμύρνης στο συνέδριο της Παγκόσμιας Χριστιανικής Φοιτητικής Ομοσπονδίας, υπό την προεδρία του Αμερικανού Τζων Μόττ. Ηγήθηκε ακόμη, με δύο ατμόπλοια της ανθρωπιστικής βοήθειας των χριστιανών της Σμύρνης και των ομογενών κατοίκων της Ίμβρου, οι οποίοι δοκιμάστηκαν από σεισμό στις 27 Ιουλίου Τους επισκέφτηκε στις 14 Αυγούστου 1912, ενισχύοντας τους ηθικά, αλλά και υλικά. Ακόμη εξέδωσε δύο βιβλία με τίτλους: «Γονείς και Τέκνα» και «Ρήματα ζωής», τα οποία ήταν Γάλλων συγγραφέων και τα οποία μεταφράστηκαν από τον Χρυσόστομο 222. Οι δραστηριότητες του αυτές τιμήθηκαν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο μετά από τρία χρόνια ανύψωσε στις 16 Μαρτίου 1913 τον Χρυσόστομο σε μητροπολίτη Φιλαδελφείας, σε μία από τις επτά Εκκλησίες της Αποκαλύψεως. Και στην μητρόπολη αυτή ο Χρυσόστομος ανέπτυξε πλούσια εκκλησιαστική, αλλά και εθνική δράση. Για την δράση του αυτή καταδικάστηκε σε θάνατο από τον Ραχμέτ Βέη, Γενικό Διοικητή 221 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Ζιάγκος, Χρυσόστομος Χατζησταύρου,

111 της Σμύρνης. Ύστερα όμως μετά από παρέμβαση των στρατιωτικών δυνάμεων η απόφαση αυτή ματαιώθηκε 223. Υπήρξε μέλος, μυστικής Εθνικής Οργάνωσης την οποία είχε οργανώσει ο Ίων Δραγούμης στην Κωνσταντινούπολη στην ανακωχή του Α Παγκοσμίου Πολέμου και η οποία είχε ως σκοπό, την εξουδετέρωση των αιματηρών διωγμών των ομογενών από τους Τούρκους. Οι διωγμοί αυτοί οργανώθηκαν από τους Τούρκους, για να τρομοκρατήσουν τους Έλληνες. Σταμάτησαν μετά την εφαρμογή της ομοιοπαθητικής μεθόδου στους Τούρκους 224. Ο Χρυσόστομος ακόμη ορίστηκε από το Πατριαρχείο πρόεδρος, της μεγάλης, Ελληνοαρμενικής συνεργασίας και αλληλεγγύης. Η επιτροπή αυτή είχε ως σκοπό την συνεργασία των δύο εθνών σε πνεύμα Χριστιανικής αγάπης και εθνικής αλληλεγγύης. Αυτό επιτεύχθηκε με την πραγματοποίηση αμοιβαίων επισκέψεων στις εκκλησίες και τα σχολεία με λειτουργίες στις οποίες συμμετείχαν Έλληνες και Αρμένιοι κληρικοί, αλλά και με άλλες εκδηλώσεις. Καλλιεργήθηκε τόσο πολύ το πνεύμα αγάπης και αλληλεγγύης, υπήρχε τέτοια οικειότητα, που συζητούσαν ακόμη τον καθορισμό των ορίων της επιδιωκομένης ελεύθερης επικρατείας του Ελληνικού Πόντου και της Μεγάλης Αρμενίας 225. Ακόμη ο Χρυσόστομος, ανέλαβε την αποστολή της οργανώσεως ενόπλων τμημάτων αντίστασης των ομογενών της Μικράς Ασίας, με συνεργάτη τον στρατηγό Πετμεζά, βλέποντας την ατυχή έκβαση των στρατιωτικών επιχειρήσεων του Ελληνικού Στρατού το Ο Χρυσόστομος ακόμη μετέβη στην Μακεδονία. Εκεί τον έστειλε ο γέροντας του Χρυσόστομος Καλαφάτης, για να σταματήσει, την μετανάστευση των Μουσουλμάνων της Μακεδονίας στην Μικρά Ασία, η οποία ως 223 Ζιάγκος, Χρυσόστομος Χατζησταύρου, ο.π., ο.π.,

112 αποτέλεσμα είχε τον εκτοπισμό, των Ελλήνων της Ιωνίας από τις εστίες τους 226. Ακόμη, μαζί με άλλους ιεράρχες της Ιωνίας σύνταξε ευχαριστήρια επιστολή στον Τσάρο της Ρωσίας Νικόλαο τον Β, ο οποίος, είχε αποστείλει τρεις χιλιάδες ρούβλια, τα οποία αποσκοπούσαν στην ανακούφιση των δοκιμαζομένων χριστιανών της Μικράς Ασίας. Συνεργάστηκε στενά επίσης με τον εθνομάρτυρα Σμύρνης Χρυσόστομο για το ζήτημα στις επαφές τις οποίες είχε με κορυφαίους πολιτικούς παράγοντες του τουρκικού κράτους και με τους διπλωματικούς εκπροσώπους της Ρωσίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Αγγλίας, της Αυστροουγγαρίας και της Ιταλίας για το ζήτημα του εκτοπισμού των χριστιανών από τον παράλιο χώρο της Μικράς Ασίας, καθώς και για την επικίνδυνη θέση των Ελλήνων των επαρχιών τους από την στάση των Τούρκων 227. Μαζί με τους υπόλοιπους ιεράρχες της Ιωνίας συνέταξε διάφορες εγκυκλίους. Οι εγκύκλιοι αυτοί είχαν ως σκοπό την παροχή βοήθειας στους Χριστιανούς εκείνους οι οποίοι βρίσκονταν σε σκληρό διωγμό από το Τουρκικό κράτος. Συνέταξε ακόμη Ποιμαντορική εγκύκλιο μαζί με τον τότε μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο και τον τότε μητροπολίτη Ηλιουπόλεως Σμάραγδο, η οποία στάλθηκε στον πρωθυπουργό της Γαλλίας Aristiede Briand και είχε ως σκοπό την αναθεώρηση της αποφάσεως των Μεγάλων Δυνάμεων να προβούν στην αναθεώρηση της Συνθήκης των Σεβρών και στη σύγκληση συσκέψεως στο Λονδίνο των αντιπροσώπων της Οθωμανικής Κυβέρνησης και των Κεμαλικών της Άγκυρας Ζιάγκος, Χρυσόστομος Χατζησταύρου, ο.π., ο.π.,

113 Ο Χρυσόστομος ακόμη ήταν ο μόνος από τους μητροπολίτες της Ιωνίας, ο οποίος παρευρέθηκε στην αναχώρηση του μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο από την Σμύρνη λόγω της ποινής της εξορίας που του είχε επιβληθεί το 1914 από τους Νεότουρκους 229. Έσωσε ακόμη πολλούς χριστιανούς της περιφέρειας Φιλαδελφείας, οι οποίοι είχαν καταδικαστεί σε θάνατο λόγω των άριστων σχέσεων που είχε καλλιεργήσει με ανώτερους στρατιωτικούς και δικαστικούς Τούρκους αυτής της περιοχής 230. Μεγάλη βοήθεια προσέφερε ο Χρυσόστομος στους κατοίκους των Θυατείρων την περίοδο την οποία διετέλεσε μητροπολίτης Ηλιουπόλεως και Θυατείρων. Κατόρθωσε να αποκρούσει την αιφνιδιαστική επίθεση την οποία δέχτηκε η πόλη των Θείρων από τους Τσέτες. Για την δράση του αυτή του απονεμήθηκε σταυρός Γ Τάξεως. Την 1 η Μαρτίου 1914 με προσωπικές του ενέργειες πέτυχε την έκδοση του περιοδικού «Άγγελος της Φιλαδελφείας». Ως μητροπολίτης Φιλαδελφείας διετέλεσε ακόμη μέλος της Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Θρόνου, πρόεδρος του περιοδικού Εκκλησιαστική Αλήθεια Κωνσταντινουπόλεως, καθώς και πρόεδρος πολλών άλλων επιτροπών 231. Διετέλεσε ακόμη εκδότης του περιοδικού «Νέος Ποιμήν» στην Κωνσταντινούπολη. Μετείχε ακόμη στην σύσκεψη της Αδριανουπόλεως, ως μέλος του Προεδρείου και γραμματέας της διασκέψεως για την εκλογή του νέου Οικουμενικού Πατριάρχη Μελετίου Δ Μεταξάκη, η οποία διήρκεσε από τις 25 Νοεμβρίου έως και τις 8 Δεκεμβρίου Ζιάγκος, Χρυσόστομος Χατζησταύρου, ο.π ο.π., ο.π. 111

114 Το Μάρτιο του 1919 ανέλαβε τοποτηρητής της μητροπόλεως Ηλιουπόλεως και Θυατείρων λόγω της παραίτησης του μητροπολίτου Σμαράγδου 233. Η καθέδρα του Στάχυ στις 19 Φεβρουαρίου 1922 τον προήγαγε σε μητροπολίτη Εφέσου λόγω της μεγάλης εθνικής του προσφοράς και της πολυτάλαντης προσωπικότητας του. Στην μητρόπολη Εφέσου είχε διατελέσει τοποτηρητής. Συνέχισε την εκκλησιαστική του και εθνική δράση στην μητρόπολη αυτή για τους χριστιανούς που διώκονταν από τους Τούρκους. Αυτή του η ενέργεια επέφερε την έχθρα των Τούρκων 234. Στην μητρόπολη Εφέσου προσέφερε πολλά, και διακρίθηκε για τις ακόλουθες ενέργειες του: Στην τελετή της παρασημοφορίας των σημαιών των Ελληνικών Συνταγμάτων στο Δορύλαιο μετά τη λήξη των μεγάλων επιχειρήσεων του Ελληνικού στρατού για την προέλαση του στην Άγκυρα παρουσία του βασιλιά Κωνσταντίνου, του πρωθυπουργού Δημητρίου Γούναρη και πολλών υπουργών και στρατηγών ο Χρυσόστομος ήταν ο μόνος από τους μητροπολίτες της Μικράς Ασίας, όπου παραβρέθηκε. Τον κάλεσε ο βασιλιάς με τηλεγράφημα, για να τελέσει τον αγιασμό. Ο Χρυσόστομος αποδέχτηκε την πρόσκληση αυτή παρά την εμπόλεμη κατάσταση η οποία επικρατούσε. Μετέβη στην Σμύρνη μάλιστα από την ακάλυπτη περιοχή Σαντικλή, στην οποία κυριαρχούσε το Τουρκικό ιππικό 235. Περισυνέλεξε ακόμη έντυπα και χειρόγραφα βιβλία από την Σμύρνη, την Φιλαδέλφεια και το Αϊδίνιο, τα οποία έστειλε στην Εθνική Βιβλιοθήκη των Αθηνών για ασφάλεια. Υπήρξε ακόμη αντιπρόεδρος της επιτροπής για την εξακρίβωση των Τουρκικών ωμοτήτων. Αυτό τον οδήγησε στην σύνταξη εμπεριστατωμένων εκθέσεων για τις καταστροφές 233 Ζιάγκος, Χρυσόστομος Χατζησταύρου, ο.π., ο.π. 112

115 των Τούρκων σε εκκλησίες, σχολεία, φιλανθρωπικά και ευαγή ιδρύματα και άλλα ιδρύματα της Μικράς Ασίας. Εξέδωσε ακόμη το περιοδικό «Έφεσος» με προσωπική του πρωτοβουλία 236. Ο Χρυσόστομος ήταν ακόμη ο μοναδικός από τους ιεράρχες της Μικράς Ασίας, ο οποίος διατηρούσε καλές σχέσεις με την Ύπατη Αρμοστεία της Σμύρνης. Με αυτή του την ενέργεια φιλοδοξούσε να συμβάλει στην επίλυση των διαφορών που είχαν προκύψει μεταξύ της Ύπατης Αρμοστείας και των ιεραρχών της Ιωνίας. Το θεολογικό σύγγραμμα του Χρυσοστόμου «Φως δια τους Νέους» το οποίο εκδόθηκε το 1920 στη Σμύρνη χρηματοδοτήθηκε από τον Ύπατο Αρμοστή Στεργιάδη 237. Στην μητρόπολη Εφέσου ο Χρυσόστομος παρέμεινε μέχρι και την Μικρασιατική Καταστροφή μέχρι το Κατάφερε να σωθεί με την μεσολάβηση ενός Άγγλου ναυάρχου και με ένα αγγλικό πλοίο μετέβη στην Αθήνα. Εκεί διορίστηκε αποκρισάριος του Οικουμενικού Πατριαρχείου και ανέλαβε την περίθαλψη των προσφύγων της Μικράς Ασίας 238. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, έφτασαν στην Αθήνα πολλοί ιεράρχες του Οικουμενικού Πατριαρχείου από τις Μητροπόλεις των περιοχών των οποίων οι πληθυσμοί ανταλλάχτηκαν. Η Εκκλησία της Ελλάδος τότε, εισηγήθηκε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο την διαίρεση μεγάλων επαρχιών του οικουμενικού θρόνου και την δημιουργία νέων μητροπόλεων για την τακτοποίηση αυτών των αρχιερέων 239. Ο Χρυσόστομος μετατέθηκε στη μητρόπολη Ρόδου, αλλά μετά από διάφορα γεγονότα ο Χρυσόστομος τελικά μετατέθηκε στις 30 Απριλίου 1924 στην μητρόπολη Βεροίας και Ναούσης. Στην Βέροια αν και έμεινε μόνο τέσσερις μήνες, επέδειξε πλούσιο έργο. Ορίστηκε μάλιστα και 236 Ζιάγκος, Χρυσόστομος Χατζησταύρου, ο.π., Κωνσταντινίδης Χ. Ιω. «Χρυσόστομος. Ο Χατζησταύρου», ΘΗΕ 12 (1967), Ζιάγκος, ο.π

116 έξαρχος του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Αμερική για την ειρήνευση της Ορθόδοξης Εκκλησίας και για την επιτόπια μελέτη της εκεί εκκλησιαστικής καταστάσεως. Η αποστολή αυτή όμως δεν πραγματοποιήθηκε, λόγω της εκλογής του στη νεοσύστατη μητρόπολη Καβάλας και Νέστου. Ο Χρυσόστομος ενθρονίστηκε μητροπολίτης στην πόλη της Καβάλας στις 20 Δεκεμβρίου Στην πόλη της Καβάλας επέδειξε πλούσιο ποιμαντικό έργο και με δική του ευθύνη εκδόθηκε το περιοδικό Απόστολος Παύλος 240. Η Εκκλησία λόγω ότι ήταν από τους πιο έγκριτους ιεράρχες, τον «αξιοποίησε» σε διάφορες διορθόδοξες και διαχριστιανικές αποστολές. Στις 14 Φεβρουαρίου 1962, ο Χρυσόστομος εξελέγη αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος μετά την παραίτηση του νεοκλεγέντος αρχιεπισκόπου Ιακώβου στις 25 Ιανουαρίου Εκλέχτηκε από την Ιεραρχία λαμβάνοντας 54 ψήφους από τους 57 τους οποίους ψήφισαν. Κατά την προκριματική ψηφοφορία έχασε 39 ψήφους. Παρέμεινε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών έως τις 11 Μαΐου Απεβίωσε στις 9 Ιουνίου Συνέγραψε πολλά έργα. Μερικά από αυτά είναι: «Αι παραβολαί του Κυρίου εις στίχους» «Γονείς και τέκνα» Φως διά τους νέους» «Η φιλοπατρία εν τη Παλαιά Διαθήκη» «Ο Κ. Η. Ι. Χριστός ως πρότυπον ηθικού βίου» «Αι παραβολαί του Κυρίου εις στίχους» «Μελετήματα Α» «Μελετήματα Β» 240 Ζιάγκος, Χρυσόστομος Χατζησταύρου, Κωνσταντινίδης, Χρυσόστομος Χατζησταύρου,

117 ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ ΑΠΟ ΔΕΡΚΩΝ Ο Μητροπολίτης, Καλλίνικος Φωτιάδης, συγκαταλέγεται, μεταξύ των σπουδαιοτέρων ιεραρχών της Εκκλησίας. Κατάγεται, από τα Δαρδανέλια του Ελλησπόντου, όπου και γεννήθηκε στις 21 Μαίου του Το 1857 εισήχθη στην Θεολογική Σχολή της Χάλκης υπό την προστασία του τότε Νύσσης Καλλίνικου. Αποφοίτησε το Τότε μετέβη στην Νύσσα της Σερβίας, όπου και παρέμεινε για επτά χρόνια, ως Αρχιδιάκονος και Πρωτοσύγκελος του Νύσσης Καλλίνικου Θωμάδη. Το 1870 διορίστηκε Πρωτοσύγκελος και Ιεροκήρυκας του Αλεξανδρινού Θρόνου. Κατά την περίοδο της δεύτερης πατριαρχείας του Ιωακείμ του Β από Κυζίκου ο Καλλίνικος προσελήφθη ως ιδιαίτερος γραμματέας του Οικουμενικού Πατριαρχείου 243. Έλαβε επίσης το αξίωμα του μεγάλου πρωτοσύγκελου του οικουμενικού θρόνου από τον Απρίλιο του έως και τον Νοέμβριο του Στις 6 Νοεμβρίου 1878 εκλέγεται μητροπολίτης Θεσσαλονίκης. Χειροτονείται στον επισκοπικό βαθμό. Διαδέχτηκε τον Ιωακείμ τον Γ. Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης παρέμεινε έως τις 20 Δεκεμβρίου του Από τον Δεκέμβριο του 1833 έως και τον Δεκέμβριο του 1884 βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, μακριά από την μητρόπολη του. Αυτό συνέβη λόγω της διαστάσεως και της διχοστασίας που υπήρχε μεταξύ του Καλλίνικου και του ποιμνίου του. Η παραμονή του στην πόλη της Θεσσαλονίκης ήταν αδύνατη. Ο Καλλίνικος είχε όλα τα προσόντα και όλες τις αρετές να είναι μητροπολίτης Θεσσαλονίκης και να αντικαταστήσει επάξια τον Ιωακείμ τον Γ, τον οποίο διαδέχτηκε. Τα 242 Α. Νανάκης, «Καλλίνικος Φωτιάδης», Ε.Ε.Θ.Σ.Θ. 1 (1990), ο.π., ο.π. 245 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία,

118 εθνικά όμως φρονήματα, στα οποία πίστευε και η κλήση την οποία είχε προς τους Ρώσους, δεν χαρακτηρίστηκε να απορρέει από τον Χριστό. Υπήρχε ακόμη η πεποίθηση ότι ο ορθόδοξος χριστιανικός Ελληνισμός μπορεί να υπάρξει και χωρίς την Ρωσική προστασία 246. Οι παραπάνω λόγοι οδήγησαν τον Καλλίνικο να απομακρυνθεί από την μητρόπολη της Θεσσαλονίκης. Μετά την απομάκρυνσή του από την μητρόπολη της Θεσσαλονίκης δημιουργήθηκε μεγάλο κενό και ήταν δύσκολο να βρεθεί κάποιος αντάξιός του, ο οποίος, θα αναπλήρωνε το κενό αυτό το οποίο άφησε στην μητρόπολη της Θεσσαλονίκης 247. Στις 20 Δεκεμβρίου του 1884 ο Καλλίνικος προάγεται σε μητροπολίτη Δέρκων. Ως μητροπολίτης Δέρκων έδωσε σημασία στα εκκλησιαστικά και εκπαιδευτικά ζητήματα της επαρχίας του. Το 1890, συνεργάστηκε με τον τότε μητροπολίτη Ηρακλείας Γερμανό Καβακόπουλο στην δεύτερη φάση του προνομιακού ζητήματος 248. Μέχρι το 1894 διετέλεσε δύο φορές συνοδικό μέλος. Μία φορά, όταν ήταν πατριάρχης ο Διονύσιος ο Ε, στην δεύτερη φάση του προνομιακού ζητήματος, όπως αναφέραμε παραπάνω, και μία άλλη φορά από το 1892 έως και το 1894 επί πατριαρχίας του Νεόφυτου του Η, προεδρεύοντας ως συνοδικό μέλος πολλών Πατριαρχικών Επιτροπών και Εφοριών 249. Ο Καλλίνικος από το 1897 από την Πατριαρχεία του Πατριάρχη Κωνσταντίνου του Ε διετέλεσε και πάλι μέρος της Ιεράς Συνόδου, όντας πρώτος στην τάξη, προέδρευε δηλαδή, όταν απουσίαζε ο Πατριάρχης. Συγχρόνως διατελούσε πρόεδρος του Διαρκούς Εθνικού Μικτού 246 Nικ. Λ. Φορόπουλος. «Καλλίνικος ο Φωτιάδης», ΘΗΕ 7 (1965), Νανάκης, Καλλίνικος Φωτιάδης, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Νανάκης, ο.π.,

119 Συμβουλίου, Πρόεδρος της Εφορίας των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων και Πρόεδρος της Εφορίας στην Θεολογική Σχολή της Χάλκης 250. Στις 8 Μαΐου 1924 προάγεται σε μητροπολίτης Εφέσου τιμής ένεκεν διανύοντας το 83 ον έτος της ηλικίας του. Πέθανε ως μητροπολίτης Εφέσου στις 16 Ιουνίου Ο Καλλίνικος Φωτιάδης χαρακτηρίζεται ως μία από τις συμπαθητικότερες και εξέχουσες φυσιογνωμίες του Οικουμενικού Πατριαρχείου. 250 Νανάκης, Καλλίνικος Φωτιάδης, 181. Το Διαρκές Εθνικό Μικτό Συμβούλιο συγκροτήθηκε με τους Γενικούς Κανονισμούς. Ήταν 12μελές και απαρτιζόταν από τέσσερις αρχιερείς, μέλη της Συνόδου και οκτώ εκπροσώπους του λαού με πρόεδρο τον πρώτο στην τάξη αρχιερέα. Μπορούσε όμως να μετέχει και ο Πατριάρχης οπότε και προήδρευε. Βλ. Έκθεσις της επί της αναθεωρήσεως των κανονισμών...», σ

120 ΑΓΑΘΑΓΓΕΛΟΣ Β ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Ο ΜΑΓΝΗΣ Ο κατά κόσμον Στυλιανός Κωνσταντινίδης γεννήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου του 1864 στην Μαγνησία της Μικράς Ασίας. Οι γονείς του ήταν ο Κωνσταντίνος και η Μαργαρίτα 251. Αποφοιτώντας, από το σχολαρχείο της Μαγνησίας, παρακολούθησε για ένα έτος μαθήματα στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, η οποία ήταν το Ελληνικό γυμνάσιο. Το 1879 εισήχθη στην Θεολογική Σχολή της Χάλκης, από την οποία αποφοίτησε το 1886 αριστούχος, υποβάλλοντας διατριβή με τίτλο «Ότι η Μόνη Αληθής του Χριστού Εκκλησία είναι η Ορθόδοξος Ανατολική» 252. Χειροτονήθηκε διάκονος, έλαβε το όνομα Αγαθάγγελος, προς τιμή του γέροντός του Αγαθαγγέλου. Για πέντε χρόνια από το 1886 έως και το 1892 υπηρέτησε ως αρχιδιάκονος του γέροντός του Αγαθαγγέλου, ο οποίος εκείνη την εποχή ήταν μητροπολίτης Εφέσου. Συγχρόνως ήταν ιεροκήρυκας και δάσκαλος 253. Δίδαξε στο Σχολαρχείο και στο ανώτερο κεντρικό Παρθεναγωγείο Μαγνησίας για πέντε χρόνια, από το 1886 έως και το Το 1887 ίδρυσε την θρησκευτική αδελφότητα «Σύμπνοια», την οποία διατήρησε μέχρι την Μικρασιατική Καταστροφή 254. Το 1892 μετέβη στα πανεπιστήμια Βερολίνου και Παρισίων ως υπότροφος του κληροδοτήματος Χρηστάκη Ζωγράφου. Έμεινε και στο Λονδίνο για τέσσερις μήνες για την εκμάθηση της αγγλικής γλώσσας. Εκεί υπηρέτησε ως διάκονος του ορθόδοξου ελληνικού ναού του Λονδίνου. Στην συνέχεια, τον Οκτώβριο του 1896 εκλήθη ως καθηγητής στην 251 Ε. Κωσταρίδης, Η Σύγχρονη Ελληνική Εκκλησία, Αθήνα 1921, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, ο.π. 254 Ι.Χ. Κωνσταντινίδης, «Αγαθάγγελος Κωνσταντινίδης ο Μάγνης», ΘΗΕ 1 (1962),

121 Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Από το 1896 έως και το 1901 δίδασκε, θεολογικά και νομικά μαθήματα στην σχολή αυτή 255. Τον Οκτώβριο του 1901 εξελέγη Μητροπολίτης Γρεβενών. Στην μητρόπολη αυτή έμεινε έως τις 13 Μαρτίου 1910 και χειροτονήθηκε επίσκοπος. Για δέκα χρόνια σχεδόν, παρά τις δυσκολίες τις οποίες αντιμετώπισε ο Καλλίνικος, δεδομένου ότι εκείνη την περίοδο που ήταν μητροπολίτης Γρεβενών, ήταν επικίνδυνη αντάρτικη εποχή, εποίμανε την επαρχία του με αξιοθαύμαστο ζήλο και αυταπάρνηση. Ως Μητροπολίτης Γρεβενών υπήρξε από το 1906 έως και το 1909 Συνοδικός στην Κωνσταντινούπολη 256. Στις 13 Μαρτίου 1910 προβιβάστηκε σε μητροπολίτη Δράμας. Στην Δράμα κατά την διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων έλαβε το παράσημο των Ταξιαρχών. Είδε την πόλη της Δράμας απελευθερωμένη. Κατά την διάρκεια, του Ευρωπαϊκού πολέμου στις 21 Ιουλίου 1916 αναχώρησε από τη Δράμα και παρέμεινε στη Θεσσαλονίκη κρατούμενος για τρία χρόνια, από το 1913, έως και το Επέστρεψε στην Δράμα τον Ιούνιο του 1919 μετά την ανακωχή, μετά από την έγκριση της ελληνικής κυβερνήσεως και της άδειας της Ιεράς Συνόδου. Μετέβη πρώτα από την Θεσσαλονίκη στην Κωνσταντινούπολη και από εκεί στην Δράμα, για να συνεχίσει την διακυβέρνηση της επαρχίας του 257. Στις 25 Οκτωβρίου 1922 εξελέγη μητροπολίτης Νοεκαισαρείας. Στην μητρόπολη αυτή παρέμεινε έως τις 20 Μαρτίου Στην συνέχεια στις 20 Μαρτίου 1924 μετατέθηκε στην τότε συσταθείσα μητρόπολη Πριγκηποννήσων, στην οποία υπήρξε και ο πρώτος της ποιμενάρχης. Στις 2 Απριλίου 1927 προήχθη στην μητρόπολη Χαλκηδόνος, στην οποία παρέμεινε έως και τις 28 Ιουνίου Λόγω υγείας υπέβαλε παραίτηση 255 Κωσταρίδης, Σύγχρονος Εκκλησία, ο.π. 257 ο.π. 119

122 από αυτή την μητρόπολη. Η Εκκλησία λόγω της μακράς του πείρας και της καλής διακονίας του του απένειμε, τον τίτλο του μητροπολίτη Εφέσου 258. Από τότε διέμενε στην Χάλκη. Μέχρι τις 16 Αυγούστου 1935 διετέλεσε μητροπολίτης Εφέσου. Διετέλεσε επίσης μέλος της ιεράς συνόδου και συνοδικών επιτροπών. Μιλούσε πολλές γλώσσες εκτός από την μητρική του: την τουρκική, την γερμανική, την γαλλική και την αγγλική. Πέθανε στις 16 Αυγούστου Διέπρεψε και ως συγγραφέας. Υπήρξε ένας από τους λόγιους ιεράρχες του οικουμενικού πατριαρχείου. Τα έργα τα οποία έγραψε είναι τα εξής 259 : Επίτομος Χριστιανική Ηθική, Σμύρνη, 1891 Υπομνήματα περί Εκκλησιαστικών Διαρρυθμίσεων, ΚΠ, 1908, αν ΕΑ Δραμματικαί Περιπέτειαι της Δράμας και Απελευθέρωσις Αυτής, Καβάλα, Το Ζήτημα των Μικρασιατών και Θρακών Ομογενών Προσφύγων Αθ., Περί του Νυν Ευρωπαϊκού Πολέμου,κλπ., δις, Δράμα, Αθ., Εικοσιφοίνισσα, Ιερά Μονή Παγγαίου, Ιστορία Περιγραφή, Δράμα Θρησκευτική Αλληλογραφία (με τον καθηγητήν Στέφανον Λαδάν), 03 (1928) Περί Θρησκευτικής Συνεργασίας Απασών των Χριστιανικών Εκκλησιών, ΚΠ, αν 01 (1926/1927) , Υπόμνημα περί του Κύρους του Βαπτίσματος των Αιρετικών και των Σχισματικών, 06 (1931) , Κωνσταντινίδης, Αγαθάγγελος Μάγνης, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία,

123 ΜΑΞΙΜΟΣ Ε ΒΑΠΟΡΤΖΗΣ Ο Μάξιμος Βαπορτζής γεννήθηκε το Σάββατο 26 Οκτωβρίου 1897 στην συνοικία «Φουγκάβα» της Σινώπης, στην Μαύρη Θάλασσα. Γονείς του ήταν ο Ελευθέριος και η Αικατερίνη Βαπορτζή. Τα πρώτα γράμματα έμαθε στην οκτατάξιο σχολή της πατρίδας του, στην οποία, διευθυντής ήταν ο διδάσκαλος Γεώργιος Κηλάδης, ο οποίος κατάγονταν από την Κρήνη του Αιγαίου. Από αυτή την σχολή αποφοίτησε ο Μάξιμος το Στην συνέχεια το ίδιο έτος (1912) εισήχθη στην Θεολογική Σχολή της Χάλκης με σύσταση του πρώτου του ξάδελφου Κύριλλου Μουμτζή, τότε μητροπολίτη Μυτιλήνης, αλλά και από την προστασία του Γερμανού Καραβαγγέλη, ο οποίος τότε ήταν μητροπολίτης Αμασείας. Λόγω του Α Παγκοσμίου Πολέμου διακόπηκαν προσωρινά τα μαθήματα της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Στις 16 Μαίου 1918 ο Μάξιμος χειροτονήθηκε διάκονος στην σταυροπηγιανή μονή Ζωοδόχου Πηγής Βαλουκλή από τον τότε μητροπολίτη Καλλιπόλεως Κωνσταντίνο Κοϊδάκη. Από εκεί στάλθηκε στα Θείρα ως διάκονος και διδάσκαλος της εκεί Αστικής Σχολής 261. Μετά την ανακωχή επανήλθε στην Θεολογική Σχολή της Χάλκης, από την οποία αποφοίτησε το Υπέβαλε επί πτυχίω διατριβή με θέμα «Η Εκλογή των Πατριαρχών κατά την Βυζαντινήν Εποχήν» 262. Στην συνέχεια υπηρέτησε ως αρχιδιάκονος του μητροπολίτη και μετέπειτα Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου. Αργότερα υπηρέτησε στην μητρόπολη Εφέσου τον τότε μητροπολίτη Εφέσου Ιωακείμ Ευθυβούλη Σταυρίδης, Οι Οικουμενικοί Πατριάρχαι 1860 σήμερον, Θεσσαλονίκη , Φ. Βιτάλης, «Μάξιμος ο Ε», ΘΗΕ 5 (1964), Σταυρίδης, ο.π., Βιτάλης, ο.π

124 Το 1920 επί της τοποτηρητείας του Προύσης Δωροθέου προσελήφθη ως πατριαρχικός διάκονος στο πατριαρχείο και ως γραμματέας της εφορίας της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Επί Μελετίου Δ Μεταξάκη στις 27 Οκτωβρίου 1922, προήχθη σε κωδικογράφο, στις 15 Απριλίου 1924 επί Γρηγορίου Ζ προήχθη σε υπογραμματέα και στις 17 Δεκεμβρίου 1927, επί Βασιλείου Γ σε αρχιγραμματέα της Ιεράς Συνόδου 264. Την πρώτη Ιανουαρίου 1928 χειροτονήθηκε πρεσβύτερος από τον πατριάρχη Βασίλειο Γ στον πατριαρχικό ναό δια πατριαρχικής και συνοδικής λειτουργίας. Την ίδια μέρα ακόμη χειροτονήθηκε από τον πατριάρχη σε αρχιμανδρίτη 265. Στις 8 Φεβρουάριου 1930 επί Φωτίου Β εξελέγη υπό της Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου σε ηλικία 33 ετών Μητροπολίτης Φιλαδελφείας. Διαδέχτηκε τον πρώτο ξάδελφό του, Κύριλλο Μουμτζή, ο οποίος απεβίωσε την 1 Απριλίου Στην μητρόπολη Φιλαδελφείας παρέμεινε έως τις 28 Ιουνίου Η χειροτονία του σε αρχιερέα έγινε με πατριαρχική και συνοδική λειτουργία στις 9 Μαρτίου 1930, προεξάρχοντος του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φώτιου του Β στον πατριαρχικό ναό 266. Ως μητροπολίτης Φιλαδελφείας διηύθυνε το συνοδικό γραφείο μέχρι τις 16 Μαίου Μέλος της Ιεράς Συνόδου έγινε τον Μάρτιο του 1931 και από τότε παρέμενε συνοδικός. Στις 9 Σεπτεμβρίου 1931 διορίστηκε τοποτηρητής της μεγάλης πρωτοσυγκελίας και πρόεδρος της Κεντρικής Πατριαρχικής Επιτροπής από τον Φώτιο Β. Τοποτηρητής παρέμεινε έως τις 28 Ιουνίου Το 1931 μετέβη εξαρχικώς στην Εκκλησία της Κύπρου Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Σταυρίδης, Οικουμενικοί Πατριάρχαι, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, ο.π. 122

125 Στις 28 Ιουνίου 1932 έγινε μητροπολίτης Χαλκηδόνος σε ηλικία 35 ετών. Στην μητρόπολη Χαλκηδόνος έμεινε έως τις 20 Φεβρουαρίου Για δεκατρία χρόνια διηύθυνε παραδειγματικά την επαρχία του. Επέφερε την ειρήνη και την γαλήνη στην επαρχία του, αλλά και στα κοινοτικά πράγματα. Ήταν φιλάνθρωπος 268. Κατά την χηρεία του Οικουμενικού Θρόνου, μετά το θάνατό του Φωτίου Β το 1935, τον Ιανουάριο του 1936 η πλειοψηφία των ιεραρχών του Πατριαρχείου απέβλεπε στο να αναδείξει τον Μάξιμο Οικουμενικό Πατριάρχη. Την τελευταία στιγμή όμως, η τουρκική κυβέρνηση διέγραψε το όνομά του από τον πίνακα των υποψηφίων, επειδή είχε μεταβεί στην Κύπρο το Έτσι, δεν μπόρεσε να αναδειχτεί Οικουμενικός Πατριάρχης, αν και είχε τις ψήφους της πλειοψηφίας της ιεραρχίας του θρόνου 269. Κατά την διάρκεια της πατριαρχίας του Βενιαμίν κατά τα έτη 1936 έως 1946, ο οποίος ήταν ασθενής και λόγω γήρατος επίσης, ο Μάξιμος πολλές φορές έχοντας την πλειοψηφία της Ιεράς Συνόδου προέδρευε ως πρώτος στην τάξη. Ακόμη κατηύθυνε σωστά τα εκκλησιαστικά πράγματα τους κρίσιμους εκείνους καιρούς. Υπήρξε και πρόεδρος της εφορίας της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, της οικονομικής, αλλά και άλλων επιτροπών. Ηγήθηκε ακόμη δύο εκκλησιαστικών αποστολών, στην Γιουγκοσλαβία το 1934 και στην Ρουμανία το Από τον θάνατο του Βενιαμίν και μέχρι την πατριαρχική εκλογή προήδρευε στην ενδημούσα σύνοδο. Αυτό διήρκεσε από τις 17 έως τις 20 Φεβρουαρίου Στις 20 Φεβρουαρίου 1946, την επόμενη της κηδείας του Βενιαμίν, συνήλθε η ενδημούσα σύνοδος στην οποία πρόεδρος ήταν ο Μάξιμος. Το 268 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Βιτάλης, Μάξιμος ο Ε, Σταυρίδης, Οικουμενικοί Πατριάρχαι, ο.π. 123

126 τριπρόσωπο καταρτίστηκε από τους μητροπολίτες: Χαλκηδόνος Μάξιμου (16), Πριγκηποννήσων Θωμά (16) και Λαοδικείας Δωροθέου (15). Η επιτροπή μετέβη στην νομαρχία, για να δηλώσει τις αποφάσεις της.ο νομάρχης εκτός των άλλων δήλωσε: «ότι οι σεβ. άγιοι Αρχιερείς δύνανται εν απολύτω ελευθερία συνειδήσεως, να προβώσιν εις την εκλογήν και να αναδείξωσι πατριάρχην, ον αν θελήσωσιν». Έτσι ο Μάξιμος εξελέγη Οικουμενικός Πατριάρχης παμψηφεί με 16 ψήφους, εκτός από μία την οποία έδωσε ο ίδιος στον μητροπολίτη Πριγκηποννήσων Θωμά. Η ενθρόνισή του, έγινε στις 21 Φεβρουαρίου 1946 στον πατριαρχικό ναό 272. Κατά την διάρκεια της πατριαρχείας του ο Μάξιμος προσέφερε μεγάλα έργα στην Κωνσταντινούπολη. Το νοσοκομείο Βαλουκλή, το ναό του Σωτήρος Χριστού Γαλατά. Ακόμη ο πατριάρχης τέλεσε ύστερα από πολλά χρόνια την πατριαρχική και συνοδική λειτουργία στην ιερά μονή Βαλουκλή την Κυριακή 20 Οκτωβρίου Ιδρύθηκε στα πατριαρχεία το γραφείο τύπου, στο οποίο, ως διευθυντής διορίστηκε ο Χρυσόστομος Κωνσταντινίδης. Στάλθηκαν ακόμη στο εξωτερικό απόφοιτοι της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης: οι διάκονοι Μάξιμος Ρεπανέλλης και Χρυσόστομος Κωνσταντινίδης και οι Βασίλειος Αναγνωστόπουλος και Βασίλειος Θ. Σταυρίδης για την συνέχιση των σπουδών τους, οι οποίοι στην συνέχεια ανέλαβαν καθηγητικές έδρες στην Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Επανέφερε ακόμη την τελετή της καθοσιώσεως των τελειοφοίτων της σχολής, στην οποία και ήταν παρών 273. Διευθετήθηκε ακόμη το Εκκλησιαστικό ζήτημα της Κύπρου με την αποστολή δύο πατριαρχικών εξαρχιών εκεί. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο ακόμη συνέχισε την συνεργασία του με την οικουμενική κίνηση, και αυτή, πήρε νέα μορφή, μετά του Παγκοσμίου Συμβουλίου των Εκκλησιών. Αυτό έγινε το 1948 και υπήρξε μία από τις τρεις ορθόδοξες εκκλησίες μετά από 272 Σταυρίδης, Οικουμενικοί Πατριάρχαι, ο.π. 124

127 τις εκκλησίες Κύπρου και Ελλάδας. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο υπήρξε μία από τις ιδρυτικές εκκλησίες του ΠΣΕ το έτος Ο Μάξιμος ακόμη ως Πατριάρχης, βελτίωσε τα οικονομικά του Πατριαρχείου, για να ανταποκρίνεται στις πολλαπλές του ανάγκες, αναδιοργάνωσε το πατριαρχικό τυπογραφείο και την πατριαρχική βιβλιοθήκη, η οποία, ήταν παραμελημένη. Ιδρύθηκε ακόμη Γραφείο Τύπου, το οποίο δεν υπήρχε μέχρι τότε. Ο πατριάρχης μερίμνησε ακόμη για την ίδρυση νέου Πατριαρχικού Μεγάρου, γιατί το παλιό είχε καεί το Μερίμνησε επίσης για την καλλιέργεια, την οργάνωση, αλλά και την συστηματική μετάδοση της Εκκλησιαστικής Μουσικής σύμφωνα με το πατροπαράδοτο πατριαρχικό ύφος, στην εξύψωση τόσο από μορφωτικής, όσο και από οικονομικής απόψεως του Εφημεριακού Κλήρου, στην αναδιοργάνωση της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, στην μελέτη για τον χρόνο και τον τρόπο συγκλήσεως της Πανορθοδόξου Προσυνόδου και μετέπειτα της Οικουμενικής Συνόδου. Μερίμνησε επίσης, για την στενότερη σχέση με τις ομόδοξες και ετερόδοξες εκκλησίες 274. Κατάρτισε επίσης την Ιερά Σύνοδο, οργάνωσε τις εσωτερικές υπηρεσίες των Πατριαρχείων, ιδιαίτερα μερίμνησε για την ιερά Εξομολόγηση. Επέδειξε ακόμη μεγάλο ενδιαφέρον και ζήλο για την εύρυθμη λειτουργία των άλλων κοινοτήτων, τις οποίες συχνά επισκέπτονταν και στις οποίες συχνά χοροστατούσε και κήρυττε. Ακόμη και για την Εκκλησία των Δωδεκανήσων μερίμνησε. Στην μητρόπολη Ρόδου έφερε ως μητροπολίτη τον από Αυστραλίας Τιμόθεο και στην μητρόπολη της Κω τον αρχιμανδρίτη Εμμανουήλ Καρπαθίου 275. Τον Μάιο του 1947 επισκέφτηκε την Ελλάδα. Έγινε δεκτός με ενθουσιασμό. 274 Βιτάλης, Μάξιμος ο Ε, ο.π. 125

128 Η Εκκλησία, με απόφαση της ενδημούσας συνόδου, η οποία συνήλθε στις 27 Μαρτίου 1948, αποφάσισε να δώσει στον Μάξιμο, την προεδρεία της γεροντικής μητροπόλεως Εφέσου. Του έδωσε ακόμη το δικαίωμα να παρευρίσκεται στις εργασίες της Ιεράς Συνόδου και να έχει δικαίωμα ψήφου. Τα δικαιώματα αυτά όμως δεν μπόρεσε να τα χρησιμοποιήσει. Λόγοι εξωτερικοί και λόγω ασθενείας τον έκαναν να μην μπορεί να τα χρησιμοποιήσει 276. Ο Μάξιμος Ε υπέβαλε την παραίτηση του από τον οικουμενικό θρόνο στις 18 Οκτωβρίου Η κατάσταση της υγείας του χειροτέρεψε και για 23 χρόνια παρέμεινε στην οικία του στο Φανάρι της Χαλκηδόνας. Πέθανε την 1 η Ιανουαρίου Ο Πατριάρχης Μάξιμος διακρίνεται δια την σεμνότητα των τρόπων, το σπάνιο ήθος, τα φιλάνθρωπα αισθήματα, την αριστοκρατική ευγένεια της ψυχής, την προσήλωση του στις εθνικές και ορθόδοξες παραδόσεις Σταυρίδης, Οικουμενικοί Πατριάρχαι, ο.π. 278 Βιτάλης, Μάξιμος ο Ε,

129 ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Ο μητροπολίτης Μύρων Χρυσόστομος Κωνσταντινίδης, κατά κόσμου Αιμίλιος, γεννήθηκε στην Χρυσούπολη (Σκούταρι) της επαρχίας Χαλκηδόνος στις 28 Μαρτίου Γονείς του ήταν ο Σωκράτης και η Μαριάνθη το γένος Χατζοπούλου. Τα πρώτα γράμματα έμαθε στην αστική σχολή της πατρίδας του κατά τα έτη Στην συνέχεια συνέχισε στο ημιγυμνάσιο της Μεγάλης του Γένους Σχολής κατά τα έτη Κατόπιν σπούδασε στην Θεολογική σχολή της Χάλκης από το έτος 1935 έως το έτος Από την Θεολογική σχολή αποφοίτησε αριστούχος το 1941, υποβάλλοντας εναίσιμον διατριβή με θέμα: «Αί προς τον Αβραάμ Επαγγελίαι και η Δικαίωσις των Πιστών» 279. Χειροτονήθηκε διάκονος στις 21 Νοεμβρίου 1940 στο ναό της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης από τον τότε μητροπολίτη Φιλαδελφείας Αιμιλιανό. Έλαβε το όνομα Χρυσόστομος εκ του γέροντος του Νεοκαισαρείας Χρυσοστόμου. Από το 1941 έως και το 1946 υπηρέτησε ως διάκονος στο ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης Σταυροδρομίου. Εκεί διακρίθηκε για την επίδοσή του στο θείο κήρυγμα και για την οργανωμένη φιλανθρωπία του 280. Παράλληλα εργάστηκε και ως γραμματέας και βιβλιοφύλακας στην Θεολογική Σχολή της Χάλκης από το 1942 έως και το Άρχισε την συγγραφική του δράση το 1943 από τις στήλες της «Ορθοδοξίας» κυρίως. Στο νεοσυσταθέν Γραφείο Τύπου των Πατριαρχείων, το οποίο συστάθηκε τον Απρίλιο του 1946, ο Χρυσόστομος ορίστηκε διευθυντής του γραφείου αυτού έχοντας και την ευθύνη συντάξεως της «Ορθοδοξίας» Β. Σταυρίδης, Η Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης, Θεσσαλονίκη 1988, Σταυρίδης, Χρυσόστομος ο Κωνσταντινίδης, ΘΗΕ 12 (1967), Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία,

130 Στην συνέχεια ο Χρυσόστομος, ως υπότροφος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, στάλθηκε στην Ευρώπη από το 1947 έως το 1951, για να παρακολουθήσει ανώτερες σπουδές. Από το Νοέμβριο του 1947 έως τον Ιούνιο του 1950 ειδικεύτηκε στην ανατολική συστηματική θεολογία στο Ινστιτούτο Ανατολικών Σπουδών Ρώμης. Εκεί έλαβε το αρμόδιο δίπλωμα. Έλαβε ακόμη, δίπλωμα χριστιανικής αρχαιολογίας από το Ινστιτούτο Αρχαιολογίας Ρώμης, από το οποίο έλαβε το δίπλωμα του διδάκτορος: summo cum laude, υποβάλλοντας διατριβή με θέμα: «Αι ανευρέσεις και ανακομιδαί των λειψάνων εις τους 8 πρώτους αιώνας». Από τον Σεπτέμβριο του 1950 έως τον Ιούνιο του 1951 συνέχισε τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο του Στρασβούργου στην δογματική Θεολογία, στο οποίο αναγορεύτηκε διδάκτωρ mention tres honorable υποβάλλοντας διατριβή με θέμα: «Η έννοια του ιερού εις τας πρωτοβυζαντινάς και δευτεροβυζαντινάς θεολογικάς πηγάς» 282. Κατά την διάρκεια των σπουδών του διακονούσε και κήρρυτε στους ιερούς ναούς της Ρώμης και της Γενούης, όπου και επιτελούσε και άλλα καθήκοντα 283. Στις 17 Οκτωβρίου 1951 διορίστηκε από την σύνοδο του Oικουμενικού Πατριαρχείου καθηγητής στην Θεολογική Σχολή της Χάλκης, μαζί με τους : τον διάκονο Μάξιμο Ρεπανέλλη (Σταυρουπόλεως), τον Κωνσταντίνο Καλλίνικο και τον Βασίλειο Σταυρίδη. Δίδασκε δογματική, ιστορία των δογμάτων και χριστιανική αρχαιολογία. Δίδασκε ακόμη ιστορία των θρησκευμάτων και από το 1967 δίδασκε τα θρησκευτικά στο γυμνάσιο της Θεολογικής Σχολής 284. Ο καθηγητής διάκονος Χρυσόστομος Κωνσταντινίδης εξελέγη κατά την συνεδρία της 7 ης Φεβρουαρίου 1961 της συνόδου του Οικουμενικού 282 Σταυρίδης, Χρυσόστομος Κωνσταντινίδης, ο.π. 284 Σταυρίδης, Θεολογική Σχολή Χάλκης,

131 Πατριαρχείου τιτουλάριος μητροπολίτης Μύρων. Η χειροτονία του σε πρεσβύτερο έγινε από τον Χρυσόστομο Νεοκαισαρείας, συλλειτουργούντος του Λαοδικείας Μαξίμου, στον πατριαρχικό ναό στις 2 Φεβρουαρίου Η σε αρχιερέα χειροτονία του έγινε στις 5 Μαρτίου 1961 Β Κυριακή των Νηστειών από τον πατριάρχη και από τους συνοδικούς αρχιερείς στον πατριαρχικό ναό. Μετείχε ακόμη και ο Νεοκαισαρείας Χρυσόστομος 285. Με την ανύψωση της μητροπόλεως Μύρων στις εν ενεργεία μητροπόλεις με συνεδρία της 6 ης Σεπτεμβρίου 1965 ο Χρυσόστομος κατατάχτηκε στην τάξη των εν ενεργεία μητροπολιτών 286. Από το 1951 και εξής διατέλεσε μέλος πρόεδρος διαφόρων συνοδικών επιτροπών. Ήταν μέλος της ενδημούσας συνόδου στην εκλογή του πατριάρχη Δημητρίου (1972) και του πατριάρχη Βαρθολομαίου (1991). Από τότε, από το 1972 δηλαδή, αποτελεί μέλος της Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου εκτός από ένα μικρό χρονικό διάστημα Από το 1951 και μετά ήταν μέλος της συνοδικής επιτροπής επί των Πανορθοδόξων Συνόδων και Παγχριστιανικών Συνεδρίων. Συμμετείχε, σε πολλές πατριαρχικές αντιπροσωπείες ως μέλος ή ως πρόεδρος αυτών προς τις πολιτικές αρχές της Ελλάδας, αλλά και στο εξωτερικό σε ορθόδοξες και σε άλλες χριστιανικές Εκκλησίες. Ήταν μέλος της ακολουθίας του Οικουμενικού Πατριάρχη Αθηναγόρα, ο οποίος διετέλεσε Οικουμενικός Πατριάρχης από το 1948 έως το 1972 και του Οικουμενικού Πατριάρχη Δημητρίου, ο οποίος διετέλεσε Οικουμενικός Πατριάρχης από το 1972 έως το 1991 σε μερικά ταξίδια τους στο εξωτερικό Σταυρίδης, Χρυσόστομος Κωνσταντινίδης, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, ο.π. 288 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία,

132 Εκπροσώπησε την Θεολογική Σχολή της Χάλκης, αλλά και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, μαζί με τον μητροπολίτη Λαοδικείας Μάξιμο και τον σχολάρχη Σταυρουπόλεως Μάξιμο και τους νομικούς συμβούλους του Πατριαρχείου στην Άγκυρα στις συνομιλίες με τους αρμόδιους κυβερνητικούς παράγοντες για το θέμα της απαγορεύσεως της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης (1973) 289. Ήταν μέλος διαφόρων επιστημονικών ιδρυμάτων. Ανακηρύχτηκε επίτιμος διδάκτωρ της Θεολογίας από πολλές πανεπιστημιακές σχολές: από την ορθόδοξη ακαδημία του Λένιγκραδ (Αγίας Πετρούπολης) το 1979, από το πανεπιστημιακό Θεολογικό Ινστιτούτο του Βουκουρεστίου το 1981 από το τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, από την Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού του Ελληνικού Κολλεγίου της Βοστώνης, ΗΠΑ (1982), από το τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών 290. Εκτός από την μητρική του γλώσσα ο Χρυσόστομος γνώριζε την αγγλική, την γαλλική, την γερμανική, την ιταλική, την λατινική γλώσσα. Θεωρείται από τους πολυγραφότερους σύγχρονους καθηγητές της Χάλκης. Τα έργα του αναφέρονται στην ιστορία, την αρχαιολογία, τον συστηματικό κλάδο της Θεολογίας, την οικουμενική κίνηση, την θρησκειολογία και σε άλλα θέματα. Είναι μελέτες, μονογραφίες, άρθρα, κηρύγματα, ομιλίες, διαλέξεις, ανακοινώσεις, εκθέσεις, μεταφράσεις, νεκρολογίες, βιβλιοκρισίες και άλλα. Δημοσιεύτηκαν είτε αυτούσιες, είτε σε συλλογικές εκδόσεις. Άλλες μελέτες και άρθρα του δημοσιεύτηκαν σε εγκυκλοπαίδειες και σε περιοδικά ελληνικά και ξένα, όπως στην «Ορθοδοξίαν», τον «Απόστολον Ανδρέαν», την «Θεολογίαν», τον «Γρηγόριον Παλαμάν», τον «Απόστολο Τίτον», το «The Ecumenical 289 Σταυρίδης, Θεολογική Σχολής Χάλκης, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, ο.π. 130

133 Review», το «Istina», το «Proche Orient», το «Chretien» και άλλα επιστημονικά περιοδικά 291. Ο Μύρων Χρυσόστομος Κωνσταντινίδης θεωρείται ένας από τους κορυφαίους ιεράρχες της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Διακεκριμένος Θεολόγος εις τον συστηματικόν της Θεολογίας κλάδον, εργατικός και δραστήριος, τηρητής της μακραίωνος λειτουργικής τάξεως του τυπικού της Εκκλησίας, αφωσιωμένος εις την παράδοσιν της μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, ευχάριστος δε και εποικοδομητικός εις το θείον κήρυγμα Σταυρίδης, Χρυσόστομος Κωνσταντινίδης, Σταυρίδης, Θεολογική Σχολή Χάλκης,

134 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ 132

135 ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ Στην διάθεσή μας έχουμε τις κατά καιρούς «Απογραφές» ή «Τακτικά» ή «Εκθέσεις» ή «Αναγραφές» του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Από αυτά πληροφορούμαστε τους αριθμούς των Επισκοπών της Επαρχίας Εφέσου. Αυτές είναι : Ἐπισκοπαί, Τακτικά ἤ Ἐκθέσεις ἤ Ἀναγραφαί 293 Τακτικόν 1 (Ζ αἰών), Ἐπιφανίου Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου... 2.Ἐπαρχία Ἀσίας Μητρόπολις Ἐφέσου ἔχει ὑπ αὐτήν πόλεις ἤτοι ἐπισκοπάς λστ, οἷον. τόν Ὑπαίπων τόν Τράλλεων τόν Μαγνησίας Μαιάνδρου τόν Ἐλαίας τόν Ἀδραμυτίου τόν Ἄσσου τόν Γαργάρων τόν Μασταύρων τόν Καλόης τόν Βριούλων τόν Πιτάνης τόν Μυρίνης τόν Φωκαίας τόν Αὐρηλιουπόλεως τόν Νύσσης τόν Μοσχακώμης 293 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία,

136 τόν Μητροπόλεως τόν Βαρέτων τόν Μαγνησίας τῆς Ἀνηλίου τόν Ἀνινάτων τόν Περγάμου τόν Πριήνης τόν Ἀρκαδιουπόλεως τόν Διός τοῦ Ἱεροῦ τόν Ἀνέ(ων) τόν (Νέ)ας Αὐλῆς τόν Αὐγάζων τόν Σίων τόν Κολοφώνης τόν Λεβέδου τόν Τέου τόν Ἐρυθρῶν τόν Κλαζομενῶν τόν Ἀντάνδρου τόν Θεοδοιουπόλεως (ἤτοι) Περπερίνης τόν Κύμης τόν Παλαιουπόλεως Συνιστοῦν ἀριθμόν 37 σύν 1 = 38 ἐπισκοπάς. Τακτικόν 2 Η Θ αἰῶνες) Εἰς αὐτό ἀλλάσσει ἡ σειρά τῶν ἐπισκοπῶν ἀπό τόν Περγάμου Νέας Αὐλῆς. Χωρίζεται ἡ μία ἐπισκοπή: τόν Θεοδοσιουπόλεως (ἤτοι) Περπερίνης, εἰς δύο μέ τούς τίτλους: Ὁ Θεοδοσιουπόλεως ὁ τῆς Περπερίνης Τοιουτοτρόπως ὁ συνολικός ἀριθμός τῶν ἐπισκόπῶν αὐξάνει εἰς 38+1=

137 Τακτικόν 3. (Τέλη Η ἤ ἀρχαί Θ αἰῶνος). Β Ἐπαρχία Ἀσίας Ἔφεσος Μητρόπολις, ἔχει πόλεις μ Γίνονται μερικαί ἀλλαγαί εἰς τήν σειράν τοῦ καταλόγου. Ἐκλείπει ὁ Περπερίνης. Προστίθενται τρεῖς ἐπισκοπαί: ὁ Μένδρων ὁ Θυατείρων ὁ Ἀλικαρνασσοῦ Σύνολον : 40+1=41. Τακτικόν 4. (Θ αἰών). Β Ἐπαρχία Ἀσίας ὁ Ἐφέσου Ὄμοιον ὡς πρός τόν ἀριθμόν τοῦ τακτικοῦ ἀρ. 1. Εἰς μερικά σημεῖα ἀλλάσσει ἡ σειρά τῶν ἐπισκοπῶν. Ὁ Ἀντάνδρου καλεῖται: ὁ Ἀ(ν)τάνδρων Σύνολον : 37+1 =38. Τακτικόν 7 (Ι αἰων) Ἀπό τό τακτικόν ἀρ. 1 ἐλλείπουν τρεῖς ἐπισκοπαί: ὁ Φωκίας ὀ Μαγνησίας τῆς Ἀνηλίου ὁ Κλαζομενῶν Ἀλλάσσει ἡ γραφή. Ἀντί ὁ Ἀνέων ὁ Κολοφώνης ὁ Ἀναίων ὁ Κολοφῶνος ὁ Ἐρυθρῶν ὁ Ἐρυθρᾶς ὁ Ἀ(ν)τάνδρων ὁ Ἀντάνδρου Σύνολον :34+1=35. Τακτικόν 9 (ΙΒ αἰών). Ἀλλάσσει ἡ γραφή ἀπό τό τακτικόν 7 ὡρισμένων ἐπισκοπῶν. Ἀντί ὁ Ὑπαίπων ὁ Ἀδραμυτίου ὁ Ὑπέπων ὁ Ἀτραμυτίου 135

138 ὁ Ἄσσου ὁ Πιτάνης ὁ Μυρίνης ὁ Ἀναίων ὁ Σίων ὁ Ἀσσοῦ ὁ Πιτάμνης ὁ Μυρρίνης ὁ Ἀνέων ὁ Σιών Προστίθενται (οἱ) (ὁ Φωκείας) (ὁ Μαγνησίας τοῦ Ἀνηλίου) (ὁ Κλαζομενῶν) ἤτοι Περπερίνης, τοῦ τακτικοῦ 1. Σύνολον : 38+1=39. Τακτικόν 10 (ΙΒ ἥ Γ αἰῶνες) Ἀλλάσσει ἡ γραφή ἀπό τό τακτικόν 9. Ἀντί ὁ Ὑπέπων ὁ Ὑπαίπων ὁ Πιτάμνης ὁ Πιτ(τ)άμνης ὁ Μυρρίνης ὁ Μυρίνης ὁ Βαρέτων ὁ Ἀναίων ὁ Πριήνης ὁ Ἀ(ν)τάνδρου ὁ Βερέτων ὁ Ἀνέων ὁ Πρυΐνης ὁ Ἀτ(τ)άνδρου Λείπουν δύο: (ὁ Μαγνησίας τοῦ Ἀνηλίου) (ὁ Κλαζομενῶν) Προστίθενται δύο ἐπισκοπαί: (ὁ Θυραίων ὁ Χλιαρῶν) σύνολον 37+1=38 Τακτικόν 13 (ΙΒ ἤ ΙΓ αἰών) Ἀλλάσσει ἡ γραφή τοῦ τακτικοῦ 10. Ἀντί ὁ Μαγνησίας πρός Μαίανδρον ὁ Ἀσσοῦ ὁ Μαγνησίας ὁ Ἄσσου 136

139 ὁ Πιτ(τ)άμνης ὁ Αὐρηλιουπόλεως ὁ Νύσσης ὁ Μασχακώμης ὁ Περγάμων ὁ Πρυΐνης ὁ Ἀτ(τ)άνδρου ὁ Πιτάνης ὁ Αὐρηλιουπόλεως ἤτοι Περιβόλου ὁ Νύσης ὁ Μασχακώμης ἤτοι Ἀετωνίας ὁ Περγάμου ὁ Πριήνης ὁ Ἀντάνδρου Φεύγουν αἱ δύο τελευταῖοι ἐπισκοπαί: ὁ Θυραίων ὁ Χλιαρῶν) Προστίθενται δύο νέαι ἐπισκοπαί: ὁ Ἀλγίζων ὁ Σλυμνίζων Σύνολον: 37+1=38 Τακτικόν 14 (ΙΒ αἰών) 2β. Ἡ Ἔφεσος τῆς Ἀσίας ἔχουσα ἐπισκοπάς λδ (λγ ) Σύνολον:33 Ἕνεκα τῶν καιρικῶν περιστάσεων αἱ ὑπό τόν Ἐφέσου ἐπισκοπαί ἐξέλιπον κατά τούς αἰῶνας ΙΔ καί ΙΕ. Ἀριθμός ἐπισκοπῶν κατά αἰῶνας. Ζ άρ. 38 ΙΒ ἀρ. 39 Η Θ 41 ΙΒ ΙΓ 38 Θ 38 ΙΒ 33 Ι 35 Σύμφωνα με τα παραπάνω Τακτικά βλέπουμε ότι η μητρόπολη Εφέσου τον 7 ο αιώνα μ.χ. είχε στην δικαιοδοσία της 38 Επισκοπές, τον 8 ο αιώνα 41, τον 9 ο αιώνα 38, τον 10 ο αιώνα 35, τον 12 ο αιώνα 39, τον 12 ο με 13 ο αιώνα

140 Μία άλλη απογραφή του 12 ου αιώνα καταγράφει 33 Επισκοπές 294. Την περίοδο του Ιουστινιανού είχε ήδη 36 Επισκοπές. Ήταν όντως, μία επαρχία με μία μεγάλη και βαρύνουσα θρησκευτική παράδοση 295. Οι τέσσερις από τις Επισκοπές της Εφέσου βρίσκονταν στην Ερυθραία και ως έδρες είχαν: τη Λέβεδο, την Τέω, τις Ερυθρές και τις Κλαζομενές. Οι παραπάνω πόλεις ήταν πολύ σημαντικές, είχαν μεγάλο παρελθόν στην Ιωνία. Η παρουσία τεσσάρων επισκοπών σε ένα περιορισμένο γεωγραφικά περιβάλλον, όπως είναι η Ερυθραία, μαρτυρεί τον οικονομικό και πνευματικό πλούτο των πόλεων και των περιχώρων τους. Μαρτυρεί ακόμη και την πυκνότητα του ποιμνίου στην χερσόνησο της Ερυθραίας. Από τους καταλόγους των επισκοπών της Εφέσου, από τον 12 ο αιώνα βλέπουμε, ότι από την μητρόπολη Εφέσου απουσιάζει αυτή των Κλαζομενών (περιοχή Βουρλών) 296. Η περίοδος των ύστερων χρόνων του Βυζαντίου για την περιοχή της Σμύρνης και της Ερυθραίας χαρακτηρίζεται σκοτεινή και για τα εκκλησιαστικά πράγματα. Φαίνεται πως η Επισκοπή Κλαζομενών (περιοχή των νεωτέρων Βουρλών) είχε παραχωρηθεί στην Επαρχία Σμύρνης. Στην Έφεσο επανήλθε στα τέλη του 14 ου αιώνα, συγκεκριμένα το έτος 1387, μετά από διαμάχη η οποία προέκυψε ανάμεσα στις δύο επαρχίες και για την λύση της οποίας επιλήφθηκε το Πατριαρχείο 297. Η μητρόπολη Εφέσου η οποία αντιμετώπιζε σοβαρό πρόβλημα ελλείψεως ορθόδοξου ποιμνίου, διεκδικούσε από τη Σμύρνη τις Επισκοπές Περγάμου, Φώκαιας και Κλαζομενών (με την πόλη Αμβριούλλα, τα νεώτερα Βουρλά). Στο συνοδικό πρακτικό του 1387, καταγράφεται χαρακτηριστικά η εικόνα ερήμωσης, η οποία επικρατούσε στην Επαρχία Εφέσου: «ἐπεί δὲ πάσα πόλις καί χώρα τῶν ἐθνῶν παρανάλωμα γέγονε καί 294 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, ο.π., Ιντζές, Ανατολικά της Χίου, ο.π. 138

141 παντελῶς ἠφανίσθησαν καί αἱ μέν οὐδέ ὀνόμασι κἄν ὅτι ποτέ πόλεις ἦσαν γινώσκονται, αἱ δέ ἀπό τινων ὀνόμασι κἄν ὅτι ποτέ πόλεις ἦσαν γενώσκονται, αἱ δε ἀπό τινων ὀλίγων λειψάνων γνωρίζονται, λίαν εὐαριθμήτους χριστιανούς οἰκιστάς ἔχουσαι, καί μή μόνον μητροπολίτην ἤ ἐπίσκοπον οὐ δύνανται τρέφειν ἀλλ οὐδέ ἱερέα ἕνα τῶν ἐνδεών καί πενήτων». Αποφασίστηκε τότε, οι Επισκοπές Περγάμου και Κλαζομενών να επιστραφούν στην Έφεσο και από την Επισκοπή Φώκαιας, η Παλαιά Φώκαια να παραμείνει στη Σμύρνη. Αυτό κράτησε μέχρι το 1922, ενώ η Νέα Φώκαια παραχωρήθηκε στην Έφεσο 298. Κατά την διάρκεια των πρώτων αιώνων της Τουρκοκρατίας μέχρι τον 17 ο αιώνα η συρρίκνωση του χριστιανικού πληθυσμού της Επαρχίας Εφέσου, αλλά και της Σμύρνης, θα είναι δραματική. Οι χριστιανοί θα αποτελούν παντού ασήμαντες μειονότητες. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα την σταδιακή εξαφάνιση των επισκοπών και των δύο επαρχιών Εφέσου και Σμύρνης. Σύμφωνα με τον Σκαλιέρη 33 ήταν οι εκλιπούσες Επισκοπές της Μητροπόλεως Εφέσου (Ἁγιασολούκ) 299. Στην πόλη της Εφέσου υπήρχε τέτοια ερήμωση η οποία προκαλούσε θλίψη στους ξένους περιηγητές οι οποίοι την επισκέπτονταν από τον 16 ο έως τον 18 ο αιώνα 300. Μετά τα Ορλωφικά, και κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 18 ου αιώνα, ένα συνεχές αυξανόμενο μεταναστευτικό ρεύμα Ρωμιών, το οποίο σημειώθηκε προς τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, εντονότερο όλο το 19 ο αιώνα, πύκνωσε τις Μητροπόλεις Εφέσου και Σμύρνης. Πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά, με μεγάλη χριστιανική παράδοση, γέμισαν με 298 Ιντζές, Ανατολικά της Χίου, Γ. Κλ. Σκαλιέρης, Λαοί και φυλαί της Μικράς Ασίας, Αθήναι 1922, Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες,

142 χριστιανούς, τα ρωμέικα ακούστηκαν πάλι σε περιοχές στις οποίες είχαν ξεχαστεί για δεκαετίες. Ακόμη οι παλιές εκκλησίες θα επισκευάζονταν 301. Η Εκκλησιαστική Αλήθεια του έτους 1906 παρουσιάζει την ανάπτυξη των ρωμέικων κοινοτήτων στη Μικρά Ασία και την πύκνωση των ορθόδοξων πληθυσμών στα τέλη του 19 ου και στις αρχές του 20 ου αιώνα. Αναφέρει χαρακτηριστικά 302 : «Ὁμογενεῖς ἀξιόπιστοι χορηγούσιν ἡμῖν εὐφροσύνους εἰδήσεις περί κοινοτήτων ἑλληνικῶν ὀρθοδόξων, ἄρτι συνιστωμένων ἐν Μικρασία, εἰς μέρη, ἐν οἷς ἔθαλλε πρό αὀώνων ὁ χριστιανισμός. Ἐφ ὅσον, ὑπό τήν πατρικήν πρόνοιαν καί τήν πρός τούς ὑπηκόους εὐμένειαν καί στοργήν τοῦ ἄνακτος ἡμῶν εὐκολύνονται αἱ συγκοινωνίαι, νέαι δέ ὁδοί, κατά τάς προόδους τῆς ἐπιστήμης, συνδέουσιν ἐπαρχίας καί πόλεις τῆς κραταιᾶς τῶν ὀσμανιδῶν αὐτοκρατορίας, χωριά δέ πρός μικροῦ ἀνάξιον λόγου πληθυσμόν ἔχοντα μεταβάλλονται είς κωμοπόλεις, ὁμογενῶν κοινότητες ἐκεῖ συγκροτούνται καί σχολή καί ναός ἱδρύεται, συγκρατῶν τάς ἀρτιπαγεῖς ὁμογενεῖς κοινότητας». Πράγματι, σύμφωνα με το «τό ἐν χρήσει Συνταγμάτιον τῶν ὑπό τόν Οἰκουμενικόν Θρόνον μητροπολιτῶν καί ἐπισκόπων» που δημοσίευσε η Εκκλησιαστική Αλήθεια το Φεβρουάριο του 1888, από τις 75 συνολικά μητροπόλεις του κλίματος του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, οι 17 βρίσκονταν στη Μικρά Ασία, για να εκτιναχθούν μέχρι το 1914 στις 24. Ακόμη, «το εν χρήσει Συνταγμάτιον των υπό του Οικουμενικόν Θρόνον μητροπολιτών και επισκοπών», το οποίο δημοσιεύτηκε από την Εκκλησιαστική Αλήθεια το Φεβρουάριο του 1888, φανερώνει ότι από τις 75 συνολικά μητροπόλεις του κλίματος του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, οι 17 βρίσκονταν στην Μικρά Ασία 303. Σύμφωνα με τους Πατριαρχικούς Στατιστικούς Πίνακες των κατά τόπους 301 Ιντζές, Ανατολικά της Χίου, ο.π. 303 ο.π

143 Μητροπόλεων του κλίματος του Οικουμενικού θρόνου Κωνσταντινουπόλεως, η Επαρχία Εφέσου το 1914 είχε υπό την κατοχή της 95 ελληνικές κοινότητες και Έλληνες οι οποίοι κατοικούσαν σε αυτή 304. Η Επισκοπή Ηλιουπόλεως και Θυατείρων, της μητροπόλεως Εφέσου, ήταν η πρώτη από τις επισκοπές της μητροπόλεως Εφέσου, η οποία ιδρύθηκε το 1774 λόγω της αυξήσεως του πληθυσμού και της ευημερίας της επαρχίας. Η επισκοπή αυτή διοικούνταν από τιτουλάριους επισκόπους οι οποίοι ήταν βοηθοί του μητροπολίτη Εφέσου. Η επισκοπή αυτή ιδρύθηκε επί πατριαρχίας Σαμουήλ Α και κατόπιν αιτήσεως του Μελετίου Β Μητροπολίτη Εφέσου 305. Η επισκοπή Κρήνης και Ανέων, στην οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω, ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1806, επί της δεύτερης πατριαρχίας του Γρηγορίου Ε, με πρόταση του Διονύσιου Καλλιάρχη. Σύμφωνα με την μαρτυρία του Άγγλου περιηγητή William Tourner (Journal of a Tour in the Levant, ἐν Λονδίνῳ 1820,...σελ. 278), οι Επίσκοποι Κρήνης και Ηλιουπόλεως είχαν εξαγοράσει από τον Άγιο Εφέσου ένα είδος αυτοκεφάλου δράσεως 306. Στις αρχές του 20 ου αιώνα η Επαρχία Εφέσου εκτείνονταν από τις βόρειες ακτές του Αδραμυττίνου Κόλπου μέχρι των νοτίων του κόλπου της Νέας Εφέσου (Scala nova). Περιλαμβάνει στην εκκλησιαστική της περιφέρεια όλες τις ορθόδοξες χριστιανικές κοινότητες, οι οποίες βρίσκονται στα νοτιοδυτικά παράλια της Διοικήσεως (Μουτεσαριφλίκ), ή Βαλού κεσέρ του Νομού Προύσης (Χουδαβενδικιάρ), σε όλη σχεδόν την περιφέρεια της Διοικήσεως Σμύρνης του Νομού Αϊδινίου και στην δυτική περιφέρεια της Διοικήσεως Σαρουχάν. Βόρεια γειτνιάζει με την Επαρχία 304 Σκαλιέρης, Λαοί και Φυλαί, Ιντζές, Ανατολικά της Χίου, ο.π. Ν.Α. Βέης, «Επιστολαί Κωνσταντίνου Κούμα και Αδαμάντιου Κοραή σχετικαί προς την Σμύρνην», Μ.Χ. 2 (1939)

144 Κυζίκου, νότια με την επαρχία Ηλιουπόλεως και με την Επισκοπή Ανέων με την Επαρχία Φιλαδελφείας και δυτικά με την Επαρχία Κρήνης, διαβρεχομένη καθ όλην την Δυτική παραλία υπό του Αιγαίου Πελάγους. Ο ορθόδοξος πληθυσμός της επαρχίας Εφέσου ανέρχεται σε 200 χιλιάδες περίπου. Ο Μητροπολίτης της τιτλοφορείται Υπέρτιμος και Έξαρχος πάσης Ασίας 307. Στην σημερινή εποχή, η μητρόπολη Εφέσου όπως και η Μητρόπολη Ανέων, αν και απώλεσαν το ορθόδοξο ποίμνιό τους μετά το μικρασιατικό πόλεμο, θεωρούνται παρ όλα αυτά εν ενεργεία Μητροπόλεις του Οικουμενικού Θρονου και διατηρούν τη θέση τους στο «Συνταγμάτιο των Μητροπόλεων». Οι Μητροπολίτες που εκλέγονται και χειροτονούνται στις μητροπόλεις αυτές θεωρούνται εν ενεργεία Μητροπολίτες 308. Για την εύρυθμη λειτουργία της η επαρχία Εφέσου χωρίστηκε σε τρεις περιοχές με τρία κέντρα (ή περιφέρεια με τα ανάλογα τμήματα) με επικεφαλής: α) τον μητροπολίτη Εφέσου Ιωακείμ Ευθυβούλη β) τον επίσκοπο Ερυθρών Ιωακείμ Λεπτίδη 307 Κ.Δ. Φουρούλης, «Η Μητρόπολις Εφέσου», Η.Ε.Φ.Κ.Κ. (1905), , Σκαλιέρης, Λαοί και Φυλαί της Μικράς Ασίας, 280, Σύμφωνα με τον Σκαλιέρη Ἡ ἐπαρχία Ἐφέσου, ἧς ὁ Μητροπολίτης τιτλοφορεῖται Ὑπέρτιμος καί Ἔξαρχος πάσης Ἀσίας, περιλαμβάνει ἐκ τῆς Διοικήσεως Μαγνησίας (Σουραχάν) τοῦ Βιλαετίου Σμύρνης τάς Ὑποδιοικήσεις Μαγνησίας (Σαρουχάν), Ἱεροκαισαρείας (Τουργουτλοῦ Κασαμπᾶ), Θυατείρων (Ἄκ Χισσάρ), Νακράσων, Ἀκρασοῦ (Κίρκ Ἀγάτς) καί ἐκ τῆς Διοικήσεως Σμύρνης τοῦ αὐτοῦ Βιλαετίου τήν Ὑποδιοίκησιν Τήμνου, Μαινομένου Πεδίου (Μαινεμέν), τμήματα τῶν Ὑποδιοικήσεων Φωκαιῶν (Φωτζετέϊν), Περγάμου (Πέργαμα), Χυτρίου, Βριούλων (Οὔρλα), τόν Δῆμον Νυμφαίου τῆς Ὑποδιοικήσεως Σμύρνης. Ὁ Μητροπολίτης, τῆς Ἐπαρχίας ταύτης, ἐχούσης δικαιοδοσίαν ἐπί 80 πόλεων, κωμοπόλεων, κωμῶν καί χωρίων, ἑδρεύει ἐν Μαγνησίᾳ. 308 Α. Ι. Καλαμάτας, Οι Μητροπόλεις Κυδωνιών και Μοσχονησίων (19 ος αι. 1922), Ε Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας, Αθήνα 2007, 39. Οι υπόλοιπες Μητροπόλεις οι οποίες θεωρούνται εν ενεργεία Μητροπόλεις είναι: Άγκυρας, Αδριανουπόλεως, Αίνου, Αμασείας, Ανέων, Βιζύης, Βριούλων, Γάνου και Χώρας, Κολωνείας, Κρήνης, Κυδωνιών, Κυζίκου, Μετρών και Αθύρων, Μοσχονησίων, Μυριοφύτου και Περιστάσεως, Νεοκαισαρείας, Νικαίας, Νικομηδείας, Περγάμου, Πισσιδίας, Προικοννήσου, Προύσης, Ροδοπόλεως, Σαράντα Εκκλησιών, Σάρδεων, Σηλυβρίας, Σμύρνης, Τραπεζούντος, Τυρολόης και Σερεντίου, Φιλαδελφείας, Χαλδείας, Χεροιάνων και Κερασούντος. Οι περισσότερες από αυτές σήμερα χηρεύουν. 142

145 γ) τον επίσκοπο Ειρηνουπόλεως Αρσένιο Αφεντούλη. Συνολικά, οι ελληνορθόδοξες κοινότητες ήταν 96(95). Υφίσταντο ακόμη και διάφορα σωματεία 309. Η Επαρχία Εφέσου είχε τρεις έδρες: Κορδελιού, Μαγνησίας και Κυδωνιών. Στην έδρα του Κορδελιού έδρευε ο Μητροπολίτης, στις έδρες της Μαγνησίας και των Κυδωνιών έδρευαν ως Αρχιερατικοί αντιπρόσωποι Τιτουλάριοι βοηθοί Επίσκοποι για την καλύτερη και τακτικότερη επίσκεψη και επισκόπηση των κοινοτήτων οι οποίες ανήκαν στην περιφέρεια τους 310. Συνολικά οι ορθόδοξες κοινότητες ήταν 96(95). Εκτός από τις Ελληνορθόδοξες κοινότητες υπήρχαν και διάφορα σωματεία Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Φουρούλης, ο.π Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία,

146 Α. Περιφέρεια Έδρας Κορδελιού. 36 Κοινότητες 1. Τμήμα Κορδελιού, Κέντρον Κορδελιόν, Κοινότητες: Παπά Σκάλα, Τομάζο, Τσιλή, Ενόπη (Γκιοζ τεπέ), Μιρακτή (Κουάρ Γιαλή), Γενίκιοϊ, Ναρλή δερέ, Τσιφλήκιον Αγίου Γεωργίου. Το όλον Τμήμα Βριούλων. Κέντρον Βρύουλλα. Κοινότητες: Σιρβισάριον, Κιλισμάνιον, Σκάλα Βριούλων, Νήσος Ιατρού, Κόλιτζα, Μεντέση, Γκιούλαβες, Γιαγδζληλάριον, Άνω Δεμιρτζηλίον, Κάτω Δεμιρτζηλίον, Ρουσμέν κιοϊ, Υψηλόν. Το όλον Τμήμα Νέας Εφέσου. Κοινότητες 1. Νέας Εφέσου Τμήμα Νυμφαίου. Κέντρον Νυμφαίον. Κοινότητες: Κρυτζαλιά, Πάρσα, Λουτζάκιον, Γιακα ιοϊ. Το όλον Τμήμα Μαινεμένης. Κέντρον Μαινεμένη. Κοινότητες: Ολουτζάκιον, Σερρέ κιοϊ, Νέαι Φώκαι, Κοζβεϊλή, Τσακμακλή, Αραπ Τσιφλήκιον, Αλή Αγά. Το όλον 8. Β. Έδρα Μαγνησίας. 28 Κοινότητες 1. Τμήμα Μαγνησίας. Κέντρον Μαγνησία. Κοινότητες: Χορόσκιοϊ, Χαμηδιέ, Τσολού, Ερρί κιοϊ, Κατατσηφλίκι, Καραγατσλή, Τσομπανησιά, Καραογλανιά, Χατζηλέριον, Χαμζαμπεϊλή, Χαρμανταλή, Τσαούσογλου, Φίλιο, Κόλδερε, Παπαζλή, Μουτεβελή, Καϊσλάρ, Γιουκσέκ κιοϊ. Το όλον Τμήμα Κασαμπά. Κέντρον Κασαμπάς. Κοινότητες: Οργαμλή, Αχμετλή. Το όλον Τμήμα Αξαρίου. Κέντρον Αξάριον. Κοινότητες: Μάρμαρα, το όλον Τμήμα Κιρκαγατσίου. Κέντρον Κιρκαγάτσιον. Κοινότητες: Σώμα, Κέλεμος, Βακόριον, Το όλον

147 Γ. Έδρα Κυδωνιών. 31 Κοινότητες 1. Τμήμα Κυδωνιών. Κέντρον Κυδωνίαι. Κοινότητες: Γενιτσαροχώριον, Κεμέριον ή Βουρχανιέ, Γιαγιά κιοϊ, Γκιουμέτσι, Καρά αγάτς, Δερρέκιοϊ. Το όλον Τμήμα Αδραμυττίου. Κέντρον Αδραμύττιον. Κοινότητες: Φρένελη, Ζεϊτινλή, Γκιουρές, Ταχτά κιοϊ, Αβτζηλάρ, Τσαρούκι, Καβακλάρ, Αραπλάρ, Κιζίλ Κιτσλή, Φρένκιοϊ. Το όλον Τμήμα Δικελίου. Κέντρον Δικελή. Κοινότητες: Καβακούμ, Μακαρωνία, Αγιασμάτιον, Ατιζανός, Ισμαϊλλάρ. Το όλον Τμήμα Περγάμου. Κέντρον Πέργαμος. Κοινότητες: Τσανταρλή, Κλησέκιοϊ, Κάλαργα, Σουτασήδες ή Σαατσήδες, Χριστιανοχώριον, Κινίκιον. Το όλον 7. Ο Ιωακείμ Ευθυβούλης, μητροπολίτης Εφέσου, έχοντας ως πρωταρχικό μέλημά του κάθε χριστιανός ο οποίος κατοικούσε σε απομακρυσμένο χωριό να έχει την στήριξη της μητροπόλεως σε κάθε προσωπική του υπόθεση, δικαστικής ή διοικητικής φύσεως, προέβη αμέσως στην εφαρμογή ρυθμίσεων στο διοικητικό και δικαστικό σύστημα της Επαρχίας του 312. Έτσι μετά την οριστική ανάδειξη του Κορδελιού ως έδρας της Επαρχίας Εφέσου, η Επαρχία χωρίστηκε σε τρεις περιφέρειες, Κορδελιού, Μαγνησίας και Κυδωνιών, όπως αναφέραμε παραπάνω. Κάθε μία από τις περιφέρειες αυτές υποδιαιρέθηκε σε τμήματα. Κάθε τμήμα είχε ως κέντρο την κυριότερη από τις κοινότητες, η οποία το απάρτιζε 313. Κάθε μια από τις έδρες της Επαρχίας Εφέσου, εκτός από τα απαιτούμενα εφορευτικά σωματεία της Κεντρικής Κοινότητας, είχε και μία Δημογεροντία η οποία ενεργούσε ως Ειρηνοδικείο. Η Δημογεροντία αυτή ήταν στην δικαιοδοσία και είχε ως αρμοδιότητα να διευθετεί 312 Φουρούλης, Επαρχία Εφέσου, ο.π. 145

148 υποθέσεις Ορθοδόξων Χριστιανών της Κεντρικής Κοινότητας. Ακόμη διευθετούσε υποθέσεις των μικρών κοινοτήτων. Υπήρχε ακόμη και ένα Μικτό Εκκλησιαστικό Δικαστήριο για τις δικαστικές υποθέσεις όλων εκείνων οι οποίοι κατοικούσαν σε όλη την περιφέρεια της οικείας έδρας ανεξαρτήτως τμήματος. Στην έδρα Κορδελιού ακόμη προσελήφθηκαν δύο δικαστές, οι οποίοι στελέχωναν το Πρωτοδικείο. Ιδιαίτερα για το Εκκλησιαστικό και ιδιαίτερα για το Μικτό Εκκλησιαστικό Δικαστήριο σχηματίζεται και ανά εν Εφετείο για τις αμφισβητούμενες αποφάσεις της Επισκοπής Ανέων 314. Στο κέντρο των διαφόρων τμημάτων, στα οποία υποδιαιρείται η κάθε περιφέρεια, εκτός από τα απαιτούμενα Εφορευτικά Σωματεία της Κεντρικής Κοινότητας, υπάρχει και μία Δημογεροντία, η οποία, λειτουργεί ως Ειρηνοδικείο στις υποθέσεις των κοινοτήτων οι οποίες ανήκουν στην δικαιοδοσία της. Οι υποθέσεις αυτές προέρχονταν από την Κεντρική Κοινότητα του οικείου Τμήματος, καθώς και από τις κοινότητες τις οποίες απάρτιζαν το συγκεκριμένο τμήμα. Κάθε μία από τις Κοινότητες, ανάλογα με το μέγεθός της, διοικούνταν από την Εφοροδημογεροντία και από Εφοροεπιτροπή 315. Οι Δημογεροντίες ήταν Μητροπολιτικά συμβούλια στις επαρχίες διαφόρων κοινοτήτων, εκλέγονταν με ιδιαίτερους Κανονισμούς. Είναι επίσης διαφορετικά από τα Μουχταροδημογεροντικά Συμβούλια (Ιχτιάρ Μεδζιλισί), στα οποία δικαίωμα ψήφου έχουν όλοι οι πολίτες. Πρόεδροι όλων των παραπάνω Κοινοτικών Σωματείων, των Δημογεροντιών, των Εφορειών, των Επιτροπών, των Εφοροδημογεροντιών και των Εφοροεπιτροπών, είναι Αρχιερατικοί Επίτροποι, οι οποίοι σε κάθε κοινότητα εκλέγονται υπό την Α.Σ. του Μητροπολίτη Φουρούλης, Επαρχία Εφέσου, ο.π. 316 ό.π.,

149 Στην συνέχεια θα αναφερθούμε ξεχωριστά σε κάθε μια από τις ελληνορθόδοξες κοινότητες της μητροπόλεως Εφέσου. 147

150 ΚΟΡΔΕΛΙΟ 148

151 ΚΟΡΔΕΛΙΟ Το Κορδελιό είναι προάστιο της Σμύρνης. Βρίσκεται βόρεια και λίγο βορειοδυτικά της Σμύρνης. Αλλιώς ονομάζεται Περαία, Πέρα Μεριά, Καρσιγιακάς. Το όνομα Κορδελιό, προέρχεται, κατά πάσα πιθανότητα, από το όνομα της παλιάς μονής Κορδελέων, η οποία, βρισκόταν στο όρος Σίπυλο. Από την Σμύρνη απέχει 13 χιλιόμετρα. Πριν από την Μικρασιατική Καταστροφή είχε πληθυσμό κατοίκους. Οι περισσότεροι από τους κατοίκους του Κορδελιού ήταν Έλληνες, διατηρούσαν ναούς, καλά σχολεία, λέσχες και άλλα. Υπήρξε γραφική κωμόπολη, αποτελούσε το σπουδαιότερο κέντρο του σμυρναϊκού κόσμου, κυρίως τις ημέρες των γιορτών. Στο μήκος της παραλίας από την Σμύρνη στο Κορδελιό, πριν από την Μικρασιατική Καταστροφή υπήρχαν και άλλα γραφικά χωριά τα οποία αποτελούσαν σταθμούς του σιδηροδρόμου Κασαμπά. Αυτά ήταν το Χαλκά Μπουνάρ, το Μερσινλή, το Βαϊρακλή, η Αγία Τριάδα, τα Πετρωτά και το Αλάμπεη 317. Από το τέλος του 18 ου αιώνα το Κορδελιό αποτέλεσε έδρα του Μητροπολίτη Εφέσου. Πρώτος ο Μητροπολίτης Εφέσου Αγαθάγγελος ο Γαβριηλίδης, βλέποντας ότι το Κορδελιό είχε πολλά πλεονεκτήματα ως έδρα της Επαρχίας Εφέσου μετέφερε ανεπίσημα την έδρα της μητροπόλεως Εφέσου από την Μαγνησία, στην οποία διέμενε τον περισσότερο καιρό μετά την καταστροφή της πόλεως της Εφέσου από τον Ταμερλάνο, στο Κορδελιό, το οποίο βρίσκονταν σε απόσταση 13 χιλιομέτρων από τη Σμύρνη. Η έδρα της Μητροπόλεως παρέμεινε εκεί και μετά την διαδοχή του από τον Κωνσταντίνο Γ τον Βαλιάδη ( ). Οριστικά εγκαταστάθηκε η έδρα στο Κορδελιό από τον μητροπολίτη 317 Ν.Ι. Σπεράντζας, «Κορδελιό», Μ.Ε.Ε. 9,

152 Εφέσου Ιωακείμ Β Ευθυβούλη ( ) ο οποίος έκτισε και ένα μεγαλοπρεπές μητροπολιτικό μέγαρο. Για την καλύτερη λειτουργία της, όπως αναφέραμε, και παραπάνω, η Επαρχία Εφέσου χωρίστηκε σε τρία τμήματα 318. Ο Κωνσταντίνος Βαλλιάδης συνέστησε στο Κορδελιό τακτικό γραφείο, κατήρτισε ακόμη τακτικό Εκκλησιαστικό και Μικτό Δικαστήριο, επισημοποιώντας το Κορδελιό ως έδρα της μητροπόλεως Εφέσου. Ο Ιωακείμ Ευθυβούλης, βλέποντας ότι το Κορδελιό ήταν μεγάλο σε έκταση και αριθμούσε 800 και πάνω ορθόδοξες οικογένειες, οι οποίες συνεχώς αυξάνονταν, σκέφτηκε ότι θα ήταν καλύτερα η έδρα της μητροπόλεως Εφέσου να βρίσκεται στο Κορδελιό. Αυτό θα εξυπηρετούσε καλύτερα τον εκάστοτε μητροπολίτη Εφέσου, όχι μόνο για το ότι το Κορδελιό βρισκόταν κοντά στην Σμύρνη, αλλά και στην άμεση και αποτελεσματικότερη διεκπεραίωση των διάφορων υποθέσεων, αλλά και γιατί όλα τα κτίρια, όπως αυτό της Νομαρχίας και τα υπόλοιπα, βρίσκονταν στο Κορδελιό. Κατάφερε λοιπόν ο Κωνσταντίνος Βαλλιάδης να δημιουργήσει, εκτός από το μεγαλοπρεπές μητροπολιτικό μέγαρο, Εκκλησίες και σχολεία. Έτσι το Κορδελιό αποτελούσε μία από τις μεγαλύτερες Επαρχίες 319 : «Ἄμα τῇ ἀναρρήσει αὐτοῦ εἰς τόν περίβλεπτον τῆς τῶν Ἐφεσίων Ἐκκλησίας θρόνον ὁ νῦν εὐκλεῶς ἀρχιερατεύων Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ἐφέσου κ. Ἰωακείμ ὁ Εὐθυβούλης, σχών ὡς πρωτίστον αὐτοῦ μέλημα τήν εὐχερεστέραν καί κανονικωτέραν ἅμα διεξαγωγήν τῶν ἐκκλησιαστικῶν καί κοινοτικῶν ἀναγκῶν τοῦ ἐμπεπιστευμένου αὐτῷ χριστεπωνύμου πληρώματος προέβη ἀμέσως εἰς τήν ἐφαρμογήν οὐσιωδῶν τινων διαρρυθμίσεων ἐπί τοῦ διοικητικοῦ τε καί δικαστικοῦ τῆς Ἐπαρχίας συστήματος, οὕτως ὥστε καί ὁ εἰς τό μᾶλλον ἀπόκεντρον καί μεμακρυσμένον χωρίον κατοικῶν Χριστιανός νά δύναται νά ἔχῃ ἄμεσον καί 318 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Φουρούλης, Επαρχία Εφέσου,

153 ταχεῖαν τήν πατρικήν ἀντίκηψιν καί ἀρωγήν τῆς ἱερᾶς Μητροπόλεως ἐφ ἑκάστης αὐτοῦ ὑποθέσεως, δικαστικῆς τε καί διοικητικῆς φύσεως». Το Κορδελιό αποτελούσε την πρώτη έδρα της Μητροπόλεως Εφέσου. Περιελάμβανε τα τμήματα Κορδελιού, Βρυούλλων (Βουρλών), Νέας Εφέσου, Νυμφαίου, Μαινεμένης. Α ΕΔΡΑ ΚΟΡΔΕΛΙΟΥ 320 ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΝ. Α Πρωτοδικείον. Πρόεδρος η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Εφέσου κ. Ιωακείμ ή ο αντιπροσωπεύων αυτόν Πρωτοσύγκελλος της Ιεράς Μητροπόλεως Εφέσου Αλ. Β. Δήμογλου. Μέλη: Πρωτοσύγκελλος Πανάρετος, Προϊστάμενος του εν Κορδελιώ ιερού Μητροπολιτικού ναού της Αγίας Άννης, Πρωτοσύγκελλος Άνθιμος Αβούρης, Προϊστάμενος του εν Ενόπη Ιερού Ναού του Αγίου Παντελεήμονος, Αρχιμανδρίτης Καλλίνικος Γκίρδης, Εφημέριος του εν Κορδελιώ Ιερού Ναού της Ζωοδόχου Πηγής. Γραμματεύς, Κωνσταντίνος Φουρούλης, ο και Γενικός γραμματεύς της Ιεράς Μητροπόλεως Εφέσου. Δικαστικός κλητήρ: Γεώργιος Ροδάκης. Ημέρα συνεδρίας: Εκάστη Τετάρτη, ώρα 2μ.μ. Β Εφετείον. Το Εφετείον δια τας εκ της επισκοπής Ανέων εφεσιβαλλομένας αποφάσεις της αρμοδιότητος των Εκκλησιαστικών Δικαστηρίων, απαρτίζεται εκ πάντων τω ανωτέρω και εκ δύο έτι μελών ήτοι του κατά καιρόν Αρχιδιακόνου και του Εφημερίου του εν τη ενορία Παπά Σκάλας της Κοινότητος Κορδελιού ιερού ναού της Μεταμορφώσεως, Συγκέλλου Χρυσάνθου. Ημέρα συνεδρίας: Εκάστη Τετάρτη ώρα 2μ.μ. ΜΙΚΤΟΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΝ. Α Πρωτοδικείον. Πρόεδρος η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Εφέσου κ. Ιωακείμ ή ο αντιπροσωπεύων αυτόν Πρωτοσύγκελλος Αλέξανδρος Β. Δήμογλου. Μέλη: Θωμάς 320 Φουρούλης, Επαρχία Εφέσου,

154 Αντωνιάδης, ο και Νομικός Σύμβουλος της Ι. Μητροπόλεως (βαθμός Β Τάξεως), Μιχαήλ Ησαίας, Αλέξανδρος Καραβοκύρης, Γρηγόριος Καλλέλης, Γραμματεύς Κωνσταντίνος Δ. Φουρούλης. Δικαστικός κλητήρ, Γ. Ροδάκης. Ημέρα συνεδρίας: εκάστη Παρασκευή ώρα 5μ.μ. Β Εφετείον. Το Εφετείον δια τας εκ της Επισκοπής Ανέων εφεσιβαλλομένς αποφάσεις της αρμοδιότητος των Μικτών Δικαστηρίων, απαρτίζεται εξ όλων των ανωτέρω και εκ των προς τούτο προσλαμβανομένων δύο μελών Εμμανουήλ Πετροκοκκίνου και Κ. Λαμπρινίδου. Ημέρα συνεδρίας: εκάστη Παρασκευή, ώρα 5.5. ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥ ΦΟΡΟΥ. Θωμάς Α. Αντωνιάδης, Αλ. Καραβοκύρης, Κ. Δ. Φουρούλης. ΕΞΕΛΕΓΚΤΙΚΑΙ ΕΠΙΤΡΟΠΑΙ. Αι προς εξέλεγξιν των βιβλίων και της διαχειρίσεως των εν Κορδελιώ διαφόρων ευαγών καθιδρυμάτων επιτροπαί εκλέγονται κατά το τέλος εκάστου έτους υπό του Μητροπολιτικού Συμβολαίου. Η υπηρεσία αυτών μη ούσα διαρκής, παύει, άμα ως ήθελεν υποβληθή και εγκριθή αρμοδίως η σχετική της εξελέγξεως έκθεσις. ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΝ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ. Πρωτοσύγκελλος Αλ. Β. Δήμογλου, αντιπροσωπεύων την Α.Σ. τον Μητροπολίτην Εφέσου κ. Ιωακείμ, απόφοιτος της κατά Χάλκην Ιεράς Θεολογικής Σχολής. Γραμματεύς. Κωνσταντίνος Δ. Φουρούλης δικαστικός γραμματεύς των εν Κορδελιώ εδρευόντων Δικαστηρίων εις αμφοτέρους αυτών τους βαθμούς, συμβολαιογράφος και γενικός ληξίαρχος της ιεράς Μητροπόλεως. Εις το αυτό πρόσωπον έχει ανατεθή ή τε ελληνική και τουρκική αλληλογραφία, ως και η διεκπεραίωσις των εις τας κυβερνητικάς αρχάς αναγομένων υποθέσεων της Επαρχίας. Αρχιδιάκονος... περιοδεύων ιεροκήρυξ της επαρχίας. ΚΟΙΝΟΤΙΚΑ ΣΩΜΑΤΕΙΑ. Πλην των ανωτέρω σημειωθέντων σωματείων, υπάρχουσιν εν Κορδελιώ και έτερα τέσσερα, τα εξής: Εφορεία 152

155 του Ευθυβουλείου Αρρεναγωγείου και του Παρθεναγωγείου «Αγαθάγγελος», Επιτροπεία του ιερού Μητροπολιτικού ναού της Αγίας Άννης, Επιτροπεία του ιερού ναού της Ζωοδόχου Πηγής και Επιτροπεία του ιερού ναού του Αγίου Ιωάννου. ΙΕΡΟΚΗΡΥΚΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΤΗΣ ΕΔΡΑΣ ΚΟΡΔΕΛΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΑΣ ΑΓΙΑΣ ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΑΣ. Ο Πανοσ. Πρωτοσύγκελλος της ιεράς Μητροπόλεως Εφέσου Αλ. Β. Δήμογλου, όπου αν η περιοδεύων και ιδία εν τοις τμήμασι Κορδελιού και Νέας Εφέσου. Ο Πανοσ. Αρχιδιακ. της Ιεράς Μητροπόλεως, όπου αν η περιοδεύων και ιδία εν τοις τμήμασι Κορδελιού και Μαινεμένης. Ο εν Βρυούλλοις Αρχιερατικός Επίτροπος Οικονόμος Αλκιβιάδης Χερουβιμίδης εν Βρυούλλοις και εν ταις αποτελούσαις το τμήμα Βρυούλλων Ορθοδόξοις Κοινότησιν εκ περιτροπής. Ο Αρχιμ. Αγαθάγγελος Κόντογλους εν Βρυούλλοις και ταις λοιπαίς του τμήματος Βρυούλλων Κοινότησιν τμήματι Νυμφαίου. Ο Αιδεσιμ. κ. Βασίλειος εν τω τμήματι Νέων Φωκών. Πλην των ανωτέρω, κηρύττουσι τον θείον λόγον εν ταις διαφόροις Κοινότησι της περιφερείας Κορδελιού. καί οἱ ἱεροκύρηκες τῆς ἐν Σμύρνῃ θρησκευτικῆς ἀδελφότητος «Εὐσέβεια», ἔτι δέ καί οἱ ἑλλόγιμοι διευθυνταί καί διδάσκαλοι τῶν χωρίων ἀναγιγνώσκουσιν ἐπ ἐκκλησίας κατά τάς Ἁγίας Τεσσαρακοστάς τήν Ἑρμηνείαν τῆς Εὐαγγελικῆς περικοπῆς,ἐκ τοῦ Κυριακοδρομίου Θεοτόκη, τῶν Εὐαγγελικῶν διδαγμάτων καί τῶν δαπάναις τῆς ἐν Σμύρνῃ Θρησκευτικῆς Ἀδελφότητος «Εὐσέβεια» ἐκδιδομένων φυλλαδίων. ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΕΔΡΑΣ ΚΟΡΔΕΛΙΟΥ. Ἡ περιφέρεια τῆς ἕδρας ταύτης περιλαμβάνει 36 ὁμογενεῖς Κοινότητας, διαιρουμένας εἰς 5 τμήματα, ὡς ἑξῆς: 1. Τμῆμα Κορδελιοῦ. Κέντρον Κορδελιόν. Κοινότητες: Παπᾶ Σκάλα, Τομάζο, Τσιλῆ, Ἐνόπη (Γκιόζ τεπέ), Μιρακτή (Κουάρ Γιαλή), Γενίκιοϊ, Ναρλῆ δερέ, Τσιφλήκιον Ἁγίου Γεωργίου. Τό ὅλον

156 2. Τμῆμα Βρυούλλων. Κέντρον Βρυούλλα (Ὑποδιοίκησις). Κοινότητες: Σιβρισάριον (Ὑποδιοίκησις), Κιλισμάνιον, Σκάλα Βρυούλλων, Νῆσος ἰατροῦ, Κόλιτζα, Μεντέση, Γκιούλαβες, Γιαγδζηλάριον, Ἄνω Δεμιρτζηλίον, Κάτω Δεμιρδζηλίον, Ρουστέμ κιοϊ, Ὑψηλή. Τό ὅλον Τμῆμα Νέας Ἐφέσου. Τό τμῆμα τοῦτο περιλαμβάνει μίαν μόνον Κοινότητα, τήν τῆς Νέας Ἐφέσου (Ὑποδιοίκησις) Τμῆμα Νυμφαίου. Κέντρον Νυμφαίον (Ὑποδιοίκησις). Κοινότητες: Κριτζαλιά, Πάρσα, Λουτζάκιον καί Γιακά κιοϊ. Τό ὅλον Τμῆμα Μαινεμένης. Κέντρον Μαινεμένη (Ὑποδιοίκησις). Κοινότητες: Ὀλουδζάκιον, Σερρέ κιοϊ, Νέαι Φῶκαι (Μουδιρλῆκι), Κοζβεϊλῆ, Τσακμακλῆ, Ἀράπ Τσιφλήκιον καί Ἀλῆ ἀγᾶ. Τό ὅλον

157 ΒΟΥΡΛΑ (ΒΡΙΟΥΛΑ) 155

158 ΒΟΥΡΛΑ (ΒΡΙΟΥΛΑ) Τα Βουρλά, ή Βρίουλα ή και Βρύουλα, βρίσκονται στον ισθμό, ο οποίος συνδέει την χερσόνησο της Ερυθραίας με την υπόλοιπη Μικρά Ασία. Τα Βουρλά απέχουν από την Σμύρνη 40 χιλιόμετρα, ενώ από την Κρήνη (Τσεσμέ) απέχουν 50 χιλιόμετρα. Βρίσκονται στη μέση περίπου της αμαξιτής οδού η οποία συνδέει την Σμύρνη με την Κρήνη. Επίνειο της πόλεως των Βουρλών αποτελεί η Σκάλα 321. Συγκεκριμένες πληροφορίες για την αρχή ή την παλιότερη ιστορία των Βουρλών, από τις πηγές τις οποίες γνωρίζουμε μέχρι σήμερα δεν έχουμε. Παρ όλα αυτά, από τα μέχρι τώρα στοιχεία τα οποία έχουμε στην διάθεσή μας, μπορούμε να καταλήξουμε σε κάποια ασφαλή συμπεράσματα. Στα γραπτά, ή σε επίσημα έγγραφα, διαβάζουμε κατά κανόνα Βρύουλλα. Τα συναντάμε πολλές φορές και με διαφορετική ορθογραφία: Βρύουλλα, Βρύουλα αλλά και Βρίουλλα ή Βρίουλα. Στην ομιλία, χωρίς καμία εξαίρεση, ακούμε πάντοτε Βουρλά. Στα τουρκικά αναφέρονται ως Ούρλα (Urla) 322. Για την προέλευση των ονομάτων αυτών υπάρχουν πολλές γνώμες. Η ονομασία Βρίουλλα υπάρχει, γιατί υπήρχαν και άλλοι συνοικισμοί με αυτό το όνομα στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, αλλά και στην Πελοπόννησο. Οι κάτοικοι της Πελοποννήσου, όταν μετανάστευσαν στην πόλη αυτή, την ονόμασαν Βρίουλλα, για να τους θυμίζει τον τόπο καταγωγής τους 323. Βρίουλλα υπάρχουν και στα βυζαντινά χρόνια. Στη σύνοδο της Εφέσου αναφέρεται επίσκοπος Βριούλλων ο Τιμόθεος ο Γ. Αργότερα ως 321 Σ. Παπαγρηγοριάδης, «Βουρλά», Μ.Ε.Ε. 7, Ν.Ε. Μηλιώρης, «Η αρχή των Βουρλών», Μ.Χ. 5 (1952) Κ. Ιατρίδης «Μονογραφία Βουρλών», Ξενοφάνης, 3, (1905)

159 επισκόπους Βριούλλων συναντάμε τον Ρουφίνο και τον Γεώργιο. Ακόμη στην Διατύπωση, η οποία είναι ένας κατάλογος των μητροπόλεων και των επισκόπων του ΙΒ αιώνα, η οποία πιθανότατα αποδίδεται στο Λέοντα το Σοφό αναφέρεται η επισκοπή Βριούλλων ως μία από τις επισκοπές της μητροπόλεως Εφέσου 324. Ακόμη παλιότερα, στο Συνέκδημο Ιεροκλέους του Γραμματικού (έργο του 5 ου αιώνα), αναφέρονται τα Βρίουλα, ως μια πόλη μεταξύ των πόλεων της επαρχίας της Μικράς Ασίας: «Μαγνησία Μαιάνδρου, Τράλλεις, Νύσα, Βρίουλα, Μάσταυρα, Ανίνητα κτλ.» 325. Ο Στράβων αναφέρει τα Βρίουλλα: «Περίκεινται δέ (Νύσης) ἀξιόλογοι κατοικίαι πέραν τοῦ Μαιάνδρου, Κοσκίνια καί Ὀρθωσία, ἐντός δέ Βρίουλλα, Μάσταυρα,Ἀχάρακα καί ὑπέρ τῆς πόλεως ἐν τῷ ὄρει τά Ἄρομα, ὅθεν ἄριστος Μεσωγίτης οἶνος ὁ Ἀρομεύς» (Βιβλ. ΙΔ 647) 326. Τα Βρίουλλα του Στράβωνος με τα Βρίουλλα των Βυζαντινών είναι τα ίδια. Σύμφωνα με τον Στράβωνα τα Βρίουλλα βρίσκονται κοντά στο Μαίανδρο, στη Νύσα της Καρίας. Στην ίδια τοποθεσία τοποθετεί τα Βρίουλλα ο χάρτης των βυζαντινών επισκόπων και μητροπόλεων του Quien. Τα Βρίουλα αυτά δεν έχουν καμία σχέση με τα Βουρλά των χρόνων της Τουρκοκρατίας και της χερσονήσου της Ερυθραίας 327. Σύμφωνα με δύο Άγγλους περιηγητές, του Pockoke ο οποίος επισκέφθηκε την Μικρά Ασία το έτος 1739 και τον Chandler (της Αγγλικής Εταιρείας των Dilletanti ο οποίος την επισκέφθηκε το 1765, που πέρασαν από την πόλη αυτή, την αναγράφουν ως Βουρλά (Vourla). Ακόμη το 1714 στο χάρτη του Tournefort σημειώνονται στην παραλία του Σμυρναϊκού 324 Μηλιώρης, «Βουρλά και Βουρλιώτες», Μ.Χ. 2 (1939) ο.π., ο.π. 327 ο.π. 157

160 κόλπου και στην τοποθεσία περίπου της Σκάλας Vourla (Βουρλά) και Isles de Vourla (τα νησιά της Σκάλας και του Εγγλεζονησίου) 328. Σε έναν παλιό ιδρυτικό κώδικα του 1760, ο οποίος αναφέρεται στο πρώτο σχολείο των Βουρλών κάνει λόγο «περί τῆς καθ ἡμᾶς ἐπαρχίας τῶν Βουρλῶν», ενώ αργότερα κάνει λόγο «περί τῆς πολιτείας τῶν Βουρλῶν» Στα πρακτικά αυτού του κώδικα, στον οποίο φέρουν τις υπογραφές τους λόγιοι και αρχιερείς εκείνων των χρόνων, όπως (Ιερόθεος Δενδρινός, διάσημος προϊστάμενος της Ευαγγελικής Σχολής) βρίσκουμε τους τύπους: «ο Βουρλάς», ή «ο Βρουλάς», καθώς και τα «Βρουλλά» 329. Ο τύπος Βρίουλλας άρχισε πιθανότατα να εμφανίζεται προς τα μέσα του 19 ου αιώνα. Την εποχή αυτή αυξάνεται η μόρφωση και πολλαπλασιάζετε η μελέτη των παλαιότερων κειμένων. Κληρικοί αυτής της εποχής ανακάλυψαν πιθανόν σε αυτά τα κείμενα τα Βρύουλλα, την παλιά δηλ. βυζαντινή επισκοπή της Μητροπόλεως Εφέσου. Τα σύγχρονα Βουρλά ανήκουν και αυτά στην Μητρόπολη Εφέσου. Η παρεξήγηση αυτή μπορεί να είναι δικαιολογημένη. Από τα παλιά Βρύουλλα της Μαγνησίας και του Μαιάνδρου δεν απέμεινε τίποτα. Έτσι τα Βουρλά της χερσονήσου της Ερυθραίας, μία πόλη με έντονη εθνική ζωντάνια, έπρεπε να έχει σχέση με την παλιότερη ιστορία του Γένους της Εκκλησίας. Ο τύπος «Βουρλά» θεωρήθηκε ως παραφθορά της παλιάς τοπωνυμίας Βουλά 330. Σε ένα συναξάρι του Νεομάρτυρα Νικολάου ή Νεκταρίου του Βουρλιώτη, ο οποίος πιθανόν μαρτύρησε το , διαβάζουμε: «Κατήγετο κτλ., ἀπό μίαν ἐπίσημον κωμόπολιν τῆς Μ. Ἀσίας ἐν τῇ ἐπαρχία τοῦ Ἁγίου Ἐφέσου κειμένη, καλουμένην Βρύουλλα ἤ Βουρλά χυδαϊκῶς». Η εξέλιξη από Βουρλά σε Βρίουλλα από τους κληρικούς και τους λογίους του 18 ου και του 19 ου αιώνα φαίνεται και από τον Καισάρειο 328 Μηλιώρης, Βουρλά και Βουρλιώτες, ο.π. 330 ο.π. 158

161 Δαπόντε στον επισκοπικό του κατάλογο «ἀνδρῶν ἐπισήμων » όπου μεταξύ αρχιερέων αναφέρει: «Γαβριηλάκης ἀπό τά Βουρλά, ἀπό Νικομηδείας, ἰσχυρότατος καί αὐτός γέρων ». Στην Κωνσταντινούπολη, στη βιβλιοθήκη του Μετοχίου του Πανάγιου Τάφου, υπάρχει ένα χειρόγραφο «Γαβριήλ τοῦ ἐκ Βριούλλων Ἱεροδιδασκάλου ἀντιφωτομαχικά έπιδιορθωθέντα καί πολλαῖς σημειώσεις πλουτισθέντα ὑπό Ν. Λαγάδου» Ακόμη σε μια επιστολή στο «Λόγιο Ἑρμῆ» της Βιέννης, μεταξύ των διδασκάλων της Ευαγγελικής Σχολής, αναφέρεται «ὁ ἱερολογιώτατος διδάσκαλος κύριος Γαβριήλ ἐκ Βριούλλων ἄριστος ἱεροκήρυξ...» 332. Έτσι ο τύπος Βρίουλλα, όντας μεγαλοπρεπέστερος και επιβλητικότερος από τον τύπο Βουρλά, σιγά σιγά καθιερώνεται και χρησιμοποιείται σε όλα τα επίσημα εκκλησιαστικά και κοινοτικά έγγραφα. Η κοινότητα παίρνει τον τίτλο «Ορθόδοξος Χριστιανική Κοινότης Βριούλλων». Το 1853 συνίσταται «Ἀδελφότης Νοσοκομείου Βριούλλων». Ακόμη το Ελληνικό κράτος ονομάζει το υποπροξενείο του «Ἐλληνικόν Ὑποπροξενεῖον Βρυούλλων» 333. Ο τύπος όμως Βουρλά διατηρήθηκε στην Αναξαγόρειο Σχολή Βουρλών. Εκείνοι οι οποίοι, την ίδρυσαν πίστευαν, ότι η ονομασία της πόλεως είναι Βουρλά και όχι Βριούλλα 334. Πολλοί εκφέρουν την γνώμη ότι τα Βουρλά κατέχουν την θέση των αρχαίων Κλαζομενών, μίας πολύ ανθηρής επισκοπής της Μικράς Ασίας. Ο Chandler υποστηρίζει ότι ύστερα από διάφορες πειρατικές επιδρομές και προ πάντων την επιδρομή του Τζαχά, (Τούρκου πειρατή) το 1089, οι κάτοικοι των Κλαζομενών μετακόμισαν από τα νησιά και την παραλία σε μια πιο ασφαλή περιοχή. Αυτή φαίνεται να είναι η τοποθεσία των 331 Μηλιώρης, Βουρλά και Βουρλιώτες, ο.π., ο.π. 334 ο.π. 159

162 Βουρλών, η οποία ήταν προστατευμένη από τους λόφους τους οποίους την περιτριγύριζαν 335. Τα Βουρλά ήταν έδρα καϊμακάμη (υποδιοικητού). Στα Βουρλά υπάγονται εκκλησιαστικά τα εξής χωριά 336 : Το Ρουστάμ κιοί στο οποίο κατοικούσαν 600 κάτοικοι Έλληνες Ορθόδοξοι. Η Σκάλα Βουρλών στην οποία κατοικούσαν 250 κάτοικοι Έλληνες Ορθόδοξοι και 20 Τούρκοι. Το Μεντέσι 150 κάτοικοι Έλληνες Ορθόδοξοι. Ο Κολιτζάς 70 κάτοικοι Έλληνες Ορθόδοξοι. Η Νήσος του Ιατρού, 80 κάτοικοι Έλληνες Ορθόδοξοι. Το Μακρονήσι ή Εγγλεζονήσι, 800 κάτοικοι Έλληνες Ορθόδοξοι. Ο Γκιούλ μπαξές ή Ρόδων, 2500 κάτοικοι Έλληνες Ορθόδοξοι. Το Κιλισμάνι 400 κάτοικοι Έλληνες Ορθόδοξοι και 500 Τούρκοι. Η Υψηλή 280 κάτοικοι Έλληνες Ορθόδοξοι και 300 Τούρκοι. Το Σιβρί Χισάρ 2500 κάτοικοι Έλληνες Ορθόδοξοι και Τούρκοι. Το Γιαγτζηλάρ 500 κάτοικοι Έλληνες Ορθόδοξοι. Το Άνω και Κάτω Δεκιρόζιλι το Άνω 150 κάτοικοι και το Κάτω 250 κάτοικοι. Οι κυριότεροι τούρκικοι συνοικισμοί στα Βουρλά είναι: το Κοκκινοχώρι, το Ζουμπέκι, το Κουσουλάρι, ο Κοτζαντέρες και άλλοι 337. Τρεις εκκλησίες λειτουργούσαν ταυτόχρονα στα Βουρλά 338 : Η Παναγία (Κοίμησης της Θεοτόκου), Η εκκλησία αυτή είναι ο αρχαιότερος ναός της πόλεως των Βουρλών. Ήταν ο μητροπολιτικός ναός της πόλεως. Σε αυτόν τον ναό βρίσκεται θαυματουργή εικόνα της Θεοτόκου. Σύμφωνα με τη παράδοση την εικόνα αυτή αγιογράφησε ο Απόστολος Λουκάς. 335 Μηλιώρης, Η αρχή των Βουρλών, Ιατρίδης, Μονογραφία Βουρλών, ο.π ο.π. 160

163 Στην εκκλησία αυτή υπάγονται τα παρακάτω εξωκλήσια: οι Άγιοι Ανάργυροι, η Γέννηση της Θεοτόκου, ο Προφήτης Ηλίας και ο Άγιος Παντελεήμων. Ο Άγιος Γεώργιος, ο οποίος οικοδομήθηκε το έτος Τα εξωκλήσια των Αγίων Ταξιαρχών, του Προφήτη Ηλία, του Αγίου Ταξιάρχη, του Αγίου Γεωργίου του Ορφανού, της Μεταμορφώσεως και του Αγίου Κωνσταντίνου υπάγονται σε αυτή την Εκκλησία. Ο Άγιος Χαράλαμπος. Σε αυτή την Εκκλησία υπάγονται τα εξωκλήσια: των Αγίων Αναργύρων, του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, της Αγίας Ειρήνης, του Αγίου Αθανασίου, του Προφήτη Ηλία, του Σταυρού, του Ιωάννη Προδρόμου το οποίο είναι διαφορετικό από το προηγούμενο και των Αγίων Αποστόλων. Τα πρώτα γράμματα οι κάτοικοι των Βουρλών, όπως και όλοι οι άλλοι Έλληνες των χρόνων της τουρκοκρατίας, τα «κολυβογράμματα» τα μάθαιναν μέσα στους νάρθηκες της εκκλησίας της Παναγίας και της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου από ιερείς. Το πρώτο συστηματικό σχολείο, ιδρύθηκε στα Βουρλά το Ιερείς υπήρξαν οι πρώτοι δάσκαλοί του. Το σχολείο αυτό αργότερα μετεξελίχθηκε στην Αναξαγόρειο Σχολή Βουρλών. Απαρτίζονταν από αρρεναγωγεία και παρθεναγωγεία. Περιελάμβανε επίσης, προακαταρκτικό σχολείο, εξετάξια αστική σχολή και γυμνάσιο. Σύνολο είχε μαθητές και μαθήτρες. Συντηρούνταν με δαπάνες της κοινότητας 339. Αργότερα, το 1870 περίπου, χτίστηκε σχολείο στον Άγιο Γεώργιο. Το κτίριο αυτό διατηρήθηκε έως και τα τελευταία χρόνια. Μέχρι το 1910 στεγαζόταν εκεί το παρθεναγωγείο της Αναξαγορείου Σχολής. Αργότερα μερικές από τις κατώτερες τάξεις της αστικής σχολής του αρρεναγωγείου 339 Ν. Μηλιώρης, «Αναξαγόρειος Σχολή Βουρλών», ΜΧ Γ (1940), Ιατρίδης, Μονογραφία Βουρλών,

164 στεγάστηκαν εκεί 340. Για την περίοδο αυτή πληροφορούμαστε από ένα βιβλίο του Δ. Γεωργιάδη, ο οποίος, είχε καταγωγή από την Σμύρνη. Το βιβλίο αυτό τυπώθηκε στο Παρίσι το 1885 με τον τίτλο: «Smyrne et l Asie Mineure au point de vue economique et commercial». Από αυτό το βιβλίο αντλούμε μερικές πολύτιμες πληροφορίες για την εκπαιδευτική ζωή των Βουρλών την περίοδο εκείνη. Το βιβλίο αυτό αναφέρει ότι στα Βουρλά ο πληθυσμός ήταν κάτοικοι. Αναφέρει ακόμη ότι από σχολεία υπήρχαν: 3 ανώτερες τάξεις ελληνικού σχολείου με 65 μαθητές, 3 στοιχειώδη σχολεία με 380 μαθητές, δύο παρθεναγωγεία με 255 μαθήτριες, δύο ανώτερες τάξεις (classes superieures) με 89 μαθητές. Από τα παραπάνω καταλαβαίνουμε ότι υπήρχαν και άλλα σχολεία στα Βουρλά το Σίγουρα υπήρχε το σχολείο του Αγίου Γεωργίου του Ορφανού και ίσως του Αγίου Ευστρατίου και του σειρά Μαχαλά 341. Στα Βουρλά το σπουδαιότερο σχολείο απ όλα υπήρξε η Αναξαγόρειος Σχολή Βουρλών. Πήρε το όνομά της από τον Αναξαγόρα τον φιλόσοφο ο οποίος κατάγονταν από τις Κλαζομενές 342. Οι Βουρλιώτες αισθάνονταν μεγάλη περηφάνια για την συγκεκριμένη σχολή. Την θεωρούσαν σαν «ένα λυχνάρι που φώτιζε, ένα λυχνάρι όμως που έπρεπε να το τροφοδοτούν ταχτικά, και τις περισσότερες φορές από τα υστερήματά των, για να διατηρείται αναμμένο πάντοτε» 343. Η Αναξαγόρειος Σχολή των Βουρλών έγινε από τα πιο φηφισμένα σχολεία της Ανατολής. Το κτίριό της υπήρξε το μεγαλύτερο και το πιο επιβλητικότερο απ όλα τα σχολικά κτίρια της Μικράς Ασίας. Το εκπαιδευτικό της προσωπικό ήταν άριστο. Πολλοί σπουδαίοι δάσκαλοι δίδαξαν σε αυτή. Το 1818 «διδάσκαλος της Σχολής των Βουρλών ήταν: ο Ευσέβιος ο Σμυρναίος» όπως μας πληροφορεί ο Μ. Γεδεών. Δίδαξε ακόμη 340 Μηλιώρης, Αναξαγόρειος, ο.π., Τ. Ευαγγελίδης, Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας, Τόμος Β, Αθήνα 1936, Μηλιώρης, ο.π.,

165 ο Βουρλιώτης μητροπολίτης Βεδύνης Κύριλλος Μπαξελλής. (υπήρξε δάσκαλος της Ευαγγελικής Σχολής κατά το ) 344. Η Αναξαγόρειος Σχολή είχε δυο τμήματα, όπως και η Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης. Αυτά ήταν 345 : α) «Ελληνομουσείον και Ευαγγελικών Εντολών», τμήμα ανωτέρων κάπως σπουδών, ελληνικών και θρησκευτικών, β) «Πεζών και κοινών γραμμάτων, παιδαγωγικών, δηλαδή τμήμα ανάγνωσης, γραφής, αριθμητικής και γενικά των πρώτων στοιχειωδών γνώσεων. Το προσωπικό του σχολείου ήταν όπως στην Ευαγγελική Σχολή. Ο δάσκαλος των ελληνικών ήταν Διευθυντής του Τμήματος και Προϊστάμενος της Σχολής και ο βοηθός του παιδαγωγός δάσκαλος του κατώτερου τμήματος. Η φροντίδα του σχολείου άνηκε σε επταμελή εφορεία. Τα σχετικά με την ίδρυση και την αρχική εξέλιξη της Αναξαγορείου Σχολής πληροφορούμαστε από έναν παλιό κώδικα (αριθμός 163) ο οποίος φυλασσόταν στην βιβλιοθήκη της Αναξαγόρειου Σχολής μέχρι και το Ο κώδικας αυτός αποτελούνταν από 312 σελίδες. Τα περιεχόμενά του δεν ήταν πολλά (περιελάμβανε μόνο έναν κατάλογο και 5 πρακτικά), είχαν όμως μεγάλη σπουδαιότητα για την σχολή, αλλά και την ελληνική κοινότητα των Βουρλών. Το περιεχόμενο του κώδικα αυτού το αντέγραψε το 1906 και το τύπωσε ο Κλήμης Ιατρίδης, δάσκαλος της Αναξαγορείου Σχολής. Ιδρυτής της σχολής αναφέρεται ο Χατζηνικυλής Χριστογιάννης, έμπορος από την Μονεμβασιά, ο οποίος ήταν εγκατεστημένος στη Σμύρνη Μηλιώρης, Αναξαγόρειος, Χ. Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική και Πνευματική κίνηση του Ελληνισμού της Μ. Ασίας, Τόμος Α, Αθήνα 1989, ο.π., Για το περιεχόμενο του κώδικα βλ. Ιατρίδης, Μονογραφία Βουρλών, ο.π. 163

166 Μετά το 1808, όπως μας πληροφορεί ο Κλήμης Ιατρίδης, η ιστορία της Αναξαγορείου Σχολής είναι σκοτεινή και δυσερεύνητη. Κατά τη διάρκεια των χρόνων της Ελληνικής Επαναστάσεως είναι ζήτημα εάν η Αναξαγόρειος Σχολή λειτούργησε. Μετά το τέλος της επαναστάσεως και την χορήγηση αμνηστίας από την Υψηλή Πύλη η σχολή άρχισε πάλι να λειτουργεί κανονικά 348. Μπορούμε να χωρίσουμε σε τρεις περιόδους την ιστορία της Αναξαγορείου Σχολής: η πρώτη περίοδος, η οποία διήρκησε από το 1760 έως και το 1821 και η οποία χαρακτηρίζεται από την πρώτη ίδρυση και την αρχική οργάνωση σχολείου στα Βουρλά. Η δεύτερη περίοδος, η οποία,αρχίζει το 1830 και τελειώνει το Αυτή την περίοδο η σχολή ευδοκίμησε σύμφωνα με τον Τρύφωνα Ευαγγελίδη. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «ότι ηὐδοκίμησε» η Αναξαγόρειος Σχολή 349. Η τρίτη περίοδος, η οποία υπήρξε η σπουδαιότερη από απόψεως ακμής αρχίζει το 1892 και διαρκεί έως και το 1922, έως και τη Μικρασιατική Καταστροφή 350. Τον Φεβρουάριο του 1892 και συγκεκριμένα στις 20 Φεβρουαρίου εκδόθηκε αυτοκρατορικό φιρμάνι για την ανέγερση σχολείου στα Βουρλά. Το σχολείο αυτό ήταν η Αναξαγόρειος Σχολή των Βουρλών 351. Στη σχολή αυτή δίδαξαν καταρτισμένες δασκάλες, οι οποίες είχαν σπουδάσει στο Αρσάκειο των Αθηνών, ή στο Κεντρικό Παρθεναγωγείο της Σμύρνης. Στη Σχολή δίδαξαν ακόμη: Ο Ιερόθεος ( ), ο Ζαχαρίας ( ). Το 1818, στην Σχολή δίδαξε ο Σμυρναίος ο Ευσέβιος. Το δε πρόγραμμα της Αναξαγορείου Σχολής και ο τρόπος της εργασίας 348 Μηλιώρης, Αναξαγόρειος, Ευαγγελίδης, Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας, 202. «Ἡ σχολὴ εὐδοκιμοῦσα διὰ της εἰσαγωγὴς τῆς ἀλληλοδιδακτικὴς μεθόδου τοῦ Γ. Κλεοβούλου, τῶ 1892 μετεβλήθη είς Ἀττικὴν ἱδρυθέντων μεγαλοπρεπῶν κτιρίων αὐτῆς τε και τοῦ παρθεναγωγείου». 350 Μηλιώρης, ο.π. 351 ο.π. 164

167 της ήταν εναρμονισμένα προς το γενικό πρόγραμμα των σχολείων του υπόδουλου Ελληνισμού της Σμύρνης και της Κωνσταντινουπόλεως 352. Η Αναξαγόρειος Σχολή πέρασε μία κρίση κατά το διάστημα του πολέμου από το 1914 έως και το 1918 κατά τη διάρκεια του οποίου το μεγαλύτερο μέρος του προσωπικού της είχε διασκορπιστεί λόγω της στρατολογίας και λόγω άλλων περιπετειών εκείνων των χρόνων. Το κτίριό της μάλιστα είχε επιταχθεί από τις τουρκικές στρατιωτικές αρχές. Κατά τη διάρκεια εκείνων των δύσκολων χρόνων οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Χαραλάμπους, του Αγίου Ευστρατίου, αλλά και σε σπίτια τα οποία νοικιάστηκαν, η Εφορεία επέμενε να λειτουργεί κανονικά η Αναξαγόρειος Σχολή. Μετά το 1918 η σχολή άρχισε και πάλι να λειτουργεί κανονικά. Για τα έξοδα της Αναξαγορείου Σχολής Βουρλών φρόντιζαν οι τρεις εκκλησίες των Βουρλών. Τα ποσά τα οποία διέθεταν τα καθόριζε η Δημογεροντία. Το μεγαλύτερο ποσό προερχόταν από την εκκλησία της Παναγίας 353. Στα Βουρλά, εκτός από την Αναξαγόρειο Σχολή, λειτουργούσαν και αλλά σχολεία. Αυτά ήταν 354 : Του Αγίου Γεωργίου του Ορφανού. Τελευταία είχε δύο κατώτερες τάξεις δημοτικού και μία ακόμη προκαταρκτική με αριθμό παιδιών κια 3 4 δασκάλες. Του σειρά Μαχαλά στο οποίο φοιτούσαν 100 παιδιά και στο οποίο δίδασκαν δύο δασκάλες των Μορτακιών το οποίο ήταν το καλύτερο απ όλα τα συνοικιακά σχολεία. Ιδρύθηκε το 1888 Σε αυτό δίδασκαν η διευθύντρια, τρεις δασκάλες οι οποίες ήταν απόφοιτες του Κεντρικού Παρθεναγωγείου Σμύρνης και μία βοηθός δασκάλα. Το σχολείο αυτό δεν υστερούσε σε τίποτα από την Αναξαγόρειο. 352 Μηλιώρης, Αναξαγόρειος, ο.π., ο.π. 165

168 Εκτός από αυτά τα σχολεία, υπήρχε παλιότερα και ένα ιδιωτικό σχολείο, το οποίο δεν ήταν τόσο σπουδαίο και στο οποίο φοιτούσαν 30 παιδιά περίπου. Στο Ρουστάμ Κιόι το οποίο ήταν προάστιο των Βουρλών, υπήρχε ακόμη και ένα συνοικιακό σχολείο με τρεις τάξεις και στο οποίο φοιτούσαν περίπου 60 με 70 μαθητές 355. Στα Βουρλά ιδρύθηκε επίσης από τα τέλη του 1907 η θρησκευτική αδελφότητα «Ευσεβεία», ενώ το 1895 ιδρύθηκε στα Βουρλά «Μουσικός Όμιλος». Το 1906 ιδρύθηκε «Γεωργικός Σύνδεσμος», επίσης το ίδιο έτος ιδρύθηκε «Σύνδεσμος Φιλόμουσων» 356. Οι κάτοικοι των Βουρλών διακρίνονταν για τον πατριωτισμό τους. Το 1821, επειδή δεν μπορούσαν να επαναστατήσουν λόγω της γεωγραφικής τους θέσης, έσπευσαν εκατοντάδες από αυτούς να καταταγούν στο ναυτικό. Μεγάλο μέρος του πληρώματος των πλοίων του Ιακώβου και Εμμανουήλ Τομπάζη αποτελούνταν από κατοίκους των Βουρλών 357. Στον πόλεμο του 1897 πολλοί Βουρλιώτες ήρθαν εκούσια στην Αθήνα και κατατάχτηκαν στον Ελληνικό στρατό ως εθελοντές. Στον Μέγα Ευρωπαϊκό πόλεμο επίσης περίπου Βουρλιώτες έπεσαν στα διάφορα πεδία των μαχών 358. Εκκλησιαστικά τα Βουρλά υπάγονταν στην Μητρόπολη Εφέσου. Ο μητροπολίτης Βουρλών είχε την έδρα του στην Περαία (Κορδελιό Καρσήγιακά στα τουρκικά) της Σμύρνης. Τα Βουρλά είχαν στην δικαιοδοσία τους 15 χωριά τα οποία κατοικούνταν σχεδόν ολόκληρα από χριστιανούς. Διοικητικά υπαγόταν στο βιλαέτι Αϊδίνιου, όπου ο βαλής (νομάρχης) έδρευε στην Σμύρνη Μηλιώρης, Αναξαγόρειος, Παπαγρηγοριάδης, Βουρλά, ο.π., ο.π. 359 ο.π.,

169 Τα Βουρλά ανακηρύχτηκαν σε ανεξάρτητα μητρόπολη το Επίσκοπος Βουρλών διετέλεσε ο Διονύσιος Μηνάς (αρχιμανδρίτης, αρχιγραμματέας της ιεράς συνόδου) για λίγο καιρό από τις 22 Φεβρουαρίου 1922 έως τις 25 Οκτωβρίου Στην συνέχεια, κατά την Μικρασιατική Καταστροφή ακολούθησε η καταστροφή των Βουρλών. Οι Τούρκοι έκαψαν την πόλη και κατέσφαξαν τους κατοίκους, οι οποίοι πίστευαν ότι θα τους αποδίδονταν κατανόηση από τους Τούρκους, λόγω της καλής στάσης την οποία είχαν δείξει στον τουρκικό πληθυσμό κατά την απόβαση των Ελλήνων στην Μικρά Ασία το 1919 και έτσι δεν φρόντισαν να αναχωρήσουν έγκαιρα μετά την οπισθοχώρηση Παπαγρηγοριάδης, Βουρλά, ο.π. 167

170 ΝΕΑ ΕΦΕΣΟΣ 168

171 ΝΕΑ ΕΦΕΣΟΣ Η Νέα Έφεσος ήταν σημαντικότερη πόλη στον Καζά Κουσάντασι. Αποτελούσε έδρα Καζά. Ιδρύθηκε το έτος Οικιστής της υπήρξε ο Τούρκος ναύαρχος Οκιούζ Μεχμέτ Πασάς. Αρχικά, ιδρύθηκε στον κόλπο της Εφέσου και είχε ως σκοπό τη δημιουργία ενός ασφαλούς λιμανιού για την διάθεση των προϊόντων από την κοιλάδα του Κάϋστρου 362. Η πόλη αρχικά χτίστηκε νότια του λόφου «Καλαφάτη» στις βόρειες πλαγιές του λόφου «Προφήτης Ηλίας», ώστε να μην είναι ορατή από τη θάλασσα, αλλά και από τους πειρατές. Το λιμάνι της Νέας Εφέσου προστατεύονταν μόνο από τους ανατολικούς και νότιους ανέμους, αλλά δεν προστατεύονταν από τους βορειοανατολικούς ανέμους 363. Τα πολλά ευπρεπή σπίτια τα οποία βρίσκονται στην πόλη, καταδεικνύουν την ακμή την οποία γνώρισε η πόλη. Η Νέα Έφεσος βρίσκονταν στην κοιλάδα του Μαιάνδρου. Η κοιλάδα αυτή συνέδεε την Νέα Έφεσο με την πόλη των Σωκίων. Αργότερα όμως η σιδηροδρομική γραμμή της Σμύρνης δεν προσέγγισε τη Νέα Έφεσο. Αυτό οδήγησε την πόλη σε μαρασμό. Την εγκατέλειψαν πλούσιες οικογένειες και η πόλη πτώχευσε. Μόνο ατμόπλοια προσέγγιζαν την πόλη, αλλά και η ατμοπλοϊκή συγκοινωνία ήταν αραιά 364. Στις πηγές η πόλη εμφανίζεται με πολλά ονόματα: Νέα Έφεσος, Νέα Αυλή, Νεάπολη, Νέα Σκάλα. (ή Scala Nuova των δυτικών ναυτικών), Κουσάντασι (Kusadasi: σημαίνει «νησί των πουλιών» από το μικρό νησάκι λίγα μέτρα από την παραλία της πόλης). Στην περιοχή του κόλπου της 362 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Κοντογιάννης, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, 320 Μεχτίδης, Έφεσος, Μεχτίδης, ο.π

172 Εφέσου υπήρχαν οι αρχαίες πόλεις Μαραθήσιον, Φύγελλα, το λιμάνι Πάνορμος (με ιερό της Αρτέμιδος), η Ορτυγία 365. Ο Οκιούζ Μεχμέτ Πασάς έχτισε πρώτα το «Κουρσούν Χαν»(Μολύβδινο χάνι). Πρόκειται για ένα οχυρωμένο χάνι το οποίο σώζεται μέχρι και σήμερα. Σε αυτό το χάνι ο Οκιούζ Μεχμέτ Πασάς μετέφερε τους κατοίκους από το γειτονικό Εσκί Βιουγιουκλί (Μαραθήσιον). Στην νεοϊδρυθείσα αυτή πόλη έσπευσαν και πολλοί κάτοικοι από τα κοντινά νησιά: τη Σάμο, την Ικαρία, την Ρόδο, την Αστυπάλαια, την Τήλο, την Κρήτη και τις Κυκλάδες. Αυτοί έδωσαν το όνομα Νέα Έφεσος στην πόλη 366. Από τις μαρτυρίες των διαφόρων περιηγητών πληροφορούμαστε για την γρήγορη ακμή και αύξηση του πληθυσμού. Σύμφωνα με την μαρτυρία του Pitton de Tournefort το 1702 στην πόλη της Νέας Εφέσου υπήρχαν 1000 οικίες Τούρκων, 600 Ελλήνων, 60 Αρμενίων και 6 Εβραίων. Ο πληθυσμός της πόλεως αποτελούνταν περίπου από 7000 κατοίκους από τους οποίους οι 2400 περίπου ήταν Έλληνες. Ο Rockocke το 1739 αναφέρει ότι στην πόλη κατοικούσε ο μητροπολίτης Εφέσου 367. Το καλοκαίρι του 1821 ο κόλπος της Εφέσου υπήρξε θέρετρο επιχειρήσεων του ελληνικού στόλου, ο οποίος είχε ως βάση τη Σάμο. Στις 9 Ιουλίου τα ελληνικά πλοία κατέπλευσαν στην Άσπρη Πούντα, στο νησί Πύργος και στο Τσαγκλί (βορειότερα της Νέας Εφέσου). Στην ναυμαχία η οποία έλαβε χώρα σε αυτή την περιοχή, ο ελληνικός στόλος κατέλαβε τέσσερα τουρκικά πλοία και απέκρουσε την προσπάθεια των Τούρκων να αποβιβάσουν δυνάμεις στη Σάμο. Όλα αυτά τα γεγονότα εξαγρίωσαν του Τούρκους της περιοχής. Το αποτέλεσμα ήταν να αρχίσουν διωγμούς κατά των Ελλήνων. Τούρκοι άτακτοι συγκεντρώνονταν από τις γειτονικές 365 Κοντογιάννης, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π.,

173 πόλεις της περιοχής μαζί με τα πληρώματα από τρία τουρκικά πλοία. Πολλές συνοικίες λεηλατήθηκαν, πολλοί από τους κατοίκους σφαγιάστηκαν, οι ναοί βεβηλώθηκαν. Στις σφαγές και στις λεηλασίες δεν συμμετείχαν πολλοί από τους ντόπιους Τούρκους. Αναφέρεται μάλιστα ότι κάποιοι προσπάθησαν να βοηθήσουν και να σώσουν τους Έλληνες. Συνολικά 462 Έλληνες σκοτώθηκαν σε έξη ημέρες 368. Από το 1915 έως το 1917 η Νέα Έφεσος βομβαρδίστηκε 36 φορές συνολικά από τους Αγγλογάλλους. Ακόμη το λιμάνι αποκλείστηκε από Αγγλικά και Γαλλικά πολεμικά πλοία. Η περιοχή της Εφέσου υπήρξε αντικείμενο διαμάχης μεταξύ Ελλήνων και Ιταλών μετά το τέλος του πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου. Οι Ιταλοί το Μάιο του 1919 κατέλαβαν αιφνιδιαστικά και χωρίς καμία συνεννόηση με τους Συμμάχους τη Νέα Έφεσο. Κατέλαβαν ακόμη την Αλικαρνασσό, τη Μαρμαρίδα και τη Μάκρη, οι οποίες βρίσκονταν νοτιότερα από την Νέα Έφεσο. Στις 16 Απριλίου 1919 έφτασε το πρώτο ιταλικό πολεμικό πλοίο στο λιμάνι της Νέας Εφέσου, αργότερα ακολούθησαν και άλλα. Τα πλοία αυτά,αποβίβασαν πεζικό με σκοπό να καταλάβει επίκαιρες θέσεις γύρω από την πόλη. Έτσι συνέβη το εξής παράδοξο: το Αγιασολούκ ελέγχονταν από Έλληνες, ενώ τον έλεγχο στα όρια των δύο διοικήσεων έκαναν Τούρκοι αστυνομικοί. Η συστηματική αυτή καταπίεση των Ελλήνων από τους Τούρκους, αναφέρθηκε στους Ιταλούς από τον τότε μητροπολίτη Ανέων Αλέξανδρο Δηλανά. Αντιμετώπισε όμως, την αδιαφορία των Ιταλικών αρχών, οι οποίες όχι μόνο ανέχονταν τις Τουρκικές επιθέσεις, αλλά οργάνωναν και εξόπλιζαν τους τσέτες 369. Στη συνθήκη των Σεβρών τον Ιούλιο Αύγουστο του 1920 περιγράφηκαν με πολλές λεπτομέρειες τα όρια μεταξύ της Ελληνικής και 368 Μεχτίδης, Έφεσος, Βλ. παράρτημα κειμένων, σ. 354 κ.ε. όπου αναλυτικά περιγράφονται τα γεγονότα τα οποία συνέβησαν στη Νέα Έφεσο την περίοδο του ο.π

174 της Ιταλικής διοίκησης. Αναφέρεται χαρακτηριστικά: «από της εκβολής του εις το Αιγαίον Πέλαγος ποταμού εις απόστασιν 5 χιλιομέτρων βόρεια της Νέας Εφέσου και προς ανατολάς... προς βορρά και μέχρι σημείου εκλεγησομένου επί της σιδηροδρομικής γραμμής από Αγιασολούκ εις Δεϊρμεντζίκ...». Η ευρύτερη περιοχή της Εφέσου παρέμεινε στα όρια των δύο διοικήσεων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα όχι μόνο συνεχείς προστριβές, αλλά και επιθέσεις Τούρκων ατάκτων κατά των ελληνικών χωριών, τα οποία προστατεύονταν από τον ελληνικό στρατό, που αδυνατούσε, όμως, να τους καταδιώξει μέσα στην περιοχή την οποία ήλεγχαν οι Ιταλοί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελεί η επίθεση 200 Τούρκων ατάκτων κατά του σιδηροδρομικού σταθμού στο Τζελάτ και 300 Τούρκων κατά Ευζώνων στο σιδηροδρομικό σταθμό Αζιζιέ. Η επίθεση αυτή δεν ήταν η μόνη, αλλά ακολούθησαν και άλλες 370. Στην συνέχεια με την εμφάνιση του ελληνικού στρατού οι κάτοικοι των ελληνικών χωριών της περιοχής νόμιζαν ότι ελευθερώθηκαν 371. Τον Απρίλιο του 1922 οι Ιταλοί αποχώρησαν από τη Νέα Έφεσο. Οι πρώτοι Έλληνες στρατιώτες μπήκαν στις 17 Απριλίου 1922 στην πόλη της Νέας Εφέσου. Ούτε όμως οι Έλληνες έμειναν πολύ. Σε τέσσερις μήνες θα ακολουθούσε η Μικρασιατική Καταστροφή Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π., ο.π.,

175 ΝΥΜΦΑΙΟ 173

176 ΝΥΜΦΑΙΟ Το Νυμφαίο ή Νύφιο ή και Νυφιό ήταν κωμόπολη με 5000 κατοίκους 373. Στους χάρτες, στις εφημερίδες, στα βιβλία εμφανίζεται με πιο λόγια ονομασία Νύμφαιον και Νυμφαίον. Στους διάφορους ξένους περιηγητές, οι οποίοι το επισκέφτηκαν το συναντάμε ως Nynphaeum, Nymphi, Nimphea. Οι Τούρκοι έως και το 1922 το έλεγαν Νυφ. Αργότερα το άλλαξαν και το μετονόμασαν σε Κεμάλ Πασά Κιοί. Του έδωσαν αυτό το όνομα προς τιμή του Κεμάλ Ατατούρκ, ο οποίος, έμεινε και κοιμήθηκε μια νύχτα στο Νυμφαίο, επειδή ήθελε να καθυστερήσει την είσοδό του στη Σμύρνη μετά την κατάληψη της Σμύρνης από τους Τσέτες (ατάκτους) 374. Το Νυμφαίο απλώνεται, στις βόρειες παρυφές του Ολύμπου «Νυμφαίου όρους», «Νυφ νταγ» στα τουρκικά. Βρίσκεται σε υψόμετρο 249 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Ήταν έδρα και περιλάμβανε μία σειρά γύρω χωριών. Από την Σμύρνη απείχε 26 χιλιόμετρα ανατολικά, από την Μαγνησία 20 χιλιόμετρα νότια και 26 χιλιόμετρα ανατολικά από τον Κασαμπά 375. Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα πότε και γιατί το χωριό ονομάστηκε Νυμφαίο. Το όνομα αυτό αναφέρεται από αρχαίους ιστορικούς συγγραφείς. Με αυτό το όνομα προσδιορίζουν διάφορα μέρη του Ελληνικού χώρου. Το όνομα Νυμφαίο ήταν κοινό στην αρχαιότητα. Το συγκεκριμένο όμως Νυμφαίο δεν το αναφέρει κανένας αρχαίος συγγραφέας. Ούτε καν ο Ηρόδοτος ο οποίος περιγράφει λεπτομερειακά το Σέσωστρι (πανάρχαιο μνημείο το οποίο βρίσκεται κοντά στο Νυμφαίο) Φ.Δ., Αποστολόπουλλος Γ. Τενεκίδης, Η Έξοδος, Τόμος Α, Αθήνα 1980, Ν. Καραράς, Το Νυμφαίο, Αθήνα 1968, ο.π., Καραράς, ό.π.,

177 Το Νυμφαίο ήταν χωρισμένο σε έξι κυρίους μαχαλάδες (συνοικίες). Αυτοί ήταν: ο Απάνω μαχαλάς, ο Τουρκομαχαλάς, ο Κάτω Μαχαλάς, τα Λεσίβεϊκα, τα Κρητικά, και τα Αράπικα. Το Νυμφαίο ήταν ακόμη γνωστό για τα «Μπουνάρια» του, τις πηγές του. Αν και βρίσκονταν μακριά από την Σμύρνη, οι κάτοικοι της Σμύρνης το επισκέπτονταν συχνά, μολονότι τα συγκοινωνιακά μέσα εκείνης της εποχής ήταν φτωχά. Το μνημείο του Σέσωστρι είναι το σημαντικότερο από όλα τα μνημεία, το οποίο μαρτυρεί την αρχαιότητα αλλά και την σπουδαιότητα της περιοχής του Νυμφαίου 377. Το Νυμφαίο κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής εποχής είχε μεγάλη ακμή. Αυτό το μαρτυρούν νομίσματα και επιγραφές εκείνης της εποχής, τα οποία βρέθηκαν. Η πιο ένδοξη όμως περίοδος του Νυμφαίου είναι η Βυζαντινή περίοδος και συγκεκριμένα ο 13 ος αιώνας. Ιδιαίτερα μάλιστα επί Ιωάννη Δούκα Βατάτση το Νυμφαίο αναδείχτηκε και απέκτησε μεγάλη αίγλη. Ο Βατάτσης κατέστησε το Νυμφαίο πραγματική πρωτεύουσα του κράτους, διέμενε μάλιστα μόνιμα στο Νυφιό, το οποίο το κατέστησε κέντρο των πολιτικών και θρησκευτικών υποθέσεων και ορμητήριο των πολεμικών του επιχειρήσεων. Από ασήμαντη κωμόπολη, το ανύψωσε σε λαμπρή πολιτεία, του έδωσε μεγάλη ακμή. Έχτισε μεγαλοπρεπείς εκκλησίες, ίδρυσε μοναστήρια, κ.α. 378 Το Νυμφαίο καταλήφθηκε από τους Τούρκους το Στη συνέχεια κατάντησε ένα ασήμαντο τουρκοχώρι. Τίποτα δεν θυμίζει την παλιά του αίγλη. Έτσι παρέμεινε για πέντε αιώνες περίπου. Αλλά τον 18 ο αιώνα, πλήθος Ελλήνων αρχίζουν να κατοικούν στα μικρασιατικά παράλια Καραράς, Νυμφαίο, 28 30, 37, ο.π., ό.π.,

178 Οι πρώτοι Έλληνες οι οποίοι εγκαταστάθηκαν τότε στο Νυμφαίο σύμφωνα με την παράδοση ήταν οικογένειες από τη Μάνη, από την Τριφυλλία, τη Λακωνία, οι περισσότερες όμως κατάγονταν από τον Άγιο Πέτρο της Κυνουρίας. Τα πρώτα χρόνια εγκατάστασής τους στο Νυμφαίο η ζωή των Ελλήνων αυτών ήταν από την αρχή δύσκολη. Η κατάσταση αυτή διατηρήθηκε πολλά χρόνια. Αργότερα όμως κατάφεραν να πάρουν από τους Τούρκους όλη σχεδόν την εμπορική και επαγγελματική κίνηση του τόπου. Μέχρι το 1922 στο Νυμφαίο δεν υπήρχαν άλλες φυλές εκτός από τους Έλληνες. Υπήρχε μόνο ένας Εβραίος και ένας Αρμένιος 380. Στο Νυμφαίο η μόνη εκκλησία η οποία λειτουργούσε κατά τη διάρκεια των νεότερων μεταβυζαντινών χρόνων, ήταν του Αγίου Νικολάου. Υπήρχαν ακόμη οι Εκκλησίες: του Αι Γιάννη, του Αγίου Αθανασίου, του Αγίου Λουκά, του Αγίου Θεοδώρου, του Αγίου Χαραλάμπου, του Αγίου Γεωργίου, της Αγίας Σοφίας και του Προφήτη Ηλία. Μόνο ένας από τους Επισκόπους Νυμφαίου είναι γνωστός, ο Λέων Γαβαλάς 381. Όσον αφορά την εκπαίδευση, στο Νυμφαίο, υπήρχαν δύο δημοτικά σχολεία. Το ένα προοριζόταν για τα αγόρια και το άλλο προοριζόταν για τα κορίτσια. Και τα δύο αυτά σχολεία βρίσκονταν στην αυλή της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου 382. Στο Νυμφαίο επίσης από το 1828 λειτουργούσε για τα αγόρια ένα απλό σχολείο. Το 1848 στη θέση του παλαιού αυτού σχολείου χτίστηκε ένα καινούργιο, το οποίο ήταν πιο ευπρόσωπο και το οποίο είχε περισσότερες ανέσεις για τους μαθητές και τους δασκάλους 383. Την συγκεκριμένη εποχή μάλιστα υπήρχε μόνο ένα σχολείο για τα αγόρια, το οποίο ήταν και δημοτικό και σχολαρχείο, και στο οποίο 380 Καραράς, Νυμφαίο, ο.π., ο.π., ό.π. 176

179 δίδασκαν τέσσερις δάσκαλοι, ενώ η φοίτηση στο συγκεκριμένο σχολείο διαρκούσε επτά χρόνια. Το 1887 σε αυτό το σχολείο το οποίο ήταν το μοναδικό στο Νυμφαίο, φοιτούσαν 128 μαθητές. Υπήρχε μάλιστα και ιδιαίτερη τάξη για τα νήπια. Ο Ευστράτιος Δράκος από τα Μοσχονήσια διορίστηκε σχολάρχης εκείνο το χρόνο 384. Η διδασκαλία στο συγκεκριμένο σχολείο γινόταν με μεγάλη ευσυνειδησία. Το 1886 μάλιστα, όταν σχολάρχης ήταν ο Κωνσταντίνος Αντωνιάδης ο οποίος καταγόταν από το Νυμφαίο, 8 μαθητές από αυτό το σχολείο έδωσαν εισαγωγικές εξετάσεις στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, στις οποίες κρίθηκαν άξιοι για τη δευτέρα τάξη του γυμνασίου. Ένας μαθητής μάλιστα κρίθηκε άξιος για την τρίτη τάξη του γυμνασίου. Στο Νυμφαίο λειτούργησε ακόμη παρθεναγωγείο. Ιδρύθηκε το Άρχισε τη λειτουργία του ως δημοτικό και με μία τάξη Ελληνικού. Το 1885 στο σχολείο αυτό φοιτούσαν 82 μαθήτριες. Την ίδια χρονιά προσαρτήθηκε στο Παρθεναγωγείο μία ιδιαίτερη τάξη για τα νήπια. Στο σχολείο αυτό δίδαξαν σπουδαίες δασκάλες, όπως η «αξιέπαινη» Μαργαρίτα Αθηναία η οποία αποφοίτησε από το Αρσάκειο κολλέγιο Αθηνών 385. Το 1883 ιδρύθηκε η Αδελφότητα: «Άγιος Ιωάννης ο Βατάτσης» ο οποίος είχε ως σκοπό την οικονομική ενίσχυση του Παρθεναγωγείου 386. Το 1886 το Νυμφαίο επισκέφτηκε ο Άνθιμος Χειμώνιος, Επίσκοπος Αρκαδουπόλεως, ως εκπρόσωπος του Μητροπολίτη Εφέσου. Συγκάλεσε συνέλευση των πιο έγκριτων μελών της κοινότητας. Τόνισε ότι η μόρφωση αποτελεί Εθνική ανάγκη του λαού και για να επιτευχθεί αυτό χρειάζονται σχολεία, αλλά και πόροι για να συντηρηθούν. Πρότεινε να καθιερωθεί φορολογία στα κυριότερα προϊόντα του τόπου, όπως είχε γίνει και σε 384 Καραράς, Νυμφαίο, ο.π. 386 ο.π. 177

180 άλλα μέρη, και αυτοί οι πόροι οι οποίοι προέρχονταν από την φορολογία, να διατίθενται για την οικονομική ενίσχυση των σχολείων. Την υπόδειξη αυτή του Επισκόπου την δέχτηκαν με προθυμία οι παραγωγοί. Ένας απ αυτούς μάλιστα, ο Αντώνιος Ιωάννου Κανέλης, προσέφερε στην κοινότητα υπέρ των σχολείων τρία καταστήματά του στη Σμύρνη αξίας τότε 560 χρυσών λιρών 387. Την ίδια περίοδο μάλιστα η κοινότητα του Νυμφαίου προγραμμάτισε να χτίσει καινούργιο αρρεναγωγείο πιο ευρύχωρο. Η ανοικοδόμηση σταμάτησε λόγω της φυλοξερίας που έπληξε το χωριό τον 19 ο αιώνα και η οποία ανέκοψε και την εκπαιδευτική δραστηριότητα της κοινότητος. Μετά το τέλος της θεομηνίας η ανοικοδόμηση του σχολείου συνεχίστηκε κανονικά 388. Ακόμη μαζί με την ανοικοδόμηση του καινούργιου σχολείου, έγινε και νέα σχολική μεταρρύθμιση. Το 1903 το αρρεναγωγείο αποτελείται από τέσσερις τάξεις, δευτέρα, τρίτη, τετάρτη και πέμπτη. Στο σχολείο αυτό δίδασκαν δύο δάσκαλοι και σε αυτό, φοιτούσαν 79 μαθητές 389. Το Παρθεναγωγείο την εποχή εκείνη είχε 80 μαθητές και μαθήτριες και δύο δασκάλες δίδασκαν σε αυτό. Ιδιαίτερο σχολείο αποτέλεσε το νηπιαγωγείο στο οποίο φοιτούσαν 150 παιδιά αγόρια και κορίτσια και δύο νηπιαγωγοί δίδασκαν σε αυτό 390. Το 1905 ακολούθησε ακόμα μία σχολική μεταρρύθμιση στο Νυμφαίο. Το αρρεναγωγείο έγινε πεντατάξιο με δυο δασκάλους και 90 μαθητές και το Παρθεναγωγείο τετρατάξιο με μία δασκάλα και 30 μαθήτριες. Μόνο το νηπιαγωγείο παρέμεινε όπως ήταν Καραράς, Νυμφαίο, ο.π. 389 ο.π., ο.π. 391 ό.π.,

181 Αργότερα, κατά τη διάρκεια της Ελληνικής κατοχής, έγινε και άλλη τροποποίηση στα σχολικά πράγματα του Νυμφαίου. Το αρρεναγωγείο και το Παρθεναγωγείο έγιναν μικτά, και συνεπτύχθησαν σε ένα, ενώ το νηπιαγωγείο παρέμεινε όπως ήταν. Ο στατιστικός πίνακας παρακάτω της Ελληνικής Διοικήσεως Σμύρνης, (Διεύθυνσης Εκπαιδεύσεως) μας δείχνει ακριβώς την εκπαιδευτική κίνηση στο Νυμφαίο εκείνη την εποχή 392. Πίνακας 1, Καραράς, Το Νυμφαίο, σ Ο πληθυσμός του Νυμφαίου έφτανε τους , ενώ σύμφωνα με άλλους τους κατοίκους την περίοδο της βυζαντινής εποχής η οποία αποτέλεσε την περίοδο της μεγάλης του ακμής. Οι αριθμοί αυτοί είναι υπερβολικοί. Το 1887 στο χωριό διέμεναν 790 οικογένειες και από αυτές 430 ήταν ελληνικές, ενώ 360 ήταν τούρκικες 393. Η ύπαρξη Επισκοπής Νυμφαίου υπάρχει από πολύ νωρίς. Από τα τέλη του 12 ου αιώνα υπάρχει επισκοπή Νυμφαίου, η οποία εξαρτώνταν από την μητρόπολη Σμύρνης, η οποία βρίσκονταν πιο κοντά στο Νυμφαίο. Εκκλησιαστικά το Νυμφαίο υπάγονταν στην Μητρόπολη Εφέσου. Έδρα του Μητροπολίτη ήταν το Κορδελιό. Την κοινότητα εκπροσωπούσε η Δημογεροντία, όπως και σε όλη την Τουρκία. Η Δημογεροντία αποτελούνταν από τέσσερα πρόσωπα, τα οποία ήταν άξια 392 Καραράς, Νυμφαίο, ο.π.,

182 εμπιστοσύνης και τα οποία εκλέγονταν μετά από συνέλευση των κατοίκων, η οποία γίνονταν κάθε δύο χρόνια υπό την προεδρία του αρχιερατικού επιτρόπου. Η Δημογεροντία φρόντιζε για την σωστή λειτουργία και την καλή εμφάνιση των σχολείων, αλλά και της εκκλησίας. Είχε επίσης την ευθύνη για την διαχείριση των πόρων της εκκλησίας και των σχολείων 394. Το Νυμφαίο κατέλαβε το 2 ο τάγμα του 5 ου Συντάγματος Πεζικού της 1 ης ελληνικής μεραρχίας κατά την διάρκεια του πρώτου δεκαπενθημέρου του Μαΐου του Στις 26 Αυγούστου 1922 διήλθαν από το Νυμφαίο οι φάλαγγες του ελληνικού στρατού οι οποίες έρχονταν από τον Κασαμπά. Οι φάλαγγες αυτές υποχώρησαν από την Σμύρνη προς την Ερυθραία 395. Στην συνέχεια, κατά την διάρκεια της Μικρασιατικής Καταστροφής υπολογίζεται ότι στην Ελλάδα ήλθαν ως πρόσφυγες 350 οικογένειες περίπου. Έφτασαν στην Αθήνα και στον Πειραιά. Άλλοι εγκαταστάθηκαν στο Ηράκλειο και τα Χανιά της Κρήτης, άλλοι στην Πάτρα, στην Θεσσαλονίκη, στο Βόλο, στη Λαμία, στη Βέροια. Λίγοι από αυτούς εγκαταστάθηκαν στην Αμερική και στην Αίγυπτο 396. Οι Τούρκοι μετά την αποχώρηση των Ελλήνων άλλαξαν το όνομα του χωριού και το ονόμασαν Κεμάλ Πασά. Έγιναν πολλές μεταβολές στο χωριό, γκρέμισαν την εκκλησία, κ.α Καραράς, Νυμφαίο, Ν.Κ. Σπυρόπουλος, «Νυμφαίον ἤ Νυφιό», ΜΕΕ 18, Καραράς, ό.π, ο.π.,

183 ΜΑΙΝΕΜΕΝΗ 181

184 ΜΑΙΝΕΜΕΝΗ Η Μαινεμένη (Μαινεμέν στα τουρκικά) βρίσκεται στους βορειοδυτικούς πρόποδες του Σιπύλου όρους (Γιαμανζάρ Νταγ) και στις εκβολές του ποταμού Έρμου (Γκεντζίζ Τσάϊ). Αποτελεί την κυριότερη πόλη της πεδιάδας Μαινεμέν Οβασί. Η Μαινεμένη είναι η πρωτεύουσα του βιλαετίου Αϊδινίου. Βρίσκεται, σε υψόμετρο 30 ή 50 μέτρων περίπου 398. Απέχει από την Σμύρνη 33 χιλιόμετρα σιδηροδρομικά. Βρίσκεται στην σιδηροδρομική γραμμή Σμύρνης Κασαμπά Αφιόν Καρά Χισάρ. Κοντά στη Μαινεμένη βρίσκονται τα ελληνικά χωριά Ουλουτζάκ, το οποίο απέχει 7,5 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά από την Μαινεμένη και στο οποίο κατοικούσαν 300 οικογένειες και το Σερέκιοι, το οποίο απέχει από την Μαινεμένη 10 περίπου χιλιόμετρα και στο οποίο κατοικούσαν 400 κάτοικοι 399. Στην Μαινεμένη κατοικούσαν 1500 ελληνικές και ελληνόφωνες οικογένειες, 1400 τούρκικες και λίγες εβραϊκές και αρμένικες. Το 1922, πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή, είχε 9387 κατοίκους, από τους οποίους οι 2500 ήταν Έλληνες, οι οποίοι ήρθαν πρόσφυγες στην Ελλάδα. Το 1927 έχει 9513 κατοίκους όλοι Τούρκοι σχεδόν, εκτός από λίγους Εβραίους και μερικούς καθολικούς 400. Οι Ελληνικές συνοικίες της πόλης της Μαινεμένης ήταν πέντε: Μερμέρ Μεχαλεσί, Κουμ Μεχαλεσί, Καράμαν Μεχαλεσί, Ντουρμπέ Μεχαλεσί και Τσινάρ Μεχαλεσί 401. Οι Έλληνες κάτοικοι της Μαινεμένης διακρίνονταν σε γηγενείς και επήλυδες. Επήλυδες θεωρούνταν όσοι προσήλθαν στην Μαινεμένη μετά 398 Μ. Μαραβελάκης Α. Βακαλόπουλος, Αι προσφυγικαί εγκαταστάσεις εν τη περιοχή Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1955, ο.π., Ν.Μοσκόπουλος, «Μαινεμένη», ΜΕΕ 16, 477, Μαραβελάκης Βακαλόπουλος, ο.π ο.π.,

185 τα Ορλωφικά (1770) από διάφορα μέρη της Ελλάδας, από την Ήπειρο, την Πελοπόννησο, από τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου Πελάγους, κυρίως από τα Κύθηρα, την Μυτιλήνη και την Κεφαλλονιά 402. Από τους Έλληνες κατοίκους της Μαινεμένης οι γηγενείς και όσοι είχαν καταγωγή από την Ήπειρο, την Κεφαλλονιά και τα Κύθηρα, ασχολούνταν με αστικά επαγγέλματα (εσνάφια) και είχαν αστικογεωργική εγκατάσταση, ενώ οι άλλοι κάτοικοι της Μαινεμένης και όσοι κατάγονταν από την Μυτιλήνη κυρίως, είχαν καθαρά αγροτική εγκατάσταση και ονομάζονταν ξωμάχοι 403. Οι κάτοικοι της Μαινεμένης ήταν έμποροι, επαγγελματίες, αμπελουργοί και γεωργοί επί το πλείστον. Ήταν χριστιανοί ορθόδοξοι. Εκκλησιαστικά υπάγονταν στην Μητρόπολη Εφέσου. Στην Μαινεμένη υπήρχαν τέσσερις εκκλησίες: της Αγίας Παρασκευής η οποία ήταν η κυριότερη, των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, της Αγίας Μαρίνης και της Αγίας Αναστασίας. Στην εκκλησία της Αγίας Αναστασίας (η οποία βρισκόταν έξω από την πόλη και ήταν ερειπωμένη) γίνονταν λειτουργία μόνο μία φορά το χρόνο στις 22 Δεκεμβρίου στην γιορτή της. Γινόταν μάλιστα και θρησκευτική πανήγυρις. Στην Εκκλησία αυτή προσέρχονταν και οικογένειες Τούρκων, οι οποίες λάτρευαν την Αγία με το όνομα Καρά Κιζ το οποίο σήμαινε μαύρο κορίτσι. Εκτός από τις παραπάνω Εκκλησίες υπήρχε ακόμη μία: η βυζαντινή της Αγίας Σοφίας η οποία αποτελούσε μικρογραφία της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως. Αυτή η εκκλησία ήταν εγκαταλειμμένη, γιατί οι Τούρκοι δεν επέτρεπαν στους χριστιανούς να την χρησιμοποιούν. Υπήρχε ακόμη και το ξωκλήσι του Αγίου Ιωάννη, το οποίο κατείχαν οι Τούρκοι της αιρέσεως Μεβλενήδων Μαραβελάκης Βακαλόπουλος, Προσφυγικαί Εγκαταστάσεις, ο.π. 404 ο.π.,

186 Στην Μαινεμένη λειτουργούσαν τα εξής σχολεία από τους Μαινεμενλήδες (τους Έλληνες της Μαινεμένης): Δύο δημοτικά σχολεία αρρένων με 250 μαθητές και θηλέων με 150 περίπου μαθήτριες, ένα νηπιαγωγείο αρρένων και θηλέων με 60 παιδιά περίπου. Στα σχολεία αυτά δίδασκαν 14 δάσκαλοι. Το νέο κτίριο του δημοτικού σχολείου αρρένων κτίστηκε το 1903 και το σχέδιο του έμοιαζε με το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έφερε τον τίτλο «Αστική Σχολή Ορθοδόξου Κοινότητας Μαινεμένης». Ο διευθυντής του σχολείου ονομάζονταν Σχολάρχης 405. Η κοινοτική οργάνωση στη Μαινεμένη ήταν ίδια, όπως και στις περισσότερες κωμοπόλεις και πόλεις της Τουρκίας. Υπήρχαν τρεις Ελληνικές επιτροπές, οι οποίες διαχειρίζονταν τα ζητήματα της ελληνικής κοινότητας. Αυτές ήταν 406 : Η δημογεροντία: Αποτελούνταν από σεβαστούς γέροντες οι οποίοι είχαν ως καθήκον να συμβιβάζουν ή να επιλύουν τις διαφορές μεταξύ των χριστιανών ώστε να μην γίνεται προσφυγή των χριστιανών, στα τουρκικά δικαστήρια. Ακόμη η δημογεροντία συνέτασσε διαθήκες ή έγγραφο αγοραπωλησίας (μέχρι το σύνταγμα του 1908). Διαχειρίζονταν ακόμη την περιουσία της κοινότητας κ.α. Πρόεδρος της δημογεροντίας ήταν ο αρχιερατικός επίτροπος ο οποίος ήταν αντιπρόσωπος του μητροπολίτη Εφέσου στην οποία υπαγόταν εκκλησιαστικά η Μαινεμένη. Ο αρχιερατικός επίτροπος ήταν πρόεδρος και των τριών κοινοτικών συμβουλίων. Έπρεπε να γνωρίζει και την τουρκική γλώσσα, γιατί ως αντιπρόσωπος του μητροπολίτη λάμβανε μέρος στο Ιντάρε Μετζηίσι (δημοτικό συμβούλιο) της κοινότητας Μαινεμένης. Η εκκλησιαστική επιτροπή, η οποία φρόντιζε για τις ανάγκες της εκκλησίας. Αυτές ήταν: οι επισκευές και η συντήρηση των ναών, οι 405 Μαραβελάκης Βακαλόπουλος, Προσφυγικαί Εγκαταστάσεις, ο.π. 184

187 εισπράξεις της εκκλησίας, η εκλογή και η μισθοδοσία των ιερέων και των ψαλτών, η οργάνωση των εκκλησιαστικών γιορτών. Η σχολική εφορεία. Αυτή είχε ως μέλημα σε συνεννόηση πάντα με τη δημογεροντία, να φροντίζει τις ανάγκες του σχολείου: την επισκευή και την συντήρησή του, την ανοικοδόμηση νέων σχολείων, για τις εισπράξεις των διδάκτρων και των υπόλοιπων τοπικών τελών, για την εκλογή και την μισθοδοσία των δασκάλων και όλου του προσωπικού του σχολείου, για τον καταρτισμό του αναλυτικού προγράμματος διδασκαλίας, για την οργάνωση των σχολικών γιορτών, για την καλλιέργεια και εξύψωση του εθνικού φρονήματος των μαθητών και για ότι άλλο θέμα απασχολούσε τους μαθητές. Τα παραπάνω συμβούλια είχαν θητεία για τέσσερα χρόνια και αποτελούνταν από πέντε μέλη. Τα μέλη της σχολικής εφορείας μπορούσαν να αποτελούνται και από Έλληνες υπηκόους, κάτι το οποίο δεν ίσχυε στα άλλα δύο συμβούλια, στα οποία τα μέλη έπρεπε απαραίτητα να είναι Τούρκοι υπήκοοι 407. Όλοι οι παραπάνω κοινοτικοί άρχοντες εκλέγονταν από το σύνολο των Ελλήνων κατοίκων. Υπήρχαν ακόμη και οι μουχτάρηδες. Αυτοί εκλέγονταν από την ελληνική κοινότητα κάθε συνοικίας. Διατελούσαν υπό τις διαταγές της Τουρκικής κυβέρνησης. Τους χρησιμοποιούσαν δηλαδή οι τουρκικές αρχές σε διάφορες υπηρεσίες οι οποίες αφορούσαν το τουρκικό κράτος. Υποχρέωση του μουχτάρη ήταν να δίνει πληροφορίες για ζητήματα στρατολογίας, φορολογίας των ραγιάδων και για παρόμοια τέτοια ζητήματα. Ήταν επίσης απαραίτητη η παρουσία των μουχτάρηδων στην εκτέλεση ποινικών διώξεων των χριστιανών, εξώσεων, αλλά και κατασχέσεων των περιουσιών τους Μαραβελάκης Βακαλόπουλος, Προσφυγικαί εγκαταστάσεις, ο.π. 185

188 Η πόλη της Μαινεμένης καταλήφθηκε στις 8 Μαίου 1919 από το τάγμα του 5 ου ελληνικού Συντάγματος Πεζικού, χωρίς να προβάλει καμία αντίσταση. Κατά την υποχώρηση του τάγματος του 8 ου συντάγματος Κρητών από την Πέργαμο στις 3 Ιουνίου 1919 οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι της Μαινεμένης επιτέθηκαν αιφνίδια στο τάγμα αυτό, οπότε το τάγμα αυτό αναγκάστηκε εκ νέου να επαναφέρει την τάξη 409. Τον Αύγουστο του 1922 κοντά στην Μαινεμένη αιχμαλωτίστηκαν από τους Τούρκους, τα τμήματα της στρατιωτικής διοικήσεως Μαγνησίας, για να μεταφερθούν πιο γρήγορα στη Σμύρνη. Μεταφέρθηκαν στην Σμύρνη από τον Σιπύλω δια Σαπαντζώς Μπεϋζί και Νυμφαίου 410. Κατά την Μικρασιατική Καταστροφή οι κάτοικοι της Μαινεμένης αναχώρησαν στις 30 Αυγούστου 1922 από την πατρίδα τους. Έφτασαν στη Σμύρνη, ακολουθώντας την διαδρομή: Μαινεμένη Ουλοτζάκ Παπά Σκάλα Κορδελιό Σμύρνη. Στην Σμύρνη έζησαν το δράμα της πυρπολήσεως και των σφαγών της Σμύρνης. Όσοι διασώθηκαν, επιβιβάσθηκαν σε πλοία. Μερικοί από αυτούς έφτασαν στην Θεσσαλονίκη μεταξύ 15 με 30 Σεπτεμβρίου 1922 και άλλοι διασκορπίστηκαν σε άλλα μέρη της Ελλάδας: στη Μυτιλήνη, στον Πειραιά, στην Κρήτη, όπου και εγκαταστάθηκαν οριστικά Μοσκόπουλος, Μαινεμένη, ο.π. 411 ο.π. 186

189 ΜΑΓΝΗΣΙΑ 187

190 ΜΑΓΝΗΣΙΑ Η Μαγνησία ή «προς Σιπύλω», η οποία είναι διαφορετική από την Μαγνησία την «προς Μαιάνδρω», βρίσκεται στις Β υπώρειες του Σιπύλου και στην αριστερή όχθη του Έρμου ποταμού. Επειδή η πόλη της Μαγνησίας βρίσκεται κοντά στον ποταμό Μενδέρες ονομάζονταν Μαγνησία προς Σιπύλω. Οι Τούρκοι την αποκαλούν Manissa. Πρόκειται για αρχαία πόλη αποικία. Εικάζεται ότι οι ιδρυτές της ήρθαν από την Μαγνησία της Θεσσαλίας, αυτό όμως δεν είναι βέβαιο 412. Ο Ι. Καλφόγλους αναφέρει για τη Μαγνησία ότι: «Το σατζάκι αυτό ευρίσκεται βορειοανατολικά του Βαληλικίου της Σμύρνης και έχει 10 Καϊμακαμλίκια. Η Μαγνησία αποτελεί πρωτεύουσα του Σατζακίου αυτού». Αναφέρει ακόμη ότι απέχει 58 χιλιόμετρα από τη Σμύρνη με το σιδηρόδρομο 413. Από την ιστορία γνωρίζουμε ότι η Μαγνησία ήταν από τις μεγάλες και ανθηρές πόλεις. Το 190 π.χ. εδώ μεταξύ του ηγεμόνα της Συρίας Αντιόχου Γ και του Σκιπίωνος Ασιατικού διεξήχθη σφοδρή μάχη, στην οποία ο Αντίοχος νικήθηκε και οι πόλεις της Μικράς Ασίας υπέστησαν σημαντικές μεταβολές. Επί Βυζαντινών υπήχθη Διοικητικώς στην Έφεσο και θρησκευτικώς στη Σμύρνη. Στις αρχές του 12 ου αιώνα ο ηγεμόνας των Σελτζούκων Κιλίτζ Αρσλάν Α όταν παρέδωσε τη νίκη στους Σταυροφόρους, κατέλαβε τη Μαγνησία, μετέφερε την διοικητική πρωτεύσουσα στο Ικόνιο και διαμόρφωσε το κράτος του Ρουμ. Έως το 1299 παρέμεινε στα χέρια των Σελτζούκων, οπότε ο Σαρουχάν Μπέη την κατέστησε ξεχωριστό πεϊλίκι. Έως το 1392 την εξουσίαζε η Δυναστεία του Σαρουχάν. Όταν ο Σουλτάνος Παγιαζίτ Α την κατέλαβε, έδιωξε και τον 412 Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Η Έξοδος, Τόμος Α, Ι. Η. Καλφόγλους Ανεστίδης Θ., Ιστορική Γεωγραφία της Μικρασιατικής Χερσονήσου, Αθήνα 2002,

191 ηγεμόνα της Ισαάκ Τζελεπή. Το 1402 όταν ο Ταμερλάνος (Τιμουρλένκ) καθυπέταξε τη Μικρά Ασία, επανέφερε τον Ισαάκ Τζελεπή στην αρχή του πεϊλικιού και η δυναστεία του κυβέρνησε ως το 1425 μ.χ., όταν κατέλαβε την πόλη ο Σουλτάνος Μουράτ Β και την προσάρτησε στο οθωμανικό κράτος. Επειδή αγάπησε πολύ την πόλη, έκτισε μεγαλοπρεπή ανάκτορα, καθώς και το Μουραδιέ τζαμί 414. Στην Μαγνησία υπήρχαν άλλα 33 τζαμιά. Όμως το τζαμί αυτό αποτελεί το μεγαλύτερο της πόλεως και είναι το πιο πλούσιο απ όλα. Με τα έσοδα αυτού του τζαμιού καθίσταται δυνατή η συντήρηση δυο ορφανοτροφείων, νοσοκομείου και άλλων ιδρυμάτων της πόλεως. Στο εσωτερικό του τζαμιού αυτού υπάρχουν οι τάφοι του Ισαάκ Τζελεπή και της συζύγου του, καθώς και των δυο γιων του 415. Σύμφωνα με την μυθολογία οι Αμαζόνες είχαν λάβει σπουδαίο μέρος για την ίδρυση της πόλεως της Μαγνησίας, δεδομένου ότι υπήρξε η ανατολικότατη αιολική πόλη εντός των ορίων της Λυδίας 416. Η Μαγνησία κατακτήθηκε νωρίς από τους Λυδούς, αλλά μετά την ήττα του Κροίσου, καταλήφθηκε από τους Πέρσες. Ο Μέγας Αλέξανδρος εγκατέστησε αποικία απομάχων Μακεδόνων, όταν πέρασε από την πόλη της Μαγνησίας. Ακόμη κατά την διάρκεια των αγώνων των διαδόχων του η Μαγνησία πήγε με το μέρος του Σελεύκου και έκλεισε συνθήκη με τη Σμύρνη. Επί των Σελευκίδων, και συγκεκριμένα, στην μεγάλη μάχη, η οποία έγινε μεταξύ του Αντιόχου του Μεγάλου και των Ρωμαίων Λ. Κορνηλίου Σκιπίωνος και Π. Κορνηλίου του Αφρικανού νικήθηκε ο Αντίοχος (190 π.χ.) 417. Τότε η Μαγνησία παραδόθηκε στον Ευμένη και διακρίνονταν σε παλιά και σε νέα πόλη. Η πόλη της Μαγνησίας επί Μιθριδάτη έμεινε 414 Καλφόγλους Ανεστίδης, Γεωγραφία της Μικρασιατικής Χερσονήσου, ο.π. 416 Κοντογιάννης, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Ζαφειρίου Ν.Ι. Σωτηρόπουλος Ν.Κ, «Μαγνησία ἡ πρός Σιπύλῳ», ΜΕΕ 16,

192 πιστή στους Ρωμαίους, νίκησε τον Αρχέλαιο (τον στρατηγό του Μιθριδάτη) και κηρύχτηκε ελεύθερη από τον Σύλλα. Το 17 μ.χ. η Μαγνησία καταστράφηκε από σεισμό, ανοικοδομήθηκε από τον Τιβέριο και αποτελούσε μία από τις πρώτες πόλεις της επαρχίας της Ασίας. Στον «Συνέκδημο» του Ιεροκλέους η Μαγνησία ήταν έδρα επισκόπου και ονομάζεται μάλιστα Μαγνησιούπολις. Οι Σελτζούκοι Τούρκοι κατέλαβαν τη Μαγνησία το Το 1398 άρχισε η Οσμανική δυναστεία η οποία σταμάτησε από τον Ταμερλάνο 418. Μέχρι το 1453 οι Τούρκοι σουλτάνοι έμεναν στην Μαγνησία εναλλάξ με την Προύσα. Ο σουλτάνος Μουράτ Β είχε ιδρύσει και ανάκτορο. Στη Μαγνησία επίσης είχε την έδρα του ο περίφημος οίκος Καραοσμάνογλου στα τέλη του 18 ου και στις αρχές του 19 ου αιώνα. Ο οίκος αυτός ήταν σχεδόν ανεξάρτητος από τον Σουλτάνο. Η ανεξαρτησία του όμως καταλύθηκε από τον Μαχμούτ Β το 1822, ο οποίος εξόντωσε την φυλή Καραοσμάνογλου 419. Σύμφωνα με τον Texier, από το 1313 έως και το 1398, ο Σελτζούκος Σαρουχάν ήταν κύριος της Μαγνησίας, στην οποία έδωσε και το όνομά του και όλης της ευρύτερης περιοχής της Ιωνίας. Το 1398 η Μαγνησία, καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς. Ο Texier μας πληροφορεί ακόμη ότι ο Σουλτάνος Μουράτ Β, όταν παραιτήθηκε από τον θρόνο του, αποσύρθηκε στη Μαγνησία, όπου και ανέγειρε ανάκτορο, μολονότι η Προύσα έγινε πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, οι Σουλτάνοι εξακολούθησαν να διαμάχονται για την Μαγνησία, ο Σολεμάν Γ παρέμεινε στην Μαγνησία μέχρι και το θάνατο του πατέρα του. Ο Μουράτ Γ ανήγειρε πολλά κοινωφελή κτίρια, από τα οποία μερικά διασώζονται μέχρι σήμερα Ζαφειρίου Σωτηρόπουλος, Μαγνησία προς Σιπύλῳ, ο.π. 420 Σ.Αντωνόπουλος, Μικρά Ασία, Αθήνα 1907,

193 Από τα νομίσματα της Μαγνησίας πληροφορούμαστε για την διοίκηση της πόλεως κατά την αρχαιότητα. Είχε βουλή, γερουσία, πέντε άρχοντες ή στρατηγούς, ταμία, γυμνασιάρχη και φυλάρχους. Η περιοχή της ήταν μεγάλη και πλούσια. Η κοιλάδα του Έρμου κατείχε το μεγαλύτερο μέρος της. Από την Μαγνησία μάλιστα διέρχονταν σπουδαίοι οδοί 421. Η Μαγνησία για τον ελληνικό κόσμο της περιοχής ήταν μεγάλο κέντρο. Συνολικά είχε πληθυσμό κατοίκους. Απο αυτούς, ήταν Έλληνες, 6000 ήταν Αρμένιοι και Εβραίοι, Τούρκοι ήταν Από την Σμύρνη απείχε 33 χιλιόμετρα βορειανατολικά, από την Πέργαμο 62 χιλιόμετρα ανατολικά, 102 χιλιόμετρα απείχε νοτιοανατολικά από τις Κυδωνιές (Αϊβαλί) και 34 χιλιόμετρα απείχε από το Κορδελιό 422. Από τον Texier πληροφορούμαστε ότι η Μαγνησία στις αρχές του 13 ου αιώνα υπήρξε η πρωτεύουσα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο Ιωάννης Δούκας, διάδοχος του Θεόδωρου Λάσκαρη, μετά από διαμάχη με τους Λατίνους, τους προσέβαλε στην Μικρά Ασία, καταλαμβάνοντας από αυτούς την Λέσβο και τα λιμάνια της Αιολίδας. Εγκαθίδρυσε στην Μαγνησία την έδρα της Κυβερνήσεώς του. Παρέμεινε στην Μαγνησία για 33 χρόνια έως το Στην Μαγνησία (υπό Σιπύλω), λειτούργησε Σχολή τον 17 ου αιώνα. Γνωρίζουμε ως δάσκαλό της τον Θεοδόσιο Κοκκινάκη, ο οποίος καταγόταν από την Χίο. Για την σχολή αυτή δεν γνωρίζουμε τίποτα έως το 1856, εκτός από την πληροφορία πως ο Διονύσιος Καλλιάρχης μητροπολίτης Εφέσου στις αρχές του 18 ου αιώνα, ανάμεσα στα άλλα σχολεία τα οποία ίδρυσε, παγίωσε και υποστήριξε και την Σχολή της Μαγνησίας. Στην Μαγνησία κατά την διάρκεια των τελευταίων χρόνων 421 Ζαφειρίου Σωτηρόπουλος, Μαγνησία προς Σιπύλω, Αποστολόπουλος, Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, Αντωνόπουλος, ό.π,

194 και μέχρι το 1922 και την Μικρασιατική Καταστροφή λειτούργησαν λαμπρά εκπαιδευτήρια, όπως και σε όλες τις Ελληνικές Κοινότητες 424. Η Μαγνησία την περίοδο της ελληνικής κατοχής ( ) υπήρξε έδρα σώματος στρατού και είχε υποταγεί στη «διοικούμενη ζώνη», όπως όλη η Αιολίδα 425. Η Μαγνησία αποτελεί την Β Περιφέρεια της Μητροπόλεως Εφέσου. (Η μητρόπολη Εφέσου είχε χωριστεί σε τρεις περιφέρειες, όπως αναφέραμε παραπάνω για την εύρυθμη λειτουργία της). Περιλαμβάνει τα τμήματα: Μαγνησίας, Κασαμπά, Αξαρίου, Κιρκαγατσίου. 426 Β ΕΔΡΑ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ 427 ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΝ. Πρόεδρος ὁ Θεοφιλ. Ἐπίσκοπος Ἐρυθρῶν κ. Ἰωακείμ Λεπτίδης. Μέλη: Ἀρχιμανδρίτης Νικόδημος, Οἰκονόμος τοῦ ἐν Μαγνησίᾳ Ἱεροῦ Νοσοκομείου. Ἀρχιμανδρίτης Χρυσόστομος Ἀβραμίδης, Ἐφημέριος τοῦ ἱεροῦ Μητροπολιτικοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου. Ἀρχιμανδρίτης Γεώργιος Φίνογλους, Ἐφημέριος τοῦ ἱεροῦ Μητροπολιτικοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου. Οἰκονόμος Δημήτριος, Ἐφημέριος τοῦ Νοσοκομείου. Γραμματεύς Ἱεροδιάκονος Γεδεών Βουγιουκλῆς Ἡμέρα συνεδρίας: ἐκάστη Τετάρτη, ὥρᾳ 10π.μ. ΜΙΚΤΟΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΝ. Πρόεδρος ὁ Θεοφ. Ἐπίσκοπος Ἐρυθρῶν κ. Ἰωακείμ Λεπτίδης. Μέλη: Ἀριστ. Σουβατζόγλους, Βασίλ. Νικολαΐδης, Βασίλ. Καράπας, Νικ. Χατζηγεωργίου. Γραμματεύς. Μάρκος Μαυρόπουλος. Κλητήρ. Χρῆστος δι ἀμφότερα τά ὡς ἄνω Δικαστήρια. Ἡμέρα συνεδρίας: ἑκάστη Παρασκευή, ὥρᾳ 10 πρό μεσημβρίας. ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΝ ἤ ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤΙΑ. Πρόεδρος ὁ Θεοφιλέστατος Ἐπίσκοπος Ἐρυθρῶν κ. Ἰωακείμ Λεπτίδης. Μέλη: Ἀ. 424 Φουρούλης, Επαρχία Εφέσου, Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Φουρούλης, ο.π. 192

195 Βεζίρογλους, Δημ. Ζάκας, Νικόλ. Χατζηγεωργίου, Γεώργ. Σάββα, Χαρ. Βοϊνδιρλῆς, Χρῆστος Μουράτογλους, Βασίλ. Καράπας, Παναγ. Διαμαντόπουλος, Γεώργ. Χατζηγρηγορίου, Παῦλος Παλαιολόγου (Πάρεδρος Δικαστηρίου), Ἱ. Καρακάσης (Πάρεδρος Ἰδαρέ). Γραμματεῖς: α Δημ. Παπαγιαννόπουλος, β Μάρκος Μαυρόπουλος. Ληξίαρχος: Κωστῆς Μπεντελιαδζῆς. Ἡμέραι συνεδριάσεως: Τρίτη καί Σάββατον. ΚΟΙΝΟΤΙΚΑ ΣΩΜΑΤΕΙΑ. Πλήν τῶν ἀνωτέρω Σωματείων, ὑπάρχουσιν ἐν τῇ Κοινότητι Μαγνησίας, ἐν ὡρισμέναις ἡμέραις τακτικῶς συνεδριάζοντα, καί ἕτερα ἑπτά Κοινοτικά Σωματεῖα, ἅτινα εἰσί τά ἑξῆς: Ἐφορία τῶν Σχολείων, Ἐπιτροπεία τοῦ ἱεροῦ Μητροπολιτικοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου, Ἐπιτροπεία τοῦ ἱεροῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, Ἐφορία τοῦ Νοσοκομείου, Ἐφορία τοῦ Ἱεροῦ Νεκροταφείου, Διοικητικόν Συμβούλιον θρησκευτικῆς Ἀδελφότητος «ἡ Σύμπνοια» καί Διοικητικόν Συμβούλιον τῆς Φιλοπτώχου Ἀδελφότητος «Πρόνοια». ΙΕΡΟΚΗΡΥΚΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΤΗΣ ΕΝ ΜΑΓΝΗΣΙΑ ΕΔΡΑΣ ΚΑΤΑ ΤΑΣ ΑΓΙΑΣ ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΑΣ. Ὁ Θεοφ. Ἐπίσκοπος Ἐρυθρῶν κ. Ἰωακείμ Λεπτίδης, ὅπου ἄν ᾗ περιοδεύων. Ὁ Πανοσ. Ἀρχιμανδρίτης κ. Γεώργιος Φινόγλους, ἐπίσης. Ὁ Αἰδεσ. Οἰκονόμος κ. Γεώργιος Παπᾶς, Ἐφημέριος τοῦ ἐν Χορόσκιοϊ Ἱεροῦ Ναοῦ τῆς Ἁγίας Ἀναστασίας, ἐπίσης. Ὁ Αἰδεσ. Οἰκονόμος καί Ἀρχιερατικός ἐν Ἀξαρίῳ Ἐπίτροπος ἐν τῷ τμήματι τοῦ Ἀξαρίου. Ὁ Πανοσ. Ἀρχιμανδρ. κ. Ἀνέστης, ἐν τῷ τμήματι Καραγατσίου. Ὁ Πανοσ. Ἀρχιμανδρ. κ. Ἀκάκιος ἐν τῷ διαμερίσματι Γιαγιά κιοϊ τοῦ τμήματος Μαγνησίας. Πλήν τῶν ἀνωτέρω καί οἱ ἱεροκήρυκες τῆς ἐν Σμύρνῃ Ἀδελφότητος «Εὐσέβεια» κηρύττουσιν τόν θεῖον λόγον ἐν πλείσταις τῆς περιφερείας ταύτης Κοινότησιν. ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΕΔΡΑΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ. Ἡ περιφέρεια τῆς ἕδρας ταύτης περιλαμβάνει 28 Κοινότητας, διαιρουμένας εἰς 4 Τμήματα, ὡς ἑξῆς: 1. Τμῆμα Μαγνησίας. Κέντρον Μαγνησία (Μουτεσαριφλῆκι). Κοινότητες: Χορόσκιοϊ, Χαμηδιέ, Τσολοῦ, Ἐρρί κιοϊ, Κατατσηφλῖκι ἤ 193

196 Καρααγατσλῆ, Καραογλανιά, Χατζηλέριον, Χαμζαμπεϊλῆ, Χαρμανταλῆ, Τσαούσογλου, Φίλιο, Κόλδερε, Παπαζλῆ, Μουτεβελῆ, Καϊσλάρ, Γιουκσέκ κιοϊ, Γιαγιά κιοϊ. Τό ὅλον Τμῆμα Κασαμπᾶ. Κέντρον Κασαμπᾶς (Ὑποδιοίκησις). Κοινότητες: Ὀργαμλῆ, Ἀχμετλῆ. Τό ὅλον Τμῆμα Ἀξαρίου. Κέντρον Ἀξάριον (Ὑποδιοίκησις). Κοινότητες: Μάρμαρα (Μουδιρλῆκι). Τό ὅλον Τμῆμα Κιρκαγατσίου. Κέντρον Κιρκαγάτσιον (Ὑποδιοίκησις). Κοινότητες: Σῶμα (Ὑποδιοίκησις), Κέλεμος (Μουδιρλῆκι) καί Βακόριον. Τό ὅλον 4. Η Μαγνησία αποτέλεσε την έδρα του Μητροπολίτη Εφέσου μετά την καταστροφή της πόλεως της Εφέσου από τον Ταμερλάνο. Στην συνέχεια όμως η έδρα του μητροπολίτη Εφέσου όπως αναφέραμε μεταφέρθηκε στο Κορδελιό, για να είναι πιο κοντά στην Σμύρνη από την οποία απείχε 11 χιλιόμετρα. Σύμφωνα με το διοικητικό σύστημα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν έδρα του Σαντζακίου του Σαρουχάν 428. Στις 12 Μαΐου 1919 η Μαγνησία καταλήφθηκε από το 5 ο ελληνικό Σύνταγμα Πεζικού και απο το πυροβολικό. Υπήρξε ακόμη έδρα του σώματος στρατού Σμύρνης από τον Ιανουάριο έως τον Ιούνιο του Κατά την αποχώρηση του ελληνικού στρατού από την Μικρά Ασία τον Αύγουστο του 1922 οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι της Μαγνησίας πολλούς Έλληνες αιχμαλώτους, αξιωματικούς και οπλίτες και όσοι έτυχε να διέρχονται από τη Μαγνησία υπό την χαράδρα του Σιπύλου, τους οδήγησαν στο Ουσάκ Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Σωτηρόπουλος, Μαγνησία προς Σιπύλω,

197 ΚΑΣΑΜΠΑΣ 195

198 ΚΑΣΑΜΠΑΣ Ο Κασαμπάς είναι πόλη η οποία βρίσκεται στην λυδική πεδιάδα, απέχει 27 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά από τη Μαγνησία, 40 χιλιόμετρα βορειοανατολικά από τη Σμύρνη και 80 χιλιόμετρα βορειοδυτικά από την Φιλαδέλφεια. Με την Σμύρνη συνδέθηκε το 1866 σιδηροδρομικά. Αργότερα η γραμμή αυτή προεκτάθηκε ως το Αφιόν Καραχισάρ. Από τους Τούρκους ονομάζεται Τουργουτζού Κασαμπά. Οι Τούρκοι ονόμαζαν έτσι την πόλη, για να την διακρίνουν από άλλες ομώνυμες πόλεις. Το όνομα Κασαμπάς είναι αραβικό. Σημαίνει Κωμόπολις 430. Ο Κασαμπάς αποτελεί πρωτεύουσα Καζά, υπάγεται στο Σαντζάκι του Σαρουχάν του, νομού Σμύρνης. Στην πόλη υπάρχουν τέσσερις συνοικίες, μία τουρκική, μία ελληνική, μία αρμενική και μία εβραϊκή. Η τουρκική συνοικία είναι η μεγαλύτερη. Σε αυτή ήταν εγκατεστημένοι οι μουατζίριδες (Τούρκοι της Θεσσαλίας, της Βοσνίας, της Κρήτης) 431.Οι Έλληνες οι οποίοι ζούσαν στον Κασαμπά, ανέρχονταν σε Ήταν επήλυδες επί το πλείστον, προέρχονταν κυρίως από την Πελοπόννησο, την Θεσσαλία, την Ήπειρο, την Λέσβο, την Ρόδο. Προέρχονταν ακόμη από την Καισάρεια, την Σμύρνη και από άλλες πόλεις της Μικράς Ασίας από τα Βουρλά, την Φώκαια, την Μαγνησία και από άλλα μέρη. Όλοι αυτοί οι Έλληνες ήρθαν στον Κασαμπά λόγω της μεγάλης εμπορικής κίνησης την οποία απέκτησε με την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής. Η ελληνική συνοικία του Κασαμπά κατέχει την καλύτερη θέση της πόλεως Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, Κοντογιάννης, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Κοντογιάννης, Η Ελληνικότης των Νομών Προύσης και Σμύρνης, Αθήναι 1919,

199 Οι κάτοικοι του Κασαμπά το 1922 ανέρχονταν σε Από αυτούς, ήταν Τούρκοι, 3600 ήταν Έλληνες έποικοι από την Πελοπόννησο κυρίως, 1200 ήταν Εβραίοι και 400 ήταν Αρμένιοι 433. Ο Κασαμπάς αποτελεί κεντρικό σταθμό, στον οποίο δύο φορές την ημέρα συναντιούνταν δύο αμαξοστοιχίες από την Σμύρνη και από το Ουσάκ Φιλαδελφείας ή Σαλιχλή 434. Ο Κασαμπάς ήταν έδρα υποδιοικήσεως (Καϊμακαμλίκι). Εκκλησιαστικά υπάγονταν στην Μητρόπολη Εφέσου. Έδρα του Μητροπολίτη ήταν το Κορδελιό και η Μαγνησία. Όλη η υποδιοίκηση περιλαμβάνει 48 χωριά 435. Η αγορά της πόλεως του Κασαμπά, η οποία κάηκε το 1865 από πυρκαγιά, ρυμοτομήθηκε από τον αρχιτέκτονα Μιχ. Βοσκουδάκη, ο οποίος καταγόταν από την Άνδρο, και από τον αρχιμηχανικό Ρόκο ο οποίος καταγόταν από τον Βουρνόβα 436. Στον Κασαμπά υπήρχε σχολή στα μέσα του 17 ου αιώνα. Αγνοούμε τους δασκάλους της σχολής, γνωρίζουμε όμως ότι στην συγκεκριμένη σχολή φοίτησε ο ιερομόναχος Γρ. ο Σίφνιος, ο οποίος αργότερα έγινε δάσκαλος των Ελλήνων οι οποίοι ήταν εγκατεστημένοι στην Δάκα των Ινδιών, όπως γράφει ο ποιητής Ηλίας Τανταλίδης στην Ινδική αλληλογραφία του 437. Στην κοινότητα του Κασαμπά υπήρχαν δύο εκκλησίες: του Αγίου Νικολάου η οποία χτίστηκε πριν από το 1800, και των Αγίων Αποστόλων η οποία θεμελιώθηκε το 1841 «Ἐπειδὴ ὅπου ὑπῆρχε ἐκκλησία, ὑπῆρχε καὶ 433 Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, Κοντογιάννης, Η Ελληνικότης των νομών, Αποστολόπουλος Τενεκίδης, ο.π., Κοντογιάννης, ο.π., Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, Τόμος Α,

200 κάποιο σχολεῖο, ἐμμέσως πρέπει να ὑποθέσουμε ὅτι στον Κασαμπᾶ ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ ΙΘ αι. ὑπῆρχε σχολεῖο» 438. Οι Έλληνες κάτοικοι του Κασαμπά μετά το 1830 στράφηκαν στην Εκπαίδευση. Σχολεία άνοιξαν, γρήγορα κτίστηκαν καλλιμάρμαρα εκπαιδευτήρια, στα οποία κλήθηκαν να διδάξουν οι καλύτεροι δάσκαλοι της εποχής, όπως ο λόγιος αρχιμανδρίτης Γρηγόριος ο οποίος καταγόταν από την Άνδρο 439. Στον Κασαμπά το Φεβρουάριο του 1905 ιδρύθηκε η Αδελφότητα «Πρόοδος». Σκοπός ιδρύσεως της αδελφότητας αυτής ήταν να αντιδράσει η Ελλάδα στις σχέσεις των αντιζήλων των άλλων χωρών της Ανατολής 440. Ο Γερμανός Stark, ο οποίος επισκέφτηκε την πόλη του Κασαμπά, αναφέρει τα εξής 441 : Η τουρκική συνοικία, λέγει, αποτελείται από οικίας εκ πηλού, από καλύβας ή από οικίας ξυλίνας. Τα νερά τρέχουν δια των οδών, αι οποίαι αφεύκτως τον χειμώνα θα είναι αδιάβατοι. Αλλ η ελληνική συνοικία, κειμένη εις το πρώτον ύψωμα του περί την πόλιν εδάφους, με το εκκοκκιστικόν της εργοστάσιον, με τα καφενεία της και με ένα κήπον παρουσιάζει μίαν ευάρεστον μετάβασιν προς τον ευρωπαϊκόν πολιτισμόν. 438 Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, Τόμος Α, ο.π. 440 Κοντογιάννης, Η Ελληνικότης των νομών, ο.π.,

201 ΑΞΑΡΙΟ 199

202 ΑΞΑΡΙΟ Το Αξάριον είναι η παλιά πόλη Θυάτειρα. Ακ Χιζάρ ονομάζεται το Αξάριο από τους Τούρκους, Τούρκοι κατοικούσαν στο Αξάριο, ενώ οι Έλληνες κάτοικοι του είναι Στο Αξάριο υπάρχουν ακόμη 1000 Αρμένιοι και Εβραίοι. Πολλοί από τους Έλληνες κατοίκους του Αξαρίου έχουν καταγωγή από τα Κύθηρα 442. Οι Έλληνες κάτοικοι του Αξαρίου, γράφει ο Π. Κοντογιάννης, πριν από λίγες δεκαετερίδες ήταν τουρκόφωνοι και ότι πολλοί λίγοι από αυτούς γνώριζαν την ελληνική γλώσσα. Και συνεχίζει: Σήμερα όμως και μέσα από τα σχολεία οι κάτοικοι του Αξαρίου χρησιμοποιούν και πάλι την γλώσσα των προγόνων τους 443. Οι Έλληνες του Αξαρίου διατηρούν σχολείο στο οποίο φοιτούσαν και τα παιδιά των Τούρκων, για να μάθουν ανάγνωση 444. Το Αξάριο διεξάγει εμπόριο, ασκεί δε και την βιομηχανία των ταπήτων 445. Το Αξάριο υπαγόταν εκκλησιαστικά στην μητρόπολη Εφέσου. Το 1909 ιδρύθηκε στο Αξάριο ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος η «Ελπίς». Σκοπός ιδρύσεως αυτού του Συλλόγου ήταν η ανοικοδόμηση καινούργιων σχολείων σύμφωνα με τους καλύτερους και τους πιο τέλειους κανόνες της υγιεινής και της παιδαγωγικής. Ακόμη μέλημα του συλλόγου αυτού ήταν η διεξαγωγή νυχτερινών μαθημάτων, ο καταρτισμός βιβλιοθήκης, αλλά και αναγνωστηρίου, ο πλουτισμός της σχολής με όργανα φυσικής και γυμναστικής και η συγκρότηση φυσιογραφικού μουσείου. Στο Αξάριο 442 Κοντογιάννης Η Ελληνικότης των νομών, ο.π. 444 ο.π. 445 ο.π.,

203 ιδρύθηκε ακόμη και Μουσικός Σύλλογος ο οποίος ονομάστηκε «Ορφεύς» και Γυμναστικός Σύλλογος ο οποίος ονομάστηκε τα «Θυάτειρα» Κοντογιάννης, Η ελληνικότης των νομών,

204 ΚΙΡΚΑΓΑΣΙΟ 202

205 ΚΙΡΚΑΓΑΣΙΟ Το Κιρκαγάσιο, το οποίο και αυτό υπάγονταν εκκλησιαστικά στην Επαρχία Εφέσου, ήταν κωμόπολη με μεικτό πληθυσμό. Βρίσκοταν στο δημόσιο δρόμο Σόμα Ακσάρ Μαγνησίας και στη σιδηροδρομική γραμμή, η οποία ένωνε τη Μαγνησία με το Μπαλουκεσέρ και την Πάνορμο. Είναι χτισμένο στους Πρόποδες του Τήμνου (Camluica Dağ) και στην κοιλάδα παραπόταμου του ποταμού Καίκου (Bakir Cay). Bρίσκεται 58 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Μαγνησίας. Από τη Σμύρνη απέχει 88 χιλιόμετρα 447. Για το πότε ιδρύθηκε το Κιρκαγάτς, δε διαθέτουμε έγκυρες πληροφορίες. Κάποια παράδοση τοποθετεί την ίδρυση του γύρω στο 16 ο αιώνα από μία ομάδα χοτζάδων (μουσουλμάνων λόγιων) οι οποίοι έχτισαν στο Κιρκαγάσιο μεντρέσι (ιεροδιδασκαλείο). Από το Κιρκαγατς πέρασε ο Chateaubriand στις 8 Οκτωβρίου του 1806 κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του από το Παρίσι προς τα Ιεροσόλυμα. Έμεινε στην πόλη λιγότερο από μία μέρα. Εκφράστηκε ωστόσο με κολακευτικά λόγια για τους ανθρώπους της πόλης, τον πολιτισμό της και τα εξαίρετα προϊόντα της. Τη χαρακτηρίζει πλούσια και μεγάλη πόλη, πολυάνθρωπη, γνωστή σε όλη την Ανατολή για την καλή ποιότητα του βαμβακιού της. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του το Κιρκαγάτς ήταν: «από τις πόλεις που οι Τούρκοι ονομάζουν ιερές, προσαρτημένη στο μεγάλο τζαμί της Κωνσταντινούπολης. Οι πασάδες δεν είχαν το δικαιώμα να μπουν στην πόλη» 448. Οι πληροφορίες του Chateaubriand υποδηλώνουν, ότι ο οικισμός ήταν βακούφι του «μεγάλου τζαμιού» της Κωνσταντινούπολης (ίσως η Αγία Σοφία; ), υπό την έννοια ότι τα φορολογικά εισοδήματα από το Κιρκαγάτς προορίζονταν για τη χρηματοδότηση των λειτουργιών και υπηρεσιών που παρείχε το τέμενος. Το καθεστώς αυτό συνοδευόταν από μία «προνομιακή» μεταχείριση των κατοίκων των αφιερωμένων οικισμών 447 Πίγκου Ε, «Κιργαγάτς», ΕΜΕ/Μικρά Ασία, gr. 448 ο.π. 203

206 σε ζητήματα φορολόγησης και διοίκησης, πράγμα που αντικατοπτρίζεται στην πληροφορία του συγγραφέα για την «απαγόρευση εισόδου» στους πασάδες 449. Το Κιρκαγάτς επισκέφτηκε επίσης, ο Georges Radet στα τέλη του 19 ου αιώνα, ο οποίος ήταν αρχαιολόγος και μέλος της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής. Επισκέφτηκε το Κιρκαγάτς στα πλαίσια περιοδείας του στη Μικρά Ασία. Αντέγραψε ελληνικές και λατινικές επιγραφές οι οποίες βρίσκονταν εντοιχισμένες σε οικίες επιφανών ορθοδόξων και μουσουλμάνων και σε δημόσια κτίρια (εκκλησίες, κρήνες) του Κιρκαγάτς. Για μία μάλιστα ο Radet εικάζει πως προέρχονται από τα γειτονικά αρχαία Θυάτειρα (σημερινή πόλη Άκχισαρ, η οποία βρίσκεται 25 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Κιρκαγάτς) 450. Στο Κιρκαγάτς κατοικούσαν 300 ελληνικές οικογένειες το Συνολικά στο Κιρκαγάτσιο κατοικούσαν 1500 άτομα. Το 1865 ήταν λιγότεροι, ενώ το 1845 στο Κιρκαγάτσιο, κατοικούσαν μόνο 100 οικογένειες. Από διηγήσεις γερόντων οι οποίοι έζησαν το 1845, πληροφορούμαστε ότι μόνο 25 χριστιανικές οικογένειες κατοικούσαν στην κοινότητα του Κιρκαγατσίου. Οι πατέρες των γερόντων αυτών θυμόντουσαν μόνο 25 οικογένειες χριστιανικές στο Κιρκαγάτσιο 451. Πολλοί κάτοικοι του Κιρκαγατσίου προσήλθαν από την Λέσβο κυρίως. Έτσι η κοινότητα του Κιρκαγατσίου μπορεί κάλιστα να θεωρηθεί ως λεσβιακή αποικία. Και σήμερα ακόμη (λέει ο γράψας το 1875) προσέρχονται στο Κιρκαγάτσιο έξωθεν οικογένειες, ακόμη και ξένοι (όχι Μικρασιάτες δηλαδή), οι οποίοι παντρεύονταν και αποκαθίστανται στο Κιρκαγάτσιο Πίγκου, Κιρκαγάτς, gr. 450 ο.π. 451 Κοντογιάννης, Η ελληνικότης των νομών, ο.π. 204

207 Το Κιρκαγάτς είχε μεικτό πληθυσμό από Ελληνόφωνους ορθοδόξους, τουρκόφωνους μουσουλμάνους, Αρμένιους και λίγους Εβραίους κατοίκους. Η καταγωγή των ορθοδόξων κατοίκων δεν είναι απολύτως εξακριβωμένη: σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες οι περισσότεροι βρίσκονταν στο Κιρκαγάτς από πολλές γενιές και μόνο ένα τμήμα των κατοίκων ήταν επήλυδες, που κατάγονταν από τη Μυτιλήνη. Ήρθαν για να εργαστούν στο Κιρκαγάτς, μετά την πυρκαγιά η οποία έπληξε τον οικισμό στο δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα 453. Ένας υπολογισμός του 1905 ωστόσο μας δίνει τα ακόλουθα στοιχεία για τον πληθυσμό του Κιρκαγάτς: ορθόδοξοι, μουσουλμάνοι και 850 άτομα τα οποία ανήκαν σε άλλα δόγματα. Οι ορθόδοξοι στις αρχές του 20 ου αιώνα υπολογίζονται άλλοτε στους ή και στους και άλλοτε περίπου στους ή Οι μουσουλμάνοι κάτοικοι από την άλλη πλευρά υπολογίζονται σε ή σε Οι αριθμοί αυτοί ποικίλουν ανάλογα με την πηγή 454. Οι ορθόδοξοι κάτοικοι του Κιρκαγάτς στο διωγμό του 1914 δεν εκδιώχθηκαν χάρη στις καλές σχέσεις τις οποίες διατηρούσαν με τους μουσουλμάνους συμπολίτες τους. Οι μουσουλμάνοι ήταν αυτοί οι οποίοι προφύλαξαν τους κατοίκους του Κιρκαγατσίου από τις εχθρικές διαθέσεις φανατικών μουσουλμάνων των γειτονικών οικισμών. Συγκεκριμένα πληροφορίες από πρόσφυγες αναφέρουν πως ο μουφτής τους έσωσε στο διωγμό του 1914 καθώς «έδιωξε τους ξένους» 455. Το Κιρκαγάτς ήταν έδρα ομώνυμου καϊμακομλικίου. Υπαγόταν περαιτέρω στο μουτεσαριφλίκι Μαγνησίας και στο βιλαέτι του Αϊδινίου. Εκκλησιαστικά υπαγόταν στην μητρόπολη Εφέσου. Η ελληνική κοινότητα διοικούνταν από ορθόδοξο μουχτάρη, ο οποίος εκλεγόταν κάθε τέσσερα 453 Πίγκου, Κιργαγάτς, gr. 454 ο.π. 455 ο.π. 205

208 χρόνια με εκλογές οι οποίες γίνονταν στα γραφεία της κοινότητας. Δικαίωμα ψήφου είχαν όσοι είχαν βεβαίωση από τον οικονομικό έφορο ότι πλήρωναν φόρο για έγγειο η λοιπή περιουσία η οποία να ξεπερνά τα 100 γρόσια. Στις εκλογές εκλέγονταν 4 δημογέροντες, 4 σχολικοί έφοροι, 4 εκκλησιαστικοί έφοροι και 4 έφοροι για το νοσοκομείο. Ο μουχτάρης διοριζόταν από τη δημογεροντία και την εκκλησιαστική επιτροπή. Η εκλογή του επικυρωνόταν από το δικαστήριο. Η εκκλησιαστική επιτροπή διαχειριζόταν επίσης και την περιουσία της εκκλησίας. Η κάθε πολιτική παράταξη είχε ενιαίο ψηφοδέλτιο για τους δημογέροντες, την εκκλησιαστική επιτροπή και τους εφόρους των σχολείων και του νοσοκομείου 456. Το Κιρκαγάτς ήταν η εμπορικότερη κωμόπολη του μουτεσαριφλικίου της Μαγνησίας (Σαρουχάν). Οι ορθόδοξοι κάτοικοι ήταν οικονομικά ιδιαίτερα δραστήριοι. Ασχολούνταν με τη γεωργία, ενώ αρκετοί από αυτούς ήταν τεχνίτες και επαγγελματίες. Η κωμόπολη συντηρούσε αρκετά εργαστήρια και αρκετές βιομηχανίες: αλευρόμυλους, εκκοκιστήρια βαμβακιού και ελαιοτριβεία 457. Στις αρχές του 20 ου αιώνα στο Κιρκαγάτς ασκούνταν η υφαντουργία και η επεξεργασία μεταξιού. Υπήρχαν εργαστήρια ζαχαροπλαστικής, εργοστάσια κεραμοποιίας και πλινθοποιίας, επιπλοποιείο. Στο Κιρκαγάτς υπήρχε εργοστάσιο της ταπητουργικής βιομηχανικής εταιρείας «The Οriental Carpet Lo» και μάλιστα υπήρχε και ιδιαίτερος τύπος ταπήτων γνωστός με την ονομασία «τάπητες Κιρκαγάτς» 458. Μπροστά στην πόλη του Κιρκαγατσίου απλωνόταν εύφορη πεδιάδα, την οποία οι Κιρκαγατσήδες εκμεταλλεύονταν εντατικά με την καλλιέργεια βαμβακιού κατά κύριο λόγο, το οποίο από τις αρχές του 18 ου 456 Πίγκου, Κιργαγάτς, gr. 457 ο.π. 458 ο.π. 206

209 αιώνα ήταν σημαντικό προϊόν το οποίο εξήγαγαν. Εκτός από το βαμβάκι, υπήρχαν καλλιέργειες αμπελιών, ελαιόδεντρων, σιτηρών και οπωροκηπευτικών. Το Κιρκαγάτς διατηρούσε επίσης εμπορικές συναλλαγές με την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη. Από την Σμύρνη ψώνιζαν οι κάτοικοι κάθε εβδομάδα για να τροφοδοτήσουν και τα κοντινά χωριά, τα οποία ψώνιζαν από το Κιρκαγάτς, όπως το Μπακίρ, το οποίο απείχε 3 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Κιρκαγάτς, τον Κελεμπό ο οποίος απείχε 16 χιλιόμετρα βορειοανατολικά από το Κιρκαγάτς. Το Κιρκαγάτς διοχέτευε γεωργικά προϊόντα στη Σμύρνη. Κάθε Πέμπτη γινόταν κεντρικό παζάρι στο Κιρκαγάτς. Στο παζάρι αυτό συμμετείχε πλήθος κόσμου από τα γειτονικά χωριά 459. Όσον αφορά τα σπίτια στο Κιρκαγάτς, τα περισσότερα ήταν πέτρινα, διώροφα ή και τριώροφα σπανιότερα με αυλές. Κοντά στους πρόποδες του βουνού βρισκόταν ο μουσουλμανικός μαχαλάς, στη συνέχεια βρισκόταν η αγορά και στη συνέχεια βρίσκονταν τα σπίτια των ορθοδόξων κατοίκων, στην δε πεδιάδα προς τα νοτιοανατολικά βρισκόταν η αρμένικη συνοικία. Σε απόσταση 10 λεπτών προς τα ανατολικά έξω από την πόλη βρισκόταν ο σιδηροδρομικός σταθμός των γαλλικής ιδιοκτησίας σιδηροδρόμων που ένωναν τη Μαγνησία με το Μπαλουσκέρ και την Πάνορμο 460. Σχετικά με τις εκκλησίες στο Κιρκαγάτς η ενοριακή εκκλησία ήταν αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Επρόκειτο για μεγάλη και καινούργια εκκλησία. Ξαναχτίστηκε και ολοκληρώθηκε το 1910 περίπου μετά την πυρκαγιά η οποία έπληξε την πόλη. Στο ενδιάμεσο διάστημα και μέχρι να ξαναχτιστεί η εκκλησία η λειτουργία τελούνταν στο ναό των Αγίων Αναργύρων, ο οποίος βρισκόταν στον ίδιο αυλόγυρο με την εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Υπήρχε ακόμη ένα ναίδριο στο 459 Πίγκου, Κιργαγάτς, gr. 460 ο.π. 207

210 Κιρκαγάτσιο αφιερωμένο στον Άγιο Παντελεήμονα. Από αυτό το ναίδριο πήρε το όνομά του και το νοσοκομείο του Κιρκαγατσίου 461. Στον ίδιο αυλόγυρο με τις εκκλησίες δίπλα στο νοσοκομείο στεγάζονταν σε χωριστά κτήρια με μαρμάρινη επένδυση πλήρες δημοτικό εξατάξιο αρρεναγωγείο και παρθεναγωγείο, τα οποία συντηρούσε η ορθόδοξη κοινότητα. Κάθε μαθητής πλήρωνε μια εισφορά ανάλογα με την τάξη που πήγαινε και με τα οικονομικά της οικογένειάς του. Τα σχολικά βιβλία τα προμηθευόταν η εκκλησιαστική επιτροπή από τη Σμύρνη και οι μαθητές τα αγόραζαν, ενώ στους άπορους διανέμονταν δωρεάν. Στα 1905 υπήρχε εξατάξιο αρρεναγωγείο με 4 δασκάλους και 90 μαθητές, πεντατάξιο παρθεναγωγείο με 3 δασκάλες και 70 μαθήτριες και νηπιαγωγείο με 150 νήπια. Ο σχολικός προϋπολογισμός ανερχόταν στις 130 τουρκικές λίρες για το αρρεναγωγείο και 70 τούρκικες λίρες για το παρθεναγωγείο. Υπήρχαν επίσης και 8 παιδιά που φοιτούσαν σε ξένα σχολεία. Όσοι επιθυμούσαν ανώτερες σπουδές, φοιτούσαν στη συνέχεια στα σχολεία της Σμύρνης 462. Το Κιρκαγάτς από τις 24 Ιουνίου 1920 έως τις 6 Αυγούστου 1922 ήταν υπό ελληνική κατοχή. Στη συνέχεια, μετά την αποχώρηση των ελληνικών στρατευμάτων, οι ορθόδοξοι κάτοικοι εγκατέλειψαν την κωμόπολη. Οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν, στη Μυτιλήνη, στη Θεσσαλονίκη, στη Νέα Ιωνία Βόλου και σε άλλα μέρη του ελληνικού κράτους Πίγκου, Κιργαγάτς, gr. 462 ο.π. 463 ο.π. 208

211 ΚΥΔΩΝΙΕΣ (ΑΪΒΑΛΙ) 209

212 ΚΥΔΩΝΙΕΣ (ΑΪΒΑΛΙ) Οι Κυδωνιές, Αϊβαλί, Αϊβαλή ή Αϊβαλίκ στα τουρκικά, βρίσκονται στα νότια του Αδραμυτινού κόλπου, στα βορειοδυτικά μέρη της Τουρκίας, και είναι ένα λιμάνι απέναντι από την Λέσβο. Διοικητικά υπάγονται στο νομό Μπλίκεσιρ και έχουν πληθυσμό κατοίκους σύμφωνα με μία απογραφή του έτους Στην αρχαιότητα, στην περιοχή των Κυδωνιών, υπήρχαν αρκετές πόλεις ή συνοικισμοί όπως: η Κισθήνη, η Κορυφαντίς, ή Ηράκλεια σύμφωνα με την μαρτυρία του Στράβωνα. Γενικά η περιοχή αυτή δεν σταμάτησε ποτέ να κατοικείται. Αναφέρονται μάλιστα στην περιοχή αυτή και οι επισκοπές Περπερήνης και Θεοδοσιουπόλεως, των οποίων όμως οι τοποθεσίες μας είναι σήμερα άγνωστες 465. Η ίδρυση της πόλεως των Κυδωνιών ανάγεται στα τέλη του δέκατου έκτου ή στις αρχές του δέκατου έβδομου αιώνα. Αυτό το μαρτυρεί και ο Γρηγόριος Σαράφης, ο οποίος ήταν ιδρυτής και σχολάρχης της περίφημης Ακαδημίας των Κυδωνιών. Οι πρώτοι κάτοικοι των Κυδωνιών ήταν αναμφίβολα Έλληνες οι οποίοι δεχόμενοι τις πιέσεις των βαρβάρων και τις επιδρομές των πειρατών εγκαταστάθηκαν πρώτα στην θέση Καμπακούμ και στην συνέχεια στην πόλη των Κυδωνιών 466. Για το πως δόθηκε το όνομα Κυδωνιές στην πόλη, δεν υπάρχει τίποτα το οποίο να είναι σίγουρο. Υπάρχουν πολλές εικασίες. Οι πιο πολλές από αυτές δεν έχουν βάση. Σύμφωνα με τον Ραφανέλλον η πόλη ονομάστηκε Κυδωνίες από τα πολλά κυδώνια τα οποία υπάρχουν στην περιοχή. (Στα Τουρκικά ονομάζεται Αίβαλϊ, από το άϊβα το οποίο σημαίνει κυδώνι). Ο Αμβρόσιος Δίδοτος σχετίζει την πόλη των Κυδωνιών με αυτή 464 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Α.Π. Μέλλος Ν. Φωτεινός, «Κυδωνίαι», ΜΕΕ 15, Γ. Σάκκαρης, Ιστορία των Κυδωνιών, Αθήνα, 1920,

213 του Πλινίου. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι οι Κυδωνίες αποτελούσαν αποικία της Λέσβου, η οποία είχε το όνομα Κυδωνάς, ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι η πόλη ονομάστηκε έτσι από τα ομώνυμα οστρακόδερμα, τα κυδώνια 467. Η πόλη των Κυδωνιών καθ όλη τη διάρκεια του 17 ου και του περισσότερου καιρού του 18 ου αιώνα βρισκόταν σε αφάνεια, κατοικούταν μόνο από Τούρκους, ενώ οι Έλληνες βρίσκονταν σε καθεστώς δουλείας. Αυτό κράτησε μέχρι το 1773, μέχρι που την κατάσταση αυτή διέλυσε ο Ιωάννης Δημητρακέλλις, ο οποίος ήταν ιερέας και ο οποίος είχε το αξίωμα του Οικονόμου 468. Κατάφερε να επιτύχει την έκδοση ενός σουλτανικού φιρμανίου. Με το φιρμάνι αυτό παραχωρήθηκαν στην πόλη από την Υψηλή Πύλη εξαιρετικά προνόμια αυτονομίας για δύο σχεδόν αιώνες μέχρι και την Μικρασιατική Καταστροφή 469. Τότε πολλοί Έλληνες συνέρρευσαν στην πόλη των Κυδωνιών από διάφορα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κυρίως από την Πελοπόννησο, οι οποίοι γλίτωσαν από την επανάσταση του Από τότε η συνοικία ονομάστηκε Μοραΐτικος μαχαλάς 470. Το 1836 αναφέρονται στις Κυδωνιές σπίτια, κάτοικοι περίπου οι οποίοι το 1821 ανάγονταν στις Ο Γ. Τζιτζίτης στον Ξενοφάνη αναφέρει ότι στις Κυδωνιές κατοικούσαν Έλληνες κάτοικοι και ξένοι διαβατικοί. Μωαμεθανοί εκτός των τας αρχάς κατεχόντων δεν υπάρχουν Σάκκαρης, Κυδωνιές, Αθήνα, 1920, ο.π., Καλαμάτας, Μητροπόλεις Κυδωνιών και Μοσχονησίων, ο.π., Μέλλος Φωτεινός, Κυδωνίαι, Γ.Ν. Τζιτζίτης, «Περί Κυδωνίων», Ξενοφάνης, Τόμος Α (1896), Όπως αναφέρει ο Καλαμάτας η εγκατάταση των Μουσουλμάνων στην πόλη των Κυδωνιών ήταν απαγορευμένη. Καλαμάτας, ο.π.,

214 Σιγά σιγά, εκτός από τους κατοίκους της Πελοποννήσου, έφτασαν στις Κυδωνιές άποικοι από όλα τα μέρη της Ελλάδας και από τα νησιά: από την Κεφαλλονιά, από την Χαλκίδα, από την Θεσσαλία, από την Άνδρο, την Χίο και από αλλού 473. Η διοίκηση στις Κυδωνιές παρουσίαζε μία ιδιόρρυθμη μορφή. Η Τουρκική κυβέρνηση διατυρούσε στις Κυδωνιές έναν διοικητή (τοπάρχη, αγά), και έναν δικαστή (καδή). Υπήρχαν ακόμη και οι τελωνιακοί υπάλληλοι οι οποίοι είχαν την ίδια μορφή εξουσίας. Όλη την διοίκηση της πόλεως την εξασκούσαν οι τρεις δημογεροντίες οι οποίες εκλέγοταν από τις τρεις μεγάλες συνοικίες της πόλεως: την άνω, την μέση και την κάτω. Οι τρεις αυτοί δημογέροντες και άλλοι εννέα προεστώτες, δώδεκα στο σύνολο, απάρτιζαν το διοικητικό συμβούλιο, το οποίο κανόνιζε τα σχετικά με την φορολογία των κατοίκων, απέδιδε την δικαιοσύνη και λάμβανε αποφάσεις για κάθε τι το οποίο απασχολούσε την κοινότητα 474. Η πόλη των Κυδωνιών διοικητικά υπαγόταν στην Προύσα. Διοικούνταν από Έλληνες δικαστές και δήμαρχο. Αυτοί εκλέγονταν από τον λαό και από τρεις μόνο Οθωμανούς: τον Καδή, διοικητή αστυνομίας και τελώνη, οι οποίοι εκλέγονται από την κυβέρνηση 475. Ο Ιωάννης Οικονόμος ενδιαφέρθηκε ακόμη για την πνευματική ανάπτυξη της πόλεως των Κυδωνιών. Το 1780, ίδρυσε τον μεγαλοπρεπή Ναό της Παναγίας των Ορφανών, (πήρε αυτό το όνομά από ένα μικρό βρεφοκομείο, το οποίο συνυπήρχε μετά του εις τον Περίβολον αυτού ιδρυθέντος νοσοκομείου). Στον περίβολο του ναού κτίστηκε σχολείο της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως. Ιδρύθηκε ακόμη και η Ελληνική Σχολή. Η 473 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, ο.π. 475 Τζιτζίτης, Περί Κυδωνιών,

215 σχολή αυτή μεταβλήθηκε στην περιώνυμη Ακαδημία, ή Ελληνομουσείο, της οποίας το κτίριο αναγέρθηκε το Στον περίβολο του ναού χτίστηκε ακόμη το πρώτο νοσοκομείο των Κυδωνιών. Χτίστηκαν ακόμη και άλλα δύο σχολεία στους περιβόλους των παλαιότερων ναών: της μέσης Παναγίας και των Ταξιαρχών, στα οποία, διορίστηκαν οι κατάλληλοι δάσκαλοι 477. Ιδρύθηκε ακόμη νέο μητροπολιτικό οικοδόμημα ευπρεπές στην μέση συνοικία και πλησίον αυτού ο περικαλλής ναός του Αγίου Γεωργίου. Προστάτης της πόλεως των Κυδωνιών ήταν ο νεομάρτυρας Γεώργιος από την Χίο. Η μνήμη του τιμάται στις 26 Νοεμβρίου 478. Ο Ιωάννης Οικονόμος έχτισε στον περίβολο της Παναγίας των Ορφανών ελληνικό σχολείο. Στην συνέχεια το σχολείο αυτό εξελίχθηκε στην περίλαμπρη ακαδημία των Κυδωνιών. Στην σχολή αυτή δίδαξαν γνωστοί δάσκαλοι του γένους: ο μοναχός Γρηγόριος ο Σαράφης, ο οποίος υπήρξε ο πρώτος διευθυντής της Ακαδημίας μαζί με τον Βενιαμίν τον Λέσβιο, ο Θεοφάνης ο Καίρης, ο Σαμουήλ ο Κύπριος, ο Γρηγόριος ο Ροίδης, ο Θεόκλητος Φαρμακίδης, και άλλοι υπήρξαν μαθητές της Ακαδημίας 479. Η Ακαδημία αποτέλεσε θαυμάσια εστία του πνευματικού βίου. Υπήρχε τέλειο για εκείνη την εποχή εργαστήριο φυσικής, μουσείο, πλούσια βιβλιοθήκη, γυμναστήριο και τυπογραφείο. Πολλοί από όλα τα μέρη της οθωμανικής αυτοκρατορίας έρχονταν στις Κυδωνιές, για να ακούσουν τα μαθήματα της Ακαδημίας 480. Η βιβλιοθήκη αρχικά διαμορφώθηκε από την δωρεά του Εφέσου Σαμουήλ. Αργότερα στην βιβλιοθήκη δώρισαν βιβλία ο Αδαμάντιος 476 Σάκκαρης, Κυδωνιές, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία., ο.π. 479 Μέλλος Φωτεινός, Κυδωνίαι, ο.π.,

216 Κοραής, οι διευθυντές του οίκου του Διδότου στη Γαλλία κ.ά. Ο Αμβρόσιος Δίδοτος, είναι αυτός ο οποίος ίδρυσε τυπογραφείο 481. Στις Κυδωνιές το σπουδαιότερο απ όλα τα σχολεία ήταν η περίφημη Ακαδημία των Κυδωνίων. Το 1780 ο ιερέας Ιωάννης Οικονόμος έχτισε το ναό της Παναγίας των Ορφανών. Στον περίβολο του ναού αυτού χτίστηκε ελληνικό σχολείο για τη στοιχειώδη εκπαίδευση των παιδιών. Ίδρυσε ακόμη και άλλα δύο σχολεία στους περιβόλους των παλαιότερων ναών της πόλεως των Κυδωνιών, της Μέσης Παναγίας και των Ταξιαρχών. Σε κάθε ένα από αυτά τα σχολεία τοποθέτησε κατάλληλον γραμματοδιδάσκαλον. Ίδρυσε ακόμη στον περίβολο της Παναγίας των Ορφανών Ελληνική Σχολή. Η σχολή αυτή έμελε να αποβεί η σπουδαία Ακαδημία των Κυδωνιών 482. Η πρώτη αυτή σχολή διατηρήθηκε έως και το Στην σχολή αυτή δίδαξαν: οι ιεροδιάκονος Ευγένιος από τα Βρύουλλα, ο Βησσαρίων, ο οποίος καταγόταν από τη Σύμη, ο Θεοδόσιος (Ρωμπάπας) από τα Μουδανιά, ο Γεώργιος Κρήτης και τελευταίος ο Γεώργιος Σαράφης 483. Ο Κωνσταντίνος Κούμας στην «ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων» αναφέρει ότι η Ακαδημία των Κυδωνιών ιδρύθηκε το Η Ακαδημία των Κυδωνιών ιδρύθηκε από το Γεώργιο Σαράφη. Ως βοηθό του είχε τον Ευστράτιο Π. Πετρίδη. Ο ιερέας Ιωάννης Οικονόμος δεν πρόλαβε να φέρει εις πέρας την ίδρυση της Ακαδημίας 484. Η Υψηλή Πύλη με ενέργειες του τότε μητροπολίτη Εφέσου Σαμουήλ και του πρίγκιπα Παναγιώτη Μουρούση χορήγησε την άδεια της ίδρυσης της σχολής. Η ανοικοδόμησή της τελείωσε το Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, Τόμος Α, Ευαγγελίδης, Η παιδεία επί τουρκοκρατίας, Τόμος Β, ο.π. 485 Σολδάτος, ο.π.,

217 Στην Ακαδημία των Κυδωνιών δίδαξαν πολλοί σπουδαίοι δάσκαλοι: ο Βενιαμίν Λέσβιος, ο Θεόφιλος Καΐρης, ο Γρηγόριος Ροΐδης, εξάδελφος του Θεόφιλου Καΐρη, ο Νεόφυτος Δόττος, ο Ευστάθιος Καραβίας, ο Αντώνης Χαδούμενος, ο Ευστράτιος Πέτρου, ο Νεόφυτος Φασουλάρης από την Σύμη, ο Γρηγόριος από την Σύμη και άλλοι σπουδαίοι δάσκαλοι. Η σχολή επί Θεόφιλου Καΐρη και Βενιαμίν Λέσβιου έλαβε μεγάλη φήμη, 500 μαθητές φοιτούσαν σε αυτή. Μερικοί από αυτούς προέρχονταν από την Πάτμο και την Χίο. Στην Ακαδημία φοίτησαν μαθητές οι οποίοι καταγόταν από τις Κυδωνίες και από τα περίχωρα των Κυδωνιών 486. Ο Ραφανέλλον αναφέρει 487 : «Τὸ Γυμνάσιον οἰκοδομηθὲν τὸ 1803 ἀξίζει τὴν προσοχὴν. Μαθηταὶ ἀπὸ Κυδωνίας, περίχωρα καὶ νήσους προσέτρεχον εἰς αὐτὸ, τοὺς ἐδίδασκον τὴν ἁπλῆν διάλεκτον (ἐλληνικήν) τὴν ἀρχαίαν ἐλληνικὴν, τὰ ὡραῖα γράμματα (τὴν Φιλολογίαν), τὴν Φυσικήν, την Λογικήν, την Ρητορικήν, τὴν Φιλοσοφίαν καὶ τὰ Μαθηματικὰ. Αἱ διδακτικοί ὧραι κατείχοντο ἀπὸ διασήμους καθηγητάς.» Και ο Μαργαρίτης λέει 488 : «ὄτι ἠ σχολὴ τῶν Κυδωνιῶν ἐμφανίζεται ἀπὸ τὸ 1780:»ἥτις ἀπέβη τὸ ἄριστον ἐν Ἀνατολῇ Γυμνάσιον κατὰ τὴν μαρτυρίαν τοῦ Γάλλου A. Firmin Didot, ὅστις καὶ ἐμαθήτευσεν ἐν τ η σχολῇ ταύτῃ. Ἐν αὐτῇ, λέγει, σπουδάζουσι μέγας ἀριθμὸς Ἐλληνοπαίδων ἐκ πάσης ἐλλην γῆς. Ἐξ αὐτοῦ ἐξῆλθον πλεῖστοι καθηγηταὶ, οἵτινες ἵδρυσαν σχολάς ἐν ταῖς νήσοις καὶ ταῖς χώραις, δ έν τῷ Γυμνασίῳ τούτῳ ἄνδρες σοφοὶ καὶ ἐνθουσιώδεις Ἑλληνικὰ, Θρησκευτικὰ, Φυσικὴν, Χημείαν, Μαθηματικά, Ἱστορίαν, Ἠθικὴν, Ρητορικὴν. Διὰ τὴν μεγάλην εἰσροὴν μαθητῶν τὸ παλαιὸν κτίριον κατέστη 486 Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, Τόμος Α, ο.π. 488 ο.π. 215

218 άνεπαρκές καὶ τῷ 1803 ἀνηγέρθη τὸ νέον εὐρυχωρότατον... καὶ ἄρτιον... Τῷ 1819 προσιδρύθη καὶ Τυπογραφεῖον. Κατὰ τὴν ὑπὸ τῶν Τούρκων καταστροφήν τῶν Κυδωνιῶν (1821) κατεστράφησεν καὶ τὰ λαμπερὰ ταῦτα ἐκπολιτιστικὰ ἰδρύματα» Λίγο μετά το 1814 την Ακαδημία την επισκέφτηκε ο Παΐσιος από την Καισάρεια μετά την περιοδεία του στην Προύσα, Νίκαια και Νικομήδεια. Ο Ι. Καλφόγλους αναφέρει, ότι ευχαριστήθηκε πολύ από τα σχολεία της πόλεως των Κυδωνιών. Αναφέρει ακόμη ότι στο σχολείο των Κυδωνιών διδάσκει ο σπουδαίος Γρηγόριος Σαράφης, ο ιεροδιάκονος Καΐρης και ο μοναχός Ευστράτιος. Στο σχολείο αναφέρει ότι φοιτούσαν περισσότεροι από 600 μαθητές 489. Από το 1815 έως το 1821 λειτούργησε και Παρθεναγωγείο στις Κυδωνιές. Η Ευανθία Καΐρη «ἐξήσκει τὸ διδασκαλικὸν ἐπάγγελμα εἰς τὰ κοράσια τῶν Κυδωνιῶν» 490. Η βιβλιοθήκη της Ακαδημίας υπήρξε πλούσια. Από την παλιά σχολή του Οικονόμου υπήρχε βιβλιοθήκη με 300 τόμους βιβλίων. Το 1814 η βιβλιοθήκη της Ακαδημίας εμπλουτίστηκε με τη βοήθεια του Κοραή με καινούργια βιβλία και όργανα φυσικής 491. Στις Κυδωνιές καλλιεργήθηκε και η μουσική. Πριν από την ίδρυση της Ακαδημίας υπήρχε στις Κυδωνιές μουσικοδιδάσκαλος ο οποίος καταγόταν από την Χίο 492. Ο φιλέλληνας Φιρμίνος (Firmin Didot) κατά τη διάρκεια της περιοδείας του στην Ανατολή το 1816 και το 1817 πέρασε από τις Κυδωνιές, θέλοντας να δώσει στον Κοραή συστατικά γράμματα τα οποία προοριζόταν για αυτόν από τον Θεόφιλο Καΐρη. Εντυπωσιάστηκε από την Ακαδημία και την βρήκε εστία ελληνικού πνευματικού βίου Αποφάσισε 489 Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, ο.π. 491 ο.π ο.π. 216

219 να παραμείνει δύο μήνες για να παρακολουθήσει τα μαθήματά της Ακαδημίας. Στις «Σημειώσεις, ταξιδίου εἰς τὴν Ἀντολήν κατὰ τα ἔτη 1816 καὶ 1817»: «ἐξαίρει τὴν ἐν τῇ Σχολῇ ἐπικρατοῦσαν τάξιν καὶ τὸν πρὸς τοὺς διδασκάλους σεβασμὸν τῶν μαθητῶν, ἄτινα ἠδύναντο νὰ χρησιμεύσωσιν ὡς παράδιγμα καὶ εἰς τὰς σπουδὰς αὐτῶν οὐχὶ ἁπλῶς μετὰ ζήλου ἀλλὰ μετ ἀληθοῦς ἀφοσιώσεως» 493. Τέτοια μεγάλη δόξα λοιπόν είχε η σχολή των Κυδωνιών, ώστε οι Κυδωνιές ονομάστηκαν Νέα Μίλητος. Η δόξα αυτή διατηρήθηκε έως το Το 1821 με την καταστροφή της πόλεως των Κυδωνιών από τους Τούρκους η Ακαδημία σταμάτησε να λειτουργεί. Ανασυστάθηκε το Η σχολή προόδευε χρόνο με το χρόνο. Το 1884 μάλιστα το γυμνάσιο αναγνωρίστηκε από την Ελληνική κυβέρνηση ισότιμο με τα ελληνικά γυμνάσια 494. Ιδρύθηκαν ακόμη δύο δημοτικά σχολεία. Οι κάτοικοι των Κυδωνιών κατέβαλαν υπεράνθρωπες προσπάθειες για την καλύτερη λειτουργία του Γυμνασίου. Τον Αύγουστο του 1839 μάλιστα έγραψαν στον Θεόφιλο Καΐρη ζητώντας του να τους στείλει ένα καλό δάσκαλο. Δεν γνωρίζουμε όμως εάν ο Θεόφιλος Καΐρης ανταποκρίθηκε σε αυτό το αίτημα. Παρόλο τον μεγάλο αριθμό των μαθητών που φοιτούσαν στην σχολή, (το 1841 φοιτούσαν 250) η σχολή λειτουργούσε κανονικά. Το 1856 με έξοδα του Δημητρίου Χατζή Αθανασίου ιδρύθηκε στο χώρο της δυτικής πλευράς της παλιάς Ακαδημίας νέα σχολή. Ακόμη μέχρι το 1860 τα δημοτικά σχολεία έγιναν τρία. Λειτουργούσαν με την αλληλοδιδακτική μέθοδο 495. Στις Κυδωνιές, εκτός από την Ακαδημία των Κυδωνιών, υπήρχαν τα εξής εκπαιδευτήρια 496 : 493 Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, Τόμος Α, ο.π ο.π Τζιντζίτης, Περί Κυδωνιών,

220 Υπήρχε το Ελληνικό Γυμνάσιο στο οποίο φοιτούσαν 60 μαθητές οι οποίοι κατάγονταν από τις Κυδωνιές, αλλά και μαθητές ξένοι φοιτούσαν σε αυτό: Υπήρχε το Σχολαρχείο στο οποίο φοιτούσαν 146 μαθητές. Υπήρχαν ακόμη 3 δημοτικά σχολεία στα οποία φοιτούσαν 700 περίπου μαθητές. Υπήρχαν 3 παρθεναγωγεία στα οποία εκπαιδεύονταν 750 μαθήτριες. Υπήρχαν ακόμη μερικά ιδιωτικά νηπιαγωγεία. Τα εκπαιδευτήρια αυτά διατηρούνται από τα κληροδοτήματα και από τα δίδακτρα των μαθητών τα οποία καταβάλλονταν στην αρχή του έτους. Η δήθεν ανεπάρκεια των εισοδημάτων έδωσε αφορμή να καταργηθεί το Γυμνάσιο των Κυδωνιών 497. Η πρώτη αυτή περίοδος ακμής των Κυδωνιών έληξε το 1821 κατά τη διάρκεια της ελληνικής επαναστάσεως. Η πόλη καταστράφηκε από τουρκικό στρατιωτικό τμήμα και οι κάτοικοί της αναγκάστηκαν να την εγκαταλείψουν 498. Μετά όμως την συνθήκη της Ανδριανουπόλεως, η οποία έγινε το 1829, αποφασίστηκε να σταματήσουν τα δεινά του ελληνισμού. Το συνέδριο του Λονδίνου τον Μάρτιο του 1829 αποφάσισε να αναγνωριστεί πλήρης ανεξαρτησία στο τμήμα των Κυδωνιών. Έτσι οι κάτοικοι των Κυδωνιών άρχισαν να επιστρέφουν. Αυτή η νέα περίοδος αποκαταστάσεως θα διατηρηθεί μέχρι το Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου οι Κυδωνιές επέδειξαν αξιόλογη οικονομική ευρωστία η οποία ήταν εφάμιλλη με τα μεγάλα εμπορικά κέντρα του οθωμανικού κράτους και αξιόλογη εκπαιδευτική οργάνωση 499. Αυτή η ακμή των Κυδωνιών είναι γνωστή ως δεύτερη περίοδος ακμής και διατηρήθηκε μέχρι το Στην συνέχεια οι κάτοικοι των 497 Τζιντζίτης, Περί Κυδωνιών, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, 590, βλ. και Α.Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Η Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση ( ), Τόμος Ε, Θεσσαλονίκη 1980, όπου αναλυτικά περιγράφονται τα γεγονότα τα οποία συνέβησαν στις Κυδωνιές την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης του Σάκκαρης, Κυδωνιές,

221 Κυδωνιών θα οδηγηθούν από τις τουρκικές αρχές στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Στη θέση τους θα εγκατασταθούν Τούρκοι μετανάστες από την Βοσνία, την Μακεδονία και την Θράκη 500. Όσοι από τους Έλληνες επέζησαν, επέστρεψαν στις Κυδωνίες το 1919 μετά από την ελληνική κατάκτηση της περιοχής αυτής. Ο ελληνικός πληθυσμός, έμεινε στις Κυδωνιές μέχρι και την Μικρασιατική Καταστροφή, μέχρι τον Σεπτέμβριο του Στην συνέχεια η πόλη των Κυδωνιών εκκενώθηκε οριστικά από τους Έλληνες. Στις Κυδωνιές εγκαταστάθηκαν Τούρκοι μετανάστες από την Μακεδονία, την Κρήτη και την Μυτιλήνη 501. Οι Κυδωνιές μετά το 1821 έχασαν τα προνόμια τους. Υποτάχθηκαν πολιτικά στην διοίκηση καρασή, η οποία είχε ως έδρα το Μπαλικεσίρ το οποίο άνηκε στο νομό Προύσας. Η διοίκηση στα κοινοτικά πράγματα διαμορφώθηκε στις Κυδωνιές, όπως και στις υπόλοιπες ελληνικές κοινότητες της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Και στις Κυδωνιές εφαρμόστηκε ο θεσμός της δημογεροντίας, της σχολικής εφορείας, της επιτροπής των ιερών ναών και της εξελεγκτικής επιτροπής 502. Στις Κυδωνιές υπήρχαν 11 ιεροί ναοί 503 : α) ο Άγιος Δημήτριος β) των Ταξιαρχών γ) του Αγίου Ιωάννη δ) της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ε) του Αγίου Γεωργίου στ) της Ζωοδόχου πηγής η) του Αγίου Χαραλάμπους θ) της Αγίας Τριάδος 500 Σάκκαρης, Κυδωνιές, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, ο.π. 503 ο.π

222 ι) του Αγίου Νικολάου κ) του Αγίου Βασιλείου λ) του Προφήτη Ηλία Κατά τη διάρκεια του δέκατου αιώνα περίπου οικογένειες με ψυχές αποτελούσαν τον ελληνικό ορθόδοξο πληθυσμό των Κυδωνιών 504. Στο εκκλησιαστικό επίπεδο τώρα, οι Κυδωνιές διοικητικά υπάγονταν στην Μητρόπολη Εφέσου. Αυτό διατηρήθηκε μέχρι το Αποτελούσαν την έδρα της περιοχής των Κυδωνιών με τιτουλάριο επίσκοπο. Στην συνέχεια στις 22 Απριλίου 1908 για πρώτη φορά επί πατριαρχείας Ιωακείμ Γ, παρά τη σφοδρή αντίδραση δυο σημαντικών και δυναμικών λογίων Μητροπολιτών, του Πελαγονίας Ιωακείμ Φορόπουλου και του Χαλκηδόνος Αγαθαγγέλου, οι Κυδωνιές ανακηρύχθηκαν σε αυτόνομη υπαγομένη απευθείας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο 505. Τους λόγους που οδήγησαν στην παραπάνω πράξη, η ιστορική έρευνα έχει σαφώς καταδείξει, περιγράφονται μάλιστα το γεγονός της απόσπασης των Κυδωνίων από τη μητρόπολη Εφέσου με τον όρο «εφεσιακό» ή κυδωνιακό Μητροπολιτικό ζήτημα 506. Κατά κύριο λόγο, οφειλόταν σε μια σειρά από οικονομικά προβλήματα που ως βάση είχαν τον λεγόμενο στρατιωτικό φόρο που όφειλαν οι κάτοικοι των Κυδωνιών να πληρώσουν στην τουρκική κυβέρνηση. Στην κατάσταση αυτή με ενεργό τρόπο δίχως όμως αποτέλεσμα, αναμείχθηκε ο τότε μητροπολίτης Εφέσου Ιωακείμ Ευθυβουλής ( ), πρώην Μητροπολίτης Φιλιππουπόλεως ( ) και Χαλκηδόνας ( ) στον οποίο οι κάτοικοι των Κυδωνιών επέρριπταν ευθύνη για την αδυναμία του να δώσει λύση στο πρόβλημα. Η δυσφορία τους ωστόσο είχε και άλλη 504 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Καλαμάτας, Μητροπόλεις Κυδωνιών και Μοσχονησίων, Σάκκαρης, Κυδωνιές,

223 αφορμή. Ο Εφέσου Ιωακείμ επιζητούσε την ανάδειξη της Περγάμου σε επισκοπική έδρα και τον υποβιβασμό της πόλεως των Κυδωνιών, ορίζοντας σε αυτή με μόνο αρχιερατικό επίτροπο 507. Ωστόσο, πέρα από αυτές τις εκκλησιαστικές πρακτικές εκείνο που οφείλουμε εδώ να υπογραμμίσουμε, είναι το γεγονός ότι κατά τον 19ο αιώνα στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο των μικρασιατικών παραλίων, με την αναδιοργάνωση του οθωμανικού χώρου αναπροσαρμόζονται. Παράλληλα τα διοικητικά όρια των μητροπόλεων του Οικουμενικού Πατριαρχείου στα πλαίσια ενός «εθνο θρησκευτικού χώρου». Υπό αυτή την έννοια, η μητρόπολη Κυδωνιών αποσπάστηκε από την Μητρόπολη Εφέσου, κάτω από την πίεση που ασκήθηκε κυρίως από το κυρίαρχο στην πόλη λαϊκό της στοιχείο, το οποίο ήθελε να έχει πρόσβαση στην τοπική εξουσία, αντανακλώντας με αυτόν τον τρόπο κάποιες κοινωνικοοικονομικές πραγματικότητες 508. Η εμφάνιση του εφεσιανού ή μειονοτικού ζητήματος όξυνε τις εσωτερικές σχέσεις των πλουσιωτέρων και των πτωχότερων κοινωνικών τάξεων της πόλεως των Κυδωνιών. Αυτές οι αναταράξεις έδωσαν αφορμή στις κυβερνητικές αρχές να ζητήσουν εξόφληση θεωρουμένων παλιών οικονομικών χρεών τα οποία έφτασαν στις λίρες 509. Στην ανάδειξη των Κυδωνιών σε Μητρόπολη, η οποία συμπεριελάμβανε τα γύρω χωριά του Δήμου Κισθήνης, το Γενιτσοχώρι και το Αγιασμάτι, σημαντικό ρόλο έπαιξε και η αστική τάξη 510, που αναμφίβολα αποτελούσε το πιο προοδευτικό στοιχείο της εποχής. Ο Καλαμάτας αναφέρει ακόμη ότι η αστικοποίηση της κοινωνίας των 507 Καλαμάτας, Μητροπόλεις Κυδωνιών και Μοσχονησίων, Σ. Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία 19 ος αι Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες. Από το Μιλέτ των ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος, Αθήνα 1998, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Η εμφάνιση της στον χώρο γύρω από την Σμύρνη οφειλόταν κυρίως σε πολιτικοοικονομικούς παράγοντες που ευνόησαν την ανάπτυξή της. Σία Αναγνωστοπούλου, ό.π.,

224 Κυδωνίων, η οποία άρχισε να συντελείται με βραδείς ρυθμούς από την τελευταία δεκαετία του 16ου αιώνα και συνεχίστηκε καθ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, πέρα από τη νέα διάσταση που έδινε σε θεσμούς όπως η εκπαίδευση, ως επακόλουθο είχε και την άμεση εμπλοκή της αστικής τάξης στις διεργασίες ανάδειξης εκκλησιαστικού ηγέτου, όπως τα του εκ Μαγνησίας της Μικράς Ασίας καταγόμενου Γρηγορίου Αντωνιάδη ή Ωρολογά, πρώτου και μοναδικού Μητροπολίτη Κυδωνιών. Η άποψη αυτή μπορεί περισσότερο να ενισχυθεί από το γεγονός ότι ο Γρηγόριος Κυδωνιών για ένα μικρό χρονικό διάστημα, από το 1893 μέχρι και το 1890, χρημάτισε διευθυντής του ιστορικού Β Γυμνασίου Θεσσαλονίκης, που με τη μορφή αστικής σχολής αναφέρεται ήδη από το Οι κάτοικοι των Κυδωνιών τότε διευκρινίσαν ότι ο τότε μητροπολίτης Εφέσου Ιωακείμ Ευθυβούλης, υπόγραψε χωρίς να το γνωρίζουν αυτό το χρεωστικό μαζβατάν και ότι ήλθε στις Κυδωνιές για να συναντήσει τον Βάλη Προύσας και τον μουτεσαρίφη Βαλουκεσέριου οι οποίοι ήλθαν στις Κυδωνιές για την είσπραξη των φόρων. Ακόμη υποστήριξαν ότι ο Ιωακείμ Ευθυβούλης αναχώρησε για την Μυτιλήνη λαθραία και χωρίς να παραλάβει τους φόρους. Τότε οι δύο πασάδες φυλάκισαν τους δημογέροντες στο διοικητήριο. Οι δημογέροντες αναγκάστηκαν να ζητήσουν και την είσπραξη των παλαιών φόρων 512. Το παραπάνω γεγονός οδήγησε στην ψύχρανση των σχέσεων μεταξύ του μητροπολίτη και των κατοίκων των Κυδωνιών, οι οποίοι και για άλλους λόγους ζήτησαν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο να αποσπαστεί η μητρόπολη των Κυδωνιών από την Έφεσο και να ανυψωθεί σε ανεξάρτητη, όπως η μεγάλη γεωγραφική απόσταση των Κυδωνιών από τις έδρες της Μητρόπολης Μαγνησίας και Κορδελλιού και από το 511 Καλαμάτας, Μητροπόλεις Κυδωνιών και Μοσχονησίων, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία,

225 γεγονός ότι η Μητρόπολη Εφέσου ήταν υπερτροφική όχι μόνο γεωγραφικά αλλά και αριθμητικά 513. Έτσι με απόφαση της συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου τον Αύγουστο του 1908 η μητρόπολη Κυδωνιών ανυψώθηκε σε ανεξάρτητη πε (85) στην σειρά του συνταγματίου. Πρώτος μητροπολίτης Κυδωνιών διετέλεσε ο Γρηγόριος ο Ωρολογάς ο οποίος διετέλεσε μητροπολίτης Εφέσου από τις 22 Ιουλίου 1908 έως και τις 8 Σεπτεμβρίου 1922, και ο οποίος βρήκε μαρτυρικό θάνατο κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Καταστροφής 514. Μητροπολίτες από το 1923 και εξής διετέλεσαν: ο Ευγένιος ο Θεολόγος ή Βακάλης και ο Αγαθάγγελος Παπαθεοδώρου. Ο μητροπολίτης Κυδωνιών έφερε τον τίτλο του υπερτίμου και έξαρχου Αιολίδος 515. Οι κάτοικοι των Κυδωνιών το 1915 κατά την διάρκεια των διωγμών του 1915 επί Λίμαν φόν Σάντερς οδηγήθηκαν σε απομακρυσμένα και απομονωμένα χωριά της Μικράς Ασίας τα οποία τους δόθηκαν ως τόπος διαμονής. Στα σπίτια τους εγκαταστάθηκαν Τούρκοι από τη Βοσνία, την Μακεδονία και τη Θράκη. Οι κάτοικοι των Κυδωνιών γύρισαν το 1919 στην πόλη τους, όταν την πόλη κατέλαβε ο ελληνικός στρατός. Για τρία χρόνια έζησαν ειρηνικά μέχρι το 1922, όπου με την Μικρασιατική Καταστροφή όσοι διασώθηκαν μετέβησαν στην Ελλάδα Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, ο.π. 515 ο.π., Μέλλος Φωτεινός, Κυδωνίαι,

226 Οι Κυδωνιές αποτελούσαν την Γ έδρα της Μητροπόλεως Εφέσου. Περιελάμβαναν τα τμήματα: Κυδωνιών, Αδραμυττίου, Δικελίου, Περγάμου. Γ ΕΔΡΑ ΚΥΔΩΝΙΩΝ 517 ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΝ. Πρόεδρος. Ὁ Θεοφ. Ἐπίσκοπος Είρηνουπόλεως κ. Άρσένιος Ἀφεντούλης. Μέλη: Οἰκονόμος Ἀριστείδης, Ποσειδῶν Ζαφειρέλλης, Ἀρχιμ. Φώτιος Μαρινάκης, Ἀρχιμ. Καλλίνικος Γκιουργκούλης, Γραμματεὺς: Ἱεροδ. Εύγένιος Ι. Ζαλακιώτης, Δικαστικὸς Κλητὴρ: Νικόλαος Κοντέλης. Ἡμέρα Συνεδρίας ἑκάστη Τετάρτη. ΜΙΚΤΟΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΝ. Πρόεδρος. Ὁ Θεοφ. Ἐπίσκοπος Είρηνουπόλεως κ. Άρσένιος Ἀφεντούλης. Μέλη: Γεώργιος Στρογγύλης, ἰατρὸς, Πέτρος Π. Ἰωαννίδης, Ἀλ. Γ. Βαλσαμάκης, Εύάγγελος Χρηστίδης, ἰατρὸς. Γραμματεὺς: Ν. Γ. Ψυρούκης. Δικαστικὸς Κλητὴρ: Νικόλαος Κοντέλης. Ἡμέρα Συνεδρίας ἑκάστη Παρασκευή ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΝ ἢ ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤΙΑ. Πρόεδρος. Ὁ Θεοφ. Ἐπίσκοπος Εἰρηνουπόλεως κ. Άρσένιος Ἀφεντούλης. Μέλη: Ἀριστ. Κ. Ἀδαμαντιάδης, Γεώργιος Π. Οίκονομίδης, Κωνστ. Ν. Ἀναγνώστου (Πάρεδρος τοῦ Διοικητικοῦ Συμβουλίου), Ἀλ. Ι. Μωραϊτέλλης, Μιχ. Π. Στρογγύλης, Μ.Ε. Καρτσακλῆς (Δήμαρχος), Μιχ. Ν. Φλῶρος, Γεώργ. Ν. Καλδῆς, Στέφ. Χ Κυριακοῦ, Ι.Δ. Κασσάπης, Ν.Χ. Ἀντωνίου (Πάρεδρος τοῦ Διοικητικοῦ Συμβουλίου), Ἀθ. Δ. Γονατᾶς. Γραμματεύς Ν.Γ. Ψυρούκης. Κλητὴρ Νικ. Κοντέλης. Ἡμέρα Συνεδριάσεως Τρίτη καὶ Παρασκευή. ΝΟΜΙΚΑ ΣΩΜΑΤΕΙΑ. Ἡ Ἐφορεία Σχολείων, ἀπαρτιζομένη ἐξ 8 προσώπων. Γραμματεὺς Δ.Γ. Δημίδης. Ἐφορεία Ἱεροῦ Νοσοκομείου, 517 Φουρούλης, Επαρχία Εφέσου,

227 ἀπαρτιζομένη ἐκ 5 μελῶν. Οἰκονόμος. Δημ. Κολυφέτης. Γραμματεὺς Γ. Βογιατζῆς. Ἰατροὶ ἄμισθοι: Ἰ. Δ. Ἀποστολάκης, Μιχ. Τζούγας. Ἐπιτροπὴ Ψυχομεριδίου. Ἐπιτροπὴ Στρατιωτικοῦ Φόρου καὶ Ληξιαρχείου. Φιλόπτωχος Άδελφότης Κυριῶν. Ἐπιτροπὴ Ἁγίου Δημητρίου. Ἐπιτροπαὶ Προφήτου Ἠλιού, Ἁγίου Βασιλείου, Ταξιαρχῶν, Κοιμήσεως Θεοτόκου (Μητροπολιτικῶν), Ἁγίου Γεωργίου, Ζωοδόχου Πηγῆς, Ἁγίας Τριάδος, Ἁγίου Νικολάου, Μονῆς Ἁγίας Παρασκευῆς, ἤτοι τὸ ὅλον 18 Σωματεῖα. ΙΕΡΟΚΗΡΥΚΕΣ ΕΝ ΤΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΔΡΑΣ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΑΣ ΑΓΙΑΣ ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΑΣ. Ὁ Θεοφ. Ἐπίσκοπος Εἰρηνουπόλεως Κκ. Ἀρσένιος, ὅπου ἂν ᾖ περιοδεύων. Ὁ Πανος. Ἀρχιμανδ. κ. Φώτιος Μαρινάκης, ἐν τῇ Κοινότητι Κυδωνιῶν. Ὁ Αἰδες. Οἰκονόμος καὶ Ἀρχιερατικὸς Ἐπίτροπος κ. Εὐάγγελος Κολυβᾶς ἐν τῷ τμήματι Άδραμυττίου. ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΕΔΡΑΣ ΚΥΔΩΝΙΩΝ. Ἡ περιφέρεια τῆς ἕδρας ταύτης περιλαμβάνει 31 Κοινότητας, διαιρουμένας εἰς 4 τμήματα, ὡς ἑξῆς: 1. Τμῆμα Κυδωνιῶν. Κέντρον Κυδωνίαι (Ὑποδιοίκησις). Κοινότητες: Γενιτσαροχώριον, Κεμέριον ἢ Βουρχανιέ (Ὑποδιοίκησις), Γιαγιά κιοϊ, Γκιουμέτσι, Καρὰ ἁγὰτς, Δερρέκιοϊ. Τὸ ὅλον Τμῆμα Ἀδραμυττίου. Κέντρον Ἀδραμμύτιον (Ὑποδιοίκησις). Κοινότητες: Φρέβελη, Ζεϊτινλῆ, Γκιουρές, Ταχτά κιοϊ, Ἀβδζηλὰρ, Τσοροῦκι, Καβακλάρ, Ἀραπλάρ, Κιζιλ Κιτσλῆ, Φρέν κιοϊ. Τὸ ὅλον Τμῆμα Δικελιοῦ. Κέντρον Δικελῆ (Μουδηρλῆκι). Κοινότητες: Καβακούμ, Μακαρωνία, Ἁγιασμάτιον (Μουδηρλῆκι), Ἀτιζανός, Ἰσμαϊλλάρ. Τὸ ὅλον Τμῆμα Περγάμου. Κέντρον Πέργαμος (Ὑποδιοίκησις). Κοινότητες:Τσανταολῆ (Μουδηρλῆκι), Κλησέ κιοϊ (Μουδηρλῆκι), Κάλαργα, Σουατσῆδες ἢ Σαατσῆδες, Χριστιανοχὼριον, Κινίκιον (Μουδηρλῆκι). Τὸ ὅλον

228 ΑΔΡΑΜΥΤΤΙΟ 226

229 ΑΔΡΑΜΥΤΤΙΟ Το Αδραμύττιον (Edramit στα τουρκικά) είναι παλιά αποικία των Αθηναίων 518. Συγκεκριμένα το 422 π.χ. οι Αθηναίοι έστειλαν όλους τους κατοίκους της Δήλου ως αποίκους στο Αδραμύττιο μετά την από κάθαρση στην οποία προέβησαν στην Δήλο. Το Αδραμύττιο παραχωρήθηκε στους Αθηναίους από τον Σατράπη Φαρνάκη. Βρίσκεται σε απόσταση 10 χιλιομέτρων περίπου από τον μύχο του Αδραμυττηνού ή (Ιδαίου Κόλπου). Αποτελούσε έδρα Καζά και ήταν οικονομικό κέντρο των γύρω χωριών. Υπαγόταν στο Σαντζάκι του Μπαλουκεσέρ 519. Κατά την διάρκεια της εκστρατείας του Ξέρξη εναντίον της Ελλάδας οι πολυπληθείς στρατιές του πέρασαν από το Αδραμύττιο. Αυτό το αναφέρει ο Ηρόδοτος στο βιβλίο του Πολύμνια στο στίχο 58. Λέει συγκεκριμένα: «Ατραμύττειον τε πόλιν και Άντρανδρον την Πελασγίδα παραμειβόμενος» 520. Κατά την διάρκεια της Ρωμαϊκής εποχής το Αδραμύττιον παρουσίαζε μεγάλη ακμή. Η δικαιοδοσία του εκτεινόταν σε ολόκληρη την Τροία και μέχρι τον Αίσηπο ποταμό. Όταν όμως έγινε ο Μιθδριδατικός πόλεμος, ο Διόδωρος (στρατηγός του Μιθριδάτη) κατέλαβε την πόλη του Αδραμύττιου, κατέσφαξε την Βουλή και όλους τους Ρωμαίους πολίτες. Οι Ρωμαίοι νόμιζαν ότι στην σφαγή αυτή πήραν μέρος και οι κάτοικοι του Αδραμυττίου. Θέλησαν τότε να τους τιμωρήσουν σκληρά. Τότε ο Ξενοκράτης μετέβη στην Ρώμη, παρουσιάστηκε στην Σύγκλητο και με την ευγλωτία του κατάφερε να αποτρέψει τους Ρωμαίους στο να επιτεθούν στους κατοίκους του Αδραμυττίου Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, Δ.Ν. Κωφός, Αδραμυττηνά, Ιστορία της Κοινότητος Αδραμυττίου (Μικράς Ασίας) και των πέριξ, Αθήνα 1968, ο.π ο.π

230 Από το Ευαγγέλιο πληροφορούμαστε ότι ο Απόστολος Παύλος ταξίδεψε με Αδραμυττηνό πλοίο, όταν επισκέφτηκε την Μυσία. Δεν είναι απίθανο ότι μπορεί να πέρασε και από το Αδραμύττιο 522. Το 1198 το Αδραμύττιο λεηλατήθηκε από τον πειρατή Γαφφόριο. Οι κάτοικοί του αναγκάστηκαν να μετακινήσουν την πόλη του Αδραμυττίου προς το εσωτερικό, στην θέση την οποία βρίσκεται σήμερα. Το 1205 μ.χ. ο αδελφός του Αυτοκράτορα Βαλδουίνου Ερρίκος μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους κατέλαβε το Αδραμύττιο μετά από μάχη στην οποία έδωσε με τον βασιλιά της Νικαίας και στην οποία νίκησε. Στην συνέχεια, μετά την προέλαση των Βουλγάρων στην περιοχή της Αδριανουπόλεως, ο Ερρίκος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Αδραμύτιο και να ζητήσει την βοήθεια του Βαλδουίνου 523. Οι περισσότεροι κάτοικοι του Αδραμυττίου κατάγονταν από την Μυτιλήνη. Αυτοί βοήθησαν στο να αποκτήσει η κοινότητα του Αδραμυτίου μεγάλη πρόοδο. Κατέλαβαν μάλιστα και τα περισσότερα κοινοτικά αξιώματα, τα οποία τα περισσότερα διατήρησαν επάξια μέχρι και το διωγμό του Το 1770 περίπου η περιοχή της Περγάμου μέχρι και το Αδραμύττιο ήταν υπό την διοίκηση των Καρα Οσμάνογλου. Πολλοί Έλληνες από την Θεσσαλία, την Στερεά Ελλάδα, την Ήπειρο, την Θράκη και τη Μακεδονία και τα απέναντι νησιά δέχονταν τις καταπιέσεις των Αλβανών και των Τούρκων. Κατέφυγαν τότε στην περιοχή της Περγάμου Αδραμυττίου, στην οποία βρήκαν εργασία και προστασία 525. Από αυτή την κατάσταση ωφελήθηκαν και οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι του Αδραμυττίου. Οι σχέσεις Ελλήνων Μουσουλμάνων ήταν 522 Κωφός, Αδραμυττηνά, ο.π ο.π ο.π

231 καλές μέχρι το Το 1908 ανέλαβε την διακυβέρνηση της χώρας το Νεοτουρκικό Κομιτάτο (οι Νεότουρκοι) 526. Ως αρχιερατικοί επίτροποι στο Αδραμμύτιο υπηρέτησαν: ο Κύριλλος Ψύλλας ο Αλέξανδρος Δηλανάς Οι χριστιανικές συνοικίες στο Αδραμύτιο ήταν δέκα 527 : της Εκκλησίας (Κλιλίσα Μαχαλεσί) Καινούργιος Μαχαλάς (Γενή Μαχαλέ) Στράτωνος (Κισζά) προς το Καραγιέρ (Μπαίρι) Τζαμή Βασάτ Μαχαλεσέ ή Ντουσούζ μαχαλεσί Νεκροταφείον Σουβάν Γιεμέζ μαχαλεσί Κάτω Αγορά Πάνω Αγορά Μποκλού Χεντέκ Ψαράδικα Οι κάτοικοι του Αδραμύττιου υποβάλλονταν σε μεγάλη θυσία για να συντηρούν τα διάφορα εκπαιδευτικά και ευαγή ιδρύματα της πόλεως. Στο Αδραμύττιο υπήρχε εκκλησία με δύο ιερείς, διάκονο, ψάλτες μορφωμένους και αρχιμανδρίτη ο οποίος χρησίμευε και ως αρχιερατικός επίτροπος. Στην θέση του παλιού ναού έχτισαν καινούργιο ο οποίος στοίχισε δέκα χιλιάδες λίρες 528. Στο Αδραμμύττιο υπήρχαν τα εξής σχολεία: Παρθεναγωγείο, το οποίο ήταν εξατάξιο και Αρρεναγωγείο επτατάξιο. Στο Αρρεναγωγείο αυτό λειτούργησε κάποτε και 8 η τάξη η οποία ισοδυναμούσε με την πρώτη τάξη τετραταξίου Γυμνασίου. Έτσι στο Αρρεναγωγείο υπήρχε μικρή 526 Κωφός, Αδραμυττηνά, ο.π ο.π

232 σχολική βιβλιοθήκη και αρκετά όργανα φυσικής και χημείας. Υπήρχαν ακόμη γεωμετρικά όργανα και σχήματα και άλλα όργανα τα οποία χρησίμευαν στην εποπτική διδασκαλία. Υπήρχε ακόμη και πολύ οργανωμένο γυμναστήριο. Στο Αδραμύττιο υπήρχε και νηπιαγωγείο το οποίο ήταν διτάξιο. Το νηπιαγωγείο αυτό απασχολούσε μία ειδική νηπιαγωγό η οποία είχε ως βοηθούς ακόμη δύο δασκάλες οι οποίες διέθεταν μεγαλύτερη πείρα 529. Για το Αδραμύττιο γνωρίζουμε ακόμη ότι κατά τη διάρκεια των Βυζαντινών χρόνων υπήρχε σχολή, Η σχολή αυτή ιδρύθηκε στις αρχές του 18 ου αιώνα αλλά έπεσε σε παρακμή, όταν κατέλαβαν οι Τούρκοι την πόλη του Αδραμμυτίου. Αγνοούμε τους δασκάλους, οι οποίοι δίδαξαν σε αυτή τη σχολή. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι για λίγο καιρό δίδαξε στην σχολή αυτή ο Αριστείδης Πάππης, ο οποίος καταγόταν από τη Λέσβο. Κλήθηκε να έρθει από τις Κυδωνιές για να διδάξει στη σχολή του Αδραμμυτίου μεταξύ των ετών Αυτή την πληροφορία μας την δίνει ο καθηγητής Γ. Βαλέτας στο βιβλίο του: «τα Νέα Λεσβιακά Γράμματα» Γ Μυτιλήνη 1955 σ Γενικά στο Αδραμύττιο τα σχολεία ήταν πολύ καλά οργανωμένα και η διδασκαλία ήταν συστηματική και αποδοτική, όπως μας πληροφορεί ο Ν. Κωφός στο βιβλίο του Αδραμμυτηνά. Αναφέρει χαρακτηριστικά: Όλοι σχεδόν οι απόφοιτοι των σχολείων του Αδραμμυτίου: «μετέβησαν εἰς ἄλλας ἀνώτερας σχολᾶς: «Γυμνάσιο Κυδωνιῶν, Γυμνάσιοιν Μυτιλήνης, Γυμνάσιον Σάμου, Εὐαγγελοκὴν Σχολὴν Σμύρνης, Λύκειον Μπάξερ, Σχολὴν Ἀρώνη, Σχολὴν Γιαννίκη Σμύρνης καὶ ἄ..., ὄχι μόνον ἐπέτυχαν είς τὰς εἰσαγωγικὰς ἐξετάσεις καὶ κατετάχθησαν εἰς τας τάξεις ποὺ ἔπρεπε χωρίς 529 Κωφός, Αδραμυττηνά, Ευαγγελίδης, Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας, Τόμος Β,

233 νὰ χάσουν χρόνον αλλᾶ και παρακολούθησαν ἀνέτως να μαθήματα με άριστη επίδοσην 531». Στο Αδραμύττιο υπήρχε ακόμη Νηπιαγωγείο, Παρθεναγωγείο, Αρρεναγωγείο. Με ενέργεια του Αθανασίου Βέλκου ιδρύθηκε στο Αδραμύτιο ο Γυμναστικός Σύλλογος ο Κόροιβος 532. Το Αδραμύττιο εκκλησιαστικά υπάγονταν στην Μητρόπολη Εφέσου με έδρα το Κορδελιό. Από την μεγάλη ακμή του Αδραμύττιου κατά την περίοδο της ρωμαϊκής εποχής δεν διασώθηκε τίποτα κατά το διωγμό του Οι κάτοικοι του Αδραμυττίου υπέστησαν φοβερές κακώσεις και βίαιες εκτοπίσεις, όπως και όλοι οι Έλληνες των υπόλοιπων Μικρασιατικών πόλεων 533. Το Αδραμύττιο τον Αύγουστο του 1920 καταλήφθηκε από τον Ελληνικό στρατό, όταν η ελληνική κατοχή επεκτάθηκε στο νομό Προύσσας, μολονότι δεν περιλαμβάνονταν στην Συνθήκη των Σεβρών. Παρέμεινε διοικούμενη από την Ελληνική Αρμοστεία της Σμύρνης μέχρι τις δέκα πρώτες μέρες του Αυγούστου Στην συνέχεια, όταν οι Τούρκοι ανακατέλαβαν την Προύσα, προχώρησαν και στον Αδραμυττηνό Κόλπο. Οι κάτοικοι του Αδραμυττίου έφυγαν από την πόλη και διέφυγαν απέναντι στη Μυτιλήνη. Όσοι από τους κατοίκους παρέμειναν, εσφάγησαν από τους Τούρκους. Η περιφέρεια του Αδραμυττίου ερήμωσε, αν και κατοικήθηκε στη συνέχεια από Τούρκους κατοίκους της Μυτιλήνης Κωφός, Αδραμυττηνά, ο.π., 56 58, ο.π., Σ. Αναγνωστόπουλος, «Αδραμμύτιον», ΜΕΕ 1,

234 ΔΙΚΕΛΙ 232

235 ΔΙΚΕΛΙ Το Δικελί είναι παραλιακή κωμόπολη με 7000 κατοίκους (πριν από το 1922) 4000 από τους κατοίκους αυτούς ήταν Έλληνες και 3000 Τούρκοι. Βρίσκεται 26 χιλιόμετρα δυτικά, νοτιοδυτικά από την Πέργαμο και αποτελεί το επίνειό της πάνω στο δρόμο Σμύρνης Αϊβαλί 535. Ο Δήμος Δικελί περιλαμβάνει 11 χωριά. Συνορεύει βόρεια με τους Δήμους Αγιαζμέντ και Κουζάκ, ενώ νότια συνορεύει με το δήμο Τσανταρ. Στον όρμο του Δικελή λειτούργησε κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής εκστρατείας και μέχρι τον Ιούλιο του 1920 κέντρο εφοδιασμού των εντός της κοιλάδας του Κάϊκου ποταμού (Μπακιρτσάϊ) των ενεργουσών ελληνικών δυνάμεων οι οποίες βρίσκονταν στην Πέργαμο (ιεραρχία Αρχιπελάγου) 536. Με την Πέργαμο συνδέεται με αμαξιτή οδό, η οποία κατασκευάστηκε το 1869 από τον Humman και η οποία είχε μήκος 28 χιλιόμετρα 537. Το Δικελί ιδρύθηκε το Οι Έλληνες κάτοικοί του είναι νεότεροι έποικοι από τη Λέσβο, αλλά και από την Πέργαμο και από τις Κυδωνιές (Αϊβαλί). Η πόλη είχε πληθυσμό κατοίκους, από τους οποίους οι ήταν Έλληνες οι οποίοι ήρθαν στην Ελλάδα το 1922, ενώ οι υπόλοιποι ήταν Τούρκοι. Διαθέτει λιμάνι, από το οποίο εξάγονταν τα προϊόντα της κοιλάδας του Καϊκου 538. Σύμφωνα με το Humman το Δικελί το 1865 είχε 10 καλύβες. Το 1880 είχε 14, ενώ το 1909 αποτελούνταν από 1000 οικογένειες. Συνολικό πληθυσμό είχε και εκκλησιαστικά το Δικελί υπαγόταν στην μητρόπολη Εφέσου Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, Ν. Κ.Σ., «Δικιλί», ΜΕΕ, 8, Κοντογιάννης, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Ν.Κ.Σ., ο.π. 539 Κοντογιάννης, Η Ελληνικότης των νομών,

236 Τον Αύγουστο του 1922 η «ανεξάρτητος» καλούμενη Μεραρχία του Γ ελληνικού σώματος στρατού, η οποία προέρχονταν από το Σέϊντη Γυζή της Φρυγίας κατευθύνθηκε στην Κιουτάχια και από εκεί στο Δικελί. Από το Δικελί επιβιβάστηκαν σε πλοίο και πέρασαν στην Μυτιλήνη Κοντογιάννης, Η Ελληνικότης των νομών,

237 ΠΕΡΓΑΜΟΣ 235

238 ΠΕΡΓΑΜΟΣ Η Πέργαμος η οποία είναι αρχαία μικρασιατική πόλη της Μυσίας, βρίσκεται νότια από τις Κυδωνιές (Αιβαλϊ), βόρεια της Σμύρνης και της Φώκαιας στην παραλία του Αιγαίου Πελάγους. Βρίσκεται στην κοιλάδα του Καΐκου και αποτελεί έδρα καζά 541. Μολονότι η ακρόπολη και η πόλη της Περγάμου είναι γνωστές από τους κλασσικούς χρόνους, ολόκληρη η χώρα κατοικήθηκε από τους μυθικούς χρόνους. Ο Όμηρος αναφέρει την Πέργαμο ως πατρίδα πολλών ηρώων, οι οποίοι, πολέμησαν στο πλευρό των Τρώων 542. Η Πέργαμος είναι από τις γνωστές πόλεις της επαρχίας Αιολίδας. Παλαιότερα αποτέλεσε αποικία των Αρκάδων. Ως ιδρυτής της πόλεως της Περγάμου φαίνεται να είναι ο μικρός γιος του Νεοπτόλεμου και της Ανδρομάχης ο Πέργαμος από τον οποίο έλαβε και το όνομά της 543. Το όνομά της σημαίνει φρούριο ή ακρόπολη 544. Μέχρι τις αρχές του τρίτου αιώνα π.χ. η Πέργαμος αποτελούσε ένα μικρό οχυρωμένο συνοικισμό στην κορυφή της ακροπόλεως. Η ακμή της πόλεως ξεκίνησε με τους επιγόνους του μεγάλου Αλεξάνδρου 545. Η ιστορία της πόλεως της Περγάμου αρχίζει, από τις αρχές του τρίτου αιώνα π.χ., και συγκεκριμένα το 293 π.χ., με τον Φιλέταιρο, ο οποίος ήταν ταμίας του Λυσίμαχου. Ο Λυσίμαχος τοποθέτησε τον Φιλέταιρο στρατιωτικό διοικητή της περιοχής. Του ανέθεσε μάλιστα την φύλαξη θησαυρού ο οποίος αποτελούνταν από τάλαντα. Στην συνέχεια και μετά από την εμπλοκή του Λυσιμάχου στον πόλεμο προς τον Σέλευκο, στον οποίο σκοτώθηκε ο Λυσίμαχος, ο Φιλέταιρος έγινε κύριος του θησαυρού του Λυσίμαχου και ιδρυτής της δυναστείας των 541 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Τρ. Ε. Ευαγγελίδης, «Πέργαμος», ΜΕΕ 17, Σταυρίδης, ο.π., Ευαγγελίδης, ο.π Κοντογιάννης, Γεωγραφία Μικράς Ασίας,

239 Ατταλίδων. Έδωσε αυτό το όνομα στη δυναστεία του, διότι Άτταλος ονομαζόταν ο πατέρας του. Για 20 χρόνια ο Φιλέταιρος διοίκησε το τότε μικρό και νεοσύστατο κρατίδιο 546. Στην συνέχεια, και μετά το θάνατό του το 263, τον διαδέχτηκε ο ανιψιός του Ευμένης. Ο Ευμένης ( ) ο οποίος ήταν κάτοχος μεγάλης δύναμης και πλούτου, διοργάνωσε τον στρατό, ενισχύοντας την ηγεμονία του με αυτόν. Αντιμετώπισε ακόμη τον Αντίοχο, βασιλιά της Συρίας, το 262 π.χ., ο οποίος ήθελε να καταλάβει την Πέργαμο λόγω κληρονομικότητας. Μετά από αυτή την μάχη και την ήττα του Αντίοχου ο Ευμένης προσάρτησε και άλλες χώρες στην κυριαρχία του. Ήρθε ακόμη αντιμέτωπος με τους Γαλάτες τους οποίους κατάφερε να απομακρύνει από το κράτος του. Πέθανε το 241 π.χ., μετά από 22 χρόνια ηγεμονίας στην Πέργαμο. Ο θάνατός του διέκοψε το απελευθερωτικό του έργο 547. Το 241 π.χ. τον διαδέχτηκε ο εξάδελφός του Άτταλος ο Α ο οποίος ήταν ιδρυτής του βασιλείου της Περγάμου και της δυναστείας των Ατταλίδων. Το πιο σπουδαίο επίτευγμα του υπήρξε οι πόλεμοι κατά των Γαλάτων, οι οποίοι είχαν ξεκινήσει από την προηγούμενη διακυβέρνηση της Περγάμου από τον Ευμένη. Οι πόλεμοι αυτοί κράτησαν 8 χρόνια, από το 238 έως το 230 π.χ και κατέληξαν στην πλήρη υποταγή των Γαλατών 548. Οι νίκες αυτές του Αττάλου είχαν μεγάλη απήχηση σε όλο τον κόσμο. Και σε άλλους πολέμους, στους οποίους έλαβε μέρος ο Άτταλος, όπως σε αυτόν κατά του Φίλιππο Γ, (βασιλιά της Μακεδονίας), ήταν νικητής. Προς τιμήν του μάλιστα μία νέα φυλή των Αθηνών ονομάστηκε Αττάλις 549. Μετά τον θάνατό του το 197 π.χ. ο Ευμένης Β ο γιος του τον διαδέχτηκε. Κατά την διάρκεια της βασιλείας του η Πέργαμος έφτασε 546 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Ευαγγελίδης, Πέργαμος ο.π. 549 ο.π. 237

240 στην μεγαλύτερη της ακμή. Το βασίλειό της είχε τη μεγαλύτερή του έκταση, και έφτανε μέχρι τον Ταύρο. Εκείνη την εποχή υπάρχει, στην Πέργαμο βιβλιοθήκη με τόμους. Λέγεται μάλιστα ότι στην Πέργαμο επινοήθηκε και η περγαμηνή 550. Σπουδαίες νίκες του Ευμένη Β ήταν : η νίκη στην μάχη την οποία έδωσε με τον Αντίοχο Γ βασιλιά της Συρίας, στον πόλεμο τον οποίο είχε με τον βασιλιά του πόντου Φαρμάκη και με τον βασιλιά της Μακεδονίας Περσέα, αν και είχε σοβαρές προστριβές με τους ρωμαίους, οι οποίες εξωμαλύνθηκαν. Πέθανε το 159 π.χ. Βασίλευσε 38 χρόνια και άφησε το βασίλειο της Περγάμου ισχυρότερο, αλλά και μεγαλύτερο από ότι το παρέλαβε 551. Το 159 π.χ. τον διαδέχτηκε ο Άτταλος ο Β. Βασίλεψε για 21 χρόνια έως το θάνατό του το 138 π.χ. Και ο Άτταλος ο Β προσέφερε μεγάλο έργο στην Πέργαμο, όπως και οι πρόγονοι του. Ο σπουδαιότερος πόλεμος τον οποίο διεξήγαγε, ήταν κατά του βασιλιά της Βιθυνίας. Σε αυτόν τον πόλεμο ο Άτταλος νικήθηκε. Έτσι ο βασιλιάς της Βιθυνίας Προύσις μετά την νίκη του εισήλθε στην Πέργαμο, κατάστρεψε ναούς, πολλά αγάλματα και άλλα έργα τέχνης 552. Με τον Άτταλο Β κλείνει η ένδοξη περίοδος της Περγάμου. Ο διάδοχος του Άτταλου Β Άτταλος Γ, αν και ήταν φίλος της επιστήμης, ήταν ανίκανος να κυβερνήσει 553. Έτσι έληξε η ένδοξη ιστορία της Περγάμου, η οποία κράτησε 150 και παραπάνω χρόνια. Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων η Πέργαμος παρουσίασε τη μεγαλύτερή της ακμή, όχι μόνο από στρατιωτικής ισχύος αλλά και από πνευματικής ανάπτυξης. Υπήρξε κέντρο μεγάλης 550 Κοντογιάννης, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Ευαγγελίδης, Πέργαμος ο.π. 553 ο.π. 238

241 πνευματικής κίνησης. Αυτό το φανερώνει η πλούσια βιβλιοθήκη. Στην Πέργαμο έδρασε ο Γαλήνιος (περίφημος γιατρός) 554. Ο Άτταλος Γ στην συνέχεια παρέδωσε το βασίλειο της Περγάμου στους Ρωμαίους το 133 («Populus Romanus honorum meorum heres esto»). Η ανοδική πορεία της Περγάμου συνεχίστηκε και την Ρωμαϊκή της εποχή. Τον τρίτο αιώνα μ.χ. η πόλη άρχισε να παρακμάζει. Στην συνέχεια επήλθε η βυζαντινή κυριαρχία. Την περίοδο αυτή η Πέργαμος βρίσκεται σε μεγάλη παρακμή. Τον 2 ο αιώνα μ.χ. η Πέργαμος είχε πληθυσμό 555. Μεγάλος αριθμός Αρμενίων Εποίκων εγκαταστάθηκε στην Πέργαμο επί της αυτοκρατορίας του Ιουστινιανού ( ). Μερικοί από αυτούς τους εποίκους κατέλαβαν υψηλά αξιώματα στο Βυζάντιο. Μερικοί από αυτούς ήταν: ο Βαρδάνης ο Φιλιππικός ο οποίος διετέλεσε αυτοκράτορας του Βυζαντίου ( ) 556. Το 716 π.χ. η Πέργαμος πολιορκήθηκε από τους Άραβες του Μοσαλμά και λεηλατήθηκε. Κατά την διάρκεια της τέταρτης Σταυροφορίας (1204) την κατέλαβαν οι Σταυροφόροι. Στην συνέχεια περιήλθε στο κράτος της Νίκαιας και με τις γειτονικές της πόλεις Σμύρνης Αδραμύττιο και Χλιαρά αποτέλεσε το δουκάτο Νεόκαστρα 557. Το 1310 οι Σελτζούκοι ίδρυσαν το σουλτανάτο της Περγάμου, το οποίο το 1341 ο Ορχάν προσάρτησε στο σαντζάκι της Προύσας υπό την οθωμανική κυβέρνηση. Το 1401 ο Ταμερλάνος, λεηλάτησε και κατάστρεψε την πόλη της Περγάμου. Από τότε, εκτός από λίγα χρονικά διαστήματα, η Πέργαμος βρισκόταν υπό την κυριαρχία των Οθωμανών Τούρκων και της τουρκικής δημοκρατίας Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, 649 Ευαγγελίδης, Πέργαμος Σταυρίδης, ο.π., Εμμ. Ι. Κωνσταντινίδης, «Πέργαμος», ΘΗΕ 10 (1966), ο.π. 239

242 Από τον 15 ο αιώνα και μετά, η περιοχή της Περγάμου έπεσε σε παρακμή. Από τον 16 ο αιώνα (1545), αρχίζει και πάλι να εποικίζεται και από Έλληνες της Πελοποννήσου, της Λέσβου, Στερεάς Ελλάδας και Μακεδονίας και από άλλες περιοχές της Ελλάδας. Τον 17 ο αιώνα εγκαταστάθηκε στην Πέργαμο ο Καρά Οσμάν (τιμαριούχος), ο οποίος έδειξε εύνοια προς τους χριστιανούς. Τον 16 ου αιώνα, συγκεκριμένα το 1545, εγκαταστάθηκαν στην Πέργαμο λίγοι χριστιανοί, οι οποίοι έχτισαν τον ναό των Αγίων Θεοδώρων 559. Ο χριστιανισμός εισήλθε πολύ νωρίς στην Πέργαμο, πριν την συγγραφή της Αποκαλύψεως. Αυτό το αποδεικνύει ο Ιωάννης, όταν γράφει προς την Πέργαμο και την αναφέρει ως χριστιανική κοινότητα καλά διοργανωμένη. Ο Αντίπας είχε μαρτυρήσει στην Πέργαμο. Ο χριστιανισμός έφτασε στην Πέργαμο από Χριστιανούς εμπόρους, οι οποίοι έρχονταν σε επαφή με εμπόρους της Εφέσου, εκεί όπου είχε διαδώσει τον χριστιανισμό ο Απόστολος Παύλος και αργότερα ο Ιωάννης 560. Η Πέργαμος αποτέλεσε και μία από τις επτά εκκλησίες της Αποκαλύψεως (Ἀποκαλ, Ἰω. 2, κ.ε.) Οι υπόλοιπες εκκλησίες της Αποκαλύψεως ήταν: η Έφεσος, η Σμύρνη, τα Θυάτειρα, οι Σάρδεις, η Φιλαδέλφεια και η Λαοδικεία. Στο βιβλίο της Αποκαλύψεως η Πέργαμος έρχεται τρίτη μετά την Σμύρνη και την Έφεσο 561. Η Πέργαμος κατέστη από πολύ νωρίς επισκοπή, ίσως από τον α αιώνα. Από νωρίς η Πέργαμος αποτέλεσε μια από τις επισκοπές της διοικήσεως και μετέπειτα μητροπόλεως Εφέσου. Σε ένα τακτικό του 11 ου αιώνα η Πέργαμος αναφέρεται ως νεοτίμητη αρχιεπισκοπή. Την ίδια περίοδο, μάλλον ανυψώθηκε σε μητρόπολη και βρισκόταν 99 ην στην σειρά. Κατά τη διάρκεια του 13 ου και του 14 ου αιώνα προβάλλεται ως 22 ης, 23 ης και 559 Κωνσταντινίδης, Πέργαμος, Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες, ο.π. 240

243 27 ης στην σειρά. Προς το τέλος της 14 ης εκατονταετηρίδας φαίνεται ότι λόγω των άθλιων συνθηκών, οι οποίες επικρατούσαν στην Πέργαμο, καθίσταται μία από τις επισκοπές της μητροπόλεως Εφέσου. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης η Πέργαμος ενσωματώνεται στην μητρόπολη Εφέσου 562. Ως πρώτος επίσκοπος Περγάμου διετέλεσε, ο Γάιος, όπως αναφέρουν οι Αποστολικές Διαταγές. Στον Γάιο στάλθηκε η Γ Καθολική επιστολή του Ιωάννη. Γράφει μάλιστα ο Ιωάννης προς τον Γάιο : «Ὁ πρεσβύτερος Γαΐῳ τῷ ἀγαπητῷ, ὃν ἐγὼ ἀγαπῶ ἐν ἀληθείᾳ». (στίχ.1) 563 Στα μέσα του β αιώνα αναφέρεται ο Θεόδοτος ως ο Επίσκοπος Περγάμου ο οποίος καταδίκασε την αίρεση των Κολορβασιών στην σύνοδο των 7 Επισκόπων. Αργότερα, το 347 π.χ., αναφέρεται ο Ευσέβιος ως Επίσκοπος Περγάμου και ως διάδοχος του αναφέρεται ο Δρακόντειος. Μετά από αυτόν Επίσκοπος Περγάμου έγινε ο Βαρλαμένος ο οποίος το 363 π.χ., στην σύνοδο της Αντιοχείας υπέγραψε την επιδοθείσαν Ορθόδοξον ομολογίαν της πίστεως προς τον Αυτοκράτορα Ιοβιανών: «καὶ κρατεῖς τὸ ὄνομὰ μου καὶ οὐκ ἠρνήσω τὴν πίστιν μου» 564. Πριν από τον 8 ο αιώνα η Πέργαμος υπαγόταν στην μητρόπολη Εφέσου ως κβ Επισκοπή. Επί Λέοντος Σοφού υπαγόταν πάλι στην μητρόπολη Εφέσου ως ιθ Επισκοπή αυτή την φορά και επί Ανδρονίου του Παλαιολόγου από ξθ θρόνου στον οποίο βρισκόταν, προβιβάστηκε στον κβ θρόνο υπό του Κωνσταντινουπόλεως 565. Η Πέργαμος, κατά την πρώτη δεκαετία του κ αιώνα, αριθμούσε κατοίκους από τους οποίους οι ήταν Τούρκοι, οι 700 ήταν Εβραίοι, οι ήταν χριστιανοί, εκ των οποίων οι 300 Αρμένιοι. Η πόλη 562 Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Λαμπάκης, ο.π. 565 ο.π.,

244 της Περγάμου, χωριζόταν διά του Σελινούντος σε δύο μεγάλες συνοικίες: την ελληνική αρμένικη και την τουρκική εβραϊκή 566. Η ορθόδοξος κοινότητα Περγάμου είχε μεγάλη αγάπη για την Παιδεία και την πρόοδο. Στην Πέργαμο, υπήρχε Αρρεναγωγείο το οποίο αποτελούνταν από μαθητές και παρθεναγωγείο το οποίο αποτελούνταν από μαθήτριες. Η ορθόδοξη κοινότητα είχε ακόμη πέντε σωματεία. Ήταν οι Αδελφότητες: ο Άτταλος, η Ομόνοια, η αγία Καστριανή, ο άγιος Αντίπας και ο Ευαγγελισμός 567. Οι χριστιανικοί ναοί Περγάμου ήταν οι εξής 568 : α) η Εκκλησία της Μητροπόλεως (Ζωοδόχου πηγής) β) η Εκκλησία των Αγίων Θεωδώρων. Αυτές οι δύο Εκκλησίες λειτουργούσαν με τρία παρεκκλήσια τα οποία βρίσκονταν σε λειτουργία. Αυτά ήταν: α) Ιωάννου του Θεολόγου μετά του Αγίου Αντίπα β) Αγίου Γεωργίου γ) Αγίας Παρασκευής Υπήρχαν ακόμη και παρεκκλήσια εκτός της πόλης της Περγάμου. Αυτά ήταν: α) ο Άγιος Ευστράτιος β) η Αγία Καστριανή γ) ο Προφήτης Ηλίας Αγιάσματα ήταν: α) η Αγία Παρασκευή β) Ιωάννου του Θεολόγου γ) του Αγίου Ευστρατίου 566 Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, ο.π. 242

245 δ) Παναγία η Καστριανή Η Πέργαμος, πριν από το 1922 είχε πληθυσμό κατοίκους ήταν Έλληνες, ήταν Τούρκοι και οι υπόλοιποι ήταν Αρμένιοι και Εβραίοι 569. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο τον Μάρτιο του 1922, τότε που η Εκκλησία προέβη σε διάφορες μεταρρυθμίσεις, ανακήρυξε την Πέργαμο και το Αδραμύττιο σε μία Μητρόπολη. Από τότε η Μητρόπολη αυτή έπαψε να υπάγεται στην Μητρόπολη Εφέσου, διατελούσε ανεξάρτητη, κατατάχτηκε στον 16 ον Μητροπολιτικό θρόνο του Οικουμενικού Πατριαρχείου και από τότε ο εκάστοτε Μητροπολίτης έχει τον τίτλο: Μητροπολίτης Περγάμου Αδραμυττίου, υπέρτιμος και έξαρχος κόλπου Αδραμυττίου. Πρώτος Μητροπολίτης μετά την ανακήρυξη της Μητροπόλεως αυτής ως ανεξάρτητης τοποθετήθηκε ως Μητροπολίτης ο από Ανέων Αλέξανδρος Δηλανάς ο οποίος είχε υπηρετήσει στο Αδραμύττιο ως Αρχιερατικός Επίτροπος και είχε αφήσει άριστες εντυπώσεις. Στην μητρόπολη αυτή παρέμεινε μέχρι το Μετά τοποθετήθηκε στην νεοσύστατη Μητρόπολη τεχνών στην Ελλάδα. Στην συνέχεια μητροπολίτης σε αυτή την Μητρόπολη διετέλεσε ο Αδαμάντιος Κασαπίδης και στη συνέχεια, ο Ιωάννης Ζηζιούλας 570. Η Πέργαμος καταλήφθηκε στις 30 Μαΐου 1919 από τον ελληνικό στρατό κατά τη διάρκεια της μικρασιατικής εκστρατείας διά μικτού αποσπάσματος. Όμως στο μικτό αυτό απόσπασμα, στις 2 Ιουνίου 1919 επιτέθηκαν Τούρκοι χωρικοί με τους οποίους σύναψε μάχη, για να αμυνθεί. Την ίδια μέρα, εκτός από αυτό το απόσπασμα και ένα άλλο κλιμάκιο, το οποίο ήταν μεταγωγικό του μικτού αποσπάσματος και το οποίο μετέβαινε στο Δικελί, δέχτηκε και αυτό την επίθεση Τούρκων χωρικών. Και η μικρή φρουρά την οποία το μικτό απόσπασμα είχε αφήσει 569 Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, Κωφός, Αδραμυττήνα,

246 στην γέφυρα του Καΐκου, δέχτηκε κι αυτή επίθεση από Τούρκους χωρικούς. Έτσι ο διοικητής του μικτού αποσπάσματος ταγματάρχης Απ. Σιρμακέζης αποφάσισε να αποχωρήσει. Το μικτό απόσπασμα έφτασε στην Μαινεμένη με πολλές απώλειες. Στις 7 Ιουνίου 1919 οι Τούρκοι, ανεκατέλαβαν την Πέργαμο και ξεκαθάρισαν όλη την περιοχή με δύο φάλαγγες. Τον Αύγουστο του 1922 η ανεξάρτητη ελληνική μεραρχία υποχώρησε στο Δικελί και από εκεί στην Λέσβο. Έφτασε στην Πέργαμο μετά από παράκληση των κατοίκων της Περγάμου Ευαγγελίδης, Πέργαμος,

247 ΑΓΙΑΣΟΛΟΥΚ (Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΦΕΣΟΣ) 245

248 ΑΓΙΑΣΟΛΟΥΚ (Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΦΕΣΟΣ) Το Αγιασολούκ βρίσκεται κοντά στις εκβολές του ποταμού Καΐστρου (Kucuk Menderes), νοτιοανατολικά της Σμύρνης, από την οποία απέχει 56 χιλιόμετρα. Από το Κουσάντασι απέχει 15 χιλιόμετρα βορειανατολικά και από το Αϊδίνιο 46 χιλιόμετρα βορειοδυτικά. Βρίσκεται κοντά στην νέα πόλη της Εφέσου και αποτελεί ουσιαστικά την συνέχεια του βυζαντινού οικισμού του Θεολόγου (ο οικισμός αυτός αναπτύχθηκε γύρω από τον τοιχισμένο ναό του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου τη μεσοβυζαντινή εποχή, όταν το λιμάνι της Εφέσου άρχιζε να παρακμάζει λόγω των προσχώσεων του ποταμού Καΐστρου) 572. Η πρώτη μαρτυρία για το Αγιασολούκ βρίσκεται σε μία οθωμανική απογραφή του Στην απογραφή αυτή καταγράφηκαν 300 περίπου χριστιανοί σε 70 σπίτια και σε 3 συνοικίες (συνολικά ο οικισμός αποτελούνταν από 17 συνοικίες) 573. Η ονομασία του οικισμού προερχόταν από την παραφθορά της λέξης Άγιος Θεολόγος (ονομάστηκε έτσι, λόγω της παλιάς εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου η οποία βρισκόταν εκεί). Το Αγιασολούκ καταλήφθηκε για πρώτη φορά το 1390 από τους Οθωμανούς. Το 1402 επιστράφηκε από τον Ταμερλάνο στους Aydinogullar. Το 1425, εποχή του Μουράτ Β, το Αγιασολούκ καταλήφθηκε πάλι εκ νέου από τους Οθωμανούς και εντάχθηκε οριστικά στα εδάφη τους. Το Αγιασολούκ γνώρισε μεγάλη ακμή. Ήταν το οικονομικό κέντρο της περιοχής. Η ακμή αυτή συνεχίστηκε κατά την διάρκεια του 15 ου αιώνα. Το νομισματοκοπείο του Αγιασολούκ το 1470 ήταν ένα από τα σημαντικότερα της Αυτοκρατορίας S P. Mohammad, «Αγιασολούκ», ΕΜΕ/Μικρά Ασία, www. ehw.gr, 30/10/ ο.π. 574 ο.π. 246

249 Το Αγιασολούκ είχε κατακτηθεί από τους μουσουλμάνους Τούρκους από τις αρχές του 14 ου αιώνα. Από το 1425, όταν το Αγιασολούκ ενσωματώθηκε οριστικά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ιδρύθηκε ο καζάς Αγιασολούκ. Ο καζάς αυτός άνηκε στο βιλαέτι Αϊδινΐου. Ως έδρα του ο καζάς είχε το Αγιασολούκ. Στις αρχές της εποχής του Μωάμεθ Β του Πορθητή έως το 1523 το Αγιασολούκ παραμένει καζάς. Άνηκε στο σαντζάκι του Αϊδινίου και στο εγιαλέτι Anadolu. Αργότερα το 1573 δεν άνηκε στο ίδιο σαντζάκι. Το 1671, όταν το Αγιασολούκ επισκέφτηκε ο Εβλιά Τσελεμπή, ήταν ασήμαντος καζάς ο οποίος άνηκε στο σαντζάκι Αϊδονΐου. Στο καζάκι Αϊδινΐου παρέμεινε και το Το καθεστώς αυτό διατηρείται έως το Μετά το 1876 ο καζάς του Αγιασολούκ υποβαθμίζεται διοικητικά και γίνεται ναχιγιές με έδρα πάντα το Αγιασολούκ, ο οποίος υπάγεται στον καζά του Κουσάντασι και στο σαντζάκι Σμύρνης 575. Όσον αφορά τον πληθυσμό στο Αγιασολούκ τον 15 ο αιώνα, μετά την κατάκτηση του Αγιασολούκ από τους Οθωμανούς, κατοικούσαν εκεί χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για τον αριθμό των κατοίκων αυτή την εποχή. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι χριστιανοί και μουσουλμάνοι δεν ζούσαν μαζί. Οι χριστιανοί κατοικούσαν κοντά στο υδραγωγείο και οι μουσουλμάνοι κατοικούσαν στο φρούριο και στα κάτω τμήματα της πόλης. Το 1461 στο Αγιασολούκ κατοικούσαν κάτοικοι. Ο πληθυσμός αυτός μέχρι τα μέσα του 16 ου αιώνα αυξανόταν συνεχώς. Ο πληθυσμός αυτός άρχισε να μειώνεται σταδιακά λόγω των προσχώσεων στο λιμάνι. Η πόλη άρχιζε να παρακμάζει. Ο Κοντογιάννης αναφέρει ότι το χωριό αυτό είναι ασήμαντο και πτωχικό. Κατοικούν μόνο 350 Έλληνες. Ο Εβλιά Τσελεμπή αναφέρει το μεγαλείο του Αγιασολούκ πριν από την μετατροπή του σε χωριό (υπάρχουν όμως 575 Mohammad, Αγιασολούκ, www. ehw.gr. 247

250 αρκετές υπερβολές στο κείμενό του). Ο Κοντογιάννης αναφέρει ότι στο Αγιασολούκ υπήρχαν τα ερείπια 14 τζαμιών, 4 έως 5 λουτρών και πολλών τάφων (ο ένας από τους οποίους μάλιστα ήταν με οκτάπλευρη στήλη). Από αυτά καταλαβαίνουμε ότι οι Τούρκοι οι οποίοι έζησαν στο Αγιασολούκ ήταν εύποροι 576. Το 1775 ο Chandler αναφέρει το Αγιασολούκ ως μουσουλμανικό χωριό, όπου ζούσαν λίγοι Τούρκοι. Στις αρχές του 19 ου αιώνα υπήρχαν 15 με 20 νοικοκυριά. Στη διάρκεια της περιόδου το χωριό ερημώθηκε λόγω λεηλασίας των Σαμιωτών, και το 1863 κατοικούσαν εκεί λίγοι κάτοικοι 577. Στα τέλη του 19 ου αιώνα η αύξηση του πληθυσμού επιταχύνεται λόγω του μεταναστευτικού ρεύματος που παρατηρήθηκε από τα νησιά του Αιγαίου, κυρίως από τη Σάμο. Στα τέλη του 19 ου αιώνα ο συνολικός αριθμός των κατοίκων του, μουσουλμάνων και χριστιανών ορθόδοξων, ανερχόταν σε Σύμφωνα με το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών υπήρχαν περίπου 200 χριστιανικά νοικοκυριά και 50 μουσουλμανικά, σε άλλο φάκελο όμως αναφέρεται διαφορετικός αριθμός των νοικοκυριών, 150 χριστιανικά και 20 μουσουλμανικά. Οι χριστιανοί κάτοικοι του χωριού κατάγονταν από διάφορα μέρη. Μόνο από τον Κιρκιντζέ κατάγονταν 50 οικογένειες, που έμεναν εκεί, για να είναι κοντά στα κτήματά τους. Οι περισσότεροι από αυτούς το χειμώνα μετακόμιζαν στον Κιρκιντζέ και το καλοκαίρι παρέμεναν στο Αγιασολούκ, για να δουλέψουν στα χωράφια τους. Τη χειμερινή περίοδο παρέμεναν στο Αγιασολούκ από κάθε οικογένεια ένα ή δύο άτομα, για να φροντίζουν τα κτήματά τους. Οι υπόλοιποι κάτοικοι κατάγονταν από την Κρήτη, τη Σάμο, τη Ρούμελη, τα Σώκια και το 576 Mohammad, Αγιασολούκ, www. ehw.gr. 577 ο.π. 248

251 Κουσάντασι. Στην ίδια πηγή αναφέρεται ότι οι μόνιμοι κάτοικοι ήταν περίπου 500 χριστιανοί και 100 μουσουλμάνοι 578. Μετά το 1912 έφτασαν στο Αγιασολούκ μουσουλμάνοι πρόσφυγες από την Μακεδονία, περίπου 30 οικογένειες, ανάμεσα στους οποίους υπήρχαν και Τουρκοκρητικοί που ήδη είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή μετά τον διωγμό τους από την Κρήτη. Οι πρόσφυγες έχτισαν στο φρούριο έξω από το χωριό ένα μικρό συνοικισμό τον οποίο ονόμασαν Γιουρούκικα. Οι σχέσεις χριστιανών και μουσουλμάνων ήταν καλές μέχρι τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Από το 1914 και μετά άλλαξαν οι καταστάσεις εις βάρος των χριστιανών. Απαγορεύτηκε η διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας. Οι χριστιανοί κάτοικοι φοβούνταν να δουλέψουν στα χωράφια τους. Αλλά παρ όλα αυτά δεν εμποδίστηκε η τέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων των χριστιανών. Το 1921 μετά την κατάληψη του χωριού από τα ελληνικά στρατεύματα κατοικούσαν στο Αγιασολούκ 580 Έλληνες, 10 Τούρκοι και 10 Αρμένιοι. Για την ίδια εποχή ο Κοντογιάννης περιορίζει σε 350 άτομα τον αριθμό των Ελλήνων κατοίκων. Στις αρχές του 20ού αιώνα στο Αγιασολούκ οι κάτοικοι μιλούσαν ελληνικά και τούρκικα 579. Το 18 ο αιώνα ένα ακόμα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού εγκαταλείπει το Αγιασολούκ. Το 1764 το φρούριο ήταν ήδη κατεστραμμένο και ο καδής διέμενε στο χωριό. Η κατάσταση παρακμής συνεχίζεται ως το 19 ο αιώνα, οπότε στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης το χωριό ερημώθηκε λόγω της λεηλασίας των Σαμιωτών. Με την ίδρυση σιδηροδρομικής γραμμής Σμύρνης Ντενιζλί και τη δημιουργία σιδηροδρομικού σταθμού το χωριό μετατράπηκε σε μεταφορικό κέντρο της περιοχής. Ως αποτέλεσμα αυτής της αλλαγής το Αγιασολούκ έγινε το εμπορικό κέντρο των χωριών της γύρω περιοχής Mohammad, Αγιασολούκ, www. ehw.gr. 579 ο.π. 580 ο.π. 249

252 Στα τέλη του 19 ου αιώνα, και ως τις 22 Μαΐου 1919, ο οικισμός του Αγιασολούκ ανήκε διοικητικά κατά σειρά στο μουδουρλίκι του Αγιασολούκ, το καϊμακαμλίκι του Κουσάντασι, το μουτασαρεφλίκι του Αϊδινίου και το βιλαέτι της Σμύρνης 581. Το 1921 ο Γ. Σωτηρίου βρήκε στο χωριό 120 οικογένειες: «Το σημαντικότερο χωριό Αγιασολούκ κατοικείται σήμερα από 120 ελληνικές οικογένειες και είναι περιορισμένο γύρω από το μεγάλο υδραγωγείο του Ιουστινιανού Το 1901 χτίστηκε στο λόφο κοντά στην πύλη του βυζαντινού κάστρου το σημερινό πενιχρό ναύδριο του Θεολόγου και κοντά σε αυτό το νεκροταφείο του χωριού... Τα πενιχρά οικήματα χτίστηκαν κατά τους βαλκανικούς πολέμους από Τούρκους της Μακεδονίας. Σήμερα κατοικείται από Έλληνες, πρόσφυγες από την κατεχόμενη από τους Ιταλούς Νέα Έφεσο». Στα τέλη του 19 ου αιώνα, και ως τις 22 Μαΐου 1919, ο οικισμός του Αγιασολούκ ανήκε διοικητικά κατά σειρά στο μουδουρλίκι του Αγιασολούκ, το καϊμακαμλίκι του Κουσάντασι, το μουτασαρεφλίκι του Αϊδινίου και το βιλαέτι της Σμύρνης 582. Η σύγχυση των πηγών για τον πληθυσμό του Αγιασολούκ συνεχίζεται: οι 120 οικογένειες δύσκολα ταυτίζονται με τους Έλληνες που αναφέρει άλλη πηγή 583. Από την Οθωμανική κατάκτηση το 15 ο αιώνα μέχρι τα τέλη του ίδιου αιώνα το Αγιασολούκ λόγω του λιμανιού παρέμεινε ένα σημαντικό εμπορικό κέντρο μέσω του οποίου γίνονταν εισαγωγές και εξαγωγές προϊόντων στη Μ. Ασία. Στη διάρκεια του 16 ου αιώνα διατηρεί την εμπορική του σημασία, στο δεύτερο μισό του 16 ου αιώνα όμως, όχι μόνο δεν κατάφερε να αναπτυχθεί περαιτέρω, αλλά έχασε και την προνομιακή του θέση. Στη διάρκεια του 17 ου αιώνα δεν είχε καμία ιδιαίτερη εμπορική 581 Mohammad, Αγιασολούκ, www. ehw.gr. 582 ο.π. 583 Μεχτίδης, Έφεσος,

253 αξία και σε αυτή τη θέση παρέμεινε σε όλο το 18 ο αιώνα και ως το 19 ο. Στις αρχές του 19 ου αιώνα δεν αναφέρονται σημαντικές εμπορικές δραστηριότητες. Από το 1824 μέχρι τα τέλη του 19 ου αιώνα παρουσίαζε την εικόνα ενός εγκαταλελειμμένου χωριού χωρίς καμία εμπορική αξία 584. Η παρακμή του Αγιασολούκ ξεκινά από τον 16 ο αιώνα και τον 17 ο αιώνα ολοκληρώνεται. Τον 17 ο αιώνα η πόλη ήταν ήδη κατεστραμμένη και σχεδόν εγκαταλειμμένη. Σύμφωνα με τον Εβλιά Τσελεμπή η πόλη είχε μετατραπεί σε χωριό 585. Από το 1425 έως το 1876 το Αγιασολούκ το διοικούσε ένας καδής, ο οποίος έμενε στο φρούριο. Μετά την παρακμή της πόλης και στη συνέχεια τη μετατροπή της σε χωριό, η θέση του στην ιεραρχία υποβαθμίστηκε. Το 1671 ο καδής και 40 στρατιώτες διέμεναν στο φρούριο του Αγιασολούκ. Το 1764 το φρούριο ήταν ήδη κατεστραμμένο και ο καδής κατοικούσε στο χωριό. Μετά το 1876 το Αγιασολούκ γίνεται υποδεέστερο του Κουσάντασι, ως ναχιγίες και παρέμεινε σ αυτή τη θέση διοικητικά ως τις 22 Μαΐου Σε αυτή την περίοδο στο Αγιασολούκ διοικητικός υπεύθυνος ήταν ο μουδούρης. Τον 20ό αιώνα υπήρχε σταθμός χωροφυλακής με τρεις ή τέσσερις αξιωματικούς και περίπου τριάντα χωροφύλακες. Οι χριστιανοί του χωριού είχαν τη δική τους επιτροπή. Από τα τέλη Μαΐου 1919, μετά την κατάκτηση της περιοχής από τα ελληνικά στρατεύματα, εγκαταστάθηκε εκεί ελληνική χωροφυλακή, η οποία παρέμεινε ως τις αρχές Σεπτεμβρίου Όλα τα δημόσια κτίρια της πόλης, όπως το τζαμί και τα θρησκευτικά σχολεία (madrese), έγιναν μέχρι το τέλος του 15 ου αιώνα. Υπάρχουν επίσης αναφορές για την κατασκευή μιας εκκλησίας από τους ορθοδόξους χριστιανούς της πόλης ανάμεσα στα , αν και δεν 584 Mohammad, Αγιασολούκ, www. ehw.gr. 585 ο.π. 586 ο.π. 251

254 αναφέρεται το όνομά της. Από τα σημαντικά κτίρια της εποχής της ακμής του Αγιασολούκ ήταν το φρούριο και το τζαμί του Isa, το οποίο ήταν το μοναδικά οθωμανικό κτίριο που έκανε μεγάλη εντύπωση στους επισκέπτες του Αγιασολούκ. Για τους χριστιανούς όχι μόνο του χωριού, αλλά και της περιοχής, ο Οίκος της Παναγίας (Meryem Anna) ήταν ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά κτήρια, το οποίο υπάρχει και σήμερα. Ο οίκος βρίσκεται 8 χιλιόμετρα ΝΔ της σημερινής πόλης. Σύμφωνα με την παράδοση τέσσερα ή έξι χρόνια μετά την Ανάληψη του Χριστού η Παναγία ήρθε μαζί με τον Άγιο Ιωάννη στην Έφεσο και μετά το θάνατό της θάφτηκε σε αυτό τον τόπο. Από το 1896 και μέχρι το 1914 αποτέλεσε πόλο έλξης για ομάδες προσκυνητών 587. Στο Αγιασολούκ υπήρχαν τρεις συνοικίες: ο Απάνω Μαχαλάς, ο Κάτω Μαχαλάς και η συνοικία του Σταθμού. Οι συνοικίες αυτές ήταν αραιοκατοικημένες. Η εκκλησία του χωριού βρισκόταν στον Απάνω Μαχαλά 588. Το 1906 επισκέφτηκε την περιοχή ο Γ. Λαμπάκης, υφηγητής της Χριστιανικής Αρχαιολογίας στην Αθήνα και έγραψε ότι στο Αγιασολούκ υπήρχαν ναϋδριο του Ιωάννη και έξι ξωκλήσια (του Αγίου Αντωνίου, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, του Αγίου Δημητρίου, των Επτά Παίδων, της κρυφής Παναγίας και του Αγίου Παντελεήμονος) 589. Τον 20ό αιώνα εκκλησιαστικά το Αγιασολούκ υπαγόταν στη Μητρόπολη Ηλιουπόλεως και Θυατείρων. Η μοναδική εκκλησία του χωριού ήταν ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος και σε αυτή λειτούργησε ένας ιερέας. Η εκκλησία βρισκόταν δίπλα στο παλιό φρούριο και είναι άγνωστο πότε ιδρύθηκε. Το Αγιασολούκ δεν είχε αρχιερατικό επίτροπο και τους κατοίκους τους εξυπηρετούσε ο αρχιερατικός επίτροπος του Κιρκιντζέ. Οι 587 Mohammad, Αγιασολούκ, www. ehw.gr. 588 ο.π. 589 ο.π. 252

255 χριστιανοί ορθόδοξοι κάτοικοι έπαιρναν τις άδειες γάμου από τον Κιρκιντζέ 590. Το 1914, το Αγιασολούκ μετονομάστηκε σε Σελτζούκ. Στις 22 Μαΐου 1919 το χωριό καταλήφθηκε από τα ελληνικά στρατεύματα. Τον Αύγουστο του 1922 οι χριστιανοί ορθόδοξοι κάτοικοι του Αγιασολούκ εγκατέλειψαν τα σπίτια τους και κατέφυγαν στη Σάμο. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1922 οι τουρκικές δυνάμεις κατέλαβαν το χωριό Mohammad, Αγιασολούκ, www. ehw.gr. 591 ο.π. 253

256 ΚΙΡΚΙΝΤΖΕΣ 254

257 ΚΙΡΚΙΝΤΖΕΣ Ο Κιρκιντζές (αλλιώς Sirince) βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα ανατολικότερα της Εφέσου. Στο χωριό αυτό διαδραματίζονται τα γεγονότα του βιβλίου της Δ. Σωτηρίου «Ματωμένα Χώματα» 592. Στο χωριό αυτό διαδραματίζεται επίσης το σύντομο διήγημα «Circince» του Τούρκου συγγραφέα Sabahat Ali. Το όνομα του χωριού αποτελεί αντικείμενο έρευνας. Πιθανόν προέρχεται από την τουρκική λέξη «τσίρκιν» (η οποία σημαίνει άσχημο) ή από την τεσσαρακοστή θέση την οποία κατείχε στους φορολογικούς καταλόγους (Κιρκιντζέ). Το χωριό από τους λόγιους ονομάζονταν «ορεινή Έφεσος», «χωριό του Υπιπέτου» και «Αιπύδμητος» (από το ορεινό μέρος Αίπος και το δεμωκτίζω). Αυτή η προσπάθεια εξελληνισμού άφησε αδιάφορους τους κατοίκους του χωριού 593. Η οδός η οποία οδηγεί στο χωριό ακολουθεί την κοιλάδα του ποταμού Κλασέα. Στην κοιλάδα αυτή βρίσκονται ένα υδραγωγείο, ελληνιστικά αταύτιστα κτίσματα και κάποια βυζαντινά παρεκκλήσια (το ένα από αυτά, βρίσκεται σε σπήλαιο, όπου σώζονται τοιχογραφίες του 14ου και του 15ου αιώνα) 594. Ο πληθυσμός του Κιρκιντζέ πριν την Μικρασιατική Καταστροφή ανέρχονταν σε Έλληνες κατοίκους. Το 1833 αναφέρονται 300 ελληνικές οικογένειες οι οποίες το 1907 αυξήθηκαν σε Στον Κιρκιντζέ υπήρχαν δύο εκκλησίες 596 : α) η τρισυπόσταση μητρόπολις η οποία ήταν αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου, στον Τίμιο Πρόδρομο και στον Άγιο Χαράλαμπο. Η εκκλησία αυτή χτίστηκε το 1805 και ανακαινίστηκε το Σωτηρίου Δ., Ματωμένα Χώματα, Αθήνα Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π. 595 Μεχτίδης, Έφεσος, Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες,

258 Η επιγραφή της Μητρόπολης του Κιρκιντζέ με χρονολογία (Γ. Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες της Αποκαλύψεως, 117) β) του Αγίου Δημητρίου. Τα θυρανοίξια αυτής της Εκκλησίας έγιναν στις 30 Οκτωβρίου του Σε αυτή την Εκκλησία σώζονταν εντοιχισμένα θωράκια και σταυροί βυζαντινών χρόνων, πιθανώς από την Έφεσο. Η επιγραφή στο υπέρυθρο του Αγίου Δημητρίου στον Κιρκιντζέ. (Γ. Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες της Αποκαλύψεως, 118) Σήμερα από αυτές τις Εκκλησίες σώζονται σε καλή κατάσταση ο ναός του Αγίου Δημητρίου και η μητρόπολη, η οποία αναστηλώνεται σε συνεργασία του Αρχαιολογικού Μουσείου της Εφέσου με το ίδρυμα Quatnan 597. Έχει λεχθεί για τον Κιρκιντζέ ότι οι κάτοικοί του ήταν θεματοφύλακες παλαιών Εφεσιακών παραδόσεων. Μία από αυτές τις παραδόσεις είναι η ύπαρξη στη μητρόπολη αυτόγραφου του Ευαγγελιστή Ιωάννη. Δεν πρόκειται φυσικά για αυτόγραφο, αλλά για αργυρεπένδυτο χειρόγραφο του 12 ου αιώνα μικρασιατικού ίσως εργαστηρίου το οποίο περιείχε τα 4 Ευαγγέλια και το λειτουργικό συναξάρι. Βρέθηκε κοντά στη 597 Μεχτίδης, Έφεσος,

259 βασιλική Εκκλησία του Ευαγγελιστή Ιωάννη και ίσως μεταφέρθηκε από τους πρόσφυγες του χωριού στην Ελλάδα 598. Όπως ήδη αναφέραμε στον Κιρκιντζέ διαδραματίζεται το περιεχόμενο του βιβλίου «Ματωμένα χώματα» της Δ. Σωτηρίου. Η περιγραφή του χωριού μας δείχνει τα ήσυχα και ωραία χρόνια των Ελλήνων της Μικράς Ασίας που έζησαν εκεί 599. «Αν υπάρχει αυτό που λένε παράδεισος, το χωριό μας ο Κιρκιντζές, ήτανε ένα δείγμα του. Κοντά στο Θεό ζούσαμε, ψηλά, ανάμεσα σε κατάφυτα βουνά ξαγναντεύαμε ολόκληρο τον καρπερό κάμπο της Έφεσος, που ήτανε δικός μας ίσαμε τη θάλασσα, ώρες δρόμο, όλο συκομπαχτσέδες και λιόδεντρα, καπνά, μπαμπάκια, στάρια, καλαμπόκια και σουσάμια. Μεγαλοτσιφλικάδες δεν είχαμε στον Κιρκιντζέ να ρουφούν το μεδούλι μας. Δύσκολο να μας φάει εμάς, κείνη την εποχή τ αμανάτι. Ο κάθε χωριανός ήτανε νοικοκύρης στη γη του. Είχε το δίπατο σπίτι του, είχε και τον εξοχικό κουλά του, με μποστάνια, καρυδιές, μυγδαλιές, μηλιές, αχλαδιές και κερασιές. Και δεν ξεχνούσε να φυτεύει κι ανθόκηπους για το κέφι του Για τον τόπο μας μεγάλο έσοδο ήτανε το λάδι. Μα το χωριάτικο κεμέρι γέμιζε λίρα από τα σύκα, ξακουστά όχι μόνο στο βιλαέτι τ Αιντινιού, μα σ ολόκληρη την Ανατολή και στην Ευρώπη και στην Αμερική. Ψιλόφλουδα, μεταξένια σύκα, ζαχαροπασπαλισμένα μ ολόχρυσο μελένιο χυμό, μ όλη τη θέρμη και τη γλύκα της Ανατολής Τα μαγαζιά, οι καφενέδες, οι δυο μας εκκλησιές και τα τρία μας σκολειά, ως κι η μοναδική τουρκική στέγη που είχαμε, το Καρακόλι, όλα στολίζονταν με μυρτιές και δάφνες Με το τραγούδι ξυπνούσαμε, με το τραγούδι βαδίζαμε σε χαρές ή σε λύπες. Το παλικάρι που αποφάσιζε να παντρευτεί έχτιζε πρώτα σπίτι. Ποτέ το σπίτι δεν το δινε η γυναίκα. Άμα λοιπόν έριχνε θεμέλιο, έπρεπε να τρέξουνε να 598 Μεχτίδης, Έφεσος, Σωτηρίου, Ματωμένα Χώματα,

260 βοηθήσουνε οι φίλοι και οι γειτόνοι, να φέρουνε πέτρα, να δουλέψουνε λάσπη». Οι κάτοικοι του Κιρκιντζέ μετά την Μικρασιατική Καταστροφή κατέφυγαν στην Ελλάδα. Ίδρυσαν την Νέα Έφεσο στο νομό Πιερίας. Στο χωριό αυτό σήμερα κατοικούν τα παιδιά και τα εγγόνια των 478 Τουρκικών οικογενειών που ήρθαν από την Κρήτη, τη Βόρεια Ελλάδα και τη Βουλγαρία τη δεκαετία του 1940 πρόσφυγες και αυτοί Μεχτίδης, Έφεσος,

261 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ, ΟΙ ΜΟΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ 259

262 ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ, ΟΙ ΜΟΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ Η Εφεσος, ήταν μια επαρχία με βαρύνουσα εκκλησιαστική παράδοση. Σύμφωνα με τον Κ.Δ. Φουρούλη: «Ἐν ὅλῃ τῇ θεοσύστατῃ Ἐπαρχίᾳ Ἐφέσου ὁ χριστιανικὸς πληθυσμὸς ἀνέρχεται εἰς 28,925 οἰκογενείας, ἤτοι εἰς 200,000 περίπου ἄτομα, ὁμιλοῦντα τὴν ελληνικὴν γλῶσσαν, πλὴν 2,000 περίπου τουρκοφώνων οἰκογενειῶν τῆς περιφερείας Μαγνησίας» 601. Στην Έφεσο οι Εκκλησίες ανέρχονταν σε 122. Από αυτές 14 ήταν α τάξεως, 36, β τάξεως, 50, γ τάξεως και 22 δ τάξεως. Υπήρχαν ακόμη, 4 κοινοτικές μονές. Η μία βρισκόταν στην Νέα Έφεσο και οι άλλες τρεις στις Κυδωνιές. Καμία άλλη μονή δεν υπάρχει. Στην Έφεσο υπήρχαν ακόμη 200 περίπου εξοχικά εξωκλήσια, τα οποία υπάγονταν σε μια από τις κεντρικές εκκλησίες. Επί το πλείστον βρίσκονται εντός των κτηματικών περιοχών των πολιτών 602. Η βασιλική εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου ήταν πολύ σπουδαία εκκλησία για την Έφεσο. Αποτελεί πολύ σημαντικό χριστιανικό μνημείο της Εφέσου. Η εκκλησία αυτή είναι το καλύτερο σωζόμενο σήμερα χριστιανικό μνημείο της Εφέσου. Σύμφωνα με την παράδοση είναι χτισμένη στο σημείο, όπου τάφηκε ο Απόστολος Παύλος Φουρούλης, Επαρχία Εφέσου, ο.π., «Τὰ ἐξωκκλήσια ταῦτα χρησιμεύουσιν εἰς τοὺς κατοίκους τῶν Κοινοτήτων, πέριξ τῶν ὁποίων εὑρίσκονται κατὰ τὴν ἐποχὴν πρὸ πάντων τοῦ θέρους, ὅτε οὗτοι διαμένοντες ὡς ἐκ τῶν γεωργικῶν των ἐργασιῶν ἐπὶ 3 καὶ 4 μῆνας ἐν ταῖς ἐξοχαῖς μετὰ τῶν οἰκογενειῶν αὐτῶν, καὶ μὴ δυνάμενοι ἵνα κατέλθωσιν εἰς τὰς πόλεις καὶ ἐκκλησιασθῶσι, προσκαλοῦσι κατὰ τὰς Κυριακὰς ἐκ περιτροπῆς ἱερέα ἐκ τῆς Κεντρικῆς Κοινότητος καὶ ἀκροῶνται τῆς θείας λειτουργίας. Ἡ εἰς τάξεις διαίρεσις τῶν 122 τῆς Ἐπαρχίας ἱερῶν ἐκκλησιῶν, ἐγένετο ἀναλόγως τῶν έτησίων αὐτῶν προσόδων, ἤτοι εἰς τὴν α τάξιν συγκατυαλέχθησαν αἱ ἄνω τῶν 20,000 ἀργυρῶν γροσίων ἐτησίους προσόδους ἔχουσαι ἐκκλησίαι, εἰς τὴν β αἱ ἀπὸ χιλ., εἰς τὴν γ αἱ ἀπὸ χιλ. καὶ εἰς τὴν μ δ μέχρι τῶν 10 χιλ. γροσίων εἰσπράττουσαι». 603 Μεχτίδης, Έφεσος,

263 Η ίδρυση του ναού ανάγεται στο 312 μ.χ., όταν οι Χριστιανοί της Εφέσου με το διάταγμα του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Μεγάλου έλαβαν πλήρη ελευθερία της θρησκείας τους. Οικοδόμησαν λοιπόν εκκλησία εις μνήμην του Αγίου Ιωάννη του θεολόγου επί του τάφου του την οποία ονόμασαν Αποστολείον. Γιόρταζαν στις 26 Σεπτεμβρίου ως επέτειο της μεταστάσεως του Ιωάννου του Θεολόγου, ενώ στις 8 Μαΐου τελούταν ο ροδισμός και η τρύγησης του μάνα. Πίστευαν ότι «τὴν ἡμέραν ταύτην ἀνέβρυεν ἐτησίως ἐξ αἴφνης ἐκ τοῦ τάφου τοῦ Θεολόγου καὶ παρεῖχεν ἰάματα τοῖς πιστοῖς 604». Ο Εορτασμός αυτός αναφέρεται και στο Συναξάριο της Μεγάλης Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης (Σιρμονδιανός Κώδικας) στο οποίο αναφέρεται ο εορτασμός της «μνήμης μεταστάσεως Ιωάννου του Θεολόγου» 605. Τον ναό αυτόν επισκέφτηκαν το 412 μ.χ. οι πατέρες Βαρνάβας και Σωφρόνιος από την Αθήνα. Προσκύνησαν τον τάφο του Αποστόλου. Μετέβησαν ακόμη στην μονή του Γαλλισίου όρους. Στο ναό λειτούργησε το 401 μ.χ ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Ο Κύριλλος Πατριάρχης Αλεξάνδρειας κατά τη διάρκεια της Γ Οικουμενικής Συνόδου η οποία έγινε στην Έφεσο το 431 μ.χ. και στην οποία μετείχε προσκύνησε τον τάφο. Εξεφώνησε ακόμη θαυμάσιο λόγο. Απευθυνόμενος στον Ιωάννη λέει: «Μυσταγώγησον, Εὐαγγελιστά, εἰπέ καὶ νῦν, ὦ μακάρις Ἰωάννη Υἱὸς Ἐκλήθης βροντῆς. μέγα τι καὶ έξαίσιον κατεκτύπησας τὴν ὑπ οὐρανὸν. ἀθανάτους ἔχεις φωνὰς, καὶ λήθη καὶ χρόνος τοῖς σοῖς παραχωροῦσι λόγοις. Ἰδοὺς, τοσαύτη ποιμένων ἀθροίσις ἦλθε παρὰ σοί ἀπόκλισον ἡμῖν τὸν λίθον, ὡς ὁ μακάριος Ἰακὼβ τοῖς ποιμέσιν ἀποκάλυψον τὸ φρέαρ τῆς ζωῆς. δὸς ἀρύσασθαι καὶ νῦν ἐκ τῶν τοῦ 604 Ν.Ι. Βιζηλός, «Ο Εν Εφέσω Ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου διά μέσω των αιώνων», Μ.Χ. 3 (1940), Μεχτίδης, Έφεσος,

264 σωτηρίου πηγῶν, μᾶλλον δὲ τὴν σὴν παράθες ἡμῖν πηγὴν. Οὐκοῦν ἀκούσωμεν λέγοντος. «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεὸν, καὶ ὁ Θεὸς ἦν ὁ Λόγος...». Αποκαλεί τον Ιωάννη τον Θεολόγο: «ἄστρον ἀληθῶς τὸ μέγα καὶ περιφανέστατον, ἄστρον χρησιμώτατον, οὐ τοῖς τὴν αἰσθητὴν διαπορευομένοις θάλατταν, ἀλλὰ τοῖς τῆς εὐσεβίας ἐμπόροις, τοῖς τῆς ἀληθείας ἐραστὲς τοῖς ὀρθοῖς ἐθελοῦσιν ἔχειν καὶ ἀπλανῆ πίστην 606». Η προσκύνηση αυτή, η οποία αναφέρεται στα Συναξάρια 18 Αυγούστου είναι φανταστική, όπως αναφέρει ο Μεχτίδης 607. Υπάρχουν πολλές πληροφορίες, οι οποίες είναι σχετικές με το αναφερόμενο αρχικά ως Μαρτύριο Αποστολείο και αργότερα ως ναό του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Οι πληροφορίες αυτές καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα, το οποίο ξεκινά από τον 14 ο αιώνα και το οποίο κρατά έως τις αρχές του 15 ου αιώνα και την ολοκληρωτική καταστροφή του μνημείου 608. Η κατασκευή Μαρτυρίου πάνω από τον τάφο του Ιωάννη επιβεβαιώνεται και από την προσκύνησή του το 588 μ.χ. από τη Σύλβια, η οποία ήταν αδερφή του κηδεμόνα του αυτοκράτορα Αρκαδίου 609. Το Μαρτύριο, το οποίο ήταν ερειπωμένο από τον 6 ο αιώνα μ.χ., κατεδαφίστηκε από τον Ιουστινιανό και στην θέση του ανοικοδόμησε καινούργιο ναό πολύ μεγάλο και μεγαλοπρεπή. Σύμφωνα με τον Προκόπιο: «ἐμφερέστατος καὶ παντάπασιν ἐνάμιλλος τῷ ἱερῷ ἐστὶν ὅπερ ἐν πόλει τὴ βασιλίδι Ἀποστόλοις ἀνέθηκε πᾶσιν» 610. Τα εγκαίνια του ναού αυτού αναφέρονται και από τον Νικηφόρο Κάλλιστο τον 14 ου αιώνα. Αναφέρονται ακόμη στον Κώδικα όπου αναφέρεται η σχέση του ναού της Εφέσου με τον ναό των Αγίων 606 Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες, Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π. 609 ο.π. 610 ο.π

265 Αποστόλων της Κωνσταντινουπόλεως (15 ος αιώνας «περί κτισμάτων οικοδομής ναού Αγίας Σοφίας»). Αναφέρεται συγκεκριμένα η ίδρυση του ναού των Αγίων Αποστόλων στην αυτοκράτειρα Θεοδώρα, η οποία «τα σκαριφά και το σχήμα απήρε του Αγίου Θεολόγου από Εφέσου» 611. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός αποφάσισε την ίδρυση του ναού του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου από σεβασμό τον οποίο έτρεφε για τον Απόστολο, αλλά και για να δώσει ζωή στην πόλη της Εφέσου, η οποία, λόγω των προσχώσεων του ποταμού Καύστρου η εμπορική της κίνηση είχε μειωθεί. Έχτισε τη νέα Έφεσο στην θέση της αρχαίας ιωνικής Εφέσου. Η Έφεσος από εκείνη την εποχή βρίσκεται στον ύψιστο βαθμό της χριστιανικής της αίγλης και δόξας. Ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου είχε μεγάλη σημασία για την πόλη, τόσο μεγάλη που η πόλη πήρε το όνομα «Άγιος Θεολόγος». Το όνομα αυτό αποτελεί παραφθορά της τουρκικής ονομασίας της πόλεως Αγιασολούκ 612. Στις 8 Μαΐου 795 μ.χ., ημέρα της γιορτής του Ιωάννη του Θεολόγου, τον ναό επισκέφτηκε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο ΣΤ (επισκέφτηκε την Έφεσο, αφού νίκησε τους Άραβες, και πρόσφερε στο ναό χρυσό) 613. Το 1144 μ.χ. οι σταυροφόροι υπό τον Λουδοβίκο του ΣΤ περνώντας από την Έφεσο γιόρτασαν μεγαλοπρεπώς την Γέννηση του Σωτήρως. (Noel). Οι Σελτζούκοι κυριάρχησαν στην Έφεσο από το 1206 μ.χ. όμως ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος από την Νίκαια τους έδιωξε επικαλούμενος την αρωγή του Αποστόλου Ιωάννου 614. Ο Αγγλοσάξονας ιερέας και μετέπειτα επίσκοπος στο Eischaat Willibaldus προσκύνησε τον ναό του Ευαγγελιστή Ιωάννη τον 8 ο αιώνα και συγκεκριμένα τη δεκαετία του 720 μ.χ. Το 795 μ.χ. τον ναό 611 Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π. 613 ο.π. 614 ο.π. 263

266 προσκύνησε ο Κωνσταντίνος ΣΤ, όπως γράφει ο Θεοφάνης ο οποίος, «το κομμέρκιον του Πανηγυρίου, εκατόν λίτρων χρυσού ον, εκούφισε προς θεραπείαν του Αγίου Αποστόλου και Ευαγγελιστού Ιωάννου». Σύμφωνα με το Γενέσιο (930), ο Χρυσοχέρης ο οποίος, ήταν αρχηγός της αίρεσης των Παυλικιανών λεηλάτησαν τον ναό στα χρόνια του Βασιλείου Α Μακεδόνος: «καὶ μέχρι Νικομηδείας καὶ Νίκαιας αὐτοῖς διελθῶν ἀλλὰ καὶ εὶς τὸ τῶν Θρακησίων θέμα διαδραμὼν μέχρις Ίωάννου τοῦ Θεολόγου, τῆς ἐπαρχίας κατήντησεν, οὖτινος τῷ ναῷ οἱ σὺν αὐτῷ ἐντυχόντες εἰσῆγαγον τὰ τε ἄλογα αὐτῶν καὶ τὴν λοιπὴν ἀποσκευὴ, δυσμενῶς ἐνυβρίζοντες» 615. Τον ναό του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, επισκέφτηκε και η Μαρία αδερφή του Μιχαήλ Δ Παφλαγόνας. Ο Κεδρηνός περιγράφει αυτή την επίσκεψη της Μαρίας: «Μαΐου μηνὶ τοῦ ἔτους, ἰνδικτιώνος ἤ ἄπεισιν ἐν Ἐφέσῷ εἰς προσκύνησιν τοῦ ἠγαπημένου». Στις αρχές του 11 ου αιώνα, επισκέφτηκε την Έφεσο και τον ναό ο Αγγλοσάξονας Saewulf το 1102 συγκεκριμένα και ο Ρώσος Δανιήλ το : «Ἐνταῦθα εὖρον τὸν τάφον τοῦ Θεολόγου, ἐξ οὖ ἐκπέμπεται κατὰ τὴν ἐπέτειον τοῦ θανάτου αὐτοῦ ἡ ἱερὰ κόνις, ἧν περισυλλέγουσιν οἱ πιστοὶ ὡς κεκτημένην ἱαμτικὴν δύναμιν κατὰ πάσης ἀσθενείας. Ἐνταῦθα σώζεται ὁ χιτὼν ὅν ἔφερεν ὁ Ἀγιος Ἰωάννης...» 616. Τον ναό επισκέφτηκε και ο Ρώσος περιηγητής ηγούμενος Δανιήλ. Αναφέρει μάλιστα ότι υπήρχε στο ναό ο μανδύας του Αποστόλου Ιωάννου, η κεφαλή της μυροφόρου Μαρίας και η εικόνα της Θεοτόκο από την Γ Οικουμενική Σύνοδο από το 431 μ.χ Το 1116 μ.χ. η Άννα η Κομνηνή μνημονεύει αυτό το ναό 618. Ο χιτώνας του Αγίου Ιωάννη μεταφέρθηκε τελικά στον Ναό των Αγίων Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη, όταν ήταν αυτοκράτορας ο 615 Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π., Βιζηλός, Ο Εν Εφέσω Ναός του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, ο.π. 264

267 Μανουήλ ο Κομνηνός, όπου βρίσκονταν ήδη οι χιτώνες των Αποστόλων Θωμά, Λουκά και Ανδρέα. Η πορφυρή, μαρμάρινη πλάκα επί αυτοκρατορίας του Μανουήλ δεύτερου ιερό κειμήλιο, το οποίο βρισκόταν στον ναό της Εφέσου, όπου σύμφωνα με την παράδοση εσμυρνίσθη το σώμα του Χριστού μεταφέρθηκε το 1143 επί βασιλείας του αυτοκράτορα Μανουήλ του Κομνηνού στην Κωνσταντινούπολη. Τοποθετήθηκε στον τάφο του αυτοκράτορα στη Μονή Παντοκράτορος 619. Η μονή αυτή ήταν η μεγαλύτερη και πλουσιότερη μονή στην Κωνσταντινούπολη μετά την Αγία Σοφία. Αναγέρθηκε από την αυτοκράτειρα Ειρήνη Ιωάννη Β του Κομνηνού ( ). Κατά τη δ σταυροφορία η Κωνσταντινούπολη αλώθηκε και τα ιερά αυτά κειμήλια μεταφέρθηκαν στον ναό του Αγίου Μάρκου στην Βενετία 620. Στα μέσα περίπου του 12 ου αιώνα, από μια επιστολή του μητροπολίτη Εφέσου Γεωργίου Τορκονίκη, η οποία απευθυνόταν προς τον μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ του Ακομινάτο, πληροφορούμαστε ότι ο ναός είχε περιέλθει σε άθλια κατάσταση. Σώζεται ακόμη επιστολή του ίδιου μητροπολίτη Εφέσου προς την κόρη της αυτοκράτειρας Άννης Ειρήνη στην οποία αναφέρεται η άθλια κατάσταση του ναού 621. Ο Ζίγκις Χάν (Μόγγολος κατακτητής), κατέλαβε το 1210 μ.χ. την Έφεσο, αλλά εκδιώχθηκε, και έτσι η πόλη της Εφέσου περιήλθε και πάλι στους Βυζαντινούς αυτοκράτορες. Επί Ανδρόνικου του Παλαιολόγου όμως ( ), όπως μας αναφέρει ο ιστορικός Παχυμερής (ΙΙ σελ. 589) και ο Εφέσιος ιερέας ο Λουλούδης, οι Τούρκοι κατέλαβαν όλη σχεδόν τη δυτική Μικρά Ασία και η Έφεσος στις 24 Οκτωβρίου 1304 ημέρα Σάββατο καταλήφθηκε από τον Σανάν. Τότε η πόλη διαρπάγη και όλα τα πολύτιμα σκεύη του ναού πουλήθηκαν. Οι Σελτζούκοι ανέδειξαν την Έφεσο κέντρο 619 Μεχτίδης, Έφεσος, Βιζηλός, Ο Εν Εφέσω Ναός του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, ο.π

268 της δυναστείας του Αιδίνογλου, κατεδάφισαν τον ναό του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου και από τα υλικά και τα ερείπια του ναού οικοδόμησαν τζαμί κοντά στον Αρτεμίσιο 622. Πολλοί ξένοι περιηγητές οι οποίοι επισκέφτηκαν την Έφεσο δια μέσω των αιώνων, νόμιζαν ότι το τζαμί αυτό ήταν ο τέως ναός του Αποστόλου. Σύμφωνα όμως με τον καθηγητή Georges Nieman ο οποίος πραγματοποίησε μελέτες το 1896, αποδείχτηκε ότι είναι όντως τζαμί. Οικοδομήθηκε στις 13 Ιανουαρίου 1375 από τον σουλτάνο του Αϊδινίου Ισά τον Β 623. Η ολοκληρωτική όμως καταστροφή της Εφέσου έγινε το 1404 κατά την μεγάλη επιδρομή του Ταμερλάνου στην Έφεσο. Από τότε, ο κάποτε περίλαμπρος ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου έμεινε άμορφος σωρός ερειπίων 624. Η σταδιακή καταστροφή και εγκατάλειψη του ναού στα τέλη του 12 ου αιώνα περιγράφεται χαρακτηριστικά από τον μητροπολίτη Εφέσου Γεώργιο Τορκονίκη, «...Οὐκ ετι γάρ ημέρα καθ ἠν εκ των σφαιρωμάτων, ώσπερ εξ ουρανού πάλαι Ροδίοις χρυσού καταρρέει ψήγματα... δεδοικότες γούν τήν θείαν περιπατούμεν αυλήν, ίνα μη θλασθλώμεν τάς κεφαλάς τώ μετὰ των ψηφίδων καταφερομένω τιτάνω... Τά ωραία της Εκκλησίας γέγονεν όνθις όρνιθον κατάστικτα... τα ωραία γάρ της Εκκλησίας ως έλος γέγονεν», ενώ η κατάληψη της Εφέσου και η λεηλασία του Ναού από τους Σελτζούκους Τούρκους περιγράφεται από τον Γεώργιον τον Παχυμερή: «... Σκεύη μέν εκείνα τά τώ ναώ αφιεωμένα τού ηγαπημένου το Χριστό και Παρθένου, χρημάτων τέ άπιστον πλήθος διεφορείτο» Βιζηλός, Ο Εν Εφέσω Ναός του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, Μεχτίδης, Έφεσος, Βιζηλός, ο.π. 625 Μεχτίδης, ο.π.,

269 Τον Ιούνιο του 1921 άρχισαν ανασκαφές με πρωτοβουλία της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας της Αθήνας υπό την διεύθυνση του εφόρου Γ.Λ. Σωτήριου. Οι ανασκαφές αυτές έφεραν στο φως ένα μέρος του μεγαλοπρεπούς εκείνου ναού. Η καταστροφή όμως του 1922 δυστυχώς άφησε ημιτελές το έργο των ανασκαφών αυτών 626. Ο Λαμπάκης αναφέρει ότι εκτός από το ναό του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Έφεσο υπήρχαν και τα εξής εξωκλήσια: του Αγίου Αντωνίου, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, του Αγίου Δημητρίου, των 7 Παίδων, της Κρυφής Παναγίας και του Αγίου Παντελεήμονος, ο οποίος βρισκόταν στην ύπαιθρο έξω από την πόλη και στον οποίο τελούνταν πανηγύρι των Αρμενίων 627. Στον Κιρκιντζέ, στην χριστιανική και ελληνική αυτή κωμόπολη η οποία απείχε 1 ½ ώρα από την Έφεσο, υπήρχαν και εκεί εκκλησίες. Αυτές ήταν: Η Μητρόπολη και ο Άγιος Δημήτριος. Στην Νέα Έφεσο (Κουσάντασι στα Τούρκικα) υπήρχε η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου 628. Άλλα χριστιανικά μνημεία τα οποία βρίσκονταν στην Έφεσο ήταν: ο λεγόμενος τάφος του Ευαγγελιστή Λουκά, η Αρκαδιανή Οδός, η Κρυφή Παναγία, οι φυλακές του Αποστόλου Παύλου, ο Χειλέων, ο Τάφος της Μαρίας της Μαγδαληνής 629. Ένα ακόμη σημαντικό χριστιανικό μνημείο της Εφέσου είναι ένα μνημειακό κτίσμα το οποίο βρίσκεται ανατολικά από το κέντρο της Εφέσου. Το κτίσμα αυτό ανασκάφτηκε από τους Αυστριακούς. Ταυτίζεται με την αναφερόμενη στις βυζαντινές πηγές «εκκλησία της Μαρίας» 630. Το πρώτο χριστιανικό κτίσμα στη θέση αυτή ήταν μία τρίκλιτη βασιλική, η οποία χρονολογήθηκε στον 4 ο αιώνα. Σε αυτή την Εκκλησία 626 Βιζηλός, Ο Εν Εφέσω Ναός του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες, ο.π., , ο.π., Μεχτίδης, Έφεσος,

270 μάλιστα έλαβε χώρα η Γ Οικουμενική Σύνοδος το 431μ.Χ. Αργότερα, τον 7 ο αιώνα μ.χ., στο δυτικό τμήμα αυτής της εκκλησίας θα χτιστεί τρουλαία βασιλική με πολύ μικρότερες διαστάσεις. Η «εκκλησία της Μαρίας» θεωρείται σήμερα ότι είναι ο πρώτος ναός ο οποίος αφιερώθηκε στην Θεοτόκο λίγο μετά την Γ Οικουμενική Σύνοδο. Σύμφωνα με μία τοπική παράδοση αναφέρεται ότι η Παναγία έζησε στην Έφεσο μαζί με τον Απόστολο Παύλο. Η παρουσία της Παναγίας στην Έφεσο συζητήθηκε κατά την διάρκεια της Οικουμενικής Συνόδου, αλλά ως κατοικία της δεν είχε προταθεί κάποια θέση 631. Το 1878 δημοσιεύτηκαν τα όνειρα μίας Γερμανίδας μοναχής η οποία περιέγραψε την κατοικία της Παναγίας, χωρίς ποτέ να έχει επισκεφτεί την Έφεσο η ίδια. Το 1891 ένας ιερέας από την Σμύρνη ο Eugin Poulin ξεκίνησε έρευνες στην περιοχή, για να ανακαλύψει την κατοικία της Θεοτόκου. Οι έρευνές του έδειξαν ότι η περιγραφή της Γερμανίδας μοναχής ταίριαζε με τα ερείπια μιας οικίας στον Πίονα 632. Το 1892 ο Καρδινάλιος της Σμύρνης Monseigneur Timoni και αργότερα ο Πάπας Ιωάννης το 1961 έδωσαν άδεια για να γίνονται λειτουργίες σε αυτό το χώρο 633. Στη θέση αυτή βρέθηκαν ερείπια ναού του 6 ου και 7 ου αιώνα και παλιότερες ταφές. Σήμερα αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα στην Έφεσο και για τους Χριστιανούς και για τους Μουσουλμάνους, αφού η Παναγία αναφέρεται και στο Κοράνι 634. Το «σπήλαιο των επτά κοιμωμένων παίδων», το οποίο βρίσκεται στις δυτικές πλαγιές του Πίονα, αποτελεί ακόμη ένα σημαντικό χριστιανικό μνημείο της Εφέσου. Η πρώτη αναφορά στο σπήλαιο γίνεται το 530μ.Χ. περίπου από τον προσκυνητή Θεοδόσιο. Μέχρι και σήμερα το 631 Για την ιστορία του σπηλαίου, βλ. Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π., ο.π Μεχτίδης, ο.π.,

271 σπήλαιο αυτό δεν έχει δώσει κάποια επιβεβαίωση του μύθου. Το παλαιότερο σημείο προσκυνήματος για τους Χριστιανούς που έχει εντοπισθεί στη θέση αυτή αποτελεί μία κατακόμβη του τέλους του 4 ου αιώνα. Λίγο αργότερα πάνω από αυτή την υπόγεια κρύπτη χτίστηκε ναός. Από αυτό το ναό έχουν βρεθεί ίχνη από το ψηφιδωτό δάπεδο, το σύνθρονο και την Αγία Τράπεζα. Στα τέλη του 5 ου αιώνα δημιουργήθηκε μία κρύπτη στα βόρεια του συγκροτήματος και τελικά ένα σταυρόσχημο μαυσωλείο νότια του ναού 635. Σύμφωνα με την παράδοση ο ναός χτίστηκε στα μέσα του 5 ου αιώνα από τον Θεοδόσιο Β. Η χρονολόγηση αυτή συμπίπτει και με τη χρονολόγηση του ψηφιδωτού και των σπαραγμάτων από τις τοιχογραφίες. Οι ταφές σταμάτησαν το 600 περίπου, αλλά η λατρεία συνεχίστηκε έως και τον 17 ο αιώνα 636. Η ιστορία των επτά κοιμωμένων παίδων διαδόθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο. Η μνήμη τους τιμάται και από τους Ορθοδόξους και από τους Καθολικούς 637. Μέσω του Κορανίου η ιστορία τους διαδόθηκε και στο μουσουλμανικό κόσμο (Σούρα 18). Παρά την απαγόρευσή της μουσουλμανικής θρησκείας για την ίδρυση ναών προς τιμή Αγίων έχουν χτιστεί 18 τεμένη προς τιμή τους 638. Στο ίδιο μέρος με το λεγόμενο «σπήλαιο των επτά κοιμώμενων παίδων» στις δυτικές πλαγιές του Πίονα σώζεται ακόμη ένα χριστιανικό μνημείο, μια ρωμαϊκή σαρκοφάγος η οποία αναφέρεται ως ο τάφος της Μαρίας Μαγδαληνής η οποία λέγεται ότι έζησε στην Έφεσο τα τελευταία χρόνια της ζωής της και τάφηκε εκεί από τον Ευαγγελιστή Ιωάννη. Το 635 Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π. 637 ο.π. 638 ο.π.,

272 σκήνωμά της διασκορπίστηκε τελικά στην Κωνσταντινούπολη και στη Ρώμη από τον Λέοντα ΣΤ Σοφό 639. Όσον αφορά τον μοναχισμό στην Έφεσο, βόρεια της Εφέσου, στο όρος Γαλήσιο, αναπτύχθηκε από τον 11 ο αιώνα ένα από τα πιο γνωστά μοναστικά κέντρα της Μικράς Ασίας. Από του «Βίο Λαζάρου Γαλησιώτου», ο οποίος αποτελεί και την βασική πηγή για την ίδρυση και την ιστορία των μονών πληροφορούμαστε για τις μονές αυτές. Αναφέρονται δεκαεπτά μονές. Αυτές είναι οι μονές: Καλαθών, Οροβών, Στροβηλίου, Θεοτόκου Αππίονος, Ιλαρίωνος, Αβίλων, Κουτόκου Βεσσών, Αγίας Μαρίνης, Σωτήρος Θεοτόκου και Αναστάσεως 640. Ο Ιωσήφ Α και ο Αθανάσιος Α των Παλαιολόγων, μετέπειτα Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως, μόνασαν σε αυτές τις μονές του Γαλησίου Όρους. Ο μοναχισμός στο Όρος Γαλήσιο διακόπηκε στις αρχές του 14 ου αιώνα με την κατάληψη του από τους Τούρκους 641. Σήμερα σώζονται τα ερείπια ισχυρού κάστρου στις ανατολικές πλαγιές του Γαλησίου Όρους, το οποίο έλεγχε τα περάσματα προς την Έφεσο νοτιότερα, και το οποίο προστάτευε τις μονές. Η ταύτισή του δεν είναι δυνατή, επειδή δεν αναφέρεται στις πηγές. Σήμερα μας είναι γνωστό ως Kelikalesi και Kizilihisar 642. Δεν μπορεί να προσδιοριστεί η χρονολόγηση του κάστρου, επειδή δεν υπάρχει κτητορική επιγραφή ούτε αναφέρεται στις γραπτές πηγές, και η τοιχοδομία του είναι συνηθισμένη. Θεωρείται γενικά κτίσμα του 13 ου αιώνα των Λασκάρεων του Δεσποτάτου της Νίκαιας Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π., ο.π., ο.π., ο.π. 270

273 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΕΦΕΣΟΥ 271

274 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΕΦΕΣΟΥ Όπως μας είναι γνωστό από την ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τα ελληνικά γράμματα άκμασαν στην Μικρά Ασία και κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Στην Πατρολογία και στην ιστορία της Βυζαντινής λογοτεχνίας υπάρχει πλήρης ιστορία Ελλήνων λογίων, ποιητών, φιλοσόφων, ιστορικών, αλλά και εκκλησιαστικών συγγραφέων 644. Στην συνέχεια όμως η Μικρά Ασία περιήλθε στους Τούρκους. Ήρθαν δύσκολα χρόνια. Οι Τούρκοι, επιθυμώντας να καταστρέψουν τον Ελληνισμό, απαγόρεψαν στους κατοίκους της Μικράς Ασίας να ομιλούν την ελληνική γλώσσα 645. Πριν από το 1800 λοιπόν αξιοθρήνητη υπήρξε η πνευματική κατάσταση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Η εκπαίδευση βρισκόταν σε πρωτόγονη κατάσταση με εξαίρεση κάποια μεγάλα κέντρα, όπως η Σμύρνη και οι Κυδωνιές. Η διάδοση των γραμμάτων καθυστερούσε για πολλούς λόγους: από τον φόβο των Ελλήνων για τους Τούρκους, λόγω της φτώχειας η οποία επικρατούσε, λόγω της απομόνωσης, γιατί δεν υπήρχαν συγκοινωνιακά μέσα, λόγω της αδιαφορίας για τα γράμματα. Η αδιαφορία αυτή κληρονομήθηκε στους Έλληνες από τους Τούρκους, οι οποίοι είχαν δημιουργήσει ένα λαό αγράμματο και αμόρφωτο. Δεν υπήρχαν ακόμη πνευματικοί άνθρωποι, και αυτό καθυστερούσε την διάδοση των γραμμάτων. Μοναδική εξαίρεση αποτελούσαν ορισμένοι μητροπολίτες και ηγούμενοι μοναστηριών, οι οποίοι με πραγματικό ζήλο και ενθουσιασμό βοήθησαν στο να αναπτυχθεί η εκπαίδευση στις επαρχίες τους Ευαγγελίδης, Η Παιδεία Επί Τουρκοκρατίας, Τόμος Β, ο.π Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, Τόμος Α,

275 Στις αρχές του 17 ου αιώνα η μόρφωση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν πολύ περιορισμένη. Αποτελούσε σπάνιο φαινόμενο το να γνωρίζει κανείς ελληνικά. Ακόμη μόνο ένας στους εκατό γνώριζε εκκλησιαστική μουσική και ανάγνωση εκκλησιαστικών βιβλίων 647. Τα πρώτα σχολεία ξεκίνησαν από τα μοναστήρια και από τις εκκλησίες. Λειτούργησαν με τους μοναχούς και με τους ιερείς των εκκλησιών. Την εποχή αυτή η εκπαίδευση ήταν πολύ περιορισμένη. Υπήρχε μόνο μέσα στην εκκλησία και στο προαύλιό της. Τα περισσότερα σχολεία λειτουργούσαν είτε μέσα στα προαύλια των εκκλησιών ή μέσα στους νάρθηκες των Εκκλησιών, ή και σε άλλα απίθανα μέρη, επειδή υπήρχε ο φόβος των Τούρκων. Οι ιερείς υπήρξαν οι πρώτοι δάσκαλοι στην Μικρά Ασία. Αυτό, το μαρτυρούν και τα κείμενα αυτής της εποχής. Αναφέρουν χαρακτηριστικά: «Ἡ παρ ἡμῖν δημοτικὴ παίδευσις ἐν χρόνοις χαλεποῖς περιορισθεῖσα ἐν τοῖς νάρθηξι των ἐκκλησιών καὶ τοῖς πρόναοις καὶ ἐμφορουμένη ὑπὸ του θρησκευτικοὺ πνεύματος τῶν πατέρων ἡμῶν ἐσχεσνοτάτον κύκλον». Όχι μόνο οι ιερείς, αλλά και οι λαϊκοί δάσκαλοι δίδασκαν μόνο από το Ψαλτήρι και από το Οκτωήχι 648. Η πληρωμή των πρώτων δασκάλων ήταν δύσκολη. Η πληρωμή τους, γινόταν είτε από τους γονείς των μαθητών, είτε από την εκκλησία, είτε από την κοινότητα. Μερικές φορές ο μισθός των δασκάλων ερχόταν από τους ξενιτεμένους της κοινότητας. Σε άλλα μέρη οι ανάγκες των σχολείων αντιμετωπίζονταν με τις συνδρομές, τα ενοίκια και τους τόκους των ακινήτων των τοπικών εφορειών και της Κεντρικής εφορείας, η οποία βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη 649. Όπως πρωτόγονες ήταν οι συνθήκες των πρώτων σχολείων, έτσι πρωτόγονα ήταν και τα μέσα διδασκαλίας. Τα πρώτα βιβλία ήταν της 647 Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, Τόμος Α, ο.π. 28, 31, ο.π. 34,

276 εκκλησίας. Αυτό είναι φυσικό, δεδομένου ότι οι πρώτοι δάσκαλοι ήταν ιερείς και ότι τα πρώτα σχολεία λειτουργούσαν μέσα στις εκκλησίες. Η σχέση εκπαίδευσης και εκκλησίας ήταν πολύ στενή: «Κατὰ τὰς ἁρχὰς του ΙΘ αἰώνος ἡ ἐκπαίδευσις ἦτο περιωρισμένη εἰς τὴν ἐκκλησίαν καὶ τὸ προαύλιόν της». Γενικά οι ιερείς υπήρξαν οι πρώτοι δάσκαλοι. Ήταν εκείνοι οι οποίοι διέδωσαν την ελληνική γλώσσα 650. Γραμματοδιδασκαλία ήταν τα πρώτα σχολεία των Μικρασιατών. Οι πρώτοι δάσκαλοι ήταν κληρικοί, όπως αναφέραμε και παραπάνω. Το ψαλτήρι και το Οκτωήχι ήταν ύλη η οποία διδάσκονταν. Όποιος τελείωνε τα δύο αυτό βιβλία, μπορούσε να ψάλλει στην εκκλησία. Θεωρούνταν διδάκτορας. Ονομαζόταν Χότζας (δάσκαλος). Πριν από το 1870 καταργήθηκαν τα γραμματοδιδασκαλεία. Ακολούθησαν τα κοινοτικά αλληλοδιδακτικά σχολεία. Η αλληλοδιδακτική αυτή μέθοδος φαίνεται ότι ήρθε στην Μικρά Ασία από την Ευρώπη. Τα αλληλοδιδακτικά σχολεία διατηρήθηκαν στην Μικρά Ασία μέχρι και τα μέσα του 18 ου αιώνα. Στην συνέχεια ακολούθησαν τα κοινοτικά σχολεία. Σε όλα τα σχολεία της περιόδου αυτής, χωρίς καμία εξαίρεση, δεν υπήρχε ούτε στοιχειώδης οργάνωση, ούτε εκπαιδευτική συγκρότηση. Δεν υπήρχε συγκεκριμένη μέθοδος διδασκαλίας, πρόγραμμα μαθημάτων, μορφωμένοι δάσκαλοι, ούτε καν άδεια εξάσκησης του επαγγέλματός του δασκάλου 651. Όσον αφορά την γυναικεία μόρφωση, μέχρι τις αρχές του 18 ου αιώνα θεωρούταν σπάνιο πράγμα. Η ανάγκη της γυναικείας μόρφωσης, με μερικές μόνο εξαιρέσεις, συνειδητοποιείται στα μέσα του 18 ου αιώνα. Το πρώτο ελληνικό σχολείο για κορίτσια ιδρύθηκε στην Σμύρνη το 1834 στον περίβολο του «Γρακικοῦ Νοσοκομείου». Εκτός από αυτό το σχολείο, 650 Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, Τόμος Α, 38, ο.π

277 ιδρύθηκαν και άλλα Παρθεναγωγεία σε άλλες πόλεις και χωριά της Μικράς Ασίας 652. Η αγάπη των Μικρασιατών στα γράμματα τους οδήγησε να ιδρύσουν καινούργια σχολεία και να θυσιάζουν ακόμη και το υστέρημά τους για τη λειτουργία των σχολείων αυτών 653. Στην Μικρά Ασία παράλληλα με την δημιουργία των σχολείων συστάθηκαν τυπογραφεία και βιβλιοθήκες. Υπήρξε ακόμη η έκδοση περιοδικών και εφημερίδων και η ίδρυση συλλόγων και σωματείων 654. Ο προσηλυτισμός στην Μικρά Ασία επικράτησε από τις αρχές του 18 ου αιώνα, με την διείσδυση των δυτικών στην Μικρά Ασία. Οι ξένοι, εκμεταλλευόμενοι την ανοχή αλλά και την αδιαφορία των Τούρκων, αλλά και την αμάθεια των Ελλήνων κατοίκων, ιδρύουν σχολεία, εκκλησίες και διδάσκουν δωρεάν. Με πολλούς τρόπους προσπαθούν να εξυπηρετήσουν, να υποχρεώσουν και να υποδουλώσουν θρησκευτικά τους κατοίκους. Από τα μέσα του 18 ου αιώνα, λόγω των ατυχίων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στους πολέμους της, τα ευρωπαϊκά κράτη επεμβαίνουν στην τουρκική κυβέρνηση και έτσι οι Τούρκοι αναγκάζονται να γίνουν πιο χαλαροί προς τους υπόδουλους χριστιανούς. Αυτό το γεγονός, σε συνδυασμό με την επέκταση του ευρωπαϊκού πολιτισμού στις πλουσιότερες τάξεις του υπόδουλου Ελληνισμού στις μεγάλες πόλεις και στα παράλια μέρη της Τουρκίας συντέλεσε στην συστηματικότερη μόρφωση και τη διανοητική ανάπτυξη των Ελλήνων. Έτσι σιγά σιγά, αλλά σταθερά αρχίζει μία πρόοδος σε όλους τους Έλληνες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας 655. Με το Χάττι Χουμαγιούν ακόμη, το οποίο δημοσιεύτηκε στις 6 Φεβρουαρίου 1856 από τον Σουλτάνο Αβδούλ Μετζίτ καθιερώθηκε στην 652 Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, Τόμος Α, 123, ο.π. 654 ο.π ο.π

278 Τουρκία ισονομία και ισοπολιτεία στους χριστιανούς και ιδρύθηκαν οι δημογεροντίες στις ελληνικές κοινότητες. Δόθηκε επίσης ελευθερία στους κατοίκους της κάθε πόλης να ιδρύουν σχολεία, ανεξάρτητα με την θρησκεία στην οποία άνηκαν 656. Έτσι από το 1856 μέχρι το 1908 υπάρχει ανοδική πορεία στα σχολεία. Ιδρύονται καινούργια και τα παλιά εξελίσσονται. Οι τάξεις των μαθητών πυκνώνουν και όχι μόνο στις κεντρικές, αλλά και στις απόμερες επαρχίες της Μικράς Ασίας. Όλοι οι Έλληνες και ελληνόφωνοι, αλλά και τουρκόφωνοι στέλνουν τα παιδιά τους στα σχολεία να μορφωθούν και να μάθουν ελληνικά. Η ελληνική γλώσσα επανέρχεται. Ο ενθουσιασμός των Μικρασιατών για τα γράμματα είναι μεγάλος. Μεγάλη είναι και η επιθυμία τους να δημιουργήσουν αδελφότητες και φιλεκπαιδευτικούς συλλόγους. Ένα μικρασιατικό σωματείο, το οποίο βοήθησε όσο κανένα άλλο τις κοινότητες της Μικράς Ασίας στα θέματα της παιδείας ήταν ο Σύλλογος των Μικρασιατών η «Ανατολή». Υπήρξαν ακόμη δωρεές για τα σχολεία, ιδιωτική πρωτοβουλία για ανέγερση σχολείων, ίδρυση κοινοτικών βιβλιοθηκών και αναγνωστηρίου, μορφωτική δράση ιδιωτών και συλλόγων 657. Αυτή η πρόοδος των σχολείων κράτησε μέχρι το Στην συνέχεια, μετά την επικράτηση των Νεότουρκων σταματά αυτή η πρόοδος. Στην συνέχεια, από το 1914 έως το 1919, μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, η λειτουργία των σχολείων καταντά προβληματική 658. Αργότερα, παρά τις δοκιμασίες τις οποίες πέρασαν οι κάτοικοι της Μικράς Ασίας, ανοίγει μια νέα λαμπρή περίοδος για τα σχολικά πράγματα της Μικράς Ασίας. Η περίοδος αυτή κράτησε από τη συνθήκη των Σεβρών μέχρι και την Μικρασιατική Καταστροφή. Η Ύπατη 656 Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, Τόμος Α, ο.π ο.π

279 Αρμοστεία, όλη αυτή την περίοδο, είναι αυτή η οποία αναλαμβάνει την εποπτεία όλων των σχολείων της δυτικής Μικράς Ασίας και όσων βρίσκονταν εντός, αλλά και όσων βρίσκονταν εκτός αυτής. Ιδρύθηκαν ακόμη σχολεία από την Ύπατη Αρμοστεία, έγινε επανασύσταση συλλόγων για ίδρυση νέων σχολείων ή ανέγερση νέων σχολικών κτιρίων 659. Η Ελλάδα, αν και βρισκόταν σε δύσκολη περίοδο το 1919 μέχρι και το 1922, δεν παραμέλησε κανένα τομέα του πολιτισμού και των γραμμάτων. Τα είδη των Μικρασιατικών σχολείων ήταν τα εξής 660 : Στην Πρωτοβάθμια εκπαίδευση υπήρχαν τα κοινοτικά και τα ιδιωτικά σχολεία. Τα κοινοτικά σχολεία περιλάμβαναν τα Παιδαγωγεία Γραμματοδιδασκαλεία, τα Αλληλοδιδακτικά Συνδιδακτικά, τα Νηπιαγωγεία (προκαταρκτικά σχολεία), τα Αρρεναγωγεία, τα Παρθεναγωγεία, τα πρότυπα δημοτικά σχολεία. Τα τρία παραπάνω αποτελούσαν δημοτικά σχολεία. Στα κοινοτικά σχολεία άνηκαν επίσης οι Αστικές Σχολές (Δημοτικά+ Ελληνικά), τα Νυκτερινά σχολεία (Δημοτικά με νυκτερινές διαλέξεις και τα ορφανοτροφεία (Δημοτικά). Στα ιδιωτικά σχολεία, υπήρχαν όλα τα είδη των σχολείων, τα οποία υπήρχαν και στα Κοινοτικά σχολεία, εκτός των τεσσάρων τελευταίων που αναφέραμε ότι υπήρχαν στα Κοινοτικά σχολεία. Στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση υπήρχαν: τα Ελληνικά Σχολεία, οι Κεντρικές Σχολές (κοινοτικές), τα Ημιγυμνάσια (κοινοτικά ή ιδιωτικά), τα Γυμνάσια (κοινοτικά ή ιδιωτικά) και οι Επαγγελματικές Σχολές. Στην Ανώτερη Εκπαίδευση υπήρχαν τα Διδασκαλεία, τα διδασκαλεία των Νηπιαγωγών και τα ιεροδιδασκαλεία. 659 Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, Τόμος Α, Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, Η οργάνωση και η λειτουργία των σχολείων, Τόμος Β, Αθήνα 1989,

280 Πίνακας 2, Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική και Πολιτιστική Κίνηση του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας, Τόμος Β,

281 Στην Μητρόπολη Εφέσου συγκεκριμένα ο αριθμός των σχολείων ανερχόταν σε 146. Από αυτά τα σχολεία το ανώτερο θεωρούταν το γυμνάσιο, το οποίο βρισκόταν στις Κυδωνιές. Το σχολείο αυτό, ήταν αναγνωρισμένο από το εθνικό πανεπιστήμιο Αθηνών. Μετά από αυτό το γυμνάσιο υπήρχαν τα ημιγυμνάσια, τα οποία βρίσκονταν στα Βουρλά, στη Μαγνησία και στο Αξάριο. Στις υπόλοιπες κοινότητες λειτουργούσαν 56 αστικές σχολές. Στα χωριά υπήρχαν 35 δημοτικά σχολεία και 51 νηπιαγωγεία. Από τα 146 σχολεία τα 50 ήταν αρρεναγωγεία, τα 45 ήταν παρθεναγωγεία και τα 51 ήταν μικτά νηπιαγωγεία. Οι μαθητές ανέρχονταν σε από τους οποίους, ήταν αγόρια και ήταν κορίτσια. Οι δάσκαλοι ήταν 185 και οι δασκάλες Στην Νέα Έφεσο (Κοὺς Ἀδασή ἤ Σκάλα Νόβα) συστάθηκε σχολή πριν από το Από τους πρώτους δασκάλους της σχολής αυτής ήταν ο Γερμανός, ο οποίος καταγόταν από την Αλεξανδρέττα. Το 1801 στη σχολή αυτή δίδαξε ο μοναχός Σαμουήλ Κασσιανός (+1811) ο οποίος καταγόταν από την Ιθάκη. Ο συγκεκριμένος μοναχός είχε συνηθίσει τους μαθητές του να παρακολουθούν καθημερινά τη θεία λειτουργία. Μετά το τέλος της θείας λειτουργίας άρχιζε την παράδοση των μαθημάτων στο νάρθηκα της εκκλησίας, γιατί δεν υπήρχε ακόμη οίκημα σχολικό. Μετά το φαγητό και τη μεσημεριανή παύση τα μαθήματα συνεχίζονταν μέχρι το βράδυ. Τότε έκαναν τον εσπερινό και διαλύονταν 662. Στις αρχές του 19 ου αιώνα τα μαθήματα γίνονταν στο νάρθηκα της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, λόγω ελλείψεως σχολικού κτιρίου 663. Σημαντικό ρόλο στην εκπαιδευτική και πνευματική κίνηση της Νέας Εφέσου έπαιξε ο φιλεκπαιδευτικός σύλλογος «Η Σύμπνοια», ο οποίος ιδρύθηκε το 1872 με σκοπό να αποβεί (κοινή εστία διανοητικής 661 Φουρούλης, Επαρχία Εφέσου, Μεχτίδης, Έφεσος, Ευαγγελίδης, Η Παιδεία Επί Τουρκοκρατίας, Τόμος Β,

282 αναπτύξεως). Το 1897 μαρτυρείται η ύπαρξη του «Μουσικού Ομίλου», με Πρόεδρο τον Κ. Βεΐνογλου (γνωστής οικογένειας προυχόντων). Το 1905 μαρτυρείται η «Φιλοπρόοδος Αδελφότητα», η οποία είχε ως σκοπό τη βελτίωση των υφισταμένων σχολικών κτιρίων. Από τα μέλη της γνωρίζουμε το σχολάρχη Αντ. Πονηρίδη 664. Στο Κουσάντασι, λειτουργούσε Αρρεναγωγείο και Παρθεναγωγείο. Το Αρρεναγωγείο είχε 7 τάξεις, 6 δασκάλους, 180 μαθητές. Οι δαπάνες του έφταναν ετησίως στο ποσό των 230 τουρκικών λιρών. Στο Παρθεναγωγείο φοιτούσαν 150 μαθήτριες, ενώ περιλάμβανε 6 τάξεις και 4 δασκάλους οι οποίοι δίδασκαν σε αυτό. Οι δαπάνες του ετησίως έφταναν τις 100 τουρκικές λίρες 665. Ο μοναχός Σαμουήλ Κασσιανός διέθετε τις μισές αποδοχές του για τις σπουδές και για την συντήρηση των άριστων μαθητών του σχολείου του και τις άλλες μισές αποδοχές του τις διέθετε στην κοινότητα της Ιθάκης για να ιδρυθεί σχολείο εκεί 666. Διάδοχος του Σαμουήλ, Κασσιανού υπήρξε ο Δημήτριος από τα Κύθηρα, ο οποίος, ήταν ευφυής, γνώριζε πολλές ευρωπαϊκές γνώσεις, μαθηματικά, φιλοσοφία, ελληνικά και είχε μεγάλο ζήλο για τα γράμματα. Τον διαδέχτηκε ο Γεώργιος Λογοθέτης ( ). Από την Έφεσο καταγόταν ο λόγιος Ιωάννης ο Εφέσιος (1715) ο οποίος δίδαξε στο Ιάσιο. Ο Γρηγόριος ακόμη ( ) ο μετέπειτα μητροπολίτης Ειρηνουπόλεως, αρχιερέας λόγιος και υποστηρικτής των γραμμάτων καταγόταν από την Έφεσο 667. Η σχολή η οποία αναφέραμε παραπάνω έκλεισε όταν άρχισε η Ελληνική Επανάσταση, κατά την διάρκεια της οποίας οι Τούρκοι προέβησαν σε φρικαλέες σφαγές των Χριστιανών για τις οποίες έγραψε ο 664 Μεχτίδης, Έφεσος, Ευαγγελίδης, Η Παιδεία Επί Τουρκοκρατίας, Τόμος Β, Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, Τόμος Α, ο.π. 280

283 Δημήτριος Ειρηνίδης το Μόλις όμως αποκαταστάθηκαν τα πράματα, η σχολή άνοιξε και πάλι. Λειτούργησε αποδοτικά μέχρι το Από το περιοδικό «Ξενοφάνης» πληροφορούμαστε για τα σχολεία των χωριών Χαμιντιέ και Αζιζιέ, τα οποία άνηκαν στον καζά Κουσάντασι 669. Πίνακας 3, Μεχτίδης, Έφεσος, σ., 148. Σύμφωνα με σχετικές πληροφορίες από το 1883 λειτουργούσαν στο Αγιασολούκ σχολεία αρρένων και θηλέων 670. Το κτήριο στο οποίο στεγάζονταν τα σχολεία του χωριού βρίσκονταν κοντά στο διοικητήριο. Ήταν ένα μεγάλο σπίτι, αλλά μόνο σε ένα δωμάτιο του κτηρίου γίνονταν μαθήματα. Στο σχολείο υπήρχε ένας δάσκαλος με περίπου 20 μαθητές 671. Το σχολικό έτος το σχολείο ήταν μεικτό και δίδασκαν μια δασκάλα και ένας δάσκαλος. Στο ίδιο σχολικό έτος φοιτούσαν εκεί 44 μαθήτριες και 49 μαθητές 672. Το 1885 ο τότε μητροπολίτης Εφέσου Αγαθάγγελος Μάγνης επανήλθε στην επαρχία του (στην επαρχία Εφέσου), και εξέδωσε 668 Ευαγγελίδης, Η Παιδεία Επί Τουρκοκρατίας, Τόμος Β, Μεχτίδης, Έφεσος, Σολδάτος, ο.π., Mohammad, Αγιασολούκ, Μιχαηλίδης Νουάρος Μ., «Η εκπαιδευτική πολιτική της Ελλάδος εις την εντός της Ζώνης των Σεβρών Μικρασιατικήν Περιοχήν», Μ.Χ. 6 (1955),

284 βιβλιάριο με τον τίτλο: «Συνοπτικὴ ἔκθεσις τῆς ἐκπαιδευτικῆς καταστάσεως τῶν τῆς ἐπαρχίας Ἐφέσου Σχολῶν». Σε αυτή την έκθεση αναφέρονται: 190 σχολεία, μαθητές και 275 δάσκαλοι, δασκάλες και καθηγητές. Για την Έφεσο ειδικά αναφέρει ότι συντηρούσε τότε πλήρη αστική σχολή, σχολαρχείο αρρένων πεντατάξιο παρθεναγωγείο και νηπιαγωγείο. Αργότερα το σχολαρχείο και η αστική σχολή συγχωνεύτηκαν λόγω ελλείψεως προσωπικού και ονομάστηκαν: «Γραϊκὸν Ἐκπαιδευτήριον ὁ Ἡράκλειτος» 673. Στον Κιρκιντζέ, στο χωριό το οποίο διαδραματίζονται τα «Ματωμένα Χώματα» της Διδώς Σωτηρίου, λειτουργούσε Αρρεναγωγείο. Διευθυντής στο Αρρεναγωγείο αυτό διετέλεσε ο Ησαΐας Οικονομίδης το Στον Κιρκιντζέ λέιτουργούσε ακόμη και Παρθεναγωγείο με 180 μαθητές και 80 μαθήτριες το Το κτίριο του σχολείου βρίσκεται σήμερα στη δυτική είσοδο του χωριού και ήταν προσφορά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του Ομήρειου Παρθεναγωγείου της Σμύρνης το Σύμφωνα με μια άλλη πηγή, στο Αρρεναγωγείο υπήρχαν: 5 τάξεις, 4 δάσκαλοι, 215 μαθητές και 130 τούρκικες λίρες ετήσιες δαπάνες, ενώ στο Παρθεναγωγείο υπήρχαν: 4 τάξεις, 2 δάσκαλοι, 102 μαθήτριες και 60 τούρκικες λίρες ετήσιες δαπάνες. Δεν γνωρίζουμε όμως το έτος και την ίδρυση αυτής της καταγραφής. Γνωρίζουμε ακόμη την ίδρυση νηπιαγωγείου από το Σύλλογο της Σμύρνης: «Εταιρία προς διάδοσιν των ελληνικών γραμμάτων εν Μικρά Ασία» 675. Αυτή την περίοδο οι κάτοικοι του Κιρκιντζέ αναφέρονται ως τουρκόφωνοι («οἱ ἄνθρωποι οὖτοι ὦν οἱ χαρακτῆρες φέρουσιν ἔτι τὸν ἐλληνικώτατον τύπον δεν λαλούσι ει κη, τὴν τουρκικὴν, καὶ τὰ οὐδεὶς ὁ 673 Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π., ο.π. 282

285 θωμανὸς ἤ ἄλλου θρησκεύματος συγκατοικεῖ μετ αὐτῶν»), αλλά μέσα σε 15 χρόνια έμαθαν ξανά τα ελληνικά. Ο ζήλος όμως των δασκάλων ήταν ίσως υπερβολικός και η απαγόρευση της τουρκικής γλώσσας προκάλεσε σύγχυση στους μαθητές και στους κατοίκους («Εν τω σχολείω τούτω... απηγορεύοιτο όλως η της τουρκικής γλώσσης χρήσις. Φαντασθήτω δι έκαστος οποία σύγχυσις, οποίαι καταστάσεις συμβαίνουσι») Μεχτίδης, Έφεσος,

286 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΕΦΕΣΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17 ο 20 ο ΑΙΩΝΑ 284

287 Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΕΦΕΣΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17 Ο 20 Ο ΑΙΩΝΑ Το γεγονός το οποίο σηματοδότησε τη Μητρόπολη Εφέσου αυτή την περίοδο από τον 17 ο έως και τον 20 ο αιώνα ήταν η δημιουργία νέων επισκοπών, νέων ελληνορθόδοξων κοινοτήτων. Όπως αναφερθήκαμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο, στις αρχές του 20 ου αιώνα η Μητρόπολη Εφέσου είχε πολύ μεγάλη έκταση. Εκτείνονταν από τις βόρειες ακτές του Αδραμμυτινού Κόλπου μέχρι τον νότιον του κόλπου της Νέας Εφέσου (Scala Nova) 677. Η έκταση του χώρου αρμοδιότητας της μητροπόλεως Εφέσου μπορεί να χαρακτηριστεί υπερβολική κατά την διάρκεια του 17 ου 20 ου αιώνα. Αυτό πρέπει να έγινε αισθητό κατά τον 18 ο αιώνα, όταν ο ελληνορθόδοξος πληθυσμός των δυτικών μικρασιατικών παραλίων αυξήθηκε αισθητά. Άμεσο αποτέλεσμα αυτής της δημογραφικής εξέλιξης ήταν ο περιορισμός του χώρου της άμεσης αρμοδιότητας της μητροπόλεως Εφέσου 678. Η ερήμωση η οποία υπήρχε τον 16 ο μέχρι και τον 18 ο αιώνα στην μητρόπολη Εφέσου, η οποία προκαλούσε θλίψη στους ξένους περιηγητές, αλλάζει 679. Αποτέλεσμα αυτής της δημογραφικής εξέλιξης ήταν η δημιουργία νέων επισκοπών λόγω της αυξήσεως του πληθυσμού και της ευημερίας της επαρχίας. Η πρώτη από τις επισκοπές, οι οποίες ιδρύθηκαν, ήταν η Επισκοπή Ηλιουπόλεως και Θυατείρων. Ιδρύθηκε το 1774 επί πατριαρχίας τον πατριάρχη Σαμουήλ Α και μετά από αίτηση του Μελετίου Β Μητροπολίτη Εφέσου. Αργότερα το Νοέμβριο του 1806 ιδρύθηκε η 677 βλ. σελ , της παρούσης μελέτης. 678 Μουστάκας, Εφέσου Μητρόπολις, βλ. σελ , της παρούσης μελέτης. 285

288 Επισκοπή Κρήνης και Ανέων επί της δεύτερης πατριαρχίας του Γρηγορίου Ε και του Διονυσίου Καλλιάρχη 680. Παρά τη δημιουργία των επισκοπών αυτών, η γεωγραφική έκταση της μητροπόλεως Εφέσου παρέμεινε μεγάλη στα μέσα του 20 ου αιώνα. Έτσι στα μέσα του 19 ου αιώνα λήφθηκαν αποκεντρωτικά μέτρα για τον καλύτερο χειρισμό των εκκλησιαστικών υποθέσεων. Έτσι η μητρόπολη Εφέσου διαχωρίστηκε σε τρία διαμερίσματα: της Μαγνησίας, του Κορδελιού και των Κυδωνιών (Αϊβαλί). Πρώτος ο μητροπολίτης Εφέσου Αγαθάγγελος ο Μάγνης κατέστησε την Μαγνησία έδρα της μητροπόλεως Εφέσου το 403 μ.χ. μετά την καταστροφή της πόλεως από τον Ταμερλάνο. Στο τέλος του 18 ου αιώνα η έδρα του μητροπολίτη ήταν το Κορδελιό, το οποίο βρισκόταν πιο κοντά στη Σμύρνη από την Έφεσο (απείχε 11 χιλιόμετρα από την Σμύρνη και εξυπηρετούσε καλύτερα). Έτσι η κύρια έδρα του μητροπολίτη παρέμεινε στην Μαγνησία, ενώ το Κορδελιό και το Αϊβαλί αναδείχτηκαν σε δευτερεύουσες έδρες του μητροπολίτη με τοπικό αντιπρόσωπο του έναν επίσκοπο, ο οποίος άτυπα αποκαλούνταν «επίσκοπος» 681. Οι παραπάνω εξελίξεις δείχνουν ότι η μητρόπολη Εφέσου προς τα τέλη του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20 ου αιώνα είχε περιέλθει σε φάση εδαφικής συρρίκνωσης. (εξορθολογισμού της γεωγραφικής της έκτασης). Η φάση αυτή αποτελούσε και ισχυρό αίτημα των αναπτυσσόμενων ελληνικών κοινοτήτων για αναβάθμιση των τοπικών εκκλησιαστικών αρχών τους, μετά τις οθωμανικές μεταρρυθμίσεις και τη θέσπιση των επαρχιακών συμβουλίων (idare meclisi), στα οποία το υψηλότερο επίπεδο εκπροσώπησης των μη μουσουλμάνων υπηκόων δόθηκε στον επικεφαλής του τοπικού κλήρου Μουστάκας, Εφέσου Μητρόπολις, Φουρούλης, Επαρχία Εφέσου, Μουστάκας, ο.π. 682 Μουστάκας, ό.π. 286

289 Άμεσο αποτέλεσμα των παραπάνω αιτημάτων ήταν η αναβάθμιση των επισκοπών Ηλιουπόλεως και Θυατείρων και Κρήνης και Ανέων σε μητροπόλεις από επισκοπές. Αυτό έγινε μεταξύ του 1896 και του Στις Κυδωνιές (Αϊβαλί) η ανοιχτή αντιπαράθεση του τότε μητροπολίτη Κυδωνιών Ιωακείμ Ευθυβούλη με την κοινότητα των Κυδωνιών οδήγησε στην δημιουργία μητρόπολης το 1908 (με την έδρα του αντίστοιχου διαμερίσματος της μητρόπολης Εφέσου να μεταφέρεται στην Πέργαμο). Ενώ η τελική φάση απόσπασης εδαφών από τη μητρόπολη Εφέσου για τη δημιουργία νέων μητροπόλεων της μητροπόλεως Βουρλών και της μητροπόλεως Περγάμου το Φεβρουάριο του 1922 έγινε κατά την περίοδο της μικρασιατικής εκστρατείας και της ελληνικής διοίκησης, στο πλαίσιο μιας πολιτικής ενίσχυσης της εκκλησιαστικής παρουσίας στο χώρο που αναμενόταν είτε να αυτονομηθεί, είτε να ενταχθεί στην ελληνική επικράτεια Μουστάκας, Εφέσου Μητρόπολις, ο.π. 287

290 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ, ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΟΥ 1922 ΚΑΙ Η ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΗΣ 288

291 Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΕΦΕΣΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ, ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΟΥ 1922 ΚΑΙ Η ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΗΣ Οι διωγμοί των Ελλήνων, όχι μόνο της Εφέσου, αλλά και της υπόλοιπης Μικράς Ασίας, εντάσσονται σε ένα οργανωμένο σχέδιο των Νεοτούρκων, οι οποίοι είχαν γίνει κυρίαρχοι της Μικράς Ασίας μετά το Οι σφαγές και οι κάθε μορφής διωγμοί των Ελλήνων δεν ήταν αυθόρμητη έκρηξη ενός θρησκευτικού ή φυλετικού φανατισμού. Ήταν ένα καλά οργανωμένο σχέδιο της κυβέρνησης των Νεοτούρκων 685. Οι Νεότουρκοι λοιπόν επιθυμούσαν την εκδίωξη των αλλοεθνών από τα πλούσια παράλια της Μικράς Ασίας και την αντικατάστασή τους με Μωαμεθανούς από τις πρώην Οθωμανικές επαρχίες των Βαλκανίων 686. Στις αρχές του 20 ου αιώνα λοιπόν οι Έλληνες της Μικράς Ασίας έβλεπαν με ανησυχία τα σχέδια των Νεοτούρκων, οι οποίοι απέβλεπαν στην αφομοίωση των μειονοτήτων και όχι στην ειρηνική διαβίωσή τους με το πολυπληθές μουσουλμανικό στοιχείο. Εάν οι μειονότητες δεν υπέκυπταν σε αυτά τα σχέδια, οι Νεότουρκοι απέβλεπαν στην εκδίωξη αυτών των μειονοτήτων ή στην εξόντωσή τους με κάθε τρόπο 687. Πολλοί Μουσουλμάνοι από την Μακεδονία και την Θράκη, από την εποχή των βαλκανικών πολέμων εγκατέλειπαν τα Βαλκάνια και κατέφευγαν στην Μικρά Ασία. Οι Τούρκοι, μετά την ήττα την οποία είχαν 685 Χ. Τσιρκινίδης, Έχω όπλο την αγχόνη : το ντοκουμέντο της Μεγάλης Καταστροφής, υπό το φως ξένων απορρήτων αρχείων , Αθήνα 2005, 55. Στο βιβλίο αυτό περιγράφονται με τεκμηριωμένα στοιχεία, κυρίως μέσα από απόρρητο διπλωματικά έγγραφα, η πολιτική και ο στόχος των νεοτούρκων και των εθνικιστών του Μουσταφά Κεμάλ εναντίον των Ελλήνων της Ανατολής από το 1908 έως το Μεχτίδης, Έφεσος, Α.Ε. Καραθανάσης, Σε λένε Σμύρνη, Φώκαια, Σερέκιοϊ, Μαινεμένη, Σαγγάριο, Στην Ιστορία και τον Χαλασμό, Θεσσαλονίκη 2007,

292 στους πολέμους του , ένιωθαν απροστάτευτοι μετά την αποχώρηση του τουρκικού στρατού. Όταν άρχισε ο Πρώτος Μεγάλος Πόλεμος, η Τουρκία παρατάχτηκε με την Γερμανία (τις λεγόμενες κεντρικές δυνάμεις). Απέναντί της είχε τους συμμάχους της Αντάντ (Γαλλία, Αγγλία, Ιταλία, Ρωσία, αρχικά) 688. Η Ελλάδα ακόμη ήταν ουδέτερη και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος γερμανόφιλος. Η Γερμανία είχε φτάσει στην Τουρκία και ο Γερμανός στρατηγός Λίμαν φον Σάντερς ανέλαβε σχεδόν αρχιστράτηγος στον στρατό της. Λέγεται ότι αυτός εφάρμοσε γερμανικές μεθόδους για την εκδίωξη των ελληνικών πληθυσμών των δυτικών μικρασιατικών παραλίων. Οι μέθοδοι αυτοί ταίριαζαν με τις σκέψεις και τα αισθήματα τα οποία έτρεφαν οι Νεότουρκοι για τους Έλληνες των μικρασιατικών παραλίων. Το σχέδιο των Γερμανών, το οποίο έβρισκε σύμφωνους και τους Τούρκους, ήταν η εκδίωξη του ελληνικού πληθυσμού από το Αδραμύτιο έως και την Ερυθραία 689. Από τις αρχές του 1914 τους Τούρκους φανάτιζαν οι εφημερίδες τους. Έγραφαν καθημερινά ότι οι Ρωμηοί πρέπει να φύγουν. Ακόμη οι επίσημες αρχές έδιναν όπλα στους φανατισμένους Μουσουλμάνους κατά προτίμηση και κρυφά αλλά και φανερά. Οργάνωναν επίσης αυτοσχέδια χωροφυλακή η οποία είχε ως στελέχη της τα πιο κακοποιά στοιχεία των ντόπιων πληθυσμών 690. Οι Γερμανοί με τους πράκτορές τους και με τα στελέχη της Deutshe Palaestina Bank, τα οποία πρωτοστατούσαν, μοίραζαν φυλλάδια στα τουρκοχώρια αλλά και στους νεόφερτους Τούρκους. Τα φυλλάδια αυτά περιελάμβαναν υβριστικά μηνύματα εναντίον των Ελλήνων. Οι πιέσεις 688 Καραθανάσης, Σε λένε Σμύρνη, Στην Ιστορία και τον Χαλασμό, ο.π. 690 ο.π. 290

293 των Ελλήνων, για να μεταναστεύσουν, έγιναν εντονότερες, ενώ απαγορεύτηκε και η οπλοφορία των Ελλήνων 691. Η Ελλάδα, η οποία εκείνη την εποχή ήταν ανίσχυρη και διαιρεμένη από τον Διχασμό του 1914, και ο οποίος κορυφώθηκε το 1922, διαμαρτυρήθηκε τον Ιούνιο του 1914 μόνο με τις λεγόμενες ρηματικές διακοινώσεις οι οποίες ήταν μόνο λόγια. Οι διώξεις των Ελλήνων των μικρασιατικών παραλίων είχαν ξεκινήσει, αν και η Ελλάδα και η Τουρκία είχαν συστήσει μία Μικτή Επιτροπή, η οποία είχε ως σκοπό την εκτίμηση της περιουσίας των ανταλλάξιμων πληθυσμών, αφού οι Μουσουλμάνοι όταν έφευγαν από την Μακεδονία, άφηναν τις περιουσίες τις οποίες άνομα είχαν αποκτήσει οι πρόγονοί τους 692. Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας δεν έβρισκαν πλέον στήριξη ούτε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο το οποίο από την Άλωση ήταν ο προστάτης των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Στην δύσκολη αυτή εποχή για τους Ρωμιούς αδυνατούσε να παρέμβει, γιατί με την έναρξη του πολέμου οι πρεσβευτές των Μεγάλων Δυνάμεων ανακλήθηκαν στις πρωτεύουσές τους και το Πατριαρχείο έχασε την στήριξή τους. Ούτε καν τα προξενεία και οι Επιτροπές δεν μπορούσαν να ελέγξουν την κατάσταση η οποία επικρατούσε, και κανείς δεν τους έδινε πλέον σημασία. Παρ όλη την προσπάθεια την οποία έκαναν οι σώφρονες Τούρκοι της Σμύρνης, ήταν αδύνατο να ελέγξουν τους φανατικούς 693. Ο μόνος προστάτης των Ελλήνων παρέμεινε ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος ο Καλαφάτης. Οι μητροπολίτες Εφέσου, Κρήνης, Φιλαδελφείας, Περγάμου ήταν αφημένοι στην τύχη τους και αυτοί, αλλά και το ποίμνιό τους. Στην αλληλογραφία του μητροπολίτη Χρυσοστόμου 691 Καραθανάσης, Σε λένε Σμύρνη, Στην Ιστορία και τον χαλασμό, ο.π. 693 ο.π. 291

294 με τον Πατριάρχη Ιωακείμ Γ πληροφορούμαστε για όσα συνέβησαν εκείνη την εποχή στην μητρόπολη Εφέσου 694. α) «Εξ Αγιασουλούκ (Π. Έφεσος) ελήφθη το εξής τηλεγράφημα: «Σήμερον ευρέθη φονευμένος ομογενής εν τω αγρώ αυτού. Κακοποιοί άγνωστοι. Τρόμος και φόβος μαστίζει τόπον μας. Ενεργήσατε δέοντα» (1 Ιουλίου 1914). β) «Τη 8 η Ιουλίου κακοποιοί επλήγωσαν θανασίμως δια περιστρόφου τον εκ Κιρκιντζέ Δημ. Γιαλαμάν εις τον παρά το χωρίον Ελεγκιόγλου μύλον του» (3 Ιουλίου 1914). γ) «Εξ Αγιασουλούκ γράφουσι ότι ο γεωργικός πληθυσμός του τόπου, κυριευθείς υπό του φόβου και του τρόμου δεν δύναται να διανυκτερεύσει εις τας εξοχικάς του εργασίας Η διορισθείσα υπό της Κυβερνήσεως περιπολία ξυλοκοπεί αλυπήτως τους αθώους και φιλησύχους κατοίκους του τόπου», «Εξ Αγιασουλούκ, συνέλαβον και ωδήγησαν εις Σμύρνην και έρριψαν εις φυλακάς τον Γεώργιον Δεμερτζήν, ως δήθεν περιερχόμενον και εισπράττοντα εράνους υπέρ του Εθνικού Στόλου» (10 Ιουλίου 1914). δ) «Εν Αγιασουλούκ, εις θέσιν Δεβρέντ, Τούκοι ένοπλοι επυροβόλησαν εναντίον του Παναγιώτου Χατζή Γιαννάκου Σπύρογλου και εφονεύθη το εν τη κρεμαστή κοιτίδι κοιμώμενον δίμηνον τέκνον του» (29 Ιουλίου 1914). Από το 1914 έως και 1916 ξεριζώθηκαν Έλληνες από την Ερυθραία, την Πέργαμο, το Αδραμύττιο, ενώ σύρθηκαν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Άλλοι αναγκάστηκαν να φύγουν προς τα κοντινά νησιά Χίο και Μυτιλήνη και λιγότεροι σε άλλα μέρη της Ελλάδας Μεχτίδης, Έφεσος, Καραθανάσης, Σε λένε Σμύρνη, Στην Ιστορία και τον χαλασμό,

295 Στους Έλληνες της Μικράς Ασίας θα χρησιμοποιηθούν μέτρα εξόντωσης και αφανισμού εναντίον τους. Ένα από αυτά ήταν η επιστράτευση του ελληνικού αρσενικού πληθυσμού έως την ηλικία των 44 χρονών, χωρίς το δικαίωμα εξαγοράς το οποίο ίσχυε λίγο πριν. Οι επιστρατευόμενοι Έλληνες δεν προορίζονταν να πολεμήσουν στα μέτωπα, αλλά σχημάτισαν τα περιώνυμα Τάγματα Εργασίας (Τα Αμελέ Ταμπουρού) και στέλνονταν κάτω από αυστηρή φρούρηση και σε δραματικές συνθήκες ζωής να εργαστούν αναγκαστικά σε δρόμους, σε σιδηροδρομικές γραμμές, σε λατομεία, σε σήραγγες του Ταύρου και σε ακόμη ιδιωτικά αγροκτήματα. Πρόκειται για καθαρή αιχμαλωσία, δίχως όμως τη στοιχειώδη εκείνη εγγύηση ζωής την οποία απολαμβάνουν οι αιχμάλωτοι πολέμου 696. Η πείνα, οι αρρώστιες, οι απάνθρωπες κακουχίες, έφερναν την εξάντληση και αυτή το θάνατο. Δεν ήταν τάγματα εργασίας, αλλά τάγματα αργού θανάτου. Τα σώματά τους υπολογίζονται σε εκατοντάδες χιλιάδες που θα αποκαλυφθούν στο τέλος του πολέμου 697. Ο κίνδυνος της επιστράτευσης για τα τάγματα εργασίας προκάλεσε το φαινόμενο των φυγόστρατων. Η καταδίωξή τους από τις Αρχές στάθηκε πρόσχημα διωγμού του Ελληνικού κόσμου. Ταχτικοί ή άτακτοι Τούρκοι στρατιώτες έμπαιναν στα χωριά ή σε πόλεις με Ελληνικούς πληθυσμούς και επιδίδονταν σε λεηλασίες, αρπαγές, βασανισμούς γυναικών, παιδιών, γερόντων, σε φόνους και εκτοπισμούς ολόκληρων οικογενειών. Με τα μέτρα αυτά η κατατρομοκράτηση του ελληνικού κόσμου της Μικράς Ασίας ήταν απόλυτη. Γι αυτό δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που αναγκάζονταν να φύγουν σε ελεύθερα ελληνικά εδάφη. Πρόκειται για τις περιπτώσεις της δεύτερης προσφυγιάς. Ολόκληροι πληθυσμοί χωριών και κωμοπόλεων αρπάζονται, χωρίς να 696 Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, ο.π. 293

296 τους επιτρέπεται να πάρουν τίποτα μαζί τους και οδηγούνται προς τα ενδότερα της Ανατολής 698. Το μεγαλύτερο μέρος πεθαίνει από την εξάντληση, την πείνα, τις κακουχίες, πριν ακόμη προλάβει να φτάσει στους τόπους του προορισμού του. Στα εγκαταλελειμμένα χωριά τους εγκαθίστανται Τούρκοι οι οποίοι λεηλατούν τα σπίτια τους, ενώ άλλα τα γκρεμίζουν ή τα καίνε, αρπάζουν το μόχθο της χρονιάς που είχαν αφήσει, ιδιοποιούνται τα μαγαζιά τους, τα εργαστήριά τους. Οι φορολογίες γίνονται βαρύτερες εις βάρος των Ελλήνων, ενώ ο εμπορικός αποκλεισμός σε κάθε δραστηριότητα των Ελλήνων γίνεται εξοντωτικός, οι επιτάξεις αποτελούν καθημερινό φαινόμενο 699. Οι Έλληνες οι οποίοι δεν έχουν επιστρατευτεί ή δεν έχουν εξοντωθεί ή δεν έχουν εκτοπιστεί, καταδικάζονται σε πλήρη απογύμνωση και απόγνωση. Έτσι πολλαπλασιάζεται η τάση της προσφυγιάς σε Ελληνικές χώρες. Το γεγονός αυτό δημιουργεί τεράστια προβλήματα 700. Οι Νεότουρκοι καταργούν το προνομιακό καθεστώς το οποίο για χρόνια αποτέλεσε το στοιχείο ζωής και συντήρησης του υπόδουλου Ελληνισμού. Ακόμη, αποσπά από την ευθύνη του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των τοπικών Μητροπόλεων τη λειτουργία των σχολείων, για να τη θέσει κάτω από τον έλεγχο του τουρκικού Υπουργείου Παιδείας. Η διδασκαλία της τουρκικής γλώσσας στα ελληνικά σχολεία γίνεται υποχρεωτική. Οι νεότουρκοι ακόμη αφαιρούν από το Πατριαρχείο και από τις Μητροπόλεις το δικαίωμα να ρυθμίζουν τις εσωτερικές υποθέσεις της Εκκλησίας και των λειτουργών της, όπως και τις υποθέσεις χριστιανών που αφορούν το οικογενειακό δίκαιο Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, ο.π. 700 ο.π. 701 ο.π. 294

297 Στην Μικρά Ασία εγκαταστάθηκαν τότε Μουσουλμάνοι. Το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων τους έφερε στα μικρασιατικά παράλια. Εκτός από αυτούς, άλλοι φανατισμένοι Τουρκοκρήτες έφτασαν εκεί μετά το 1908, οι οποίοι αυξήθηκαν μετά την προσάρτηση της Κρήτης στο Ελληνικό βασίλειο και το 1923 μετά και την Ανταλλαγή των πληθυσμών. Όλοι αυτοί οι Μουσουλμάνοι ήρθαν στην Μικρά Ασία έχοντας τις χειρότερες διαθέσεις για τους Έλληνες 702. Ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος Καλαφάτης γνωρίζοντας την κατάσταση η οποία επικρατούσε στην Μακεδονία, πρότεινε στα Πατριαρχεία την αποστολή του μητροπολίτη Φιλαδελφείας Χρυσοστόμου στην Μακεδονία με σκοπό να προσπαθούσε με την συνεργασία των Ελληνικών αρχών, των τοπικών Επισκόπων και των μουφτήδων να πείσει τους Χριστιανούς και τους Μουσουλμάνους να μην μεταναστεύσουν στην Μικρά Ασία: «ζωγραφίζοντας τα δεινοπαθήματα και την απερίγραπτη αθλιότητα των μεταναστών Μουσουλμάνων και κατορθώση ν ανακόψη το ρεύμα τούτο της μεταναστεύσεως». Την πρόταση αυτή την δέχτηκε ο Νομάρχης Σμύρνης Ραχμή Βέης, αλλά τα πατριαρχεία την ανέκοψαν 703. Η κατάσταση στα δυτικά μικρασιατικά παράλια καθημερινά χειροτέρευε. Έγραψε ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος στα πατριαρχεία: στις 23 και 24 Μαΐου του 1914: «οι πλείστοι εκ των υπό των Σερβικών κατειλημμένων πάντων στερούμενοι εφορμώσι και υπό των οργάνων της εξουσίας βοηθούμενοι και προστατευόμενοι δια καταλαμβάνουσι τα υποτακτικά των Χριστιανών και διαρπάζουσι παν ό,τι άλλο αγαθόν μακροχρόνιοι κόποι και οικονομίαι έχουσι αποταμιεύσει». Εκείνες τις ημέρες ερημώθηκαν τα χωριά από την Σμύρνη έως και την Ερυθραία Καραθανάσης, Σε λένε Σμύρνη, Στην Ιστορία και τον χαλασμό, ο.π., ο.π. 295

298 Από τα τάγματα εργασίας πέθαναν εκατοντάδες χιλιάδες. Όσοι επέζησαν μετά την λήξη του πολέμου το 1918 ξαναγύρισαν στις πατρίδες τους και έχτισαν ξανά τα σπίτια τους πάνω στα ερείπια τα οποία βρήκαν 705. Στις 24 Οκτωβρίου 6 Νοεμβρίου 1919 συστάθηκε η «Πατριαρχική Κεντρική Επιτροπή υπέρ των Μετατοπισμένων Ελληνικών Πληθυσμών». Η πρωτοβουλία για την ίδρυσή της ανήκει στην Ιερά Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου 706. Οι τουρκικές εφημερίδες της Σμύρνης Κιοϊλού, Ανατολού, Αχέγκ έγραφαν καθημερινά για δήθεν βιαιότητες Ελλήνων κατά των Τούρκων στον πόλεμο του Αυτό προκαλούσε την οργή των Μουσουλμάνων εναντίον των Χριστιανών. Και το «μποϋκοτάζ» (εμπορικός αποκλεισμός) των Τούρκων σε βάρος των Ελλήνων Εμπόρων της Κωνσταντινουπόλεως, της Σμύρνης, της Θράκης και όλης της Ιωνίας στόχευε στο διωγμό των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία. Σε αυτόν τον αποκλεισμό Τουρκοκρήτες Εθνικιστές είχαν τον πρωταγωνιστικό ρόλο, οι οποίοι ήταν πολύ εχθρικοί απέναντι στον Μητροπολίτη Χρυσόστομο και οι εφημερίδες οι οποίες αναφέρθηκαν παραπάνω. Τον τουρκικό αυτό φανατισμό ενίσχυε και η Γερμανία, η οποία μαζί με τους Νεότουρκους διέδιδαν για τους Έλληνες ότι θα επιχειρούσαν να απελευθερώσουν και τα δυτικά μικρασιατικά παράλια αφού ελευθέρωσαν και τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου 707. Την άνοιξη του 1919 η Ελλάδα με το στρατό της αναλαμβάνει να επιβάλει την τάξη στην περιοχή της Μικράς Ασίας. Θεώρησε πως ανταποκρινόμενη στην ανάγκη αυτή των Συμμάχων, θα ενίσχυε τις διαπραγματεύσεις, τις θέσεις για την πραγματοποίηση των διεκδικήσεών 705 Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, τόμος Α, ο.π. 707 Καραθανάσης, Σε λένε Σμύρνη, Στην Ιστορία και τον χαλασμό,

299 ης. Η απόβαση του ελληνικού στρατού γίνεται στις 25 Μαΐου 1919 στο λιμάνι της Σμύρνης. Το γεγονός αυτό προκάλεσε μεγάλο ενθουσιασμό στους Έλληνες της Μικράς Ασίας. Ο ενθουσιασμός αυτός κράτησε για λίγο. Ο ελληνικός στρατός δέχτηκε τα εχθρικά πυρά της τουρκικής αντίστασης. Η συμπεριφορά αυτή της τουρκικής αντίστασης προμήνυε ότι η ελληνική κατοχή θα συναντούσε τον αμείλικτο και φανατισμένο πόλεμο του τουρκικού έθνους. Ο έλεγχος του Συμμαχικού Στρατηγείου πάνω στον ελληνικό στρατό κατοχής θα γίνει απόλυτος. Θα του αφαιρεθεί κάθε πρωτοβουλία ενέργειας, έστω και αν πρόκειται για την ίδια του την ασφάλεια. Γι αυτό, επί ένα ολόκληρο χρόνο θα μείνει καθηλωμένη σε μια ορισμένη γραμμή, που θα είναι η γραμμή της συνθήκης των Σεβρών. Η Πέργαμος, το Αϊδίνι και οι Κυδωνιές (Αϊβαλί) θα υποστούν τον Ιούνιο του 1919 τις πιο άγριες επιδρομές των Τσετών 708. Η Γ Εθνική Συνέλευση στις αρχές του Απριλίου του 1921 επικυρώνει με ψήφισμά την απόφαση της Κυβέρνησης για μια μεγάλη επίθεση κατά των κεμαλικών δυνάμεων. Είναι γνωστές οι επιθετικές ενέργειες του ελληνικού στρατού προς το Εσχί Σεχίρ στις 10 Μαρτίου του Ο Ελληνικός στρατός θα πολεμήσει με ηρωισμό και αυτοθυσία. Θα καταλάβει την Κιουτάχεια, το Εσχί Σεχίρ. Θα προχωρήσει στο Σαγγάριο με κατεύθυνση την Άγκυρα. Στο Σαγγάριο σταμάτησε και ξαναγύρισε στην αφετηρία του στο Αφιόν Καραχισάρ και Εσχί Σεχίρ. Θα μεσολαβήσει ένα διάστημα απραξίας στο μέτωπο. Αυτό θα δώσει ευκαιρία στον Κεμάλ να ανασυνταχθεί τον Αύγουστο του Ο ελληνικός στρατός δεν θα μπορέσει να αντισταθεί στην καλά οργανωμένη επίθεση του τουρκικού στρατού στο Αφιόν Κιουτή στην Άγκυρα. Εκεί νικήθηκε Αυγούστου 708 Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, 64, βλ του ίδιου βιβλίου, όπου αναλυτικά περιγράφεται η κατάσταση η οποία επικρατούσε εκείνη την εποχή. 297

300 και αναγκάστηκε να υπογράψει την ανακωχή των Μουδανιών στις 11 Οκτωβρίου Οι Έλληνες της Νέας Εφέσου, τον Φεβρουάριο του 1916 πήραν τη σειρά τους στο μακρύ κατάλογο των Ελλήνων της Μικράς Ασίας που εκδιώχθηκαν από τον τόπο τους προς το εσωτερικό. Η προκήρυξη η οποία τοιχοκολλήθηκε έγραψε ότι οι κάτοικοι πρέπει «για λόγους ασφαλείας» να εγκαταλείψουν την πόλη. Συνολικά κάτοικοι (800 οικογένειες) κατευθύνθηκαν προς τα Σώκια και το Δένεζλι. Τον Μάρτιο του 1916, μέρος της πόλης πυρπολήθηκε από φανατικούς Τούρκους και οι περισσότεροι από τους ναούς κάηκαν. Από τους εξόριστους στο Δένιζλι επέστρεψαν μόνο 500 οικογένειες το φθινόπωρο του Η πόλη τους είχε καταστραφεί. Εγκαταστάθηκαν σε λίγα ξενοδοχεία και σε αποθήκες 710. Το μέγεθος των διωγμών φαίνεται στην «Μαύρη Βίβλο διωγμών και μαρτυριών του εν Τουρκία Ελληνισμού», έκδοση του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Από εκεί βλέπουμε ότι το 1913 και το Έλληνες της Μητροπόλεως Εφέσου υπέστησαν διωγμούς και από το 1914 έως και το 1918, Έλληνες. Συγκεκριμένα, εκδιώχθησαν 3952 Έλληνες από το Κουσάντασι και 1135 Έλληνες από το Τσαγκλί 711. Έτσι το καλοκαίρι του 1922 γράφτηκε ο επίλογος στην περιοχή της Εφέσου με τον ίδιο τραγικό τρόπο, όπως και στην υπόλοιπη Μικρά Ασία. Μετά την κατάρρευση του μετώπου οι Έλληνες κάτοικοι ακολουθώντας τον Ελληνικό στρατό ο οποίος υποχωρούσε με κατεύθυνση στα λιμάνια του Αιγαίου με ένα μόνο σκοπό: να φύγουν, να γλυτώσουν. 709 Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, Μεχτίδης, Έφεσος, ο.π., βλ. παράρτημα κειμένων, σ. 354, όπου παρατίθενται αναλυτικά οι διωγμοί των Ελλήνων της Εφέσου σύμφωνα με την Μαύρη Βίβλο,. 298

301 Η Διδώ Σωτηρίου στο βιβλίο της «Ματωμένα Χώματα» περιγράφει μοναδικά τον ξεριζωμό των Ελλήνων της Εφέσου 712. «Μόλις πλησιάσαμε στον Κιρκιντζέ δεν κάναμε ζάφτι την καρδιά μας... θάρρειες κι είχε πέσει πανούκλα και θέρισε τους ζωντανούς. Όλα έρημα, άδεια. Στα σκαλοπάτια και στους δρόμους πεταμένα ρούχα, σπασμένα έπιπλα και γυαλικά... Κάθε σπίτι, κάθε σοκάκι, κάθε δεντρί και κάθε πετράδι ήτανε ζυμωμένο με την καρδιά και τη θύμηση μας. Μας πήρε το παράπονο! Μπρε, δικό μας δεν είναι τούτο το χωριό. Δικά μας δεν είναι τα σπίτια; Δικά μας δεν είναι τα χώματα, τα σπαρτά, τα δέντρα; Εδώ δε μεγαλώσαμε; Εδώ δε δουλέψαμε; Εδώ δεν είναι θαμμένα τα κόκκαλα των πατεράδων μας; Εδώ δεν είναι τα καζάντια μας, οι μνήμες μας, τα όνειρα μας; Πώς έγινε και δεν είναι πια τίποτε δικό μας;... Βγήκαμε σε μια έρημη παραλία. Ανάμεσα Τσαγκλί και Σάμο είναι ένα ερημονήσι. Αν καταφέρουμε και φτάσουμε ζωντανοί ίσαμε εκεί, ένα σάλτο είναι πια η Σάμο. Θα κάνουμε σινιάλα στους ψαράδες. Θα φωνάξουμε. Ένας ήταν ο κίνδυνος. Μήπως προλάβανε οι Τούρκοι και βάλανε φυλάκια... Το νησί ήταν έρημο. Σκάλωσα στο πιο φανερό ύψωμα και ξαγνάντευα τη θάλασσα κατά τη Σάμο. Ένα μίλι με χώριζε απʹ την Ελλάδα... Όταν μʹ ανασύρανε οι ψαράδες δεν είχα πνοή... Τους παρακάλεσα να πάμε πίσω να πάρουμε το φίλο μου. Σωπαίνανε. Ο Πάνος μόλις μας είδε έκανε σαν τρελός. Μας φάνηκε σαν ψέμα που σωθήκαμε!». «Τόσα φαρμάκια, τόση συφορά, κι εμένα ο νους μου να γυρίσει θέλει πίσω στα παλιά! Να ταν λέει ψέμα, όλα όσα περάσαμε, και να γυρίζαμε τώρα δα στη γη μας, στους μπαξέδες μας, στα δάση μας με τις καρδερίνες, τις κάργες και τα πετροκοτσύφια, στα περιβολάκια μας με τις μαντζουράνες και τις ανθισμένες κερασιές, στα πανηγύρια με τις όμορφες 712 Σωτηρίου, Ματωμένα Χώματα, 339,

302 Αντάρτη του Κιορ Μεμέτ, χαιρέτα μου τη γη όπου μας γέννησε. Σελάμε σοϊλέ Ας μη μας κρατάει κάκια που την ποτίσαμε με αίμα. Καχρ ολσούν σεμπέτ ολανλάρ! Αναθεμα στους αιτίους». Από το βιβλίο: «Έξοδος» έχουμε ακομη μία μαρτυρία για τον ξεριζωμό των Ελλήνων της Εφέσου. Η μαρτυρία αυτή προέρχεται από τον Μανώλη Χατζησάββα, ο οποίος κατάγονταν από το Αγιασολούκ 713 : «Μέχρι τον Αύγουστο πού φύγαμε στʹ Αγιασουλούκ είχαμε ησυχία. Υπήρχε βέβαια πάντα στρατός άλλα συντάγματα ερχόντουσαν, άλλα φεύγανε άλλα φασαρίες εκεί μέσα δεν έγιναν. Στʹ Αϊδίνι έγινε μεγάλο κακό αρχές Ιουλίου νομίζω ήταν που έκαναν επίθεση οι Τούρκοι και το καταλάβανε. Ο ελληνικός στρατός αναγκάστηκε να υποχωρήσει, συνταγματάρχης ήταν ό Ζεγκίνης. Ένα εικοσαήμερο το κρατήσανε οι Τούρκοι και μετά το ανακαταλάβανε οι δικοί μας. Στο εικοσαήμερο όμως αυτό έκαναν πολλές ζημιές σφάξανε, ληστέψανε, δεν άφησαν τίποτα όρθιο. Όσοι μπόρεσαν έφυγαν και πήγαν στα γύρω χωριά. Οι περισσότεροι όμως δεν προλάβανε να φύγουν από τʹ Αϊδίνι. Με τη γενική υποχώρηση του στρατού αρχίσαμε να ξεσηκωνόμαστε κι εμείς. Τα τραίνα περνούσαν γεμάτα στρατιώτες και κόσμο. Όποιος προλάβαινε, από τους ενδιάμεσους σταθμούς έμπαινε και πήγαινε στη Σμύρνη. Ερχόταν από τα Ντενιζλί το τραίνο, εκεί τερμάτιζε ή γραμμή. Όλος ο Κιρκιτζές κατέβηκε στʹ Αγιασολούκ. Τέλεια αναρχία επικρατούσε ο σώζων εαυτόν σωθήτω. Ήταν Αύγουστος μήνας μετά τής Παναγίας, εποχή της σοδειάς ο περισσότερος κόσμος βρισκότανε στα κτήματα. Όλα ήταν στη μέση, τʹ αφήσαμε όπως ήταν και φύγαμε, δεν πήραμε τίποτα μαζί μας. Από την οικογένεια τη δική μας έφυγαν πρώτα οι άλλοι κι έμεινα εγώ, για να φυλάξω τα πράματα μας. Το ίδιο σχεδόν έκαναν όλοι στο χωριό 713 Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α,

303 από κάθε οικογένεια έμεινε κι ένα άτομο. Είχαμε την εντύπωση πως θα ξαναγυρίσουμε. Πέντε έξι μέρες μείναμε και μετά αναγκαστήκαμε να φύγουμε κι εμείς έφυγε η αστυνομία, ο σταθμάρχης, το χωριό σχεδόν είχε αδειάσει. Εμείς σταθήκαμε τυχεροί, προλάβαμε και φύγαμε. Μόλις περάσαμε το Τουρβαλί έβγαλαν οι Τούρκοι τις ράγες και ακινητοποιήσανε τα τραίνα. Ο στρατός του Αϊδινίου έδωσε μάχη, ό συνταγματάρχης, όμως, ο Ζεγκίνης, εκεί κοντά στο Τουρβαλί, θέλησε να παραδοθεί. Ένας λοχαγός, Ταμπακόπουλος νομίζω ήταν τʹ όνομά του, είπε στους στρατιώτες: «Όποιος θέλει, να μ ακολουθήσει». Η αλήθεια είναι ότι όσοι τον ακολούθησαν σώθηκαν, οι άλλοι πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Στη Σμύρνη, όταν πήγα, ήταν κόσμος πολύς μαζεμένος. Αποθήκες, εργοστάσια, σχολεία, ξενοδοχεία όλα γεμάτα όπου μπορούσε ο καθένας βολευότανε. Εμείς μέναμε σʹ ένα ξενοδοχείο, κάτω στην παραλία, «Ήπειρος» ονομαζότανε. Λίγες μέρες πριν πιάσει ή πυρκαγιά, ήρθε στο ξενοδοχείο ένας Τούρκος αξιωματικός με καμιά δεκαριά στρατιώτες. Κάθισαν στο κεφαλόσκαλο, έβαλαν εκεί δίπλα κι ένα τραπέζι και διέταξαν να κατέβουν όλοι οι άνδρες κάτω. Από την οικογένεια μας ήμαστε δύο, εγώ κι δ αδερφός μου. Για να κατέβουμε κάτω, έπρεπε να περάσομε από μπροστά τους. Ό,τι άξιο λόγου είχαμε, χρήματα, χρυσαφικά, τʹ αφήναμε στο τραπέζι μετά σου έδιναν μια κλωτσιά κι έτσι κατέβαινες πιο γρήγορα. Μόλις τελείωσε η διαδικασία αυτή, μας έβαλαν στη σειρά και μας πήγανε στο διοικητήριο, κισλά, όπως το λέγανε. Εκεί στο διοικητήριο άλλο ψάξιμο πάλι, μας αφήσανε σχεδόν γυμνούς. Μετά μας έβαλαν στα υπόστεγα κι από κει και πέρα άρχιζε η τραγωδία. Σε καλούσαν δήθεν για ανάκριση και πήγαινες και δε γύριζες. Όποιος ήθελε κι όπως ήθελε σε βασάνιζε, δεν υπήρχε κανένας έλεγχος.. Σε κάνα δυό μέρες, μας έβαλαν σε φάλαγγα κι άρχισε η πορεία προς το άγνωστον. 301

304 Ήμαστε μια ατέλειωτη φάλαγγα, δέκα χιλιάδες περίπου νοματαίοι από δω κι από κει μάς φρουρούσαν ιππείς. Βαδίζαμε με κατεύθυνση τη Μαγνήσια. Μας πήγαιναν όχι από το δημόσιο δρόμο αλλά μέσα από τα τουρκοχώρια, για να μπορούν οι χωριάτες να μας καθαρίζουν κι αυτοί. Στο δρόμο μάς κτυπούσαν γιά να τρέχουμε σʹ έξι ώρες φτάσαμε στο Μπουνάρμπασι. Εκεί κάτσαμε δυό μέρες. Μετά ήρθε ένας Τούρκος αξιωματικός και διέταξε, οι γέροι κι αυτοί που είναι κάτω των δεκαοχτώ ετών να χωρίσουν. Ήμαστε διακόσια ενενήντα ενιά άτομα για την ακρίβεια σʹ αυτή την κατηγορία. Σα χωρίσαμε, εμείς μείναμε κει κι οι υπόλοιποι τραβήξανε για τη Μαγνήσια, ούτε ξαναγυρίσανε μαζί μʹ αυτούς ήταν κι ο αδερφός μου. Την άλλη μέρα μας βάλανε σε φάλαγγα και γυρίσαμε στη Σμύρνη μʹ απόλυτη ησυχία. Μάλιστα πέθανε ένας γέρος στο δρόμο και φέραμε το πτώμα του στη Σμύρνη. Περπατούσαμε με την ησυχία μας και την ίδια πορεία, που είχαμε κάνει πριν σʹ έξι ώρες, την κάναμε τώρα δώδεκα. Ρωτούσαμε τούς φρουρούς: «Πού μας πάτε;» κι αυτοί μας έκαναν αστεία. «Να σας σκοτώσουμε», μας λέγανε. Γυρίσαμε πάλι στον κισλά, μας κρατήσανε μια μέρα και μας απολύσανε. Κοντά μας περάσανε κι άλλοι κρατούμενοι, νέα παιδιά κυρίως, ανακατωθήκανε μαζί μας και σωθήκανε. Όταν βγήκαμε από τη φυλακή, η Σμύρνη ήταν ερείπια, καμένα όλα. Ούτε ξενοδοχείο υπήρχε, ούτε τίποτα. Άντε να βρεις τούς δικούς σου που είναι! Επειδή την ήξερα καλά τη Σμύρνη, ψάχνοντας. τούς βρήκα στην Πούντα. Εκεί στην Πούντα είχαν μαζευτεί όλοι, στις μάντρες, στους δρόμους, στις αποθήκες παντού κόσμος. Μέσα σʹ ένα καπνεργοστάσιο βρήκα και τούς δικούς μου, τη μάνα μου, τις αδερφάδες με τους άντρες τους και το μικρό μου αδερφό. Τρεις μέρες έμεινα στην Πούντα κι ήρθε η είδηση πώς έφθασαν καράβια να μας πάρουν. Ξεκινήσαμε όλοι και πήγαμε στην παραλία. Εκεί στο λιμάνι είχαν κλείσει ένα χώρο και γινόταν έλεγχος. Ό,τι έβρισκαν 302

305 απάνω μας, μας το παίρνανε, χρήματα, χρυσαφικά μας καταληστέψανε. Κρατάγανε και τους στρατεύσιμους. Από την οικογένειά μας κρατήσανε τους δυο γαμπρούς μου ούτε γυρίσανε ποτέ. Σαν κατάφερνες και πέρναγες απʹ αυτό το μπλόκο, και να ήσουνα στρατεύσιμος, δε σε κρατάγανε. Οι άλλοι μπήκαμε στα καράβια κι ήρθαμε στην Ελλάδα. Απάνω στα καράβια ήταν Έλληνες αξιωματικοί πού παραλαβαίνανε τον πληθυσμό, αυτοί όμως δεν είχαν δικαίωμα να βγουν έξω. Βγήκαμε στο Πλωμάρι της Μυτιλήνης. Εκεί μείναμε καμιά εικοσαριά μέρες και μετά ήρθε άλλο καράβι, για να μας πάει στον Πειραιά πλην όμως βρεθήκαμε στη Μονεμβασιά είπανε πώς ο Πειραιάς δεν είχε χώρο. Από τη Μονεμβασιά πήγαμε στους Μολάους, κάτσαμε κι εκεί δεκαπέντε μέρες και φύγαμε κι ήρθαμε στον Πειραιά, με δικά μας πιά έξοδα. Αργότερα μας δώσανε κτήματα στη Γαστούνη και πήγα κι έμεινα δυό χρόνια. Δούλεψα κι οχτώ χρόνια στʹ Αγρίνιο, έκανα το ράφτη. Από κει πια ήρθα κι εγκαταστάθηκα στον Πειραιά.» 303

306 Β ΜΕΡΟΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΑΝΕΩΝ 304

307 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ 305

308 Α. ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Τα Ανέα, τα σημερινά Σώκια (Sevke στα τουρκικά), είναι πόλη της Ιωνίας στην Μικρά Ασία. Βρίσκονται στον κάτω κάμπο του Μαιάνδρου, στην δεξιά του όχθη, στους πρόποδες ενός πρόβουνου της Μυκάλης και επί των νότιων υπωρείων του Γκιουμούζ δάγ 714. Τα Σώκια, αποτελούν έδρα του Καζά Σέβκε. Η πόλη των Σωκίων βρίσκεται πάνω στη σιδηροδρομική γραμμή Σμύρνης Αϊδινίου. Με τη Σμύρνη από την οποία απέχει 77 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά, συνδέεται σιδηροδρομικά στο σιδηροδρομικό σταθμό Μπαλατζίκ, ο οποίος απέχει 99 χιλιόμετρα από τη Σμύρνη 715. Συνδέεται δι αμαξιτών οδών με τη Νέα Έφεσσο Αγιασολούκ μετά του Μπαλατζίκ Αγιασολούκ και μετά της Παλατίας (Μιλήτου) 716. Τα Ανέα, ανήκουν στο σατζάκι του Αϊδινίου. Βρίσκονται 62 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά αυτού 717. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Μυστακίδης: 718 «ΝΑ τῆς Νέας Ἐφέσου (Σκάλα Νόβα, Κούς=ἄδασι), ἥν συνδέει ἁμαξιτός μετά τῆς ἀρχαίας Ἐφέσου (Ἀγιά Σολούκ=ἅγιος Θεόλογος καί τοῦ ὑπ αὐτήν Μαραθησίου καί τῆς νοτιώτερον κειμένης Νεαπόλεως ἐπί τῶν παραλίων, οἱ λεπτομερεῖς ἀρχαιολογικοί καί ἄλλοι ἀκόμη χάρται σημειοῦσι τά Ἄναια. Ἡ Ἀναία ἤ τά Ἄναια εἶναι νῦν τό Καδί Καλεσί ἔχουν μικρόν ἐπίνειον ἐν τῇ παραλία κεῖται δέ ΒΔ τῶν Σωκίων, ἔνθα ἔχει τήν ἕδραν αὐτοῦ ὁ ἐπίσκοπος καί νῦν μητροπολίτης». 714 Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, ο.π. 716 Ν. Κ. Σπυρόπουλος, «Σώκια», ΜΕΕ 2, 709. Ο Σπυρόπουλος αναφέρει ότι τα Σώκια απέχουν 120 χιλιόμετρα από τη Σμύρνη. 717 Καλφόγλους Ανεστίδης, Γεωγραφία Μικρασιατικής Χερσονήσου, Β. Α. Μυστακίδης, «Σημειώματα Διάφορα. Ανέων και ουχί Ανέων», ΕΑ 42 (1922)

309 Η πόλη είχε κτιστεί απέναντι από την Σάμο. Ήταν πιθανόν παράλια πόλη. Πρόκειται για κωμόπολη, η οποία βρίσκεται στο δρόμο μεταξύ Σμύρνης και Εφέσου 719. Βόρεια από την πόλη των Σωκίων υπήρχε η Παλιά Πόλη Πανιώνιον. Στην πόλη αυτή γίνονταν γιορτή των απανταχού της Μικράς Ασίας Ελλήνων 720. Τα Σώκια ως χώρος συμπίπτουν με το χώρο τον οποίο κατείχαν οι αρχαίες ελληνικές πόλεις: η Πριήνη, η Μυούς, η Μίλητος, η Μαγνησία (η «προς Μαιάνδρω») 721. Βρίσκονται στα ερείπιά τους. Τα όρη της Μυκάλης (Καμήλα) και Λάτμου (Μπέη Μπαρμάκ) περιβάλλουν από βορρά και νότο την επαρχία των Σωκίων. Από εδώ κατάγονταν και ο Βίας, ένας από τους επτά σοφούς 722. Ο Κοντογιάννης αναφέρει ότι από την πόλη των Σωκίων, περνούν πολλοί περιηγητές, γιατί εδώ καταλήγει η σιδηροδρομική γραμμή (διακλάδωση της γραμμής Σμύρνης Αϊδινίου) Από τα Σώκια με ίππους ή με άμαξες οι περιηγητές μεταβαίνουν στην Πριήνη και στην Μίλητο για να επισκεφτούν τις αρχαιότητες 723. Στην Πριήνη η οποία απέχει δύο ώρες από τα Σώκια, λέει ο Σ. Αντωνόπουλος, έγιναν ανασκαφές από τους Γερμανούς και η Πριήνη διατηρείται σχεδόν σε τέτοια κατάσταση, όπως η Πομπηία, και στη Μίλητο, η οποία απέχει τρεις ώρες από τα Σώκια, ενεργούν ανασκαφές οι Γερμανοί Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Καλφόγλους Ανεστίδης, Γεωγραφία Μικρασιατικής Χερσονήσου, 130. Πρόκειται για την Σύνοδο των κατοίκων των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας για την από κοινού λατρεία της κυριότερης Ιωνικής θεότητας του Ποσειδώνος. 721 Κοντογιάννης, Η Ελληνικότης των Νομών, 86. περισσότερα για αυτές τις πόλεις βλ. Κοντογιάννης, Γεωγραφία της Μικράς Ασίας, Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, 181 Καλφόγλους Ανεστίδης, ο.π. 723 Κοντογιάννης, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Σ. Αντωνόπουλος, Μικρά Ασία, Αθήνα 1907,

310 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ 308

311 Β. Η ΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ Τα Ἄνέα (Ἄναια) ἤ ἡ Ἄνεα (Ἀναία), τα σημερινά Σώκια, ήταν αρχαία μικρασιατική πόλη. Σύμφωνα με το εγκυκλοπαιδικό λεξικό του Pauly Wissowa, η Αναία, γράφεται δια διφθόγγου. Στο λεξικό αυτό παραπέμπεται εκ του Anea εις την Αnaia. Με τον ίδιο τρόπο γράφεται και στα Acta Monasteriorum 725. Ο Θουκυδίδης, όταν σε διάφορα χωρία αναφέρει τα Ανέα, στα κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο γεγονότα και την δράση των Αναιτών, τηρείται παντού η διά διφθόγγου γραφή. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη σωστά ιστορούνται τα περί της πόλεως των Ανέων στο Λεξικό της Ιστορίας και Γεωγραφίας του Βουτυρά (τ. Α, σ. 477) και η εκ του Στεφάνου του Βυζαντίου πληροφορία, ότι η πόλη ονομάστηκε έτσι από την Αμαζόνα Ἀναίας 726. Στο χάρτη της περιηγήσεως (voyage) του Choisenl Gouffier είναι περίεργο ότι η πόλη των Ανέων δεν σημειώνεται, ενώ ο περιηγητής αυτός σημειώνει με πολλές λεπτομέρειες (detaille) στα μέρη από τα οποία πέρασε. Σημειώνει ακόμη, πολλές άλλες λεπτομέρειες 727. Στον γεωλογικό χάρτη του Philippson, (1911, No 172 Ergaenz του Petetmann) σημειώνεται Αναία μετά της τουρκικής ονομασίας Ania 728. Το όνομα «Ανέων», το οποίο χαρακτήριζε συνήθως τη Μητρόπολη, οφείλεται στην αρχαία πόλη Ἀναία. Η Ἀναία σύμφωνα με τον Ιεροκλή, στον Συνέκδημο (Συνέκδημος 659,2) αναφέρεται ότι η πόλη έλαβε το όνομα αυτό από την ομώνυμη αμαζόνα Μυστακίδης, Σημειώματα Διάφορα, «Αναία (τα) και Αναία (η)», ΘΗΕ 2 (1963), 481 Μυστακίδης, ο.π. 727 ό.π., 167. Ο Μυστακίδης σημειώνει ακόμη ότι στα Acta et. Dipl. Graeca italasque (τ. 3. σ. 79) στην συνθήκη του 1265 με τους Βενετούς σημειώνεται «εἰς τήν Ἀναίαν τούτου, ἵνα εἰσέρχωντα καί ἐξέρχωνται ἐν αὐτῶ». 728 ό.π. 729 Αναία (τα) και Αναία (η), ο.π. 309

312 Η πόλη των Σωκίων ιδρύθηκε στα χρόνια της τουρκικής κυριαρχίας. Το 1261 η πόλη των Ανέων βρίσκονταν υπό την κυριαρχία των Γενουάνων. Το ιστορικό προηγούμενο της εκκλησιαστικής διοικήσεως της μητροπόλεως Ανέων ήταν η ομώνυμη επισκοπή της Βυζαντινής εποχής. Η Επισκοπή αυτή, αν και είναι από τις πιο πρώιμες, δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς ιδρύθηκε. Η παλιά αυτή Επισκοπή είχε καταστεί ανενεργή, λόγω της τουρκικής επέκτασης στη δυτική Μικρά Ασία, αναβίωσε όμως αιώνες αργότερα με την ίδρυση το 1802 της Επισκοπής Κρήνης και Ανέων. Το τμήμα Ανέων αργότερα αποτέλεσε ξεχωριστή επισκοπική αρχή, η οποία υπάγονταν στη μητρόπολη Εφέσου. Το 1906 η Επισκοπή Ανέων υψώθηκε σε μητρόπολη με πρώτο μητροπολίτη τον Αλέξανδρο Δηλανά 730. Η σύσταση της Επισκοπής Κρήνης και Ανέων είχε αποφασιστεί από το μητροπολίτη Εφέσου Διονύσιο Καλλιάρχη και τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε (και οι δύο εκτελέστηκαν το 1821) 731. Η Επισκοπή αυτή ιδρύθηκε το 1806 επί της δεύτερης πατριαρχίας του Γρηγορίου Ε με πρόταση του Διονύσιου Καλλιάρχη. Σύμφωνα με την μαρτυρία του Άγγλου περιηγητή William a Tour (Journal of Tourin the Levant, εν Λονδίνω 1820 σελ. 278), οι Επίσκοποι Κρήνης και Ηλιουπόλεως είχαν εξαγοράσει από τον Άγιο Εφέσου ένα είδος αυτοκεφάλου δράσεως 732. Η σύσταση της Επισκοπής αυτής αποφασίστηκε για την κάλυψη των αναγκών ενός ολοένα αυξανόμενου ποιμνίου στις δύο περιοχές, στην περιφέρεια Σωκίων, αλλά και στη χερσόνησο της Ερυθραίας, μετά την άφιξη των μεταναστευτικών ρευμάτων από τη Πελοπόννησο και τα νησιά 730 Ε. Χαριτόπουλος, «Ανέων Μητρόπολις», ΕΜΕ/Μικρά Ασία, ό.π. 732 Ιντζές, Ανατολικά της Χίου,

313 του Αιγαίου 733. Η Επισκοπή αργότερα, διαιρέθηκε και πρώτα το τμήμα του Τσεσμέ υψώθηκε το 1903 στη μητρόπολη Κρήνης 734. Ως έδρα η επισκοπή Ανέων και μετέπειτα μητρόπολη είχε την πόλη Σώκια (Σέβκε) η οποία βρίσκονταν στις εκβολές του ποταμού Μαιάνδρου. Τα Σώκια ταυτιζόταν με την παλιά Ανέα, ενώ παράλληλα ήταν πρωτεύουσα του Καζά Σέβκε που υπάγονταν στο σαντζάκι Αϊδινίου 735. Αναφέρει ο Σκαλιέρης 736 : Ἡ ἐπαρχία Ἀναίων, ἧς ὁ Μητροπολίτης Ὑπέρτιμος, περιλαμβάνει ἐκ τοῦ Βιλαετίου Σμύρνης τήν Ὑποδιοίκησιν Μαιανδρουπόλεως (Σωκίων) τῆς Διοικήσεως Τραλλέων (Ἀϊδινίου), τα ΝΔ τῆς Ὑποδιοικήσεως Μυλάσων (Μύλας) τῆς Διοικήσεως Μύνδου (Μενδές), τμῆμα, τό Πανιώνιον (Τσαγκλί) τῆς Ὑποδιοικήσεως Νέας Ἐφέσου, Νεαπόλεως (Κούς ἀδασῖ) τῆς Διοικήσεως Σμύρνης, τμήματα τινα, ἐν οἷς τό Νότιον (Γκιαούρ κόϊ), τῆς Ὑποδιοικήσεως Τέω (Σιβρί Χισσάρ) τῆς Διοικήσεως Σμύρνης καί Τμήματα τινα τῆς Ὑποδιοικήσεως Θείρων (Τεῖρα) τῆς Διοικήσεως Σμύρνης. Γύρω από την πόλη των Σωκίων υπήρχε μεγάλος αριθμός οικισμών οι οποίοι κατοικούνταν από Έλληνες. Σε αυτούς θα αναφερθούμε αναλυτικότερα παρακάτω. Η εκκλησιαστική ιστορία της πόλεως των Σωκίων συνδέεται με όσα αναφέραμε για την μητρόπολη Εφέσου, γιατί η μητρόπολη Ανέων ανέκαθεν υπήρξε μία από τις μητροπόλεις η οποία ανήκε στην δικαιοδοσία της μητροπόλεως Εφέσου. Κατά την περίοδο των Σελτζουκικών κατακτήσεων από τον ΙΓ αιώνα και εξής πιθανόν έπαψε να υπάγεται στην δικαιοδοσία της μητροπόλεως Εφέσου Μ. Κορομηλά Θ. Κονταράς, Ερυθραία, ένας ευλογημένος μικρόκοσμος στην καρδιά της Ιωνίας, Αθήνα 1997, Κοντογιάννης, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Χαριτόπουλος, Ανέων Μητρόπολις Γ. Κ. Σκαλιέρης, Λάοι και φυλαί της Μικράς Ασίας, Αθήνα 1924, Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία,

314 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΕΠΙΣΚΟΠΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ 312

315 ΕΠΙΣΚΟΠΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ 738 Ὀλιβιανός, μαρτυρήσας ἐπί Μαξεντίου (ἀρχαί Δ αἰῶνος 312) Παῦλος,325, Α Οἰκουμενική σύνοδος, Νίκαια, 325 Μόδεστος, Γ Οἰκουμενική σύνοδος, Ἔφεσος, 431 Ζωτικός, τοῦ ὁποίου ὁ ἀντιπρόσωπος ὑπογράφει εἰς την Δ οἰκουμενικήν σύνοδο, Χαλκηδών, 451 Μάρκελλος, τοπική σύνοδος, ΚΠολις, 536 Ἰωάννης, 880(;) Σάββας, Ζ Οἰκουμενική σύνοδος, Νίκαια, 787 Ἰωσήφ, τοπική σύνοδος, ΚΠολις, 869 Ἀθανάσιος, τοπική σύνοδος, ΚΠολις, 879 Γεώργιος, 1167 Ἀθανάσιος, 1230 Κρήνης καί Ἀνέων Ἴδε ἐπισκοπήν/μητρόπολιν Κρήνης ( ) Πάλιν Ἀνέων Κωνσταντῖνος, ἀπό Μυρρίνης, 1 Νοεμβρίου 1875/9 Μαΐου , παραιτηθεῖς οἰκειοθελῶς Ἄνθιμος Χειμώνιος, ἀπό Ἀρκαδιουπόλεως, 2 Νοεμβρίου , θάν. Μητρόπολις Ἀλέξανδρος Δηλανᾶς, ἀπό Μυρίνης 21 Φεβρουαρίου Φεβρουαρίου 1922, Περγάμου. Θωμᾶς Σαββόπουλος, ἀπό τριτεύων τῶν πατριαρχικῶν διακόνων, 19 Φεβρουαρίου Ἀπριλίου1927, Πριγκηποννήσων Πολύευκτος Φινφίνης, ἀπό Σουηδίας, 30 Ἀπριλίου Φεβρουαρίου 1988, θάν. 738 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία,

316 Νικόλαος Κουτρουμπῆς, ἀπό Ἴμβρου καί Τενέδου, 15 Φεβρουαρίου 17 Ὀκτωβρίου 1972, θάν. Μητροπολῖται ἀπό τοῦ 1923 καί ἑξῆς Θωμᾶς Σαββόπουλος, ἀπό τριτεύων τῶν πατριαρχικῶν διακόνω, 19 Φεβρουαρίου Ἀπριλίου Ἴδε Ἱεράν Μητρόπολιν Χαλκηδόνος Πολύευκτος Φινφίνης, ἀπό Σουηδίας. 30 Ἀπριλίου Φεβρουαρίου Ἴδε Ἱεράν Μητρόπολιν Ἡλιουπόλεως καί Θείρων Νικόλαος Κουτρουμπῆς, ἀπό Ἴμβρου καί Τενέδου 15 Φεβρουαρίου 15 Ὀκτωβρίου Ἴδε Ἱεράν Μητρόπολιν Ἴμβρου καί Τενέδου. Όπως βλέπουμε στον επισκοπικό κατάλογο, η εκκλησιαστική διοργάνωση στην μητρόπολη Ανέων ξεκίνησε πολύ νωρίς, όπως και στην μητρόπολη Εφέσου, που αναφέραμε νωρίτερα. Η μητρόπολη Ανέων ανέκαθεν υπήρξε μία υπό την μητρόπολη Εφέσου διατελουσών επισκοπών. Πιθανόν να έπαψε να υφίσταται στην δικαιοδοσία της μητροπόλεως Εφέσου κατά την περίοδο των σελτζουκικών κατακτήσεων, από τον 12 ο αιώνα και εξής 739. Οι μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως επισκοπικοί κατάλογοι αναγράφουν δύο επισκοπές, οι οποίες άνηκαν στην δικαιοδοσία της μητροπόλεως Εφέσου. Αυτές είναι 740 : α) Ηλιουπόλεως και Θυατείρων (Θειρών) Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, ό.π., Σχετικά με την Μητρόπολη Ηλιουπόλεως και Θυατείρων, βλ. Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, 504 κ.ε. 314

317 β) Κρήνης και Ανέων 742. Όσον αφορά τα Ανέα, συνδέθηκαν με την Κρήνη το Νοέμβριο του 1806 (1807), ως επισκοπή Κρήνης και Ανέων. Το 1883, η επισκοπή Ανέων αποσχίσθηκε από την μικτή επισκοπή Κρήνης και Ανέων και αποτέλεσε ανεξάρτητη επισκοπή, η οποία βρίσκονταν υπό την δικαιοδοσία της μητροπόλεως Εφέσου και συνεκδοχικώς υπό του Οικουμενικό Πατριαρχείο επισκοπή των Ανέων 743. Στο Ημερολόγιο Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Κωνσταντινουπόλεως έχουμε μία περιγραφή της επισκοπής αρχικά και αργότερα της μητροπόλεως Ανέων 744. Ἐπισκοπαί τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου Ἐπισκοπαί, Ἔδραι: 1. Ἐπισκοπή Ἀνέων, Ἔδρα: τά Σώκια Ἐπίσκοποι: ὁ Ἀνέων Ἄνθιμος Πνευματικόν δικαστήριον: Ὁ Θεοφ. Ἐπίσκοπος Πρόεδρος Μέλη: Πρωτοσύγκ. Δημήτριος, Οἰκονόμος Δημήτριος, ἱερεύς Μιχαήλ, ἱερεύς Ἀθανάσιος.Συνεδριάζει Τετάρτην. Προσωπικόν Ἐπισκοπικῶν Γραφείων: Εἶς γραμματεύς. Εἶς κλητήρ Δημογέροντες: Ἰω. Καλέντζος, Δημήτριος Βογιατζόγλους, Ὄμηρος Ἀλετρᾶς, Ἐπαμ. Στεργίου, Ἀριστ. Ἀνδ. Χ Χαλκιᾶς Έδρα της επισκοπής Ανέων (η Ανέων) και της μετέπειτα μητρόπολης ήταν η πόλη Σώκια (Σέβκε), η οποία βρίσκονταν στις εκβολές του Μαιάνδρου. Η πόλη αυτή ταυτίζονταν με την παλαιά Άνεα, ενώ παράλληλα ήταν πρωτεύουσα του καζά Σέβκε, ο οποίος υπάγονταν στο σαντζάκι Αϊδινίου Σχετικά με την Μητρόπολη Κρήνης, βλ., Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία 559 κ.ε., και Σ. Χατζημπέης, «Η Κρήνη (Τσεσμές) και η περιοχή της», Μ.Χ. 12 (1963), Σταυρίδης, Ε πισκοπική Ιστορία, Ε.Φ.Σ.Κ., Ημερολόγιον του Έτους 1905, έτος Πρώτο, Κ.Π., 1904, σ Χαριτόπουλος, Ανέων Μητρόπολις, 315

318 Η επισκοπή Ανέων το 1917 επί της πατριαρχίας του οικουμενικού πατριάρχη Γερμανού Ε ανυψώθηκε σε μητρόπολη υπό του οικουμενικού πατριαρχείου. Ως έδρα είχε τα Σώκια. Ο μητροπολίτης Ανέων φέρει τον τίτλο «υπέρτιμος και έξαρχος Ιωνίας» και κατατάγεται στο συνταγμάτιον του οικουμενικού θρόνου ΠΘ (89)ος. Πρώτος μητροπολίτης της μητροπόλεως Ανέων διετέλεσε ο Αλέξανδρος Δηλανάς ο οποίος παρέμεινε μητροπολίτης Ανέων για πέντε χρόνια, από τις 21 Φεβρουαρίου 1917 έως και τις 19 Φεβρουαρίου Στην συνέχεια ακολούθησε η Μικρασιατική Καταστροφή και η καταστροφή της μητροπόλεως Ανέων 746. Στην συνέχεια θα αναφερθούμε στους ιεράρχες εκείνους, οι οποίοι ήταν από τους πρώτους οι οποίοι διετέλεσαν μητροπολίτες Ανέων μετά την ανύψωση της μητροπόλεως Ανέων σε ανεξάρτητη μητρόπολη. Αυτοί ήταν: 1. Αλέξανδρος Δηλανάς από Μυρίνης. Διετέλεσε μητροπολίτης Ανέων από τις 21 Φεβρουαρίου 1917 έως τις 19 Φεβρουαρίου Θωμάς Σαββόπουλος, από τριετεύων των πατριαρχικών διακόνων. Διετέλεσε μητροπολίτης Ανέων από τις 19 Φεβρουαρίου 1922 έως τις 2 Απριλίου Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, ό.π.,

319 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΔΗΛΑΝΑΣ Ο Αλέξανδρος Δηλανάς γεννήθηκε το 1878 στον Μαραθόκαμπο της Σάμου. Παρακολούθησε τα εγκύκλια μαθήματα στο Πυθαγόρειο Γυμνάσιο της Σάμου. Στην συνέχεια σπούδασε Θεολογία στην Θεολογική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών από την οποία αποφοίτησε με άριστα το Διορίστηκε διευθυντής του ιεροδιδασκαλείου της Πάτμου. Στην θέση αυτή παρέμεινε για δύο χρόνια περίπου. Στη συνέχεια το 1905 ο μητροπολίτης Εφέσου Ιωακείμ Ευθυβούλης ( ) τον προσέλαβε, για να διατελέσει επίτροπος του στο Αδραμμύτιο, και εν τω μεταξύ, χειροτονήθηκε διάκονος και πρεσβύτερος 748. Ο μητροπολίτης Ιωακείμ Ευθυβούλης λόγω των υπηρεσιών τις οποίες του προσέφερε προήγαγε τον Αλέξανδρο Δηλανά σε επίτροπό του, σε επίσκοπο υπό τον ψιλό τίτλο Μυρίνης. Η χειροτονία του έγινε στις Στην μητρόπολη Μυρίνης παρέμεινε έως το Στις 21 Φεβρουαρίου 1917 προήχθη σε μητροπολίτης Ανέων, έχοντας ως έδρα του τα Σώκια. Λόγω της εθνικής του δράσεως εξορίστηκε από τους Τούρκους στα βάθη της Μικράς Ασίας, όπου και παρέμεινε για 18 μήνες. Όταν επανήλθε από την εξορία, μετά την ανακωχή, εξορίστηκε για δεύτερη φορά από τους Τούρκους και τους Ιταλούς, και καταδικάστηκε μάλιστα ερήμην σε θάνατο 750. Στις 19 Φεβρουαρίου1922 εξελέγη μητροπολίτης Περγάμου. Στην Πέργαμο παρέμεινε τυπικά μητροπολίτης έως τις 9 Οκτωβρίου 1924, αν και λόγω των πολιτικών ανωμαλιών δεν μπόρεσε να μεταβή στην Πέργαμο. Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή κατέφυγε στην Ελλάδα ως πρόσφυγας Αλέξανδρος ο Δηλανάς, Εκκλησία ΛΕ (1958), ο.π. 750 ο.π. 751 ο.π. 317

320 Στις 9 Οκτωβρίου 1924 τοποθετήθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο μητροπολίτης Ζιχνών. Στην επαρχία αυτή παρέμεινε έως το Το 1941, εκδιώχθηκε από τους Βούλγαρους και κατέφυγε για δεύτερη φορά στην Ελλάδα ως πρόσφυγας 752. Τον Φεβρουάριο του 1943 εξελέγη μητροπολίτης Βεροίας και Ναούσης. Στην θέση αυτή παρέμεινε έως και τον θάνατό του στις 5 Ιανουαρίου του Εχρημάτισε ακόμη τοποτηρητής του αρχιεπισκοπικού θρόνου Αθηνών μετά τον θάνατο του αρχιεπισκόπου Αθηνών Σπυρίδωνος και μέχρι την εκλογή του νέου αρχιεπισκόπου από Λαρίσης και Πλαταμώνος Δωροθέου (1957) Αλέξανδρος ο Δηλανάς, Εκκλησία ΛΕ (1958), Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, ό.π. 318

321 ΘΩΜΑΣ ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΣ Ο Θωμάς Σαββόπουλος γεννήθηκε στην Νεάπολη (Νέβσεχιρ) της Καππαδοκίας το Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στην πατρίδα του. Στην συνέχεια, σπούδασε θεολογία στην ιερά Θεολογική σχολή της Χάλκης υπό την εγγύηση του τότε μητροπολίτη Κολωνείας Πολύκαρπου. Το 1913 αποφοίτησε από την Θεολογική σχολή της Χάλκης, αφού υπέβαλλε εναίσιμον επί πτυχίω διατριβή με θέμα: «Ἡ περί Ἀντιχρίστου διδασκαλία τῆς Ἁγίας Γραφής και της Ἱεράς Παραδόσεως» 755. Τον Σεπτέμβριο του 1912 χειροτονήθηκε διάκονος από τον σχολάρχη Σελευκείας Γερμανό Στρηνόπουλο μετέπειτα Θυατείρων 756. Μετά την αποφοίτησή του από την Θεολογική σχολή της Χάλκης υπηρέτησε ως αρχιδιάκονος του μητροπολίτη Νικαίας Βασιλείου για τρεις μήνες. Στην συνέχεια, διετέλεσε αρχιδιάκονος και γραμματέας της ιεράς μητροπόλεως Χαλκηδόνος, επί της αρχιερατείας του Γρηγορίου για τέσσερα χρόνια έως τον Σεπτέμβριο του Το Σεπτέμβριο του 1917, επί πατριαρχίας του Γερμανού Ε, προσελήφθη στην πατριαρχική αυλή ως τριτεύων και κωδικογράφος της ιεράς συνόδου. Μετά την παραίτηση του Γερμανού Ε στις 12 Οκτωβρίου 1918, αναγκάστηκε να παραιτηθεί από την θέση του υπογραμματέα και να επανέλθει στα πρότερα καθήκοντά του στα οποία παρέμεινε έως τις 19 Φεβρουαρίου Στην θέση αυτή παρέμεινε στάσιμος για τρία χρόνια αναγκαστικά λόγω της υπερτριετούς χηρείας του πατριαρχικού θρόνου 758. Στις 19 Φεβρουαρίου 1922 εξελέγη μητροπολίτης Ανέων επί Μελετίου Δ του Μεταξάκη. Χειροτονήθηκε πρεσβύτερος στην Χαλκηδόνα από τον μητροπολίτη Λεύκης Κωνσταντίνο και επίσκοπος στον 755 Σταυρίδης, Επισκοπική Ιστορία, Τσερνογλού. Γ. Αθαν, «Θωμάς ο Σαββόπουλος», ΘΗΕ 6 (1965), ό.π., Σταυρίδης, ό.π. 319

322 πάνσεπτον πατριαρχικό ναό. Διαδέχτηκε τον Αλέξανδρο Δηλανά, ο οποίος μετατέθηκε στην μητρόπολη Περγάμου, η οποία ανιδρύθηκε τότε 40. Στην μητρόπολη Ανέων παρέμεινε έως τις 2 Απριλίου του Δεν μπόρεσε όμως να μεταβή στα Σώκια τα οποία ήταν η έδρα της μητρόπολης Ανέων, για να ενθρονιστεί λόγω της αποφάσεως του υπάτου αρμοστή Στεργιάδη ο οποίος αντέδρασε στην εφαρμογή των αποφάσεων του Οικουμενικού Πατριαρχείου προς τις μικρασιατικές μητροπόλεις 759. Μέχρι το τέλος της Μικρασιατικής καταστροφής παρέμεινε πλέον διηνεκώς στην Κωνσταντινούπολη ως μέλος κατά καιρούς της Ιεράς Συνόδου και των συνοδικών επιτροπών. Διετέλεσε επίσης τοποτηρητής της Μεγάλης Πρωτοσυγκελλίας τις δύσκολες εκείνες ημέρες μετά την παραίτηση του Μελετίου του Δ, τη λήξη της διεθνούς κατοχής της Κωνσταντινουπόλεως και κατά τους πρώτους μήνες της πατριαρχίας του Γρηγορίου Ζ του Ζερβουδάκη 760. Στις 2 Απριλίου 1927 προήχθη σε μητροπολίτη Πριγκηποννήσων. Διαδέχτηκε τον Αγαθάγγελο Μάγνη, ο οποίος προήχθη σε μητροπολίτη Χαλκηδόνος. Στην Μητρόπολη αυτή προσέφερε πολλά. Η αρχιερατεία του υπήρξε μεγάλη και ευδόκιμη. Προσπάθησε να περισυλλέξει και να περισώσει τα τιμαλφή του Γένους και της ορθοδόξου πίστεως. 19 χρόνια παρέμεινε μητροπολίτης Πριγκηποννήσων 761. Στις 12 Μαρτίου 1946 προήχθη σε μητροπολίτη Χαλκηδόνος μετά από επιθυμία του μητροπολίτη Μάξιμου του Ε και ψήφους κανονικές της Ιεράς Συνόδου του Φαναρίου Κωνσταντινουπόλεως. Ήταν πρώτος στην τάξη των ενδημούντων αρχιερέων στην Κωνσταντινούπολη. 759 Τσερνόγλου, Θωμάς Ο Σαββόπουλος, ό.π. 761 ό.π. 320

323 Μητροπολίτης Χαλκηδόνος παρέμεινε έως τις 18 Οκτωβρίου 1966 για 20 χρόνια περίπου 762. Αναφέρει ο Α. Τσέρνογλου για τον Θωμά Σαββόπουλο: «Τήν ποτέ μέν ἔνδοξον, νῦν δέ. σκιωδῶς τήν πάλαι δόξαν αὑτῆς ὑπομικνήσκουσαν γεροντικήν Μητρόπολιν Χαλκηδόνος, εἰς δέκα μόνο ὀλιγανθρώπους κοινότητας ἀπό τοῦ 1923 περιορισθείσας, ἐξακολουθεῖ νά ποιμαίνη ἐν φόβῳ θεοῦ μέχρι τῆς σήμερον. Σοβαρός πάντοτε, ἐξαιρετικῶς ὀλιγόλογος, παρεδρεύει μονίμως ἀπό πολλών ἐτῶν εἰς τήν Σύνοδος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, κή ἀγαπῶν νά ἀπομακρύνεται τῆς πόλεως δι ἐκκλησιαστικάς ἤ ἄλλας ἀποστολάς» 763. Διετέλεσε ακόμη τοποτηρητής του Πατριαρχικού Θρόνου τον Οκτώβριο του 1948 μετά την παραίτηση του Μάξιμου του Ε, και πατριαρχικός επίτροπος μέχρι τις 27 Ιανουαρίου 1949 και την έλευση του νέου πατριάρχη Αθηναγόρα Α από την Αμερική. Διετέλεσε τοποτηρητής του Πατριαρχικού Θρόνου και πάλι το 1959 και το 1963, όταν χρειάστηκε ο πατριάρχης Αθηναγόρας να απουσιάσει από την Κωνσταντινούπολη 764. Η Σύνοδος εκτιμώντας τις πολύτιμες υπηρεσίες τις οποίες προσέφερε στον πατριαρχικό θρόνο τον προήγαγε σε βοηθό επίσκοπο και το 1959 από αρχιδιάκονο τον προήγαγε σε τιτουλάριο επίσκοπο Τσερνόγλου, Θωμάς. Ο Σαββόπουλος, ό.π. 764 ό.π. 765 ό.π. 321

324 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ 322

325 Γ. ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ Η περιφέρεια των Σωκίων αποτελούνταν από εύπορα χωριά, στα οποία κατοικούσε μεγάλος αριθμός Ελλήνων. Αναφέρει ο Σ. Αντωνόπουλος 766 : Περί τά Σώκια εὑρίσκονται τα χωρία: Νεοχώριον (Τουρούζ Δεϊρμέν), 150 οἰκογένεια. Κελεμπέσι,ἀπέχον ὀλίγα λεπτά τῆς Πριήνης, 500 οἰκογένειαι. Δωμάτια, 500 οἰκογένειαι. Ἄκ κιοϊ, παρά τήν Μίλητον, 250 οἰκογένειαι. Γέροντας, 300 οἰκογένειαι. Εἰς το χωρίον αὐτό εὑρίσκονται τά ἐρείπια τού κολοσσαίου καί τοῦ Διδυμέων Ἀπόλλωνος. Βαγάρασι, ἀπέναντί τῶν Σωκίων, ἐπί τῆς σειρᾶς τοῦ ὄρους Λάτμου. Στο Νεοχώριο, (Γενι κιοϊ Καινούργιο χωριό), το οποίο βρίσκονταν νότια, των Σωκίων, αναφέρει ο Π. Κοντογιάννης κατοικούσαν 3000 Έλληνες, στο Κελεμπέσι το οποίο βρίσκεται σε απόσταση μισής ώρας από τα ερείπια της αρχαίας Πριήνης κατοικούσαν 5500 κάτοικοι, στα Δωμάτια, τα οποία ήταν μεγάλο και εύπορο χωριό τελείως ελληνικό, κατοικούσαν 7000 Έλληνες, στο Ακ κιοί, το οποίο βρίσκονταν νότια από το χωριό Παλάτια κατοικούσαν 4500 Έλληνες. Στο χωριό αυτό αναβλύζει πηγή, η οποία, αρδεύει τους κήπους του και κινεί μύλο. Στο Γέροντα κατοικούσαν 6000 Έλληνες 767. Το Άκκιοϊ (Ασπροχώρι), βρίσκονταν νότια από το χωριό Παλάτια. Σε αυτό το χωριό, πλησίον του αναβλύζει πηγή αρδεύουσα τους κήπους του. Πριν το 1922 στο Ακκοϊ κατοικούσαν 4500 Έλληνες. Βρίσκεται 4 χιλιόμετρα από τα παράλια του Αιγαίου, 12 χιλιόμετρα βόρεια του Γέροντα, 4 χιλιόμετρα νότια νοτιανατολικά από το χωριό Παλάτια (την 766 Αντωνόπουλος, Μικρά Ασία, Κοντογιάννης, Γεωγραφία Μικράς Ασίας,

326 αρχαία Μίλητο) και 32 χιλιόμετρα βόρεια βορειοανατολικά από τα Σώκια 768. Το Μπαραγάσι (Bagarasi στα τούρκικα) βρίσκεται 14 χιλιόμετρα νοτιανατολικά από τα Σώκια και 30 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Αϊδινίου, ήταν χωριό με 2500 κατοίκους. Στο χωριό κατοικούσαν και Έλληνες και Τούρκοι. Ο ελληνικός πληθυσμός ήταν 1500 κάτοικοι περίπου έποικοι από τα νησιά και από την ηπειρωτική Ελλάδα, ενώ ο υπόλοιπος πληθυσμός αποτελούνταν από Τούρκους οι οποίοι χωρίζονταν σε δύο μαχαλάδες: τον Ρουμ Μπαγάρασι και τον Ισλάμ Μπαγάρασι 769. Ο Γέροντας (leronta κατά Κίπερτ, Yoran κατά τον τουρκικό χάρτη του 1953) ήταν κωμόπολη με 3000 Έλληνες κατοίκους. Βρίσκεται 3 χιλιόμετρα από τις ακτές του Αιγαίου. Από τα Σώκια απέχει 44 χιλιόμετρα, από το Ακκιοϊ, απέχει 12 χιλιόμετρα νότια και 116 χιλιόμετρα νότια από τη Σμύρνη. Για να φτάσουμε στο Γέροντα, περνάμε από το Κουσάντασι, τα Σώκια, τη Μίλητο 770. Το όνομα Γέροντας, σχετίζεται με το ιερό του Διδυμαίου Απόλλωνα, τα ερείπια του οποίου βρίσκονταν στο χωριό. Στα κατοπινά χρόνια η λέξη «ιερόν» δήλωνε τον τόπο, από όπου και Γερόν Γέροντας 54. Ο Αντωνόπουλος αναφέρει ότι στο χωριό αυτό βρίσκονται τα ερείπια του Κολοσσιαίου και του Διδυμέως Απόλλωνος. Λέει μάλιστα ότι σύμφωνα με τους επιστήμονες, για να ανασυσταθεί ο ναός του Διδυμέως Απόλλωνος, θα χρειάζονταν δαπάνη ενός περίπου εκατομμυρίου φράγκων. Κατά την πιθανή υπόθεση του Κ. Καρολίδη (Στράβωνος Γεωγραφικά, κτλ. Σελ. 169) το όνομα Γέροντας αποτελεί παραφθορά του ιερού (των Βραγχίδων) Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, ό.π., Ζωντανή Μαρτυρία της κυρίας Θεοδώρας Αλεξάνδρου Χατζηδημητρίου (της γιαγιάς μου), η οποία κατάγονταν από τον Γέροντα. 771 Αντωνόπουλος, Μικρά Ασία,

327 Εκεί ακριβώς που βρίσκεται το χωριό, πάνω σε ρωγμή βράχου, όπου και η πηγή πεντακάθαρου νερού, πριν από τη μετανάστευση των Ιώνων και την ίδρυση της Μιλήτου, υπήρχε «Ιερόν» κάποιας θεότητας και μαντείον, όπου η ιέρεια, αφού μεθούσε από τις αναθυμιάσεις που έβγαιναν από τη ρωγμή ή εμπναιόμενη από το νερό της πηγής, επροφήτευε τα μέλλοντα. Επάνω σε αυτό το ιερό οι Μιλήσιοι, όταν έγιναν κύριοι της περιοχής, ίδρυσαν μεγάλο ναό που την επιμέλειά του είχε η ιερατική οικογένεια των Βραγχιδών, των απογόνων δηλαδή του Βράγχου, του ωραίου εφήβου, που απέκτησε τη μαντική δύναμη από το φίλημα, που του έδωσε ο θεός Απόλλων (γ αυτό ο Απόλλων λεγόταν και «Φιλήσιος»), όταν κάποτε τον βρήκε σ αυτή την περιοχή να βόσκει τα κοπάδια του 772. Από την πόλη της Μιλήτου δρόμος 23 χιλιομέτρων οδηγούσε στο ναό. Στο τελευταίο χιλιόμετρο κατά μήκος του δρόμου είχαν τοποθετηθεί λιοντάρια, σφίγγες, καθήμενα αγάλματα, σαρκοφάγοι, ακόμη και μνήματα. Ένα απ αυτά τα λιοντάρια και εννέα αγάλματα (του 7 ου ή του 6 ου αιώνα π.χ.) μετέφερε στην Αγγλία ο C.T. Newton 773. Ο ναός και το μαντείο των Βραγχιδών ήταν σε μεγάλη ακμή τον 6 ο αι. π.χ., και όπως λίγο αργότερα ματυρεί ο Ηρόδοτος, απ αυτό συνήθιζαν να ζητούν συμβουλή όλοι οι Ίωνες και οι Αιολείς, ακόμη και βάρβαροι βασιλιάδες, όπως ο Κροίσος της Λυδίας και ο Νεκώς της Αιγύπτου, ο οποίος μάλιστα εδώρησε στο μαντείο τα ρούχα που φορούσε στις πολεμικές επιχειρήσεις του 774. Οι απόγονοι του Βράγχου κρατήσανε διαδοχικά το προνόμιο της προστασίας του ιερού ως τα 494 π.χ., όταν κυριεύθηκε από τους Πέρσες η Μίλητος τότε κι ο ναός και το μαντείο πυρπολήθηκαν. Τα χρήματα και οι θησαυροί του ναού, ανάμεσά τους και το κολοσσιαίο χάλκινο άγαλμα του 772 Γεωργοπούλου Ε., Ο Μικρασιατικός Γέροντας, Αθήνα 1972, ο.π., ο.π. 325

328 Φιλησίου Απόλλωνος, έργο καλού τεχνίτη, του Κανάχου του Σικυωνίου, μεταφέρθηκαν στην Περσία στην Περσία, όπου εγκαταστάθηκαν και οι ιερείς Βραγχίδες, που, φαίνεται, δεν διαδραματίσανε καλό, στην περίσταση εκείνη, ρόλο 775. Έπειτα από τη μάχη της Μυκάλης (479 π.χ.) ή έπειτα από τη νίκη του Κίμωνος στον Ευρυμέδοντα (470 π.χ.) άρχισε η ανοικοδόμηση νέου ναού «επίσχεδίου μεγίστης κλίμακος», που είχαν εκπονήσει δυο διάσημοι αρχιτέκτονες, ο Παιώνιος ο Εφέσιος και ο Δάφνις ο Μιλήσιος. Μα τα πολύ μεγάλα σχέδια σπάνια φτάνουν σε τέλος. Ο σκελετός του νέου κτιρίου είχε σηκωθεί στα 28 π.χ., αλλά ποτέ δεν περατώθηκε η κατασκευή του. Εξ αιτίας του μεγέθους του είχε μείνει δίχως στέγη. Με τις ανασκαφές διαπιστώθηκε πως αυτός ο μεγάλων διαστάσεων ναός (49,98 X 108,55 μ.) ήταν ολομάρμαρος ιωνικού ρυθμού, δίπτερος δεκάστυλος (10 στύλοι στη στενή και 21 στην πλατειά πλευρά) και στη μέση είχε σηκό (87,25 X 28,58 μ.) χωρισμένο: α) σε πρόναο εν παραστάσι, β) σε οίκον για το μαντείο και γ) σε ναό με το άδυτο. Οπισθόδομος δεν υπήρχε. Στο ναό μέσα ήταν η ρωγμή με την προφητική πηγή, ένας ομφαλός, δάφνες του Απόλλωνος, και το άγαλμα του Φιλησίου Απόλλωνος, αυτό που είχε κατασκευάσει ο Σικυώνιος Κάναχος, που το έστειλε πίσω στα Δίδυμα από την Περσία το 295 π.χ. ο Σέλευκος Α ο Νικάτωρ ευγνωμονώντας για κάποιο χρησμό 776. Το ιερό του Απόλλωνος, που μετά την απομάκρυνση των Βραγχιδών ονομάζεται το «εν Διδύμοις ιερόν» ή «του Διδυμώς Απόλλωνος» έφτασε πάλι σε μεγάλη ακμή έπειτα από τις νίκες του Μεγάλου Αλεξάνδρου και επί των διαδόχων και εξακολούθησε η ακμή του και στους Ρωμαϊκο Βυζαντινούς χρόνους, αφού, ως παραδίδεται, ο Λικίνιος ζήτησε απ εκεί χρησμό πριν από τη σύγκρουσή του με το Μεγάλο Κωνσταντίνο, και ο Ιουλιανός αναγορεύθηκε «προφήτης», δηλ. 775 Γεωργοπούλου, Μικρασιατικός Γέροντας, ο.π.,

329 προϊστάμενος του ναού για ένα έτος. Ισχυροί σεισμοί καταστρέψανε το ιερόν του Απόλλωνος. Έτσι και εκεί «απέσβετο το λάλον ύδωρ» και κάτω από τα ερείπια θάφτηκε η μαντική δάφνη. Από τις τόσες κολόνες του ιερού σώθηκαν μονάχα τρεις 777. Σύμφωνα με τον Στράβωνα (ΙΔ, 40) ο ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο και ο ναός του Διδυμαίου Απόλλωνα στο Γέροντα ήταν οι μεγαλύτεροι της Μικράς Ασίας. Στα νερά των ακτών του Γέροντα, στον ομώνυμο κόλπο, στις 29 Ιουλίου 1824 έγινε η ναυμαχία στα χρόνια της Επανάστασης του Οι πρώτοι κάτοικοι του Γέροντα ήταν ναυτικοί και είχαν καταγωγή από τη Σάμο. Το χωριό ήταν κτισμένο γύρω από τα ερείπια του αρχαίου ναού του Διδυμαίου Απόλλωνα. Γύρω από το ιερό βρίσκονταν ένας μικρός τούρκικος συνοικισμός. Οι Έλληνες κάτοικοι δεν ήθελαν τους Τούρκους να ζουν μαζί τους. Βρήκαν τον Τούρκο πασά της περιοχής και του ζήτησαν να απομακρύνει τον τούρκικο συνοικισμό από το «Ιερόν» (Ιερόν= Γιοράν, το έλεγαν οι Τούρκοι και Ιέροντα, για να γίνει, μετά από χρόνια Γέροντας). Έτσι ο τούρκικος συνοικισμός, μετακινήθηκε πιο πέρα και χτίσθηκε ένα άλλο χωριό, το οποίο ονομάστηκε Τουρκογέροντας. Οι Ρωμιοί έχτισαν και αυτοί το χωριό τους γύρω από το ιερό. Το χωριό αυτό με τα χρόνια πρόκοψε, μεγάλωσε, και απλώθηκε στους γύρω λόφους 779. Σύμφωνα με μία άλλη διήγηση 780 : «Μια φορά κι έναν καιρό, στα παλιά τα χρόνια, ένας γέρος ανέβηκε, για να μονάσει, επάνω σε μια κολόνα του Ιερού, που γι αυτό 777 Γεωργοπούλου, Μικρασιατικός Γέροντας, Αντωνόπουλος, Μικρά Ασία, 178. Βλ. παράρτημα κειμένων, σ., 362 όπου αναλυτικά παρατίθονται τα γεγονότα τα οποία συνέβησαν στο Γέροντα και στα γύρω χωριά την περίοδο της επαναστάσεως του Ζωντανή Μαρτύρια της κυρίας Θεοδώρας Αλεξάνδρου Χατζηδημητρίου ( της γιαγιάς μου), η οποία κατάγονταν από τον Γέροντα. 780 Γεωργοπούλου, ο.π., 24. Αναμφισβήτητα, η διήγηση αυτή αποτελεί μονάχα ένα θρύλο, ο οποίος δημιουργήθηκε από κάποιους, οι οποίοι ήθελαν να δώσουν μια εξήγηση στο όνομα. 327

330 από τότε λέγεται «Μονή Κολόνα». Ανέβηκε αποφασισμένος να μείνει εκεί εν νηστεία και προσευχή ως την τελευταία του πνοή. Το μάθανε οι άνθρωποι στους γύρω τόπους και τρέξαν να γνωρίσουν τον Γέροντα ασκητή, να τον θαυμάσουνε, να τον προσκυνήσουνε, να δεχτούνε τις ευλογίες του. Πού τους έχανες, πού τους έβρισκες; Στο Γέροντα... Πού θα έρχονταν πού θα πήγαιναν; Στο Γέροντα... Που θα κατασκεύαζαν τα σπιτια τους; Κοντά στον Γέροντα... Κάποτε ο Γέρος πέθανε. Όμως τ όνομά του απλώθηκε και από τότε το χωριό ονομάζεται ΓΕΡΟΝΤΑΣ. Σιγά σιγά, κτίσθηκαν και λίγα, σπίτια γύρω γύρω, τα οποία έγιναν περισσότερα με τα χρόνια, και έτσι το όνομα Γέροντας παρέμεινε. Το χωριό έχει και άλλα ονόματα. Μερικοί το αποκαλούν «Μονοδέντρι», ίσως οι ναυτικοί, γιατί με αυτό το όνομα ήταν γνωστός ο κάβος που στην αρχαία εποχή λέγονταν «Ποσειδώνιον», και τώρα ονομάζεται «Κάβο Γέροντας» 781. Ο Γέροντας έγινε ένα από τα πιο πλούσια χωριά. Τα κτήματα ήταν εύφορα. Άμα ήθελες να αποκτήσεις και άλλη γη, δεν είχες παρά να κάνεις το Μερούλ Ζαμάν. Έπαιρνες δηλαδή μια χέρσα έκταση, την καλλιεργούσες δύο χρόνια, και μετά τη δήλωνες στις τουρκικές αρχές. Εκείνες σου έδιναν τον τίτλο ιδιοκτησίας 782. Όσο αφορά τα σχολεία 783 : «Σχολεία είχαμε δύο Αρρεναγωγείο και Παρθεναγωγείο. Όταν τελείωναν τα παιδιά το δημοτικό, που ήταν απαραίτητο, οι γονείς τα στέλναν στη Σμύρνη για να σπουδάσουν. Είχαμε και νηπιαγωγείο. Δεν ήταν μαζί με τα δημοτικά. Ήταν στα κελιά της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου». Στον Γέροντα υπήρχαν οι εξής έξι εκκλησίες 784 : 781 Γεωργοπούλου, Μικρασιατικός Γέροντας, Ζωντανή Μαρτύρια της κύριας Θεοδώρας Αλεξάνδρου Χατζηδημητρίου ( της γιαγιάς μου), η οποία κατάγονταν από τον Γέροντα. 783 ο.π. 328

331 Του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, η οποία ήταν η μεγαλύτερη. Οι άλλες εκκλησίες ήταν η Αγία Σοφία, ο Άγιος Μερκούριος, ο Άγιος Γεώργιος, ο Άγιος Ταξιάρχης και ο Άγιος Χαράλαμπος, που ήταν μικρότερες. Υπήρχαν ακόμη δύο εξωκλήσια, του Αγίου Αθανασίου και του Αγίου Παντελεήμονος που βρίσκονται στο ύψωμα το οποίο ήταν πάνω από το λιμάνι Ζωντανή Μαρτύρια της κύριας Θεοδώρας Αλεξάνδρου Χατζηδημητρίου (της γιαγιάς μου), η οποία κατάγονταν από τον Γέροντα. 785 ό.π. 329

332 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΑΝΕΩΝ 330

333 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΑΝΕΩΝ Όσον αφορά την εκπαίδευση στην μητρόπολη Ανέων, υπήρχε σχολή από το Στην σχολή αυτή δίδαξε ο Μεθόδιος Θεοδωρίδης, ο οποίος κατάγονταν από τη Σάμο. Ο συγκεκριμένος μοναχός είχε διδάξει και στο Λιβόρνω. Τον διαδέχτηκε ο μοναχός Ιωακείμ Μερσίδης, ο οποίος παρέμεινε και δίδαξε στα Σώκια για δέκα χρόνια. Ο Ιωακείμ Μερσίδης, όταν αργότερα πήγε στην Αθήνα, προσελήφθη ως οικονόμος και δάσκαλος στην Ριζάρειο Σχολή το Η σχολή στην μητρόπολη Ανέων, μετά την επανάσταση του 1821, το 1830 ανασυστάθηκε και αργότερα ιδρύθηκαν λαμπρά εκπαιδευτήρια αρρένων και θηλέων, αφού η κοινότητα των Σωκίων πλούτισε με το εμπόριο και την επεξεργασία της γλυκόριζας, στο οποίο θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω 787. Τα Σώκια είχαν αποκτήσει εκπαιδευτικά ιδρύματα, τα οποία είχαν φτάσει να φιλοξενούν συνολικά 500 μαθητές. Υπήρχαν πλήρεις αστικές σχολές αρρένων και θηλέων και νηπιαγωγείο. Ο Σολδάτος αναφέρει ότι στα Σώκια υπήρχε αρρεναγωγείο και παρθεναγωγείο 788. Στο Ημερολόγιο των Εθνικών και Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Κωνσταντινουπόλεως αναφέρονται τα εξής για τα σχολεία της μητροπόλεως Ανέων 789 : Σχολαί καθ Ὅλην τήν Ἐπισκοπήν: Ἀρρεναγωγεῖα καί Παρθεναγωγεῖα: 28 Διδάσκαλοι καθ Ὅλην τήν Ἐπισκοπήν:. Μαθηταί καθ Ὅλην τήν Ἐπισκοπήν:Μαθηταί καί Μαθήτριαι: 1970 Σύνολα: Σχολαί: 28 Μαθητευόμενοι: Ευαγγελίδης, Η Παιδεία Επί Τουρκοκρατίας, Τόμος Β, Κοντογιάννης, Η Ελληνικότης των Νομών, Σολδάτος, Η Εκπαιδευτική Κίνηση, Τόμος Α, Ε.Φ.Σ.Κ., Ημερολόγιου του Έτους, 1905, Έτος Πρώτο, Κ.Π.1904,

334 Τα σχολεία στην Μητρόπολη Ανέων διατηρήθηκαν μέχρι το Με την Μικρασιατική Καταστροφή η κοινότητα καταστράφηκε κατά την εγκατάλειψη της Μικράς Ασίας υπό του Ελληνικού Στρατού τον Αύγουστο του Στα Σώκια υπήρχαν πολλοί σύλλογοι φιλανθρωπικοί και εκπαιδευτικοί οι οποίοι προήγαν τον πολιτισμό. Υπήρχε ακόμη φιλαρμονική και νοσοκομείο 8 κλινών Ευαγγελίδης, Η Παιδεία Επί Τουρκοκρατίας, Τόμος Β, 265. Βλ. και παράρτημα πινάκων, όπου αναλυτικά παρατίθεται η εκπαιδευτική κίνηση της Μητροπόλεως Ανέων και της Μητροπόλεως Εφέσου. 791 Κοντογιάννης, Η Ελληνικότης των νομών,

335 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ 333

336 ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ Από τα στοιχεία τα οποία έχουμε στη διάθεσή μας πληροφορούμαστε ότι ο πληθυσμός της επαρχίας Ανέων χωρίς να αγγίζει τη μουσουλμανική πλειονότητα είναι κατά το πλείστον ελληνικός. Αυτό συμβαίνει και στα χωριά τα οποία βρίσκονταν στην περιφέρεια των Σωκίων. Ο πληθυσμός αυτός αποτελείται από τους εναπομείναντες εγχώριους Έλληνες, οι οποίοι παρέμειναν στην επαρχία τους και μετά την τουρκική κατάκτηση της επαρχίας τους 792. Όπως αναφέραμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο, ο Ελληνικός πληθυσμός αυξήθηκε σημαντικότατα από το 1770 μετά τα Ορλωφικά και κατά τη διάρκεια του δευτέρου μισού του 18 ου αιώνα, όπου είναι συνεχές αυξανόμενο μεταναστευτικό ρεύμα Ρωμιών από τη Στερεά Ελλάδα και τα νησιά, το οποίο έγινε εντονότερο όλο τον 19 ο αιώνα, και πύκνωσε και πάλι τις μητροπόλεις Εφέσου. (τα Αναία βρίσκονταν στην δικαιοδοσία της μητροπόλεως Εφέσου άρα πύκνωσαν και αυτά) 793. Υπολογίζεται η επαρχία Ανέων είχε πληθυσμό , εκ των οποίων ήταν Έλληνες, και ήταν Τούρκοι, οι οποίοι ήταν κατανεμημένοι στις εξής κωμοπόλεις και χωριά 794. Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται αναλυτικά ο πληθυσμός της πόλεως των Σωκίων και των χωριών εκείνων τα οποία βρίσκονται γύρω από τα Σώκια Χαριτόπουλος, Ανέων Μητρόπολις, ό.π. 794 Κοντογιάννης, Η Ελληνικότης των νομών, ό.π. 334

337 Όνομα συνοικισμού Έλληνες Τούρκοι Σώκια Καινούργιο χωριό (Νεοχώριον) 3000 Κελεμβέσιον 5500 Δωμάτια 7000 Ντουζ βοργάζ 1000 Σπηλιά 500 Βαγάρασι 4000 Τουρκο βαγάρασι 1000 Ακ κιοϊ 4500 Γέροντας 6000 Κουβέλα 500 Παλάτια 200 Σαρή κεμέρ 500 Ακ πουργάζ 300 Όζμπαση 200 Γκιούμενες 700 Συνοικισμοί τουρκικοί του Λάτμου 1000 Το όλον Πίνακας 4, Κοντογιάννης, Η Ελληνικότης των Νομών Προύσσης και Σμύρνης, σ., 84. Σύμφωνα με τον Σ. Αντωνόπουλο ο πληθυσμός της πόλεως των Σωκίων ανέρχονταν σε κατοίκους. Οι 5000 από αυτούς ήταν οικογένειες ελληνικές, ενώ οι υπόλοιποι ήταν όλοι μουσουλμάνοι. Αναφέρει ακόμη ότι υπήρχαν και λίγοι Ιουδαίοι και Αρμένιοι Αντωνόπουλος, Μικρά Ασία,

338 Στον Π. Κοντογιάννη οι αριθμοί αυτοί εμφανίζονται λίγο αυξημένοι. Αναφέρει ο Π. Κοντογιάννης ότι ο συνολικός πληθυσμός της περιφέρειας των Σωκίων ήταν κάτοικοι, από τους οποίους οι 7000 ήταν Έλληνες 67. Μία άλλη απογραφή ανεβάζει τον ελληνικό πληθυσμό σε κατοίκους (από τους οποίους το 80% ήταν αγρότες) και τον τουρκικό πληθυσμό σε 7000 κατοίκους 797. Ο Ι. Καλφόγλους αναφέρει ότι τα Σώκια έχουν πληθυσμό περίπου κατοίκους, από τους οποίους οι είναι Ρωμιοί. Οι υπόλοιποι είναι Μουσουλμάνοι, Αρμένιοι και άλλοι 798. Ο γηγενής πληθυσμός της επαρχίας αυτής μόνο ελληνικός πρέπει να θεωρηθεί. Το μεγαλύτερο μέρος του τουρκικού πληθυσμού αποτελείται από μετανάστες (μουατζίριδες). Ο μισός τουρκικός πληθυσμός, ο οποίος κατοικεί στα Σώκια είναι Τουρκοκρήτες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στα Σώκια από το 1897 και εξής 799. Όσον αφορά τους υπόλοιπους Τούρκους κατοίκους των Σωκίων, πρόκειται για νομάδες Γιουρούδικες, οι οποίοι συνεχώς μετακινούνταν από τόπο σε τόπο. Όλοι όμως οι ομογενείς κάτοικοι των Σωκίων μιλούσαν την πάτρια γλώσσα (την Ελληνική), ενώ αγνοούσαν την Τουρκική 800. Στον καζά των Σωκίων υπάρχουν και μουσουλμανικά χωριά λέει ο Σ. Αντωνόπουλος «ἀλλα ὠς μέ ἐβεβαίουν οἱ ἐκεῖ ὀμογενείς ὁ Ἐλληνικός πληθυσμός του ἐν λόγω καζά εἶναι ἀνώτερος του Μουσουλμανικού εὐημερεί δέ πολύ πλείω αὐτοῦ. Μοι προσέθηκαν ὅτι αἰ ὀθωμανίδες μετέρχονται μέσα ὄπως ἡ μή τεκνοποιώσιν» Κοντογιάννης, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Καλφόγλους Ανεστίδης, Γεωγραφία της Μικρασιατικής Χερσονήσου, Κοντογιάννης, Η Ελληνικότης των νομών, ό.π. 801 Αντωνόπουλος, Μικρά Ασία,

339 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΑΝΕΩΝ 337

340 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΑΝΕΩΝ Η πόλη των Σωκίων αναφέρεται ως εύπορη. Η παραγωγικότητα της πόλεως είναι μοναδική. Στην πεδιάδα της ευδοκιμούν η αμπελουργία, η ελαιοκομία, η μελισσοτροφία, η βαμβακοφυτεία, η καπνοφυτεία, τα δημητριακά, η κτηνοτροφία. Η πεδιάδα της καλύπτει πολύ μεγάλη έκταση και έχει μήκος δέκα ωρών εκτεινόμενη σε πλάτος πέντε ωρών 802. Τα Σώκια, «είναι μεσόγειος, εύπορος και μεγάλη κωμόπολις με αξιόλογον αγοράν, με ζωηρόν εμπόριον, με καταστήματα ευρωπαϊκών ειδών ευπρόσωπα, με ένα ατμόμυλον» 72. «Το εμπόριον και κομμέρκιον της Αναίας ήτο γνωστόν τους εμπορευομένοις καθ «ὑπερμεσοῦντα» 803 Η περιοχή των Σωκίων, παρήγαγε δημητριακά (όπως αναφέραμε και παραπάνω στην πόλη λειτουργούσε ατμόμυλος). Παρήγαγε ακόμη σουσάμι, σταφίδα και σύκα 804. Αξιόλογο προϊόν είναι και η γλυκόριζα. Στα Σώκια, υπήρχε εργοστάσιο, το οποίο άνηκε στην αγγλοαμερικανική εταιρία Forbes, η οποία κατασκεύασε στα Σώκια εργοστάσιο επεξεργασίας της γλυκόριζας, προκειμένου να εξάγει τον πολτό της. Στο εργοστάσιο αυτό, εργάζονταν εκατοντάδες Ελλήνων 805. Κοντά στην πόλη των Σωκίων, σε μικρή απόσταση από την πόλη, λειτουργούσε ανθρακωρυχείο, το οποίο ανήκε σε κάποιον Μανωλόπουλο από τη Σμύρνη και σε Γάλλους κεφαλαιούχους. Σε κοντινή απόσταση από την πόλη των Σωκίων υπήρχαν κοιτάσματα λιγνίτη 806. Στην πόλη των Σωκίων (με βάση τα στοιχεία της περιόδου ) λειτουργούσαν δέκα αργαλειοί, οι οποίοι απασχολούσαν 50 εργάτριες, όλες Ελληνίδες. Ο Philipson αναφέρει ότι στις πόλεις και στα 802 Κοντογιάννης, Η Ελληνικότης των νομών, Κοντογιάννης, Γεωγραφία Μικράς Ασίας, Χαριτόπουλος, Ανέων Μητρόπολις, Κοντογιάννης, Η Ελληνικότης των νομών, Αντωνόπουλος, Μικρά Ασία,

341 χωριά του Μαιάνδρου οι Έλληνες υπερέχουν σε πλούτο και εργατικότητα. Στα παράλια η περιφέρεια των Σωκίων είχε πλούσια ιχθυοτροφεία (της Καρίνας, Καμπαετίου, Σεκίζ Μπουρνού και Τεριγκιολίου) 807. Βλέποντας ορισμένους αριθμούς για την κατοχή γης στην περιοχή των Σωκίων, μία δεδομένη στιγμή ανάμεσα στα τέλη του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20 ου αιώνα, παρατηρούμε ότι οι μεγαλοϊδιοκτήτες κατείχαν το 60,3% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, το οποίο αντιστοιχούσε σε εκτάρια. Οι μικροϊδιοκτήτες κατείχαν το υπόλοιπο 39,7%, δηλαδή εκτάρια. Το 62,4% της γης το οποίο, αντιστοιχούσε στους μικροϊδιοκτήτες, κατέχονταν από Έλληνες και το 37,6% από Τούρκους 808. Στην μεγάλη αυτή εμπορική πρόοδο της πόλεως των Σωκίων συντέλεσε η διακλάδωση της σιδηροδρομικής γραμμής Σμύρνης Αίδινίου, η οποία έφτανε μέχρι τα Σώκια Χαριτόπουλος, Ανέων Μητρόπολις, ό.π. 809 Κοντογιάννης, Γεωγραφία Μικράς Ασίας,

342 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΟΥ 1922 Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΟΥ 1922 ΚΑΙ Η ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΗΣ 340

343 ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΟΥ 1922 Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΝΕΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΟΥ 1922 ΚΑΙ Η ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΗΣ Κατά την περίοδο της μικρασιατικής καταστροφής η πόλη των Σωκίων και οι Έλληνες της περιοχής είχαν την ίδια τραγική κατάληξη την οποία βίωσε όλη η Μικρά Ασία. Στις 3 Μαίου 1919 (την προηγούμενη μέρα στις 2 Μαίου 1919 ο Ελληνικός στρατός, είχε καταλάβει την Σμύρνη) αποβιβάστηκε στη Νέα Έφεσο ιταλικός στρατός, ο οποίος επέκτεινε την κατοχή του με γρήγορους ρυθμούς προς την κοιλάδα του Μαιάνδρου και προς τα Σώκια 810. Η ελληνική μεραρχία, η οποία κατέλαβε πρώτη τη Σμύρνη, φρόντισε να διαθέσει μερικά δικά της τμήματα προς κατάληψη μερικών επικαίρων σημείων, τα οποία βρίσκονταν εντός της ιταλοκρατούμεης ζώνης, του τριγώνου Σωκίων, δυτικά του τμήματος της σιδηροδρομικής γραμμής Μπαλατζίκ Αγιασουλούκ, ώστε να είναι ασφαλής η σιδηροδρομική γραμμή, η οποία, παραβιάζονταν από τις επιδρομές των ατάκτων (Τουρκικά εθελοντικά σώματα περνούσαν από την ιταλική αυτή ζώνη, έκαναν επιδρομές και διέκοπταν την σιδηροδρομική συγκοινωνία Σμύρνης Αϊδινίου) 811. Το μέτρο όμως αυτό δεν βρήκε σύμφωνους τους Ιταλούς, οι οποίοι διαμαρτυρήθηκαν και ζήτησαν την επέμβαση του Άγγλου ναυάρχου Κάλθορπ, ο οποίος ήταν ύπατος αρμοστής στην Ελλάδα. Οι Ιταλοί απαίτησαν την ανάκληση των ελληνικών τμημάτων στρατού, τα οποία βρίσκονταν νοτίως της φανταστικής ευθείας γραμμής Αγιασουλούκ Αϊδινίου. Η Ι Μεραρχία δεν αποδέχτηκε την αίτηση του ναυάρχου 810 Ν. Κ. Σπυρόπουλος, «Σώκια (Νεότερη Ιστορία)», ΜΕΕ 22, ό.π. 341

344 Κάλθορπ, επειδή αν συνέβαινε αυτό το οποίο ζητούσαν οι Ιταλοί, θα θέτονταν σε κίνδυνο η ασφάλεια των ελληνικών στρατευμάτων, τα οποία βρίσκονταν στο Αϊδίνιο Ναζλί 812. Εν τω μεταξύ, στις αρχές του Ιουλίου του 1919, κοινοποιήθηκε προς τον αρχηγό του στρατού κατοχής της Σμύρνης η συνομολογηθείσα συμφωνία μεταξύ του Ελευθερίου Βενιζέλου και του Τιτόνι, με την οποία, καθορίζονταν ως γραμμή διαχωρισμού των ζωνών κατοχής (ελληνικής και ιταλικής) η γραμμή : Εκβολές Καύστρου κοίτη Καύστρου μέχρι συναντήσεως της οδού Νέας Εφέσου Αγιασολούκ Παλιά Έφεσος, εκεί μέχρι το Μπασλούκ δερέ 600 μέτρα δυτικά ή νότια της σιδηροδρομικής γραμμής, για να βρίσκεται σε ασφάλεια. Η γραμμή διαχωρισμού περιελάμβανε ακόμη την κοίτη Μουσλούκ δερέ μέχρι συναντήσεως του Μαιάνδρου και μέχρι το Κιοσκ 813. Στην συνέχεια, για να καθοριστεί η γραμμή διαχωρισμού η οποία συμφωνήθηκε, συστάθηκε μικτή επιτροπή η οποία αποτελούνταν από Έλληνες και Ιταλούς αξιωματικούς. Ο Ιταλός αντιπρόσωπος όμως, ο συνταγματάρχης Μπερζέρα, παρήλκυε χαρακτηριστικά για ένα χρόνο περίπου τις εργασίες της επιτροπής. Δέχονταν όμως σοβαρές παρενοχλήσεις από τσέτες της ιταλικής ζώνης στις συγκοινωνίες Σμύρνης Αϊδινίου Ναζλί 814. Έτσι το Α σώμα στρατού αναγκάστηκε και διέταξε την Ι μεραρχία να προωθήσει τμήματα, με σκοπό να καταλάβουν την γραμμή Αζιζιέ Αζά νταγ Οτούζ Μπιρ Μπουρνού. Το Α σώμα στρατού προήλθε σε αυτή την ενέργεια, για να υπάρχει πλήρης ασφάλεια του τμήματος εκείνου της 812 Σπυρόπουλος, Σώκια, ο.π. 814 ο.π. 342

345 σιδηροδρομικής γραμμής Μπαλατζίκ Αγιασουλούκ. Ακολούθησε όμως τότε σύγκρουση αυτών των τμημάτων με τα ιταλικά φυλάκια 815. Η σύγκρουση αυτή έγινε στο τρίγωνο των Σωκίων στις 20 και στις 21 Ιουνίου του Ακολούθησαν συμλοκές. Στις συμπλοκές αυτές και οι δύο διαπλεκόμενοι, και τα ελληνικά τμήματα και τα ιταλικά φυλάκια, είχαν απώλειες. Σχετικά αμέσως μετά την σύγκρουση αυτή, στα μέσα περίπου του Ιουλίου 1920, επιτεύχθηκε προσωρινή συμφωνία μεταξύ του διοικητή της Ι μεραρχίας και του συνταγματάρχη διοικητή της ιταλικής ζώνης. Με αυτή την συμφωνία καθορίστηκε οριστικά η γραμμή διαχωρίσεως των δύο ζωνών. Η συμφωνία αυτή έγινε από μικτή επιτροπή συσταθείσα από αξιωματικούς οι οποίοι προέρχονταν και από τα δύο ενδιαφερόμενα μέρη της γραμμής διαχωρίσεως 816. Στις 7 Απριλίου 1922 οι Ιταλοί εκκένωσαν το τρίγωνο των Σωκίων, οπότε μικτό απόσπασμα της ανωτέρας γενικής στρατιωτικής διοικήσεως Σμύρνης το οποίο αποτελούνταν από 2 τάγματα πεζικού, 1 τάγμα μηχανικού, 1 τάγμα πυροβολαρχίας και του 2ου συντάγματος ιππικού, προέλασαν από το Αγιασολούκ, το Αζιζιέ και το Μπαλατζίκ και κατέλαβε το τμήμα το οποίο βρίσκονταν μεταξύ κάτω Καύστρου και κάτω Μαιάνδρου, το οποίο είχε εκκενωθεί από τους Ιταλούς (τμήμα Σωκίων Νέας Εφέσου) 817. Τον Αύγουστο του 1922 τα τμήματα τα οποία κατείχαν το τρίγωνο των Σωκίων (πρόκειται για τα τμήματα: 1 ο τάγμα του 18 ου συντάγματος πεζικού, ημιλαρχία της στρατιωτικής διοικήσεως Οδεμησίου, 4 ος λόχος του ανεξάρτητου συντάγματος χωροφυλακής, τμήμα εφίππων Κιρκασίων (Ακέτ Εφένσης) και εν χειρουργείο) αποσύρθηκαν τμηματικά από τις Αυγούστου του 1922 προς το Μπαλατζί. Εκεί ενώθηκαν με τη 815 Σπυρόπουλος, Σώκια, ο.π. 817 ό.π. 343

346 στρατιωτική διοίκηση Οδεμησίου και στο Τζελάτ Σεβδήκοϊ αιχμαλωτίστηκαν από τους Τούρκους οι οποίοι, είχαν προκαταλάβει αυτά τα μέρη 818. Οι Έλληνες κάτοικοι των Σωκίων, όντας σε απόγνωση, εγκατέλειψαν την πατρίδα τους. Κατευθύνθηκαν προς τη Νέα Έφεσο, από εκεί στο χωριό Σπηλιά, και από εκεί πέρασαν απέναντι στη Σάμο 819. Στις τελευταίες μέρες της υποχώρησης και της φυγής, ο Ελληνικός πληθυσμός των Σωκίων, όπου ανάμεσα τους ήταν και πρόσκοποι, αποδεκατίστηκε. Η εφημερίδα «Προσφυγικός Κόσμος» (της 21 Απριλίου 1973, αριθμός φύλλου 2210) αναφέρει ότι από τις 7000 ψυχές επέζησαν μόνο Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία της Βασιλείας Λαμπρούκου η οποία κατάγονταν από τα Σώκια 821 : «Εμείς στα Σώκια δεν είχαμε ιδέα για την οπισθοχώρηση του ελληνικού στρατού. Όπως κάθε πρωί, βγήκα από το σπίτι μου και πήγαινα σε μια ράφτρα πού μάθαινα ράψιμο. Στα μισά του δρόμου κοντά στου Ψευτογιωργάκη το σπίτι μου φώναξαν: «Οι Τούρκοι έρχονται, στο ράψιμο πας; Γρήγορα στο σπίτι σου!» Σε λίγα λεπτά άκουες μέσα στα Σώκια: «Έρχονται οι Τούρκοι, φτάξαν, φτάξαν οι Τούρκοι!» Ο πατέρας μου έλειπε στο Παλατζίκ, έβαζε χωράφι και νοίκιαζε συκοπερίβολα. Εκείνη την εποχή είχε εργάτες και μάζευε σύκα. Φύγαμε με τη ψυχή στο στόμα, μόνο ό,τι λεφτά είχαμε, τα κρύψαμε, όπου μπορέσαμε απάνω μας. 818 Σπυρόπουλος, Σώκια, Αποστολόπουλος Τενεκίδης, Έξοδος, Τόμος Α, Σπυρόπουλος, ό.π., βλ. παράρτημα κειμένων, σ. 362, όπου αναλυτικά παρατίθονται οι διωγμοί των Ελλήνων της πόλεως των Ανέων και των γύρω χωριών. 821 Αποστολόπουλος Τενεκίδης, ο.π

347 Ήρθαν τα τραίνα και μπαρκάραμε, ό ένας απάνω στον άλλονε. Βγήκαμε στη Σμύρνη και πήραμε τους δρόμους! Θέλαμε να πάμε σε μια θεία μας πού έμενε στο Φασουλά. Μας φέρθηκε πολύ άσκημα, μας έδιωξε. Οι δικοί της είχαν φύγει εγκαίρως και την αφήκαν μοναχή. Τί να κάνομε; Βγήκαμε πάλι στο δρόμο. Ένας χριστιανός μας είπε να πάμε στο Μερσινλί, πού δεν είχαν ακόμη πάει οι Τούρκοι. Πήραμε το δρόμο με τα πόδια γιʹ αυτό το προάστιο της Σμύρνης. Ένας άγνωστος μας άνοιξε την πόρτα του και μπήκαμε. μείναμε εκεί δυο μερόνυχτα. Από κει κατέβαινε ακόμη ελληνικός στρατός. Ήταν αιχμάλωτοι και τραυματίες, και φώναζαν στον κόσμο: «Τρέξτε, κρυφτείτε, κρυφτείτε». Τρέχει ο πατέρας μου και βρίσκει ένα κάρο. μας βάζει όλους μέσα και το κορίτσι του αραμπατζή κι ένα άγνωστο στρατιώτη, ξένο. Τραβήξαμε πίσω για τη Σμύρνη. Εκεί βρεθήκαμε ανάμεσα σε αντάρτες. Το πιστολίδι έπεφτε βροχή. Χωθήκαμε σʹ ένα αμερικάνικο βενζινάδικο από ένα άνοιγμα πού είχε. Η αδερφή μου άρχισε να κλαίει και να οδύρεται γιατί ξέχασε από το φόβο της μέσα στο κάρο ένα μπογαλάκι με ό,τι πολύτιμο είχε και έβαλε φωνές πώς έφταιγα εγώ. Βγήκα να πάω, να ψάξω στο κάρο και τί να δω; Είδα τον αραμπατζή σκοτωμένο, το στρατιώτη, το άλογο και τα πράματα της αδερφής μου εκεί πού τα άφησε. «Τί κάνεις παιδί μου;» ακούστηκε μια φωνή. Δυο Τσέτες με κυνήγησαν. Τους έδωσα το πορτοφόλι μου όπως ήταν. Έφυγα και πήγα πίσω στο βενζινάδικο κι έκλαιγα και ξεφώνιζα πώς με σκοτώσανε. Κλαίγαν για μένα οι δικοί μου. δεν πίστευαν πώς γύρισα. Θαρρούσαν πώς με πήραν οι Τσέτες. «Δε σε σκοτώσανε;» μου είπε ή μάνα μου. «Mʹ αυτά πού κάνεις θα σε σκοτώσουνε». Μετά μάθαμε πώς ήρθε ο τακτικός στρατός, πού, όπως και να ʹχε, ήταν πιο ήμερος και βγήκαμε, πήγαμε στην Πούντα, για να μπαρκάρουμε. Μείναμε σε κάτι αποθήκες με πυρομαχικά και φοβούμασταν πώς θα ʹρθει ή 345

348 φωτιά από την αρμενογειτονιά και δε θα μείνει ψυχή. Είχαμε μαζευτεί πολλοί. Ό, τι και να γινόταν οι οβίδες δεν μας παίρναν. Μας έδερνε πείνα και δίψα δεν σαλεύαμε ωστόσο μη μας πάρουν είδηση. Ό πατέρας μας δεν ησύχαζε. βρήκε ένα κοτέτσι μεγάλο ως ένα δωμάτιο και μέσα όλες οι όρνιθες σκασμένες από τη ζέστη της φωτιάς. Το κοτέτσι αυτό ήταν μέσα στο περιβόλι ενός πλούσιου σπιτιού, πού το είχε αφανίσει ή φωτιά. Περιφέρονταν και μια κλώσα με τα πουλάκια της, πού είχε σωθεί κάτω από τα δέντρα. Ό πατέρας βρήκε και το κελάρι του σπιτιού άθικτο από τη φωτιά, γεμάτο τρόφιμα. Πήραμε μερικά απʹ αυτά. Επειδή ή φωτιά προχωρούσε, φύγαμε από τις αποθήκες με πολλούς άλλους και πήγαμε απέναντι στη Σχολή Κιουπεντζόγλου, σʹ ένα ατέλειωτο σπίτι χωρίς κουφώματα. Εκεί σώθηκαν οι αμαρτίες μας μπαίναν οί Τούρκοι. Πότε μας γύρευαν παράδες και πότε άρπαζαν κοπέλες κι αιχμαλώτιζαν παλικάρια. Κλαίγαμε και θρηνούσαμε. ʺΆσε που οι πιο πολλοί ήμασταν φουσκωμένοι και πρησμένοι από την κάψα της φωτιάς. Φύγαμε από κει. στο δρόμο μας βρεθήκαμε σε συμπλοκή κι ώσπου να γλυτώσουμε, χαθήκαμε. Εγώ με την αδερφή μου, την Ειρήνη, μπήκαμε στις καλόγριες. Κι εκεί ψάχναν οι Τούρκοι. Μια από τις ήμερες πού ήμαστε εκεί μπήκε ένας γνωστός μας Τούρκος. είδε την αδερφή μου την Ειρήνη και της είπε: «Τι κάθεσαι εδώ; Τον πατέρα σου τον έχω εκεί!» Ψέματα, ήθελε να την πάρει. «Ναι,» του είπε, «περίμενε να ντυθώ». Μια Σωκιανή της φώναξε: «Φεύγα». Έφυγε από την πίσω πόρτα. «Χάθηκες» της ξεφώνισε ή Σωκιανή. Έφταξε στην παραλία έξαλλη από το φόβο κι από το τρέξιμο. Έδωσε εκατό παγκανότες σʹ ένα βαρκάρη και την ανέβασε σʹ ένα πλοίο, μόνη της, και βγήκε στον Πειραιά. Κι εγώ μπάρκαρα σʹ ένα άλλο βαπόρι αμερικάνικο. Μέσα βρήκα τον πατέρα μου, τον αδερφό μου και μια πατριώτισσα μας. Ανήμερα του Σταυρού 14 Σεπτεμβρίου βγή 346

349 καμε στη Θεσσαλονίκη. Εκεί πέρασα τις χειρότερες μέρες της ζωής μου. Μας βάλαν σʹ ένα μακρύ κάρο, εμένα και τον αδερφό μου τον πατέρα μας σε άλλο κάρο, γιατί ήταν πληγωμένος. Τον πήγαν στο νοσοκομείο. Από το κατάστρωμα πού ήταν, τον βάλαν σε ζεστό κρεβάτι και τον περιποιήθηκαν. Εμάς, σαν χολεριασμένους, μας βγάλαν στο Χαρμάνκιοϊ *. Στο μεταξύ κολλήσαμε και ψείρες. ψείρες να δουν τα μάτια σου! Μετά γυρίσαμε στη Θεσσαλονίκη. Είχα ένα και μοναδικό πεντόλιρο και υποφέραμε από την πείνα. Βρέθηκε μπροστά μου ένας Εβραίος και μου είπε, αν έχω τίποτα. Του έδωσα το πεντόλιρο να μου το χαλάσει. Δεν ήξερα καθόλου τα ελληνικά λεπτά. μου ʹδωσε πέντε εικοσιπεντάρικα. Λίγο αργότερα είπα τα τρέξαντα σʹ ένα χωροφύλακα και μου είπε: «Αυτά τα λεπτά δεν σας φτάνουν να περάσετε ούτε δυο μέρες». Πήγα στην αστυνομία, φέραν δυο τρεις Εβραίους, τους κοίταξα. Αυτόν πού μʹ έκλεψε δεν τον βρήκαμε. Από το Χαρμάνκιοϊ γνώρισα έναν αξιωματικό Κουκουράβα και μας προστάτεψε. Μας έδωσε να φάμε και μας παραχώρησε το σπίτι του να πλυθούμε και να πλύνουμε τα ρούχα μας. Αυτός ό αξιωματικός μας χάρισε κουβέρτες, πού δεν είχαμε έλεος για να σκεπαστούμε και μας είπε να πηγαίνουμε κάθε μέρα στο σπίτι του να τρώμε και να μη διστάζουμε καθόλου. Μια μέρα με ρώτησε αν ήξερα γράμματα, για να με πάρει στα γραφεία της διαχείρισης πού εργάζονταν και ό ίδιος. Toυ είπα ψέματα πως ήξερα. Ύστερα με ρώτησε αν ξέρω γραφομηχανή και τι σύστημα. Toυ είπα πώς ξέρω όλα τα συστήματα. Κατάλαβε πώς τον κορόιδευα. Ομολόγησα πώς ήξερα μόνο ράψιμο, και τότε έραψα φορέματα και φορεματάκια σε όλο του το σόι. * Χαρμάνκιοϊ, χωριό του νομού Θεσσαλονίκης. σήμερα ονομάζεται Σταθμός. 347

350 Σε λίγο καιρό τα ʹφτιαξα με τον άνδρα μου. Ο Κουκουράβας με παρακολουθούσε. Μια μέρα με ρώτησε τι ήθελα με τον τηλεγραφητή στο ζαχαροπλαστείο. Λίγο αργότερα έμαθε. Ένα παράπονο έχω με τον Κουκουράβα. του διηγήθηκα για το πεντόλιρο πού μ έκλεψε ό Εβραίος και μου είπε να του δώσω ό, τι έχω μην τα χαλάσω κι αυτά απερίσκεπτα. Του έδωσα ένα δαχτυλίδι πού είχα της γιαγιάς μου. Σαν του είπα πώς θα ʹφευγα, δεν μου το επέστρεψε. Ήταν οικογενειακό κειμήλιο. Ύστερα από καιρό έμαθα από πατριώτες μας πώς πριν φύγουμε καλά καλά από τα Σώκια, οι τελευταίοι Έλληνες βάλαν φωτιά. Τα γυναικόπαιδα δεν μπορούσαν πια ούτε λεπτό να μείνουν. Αναγκάστηκαν και πήραν το δρόμο για το Κουσάντασι νηστικοί, διψασμένοι. Στο δρόμο μπαίναν στα μποστάνια, βρίσκαν κανένα άγουρο καρπουζάκι και το κόβαν μόνο για το νερό. Όλο το χωριό μας τράβηξε πολλά. Όσοι βρέθηκαν στο Κουσάντασι μπάρκαραν σε καράβια αμερικάνικα και φτάξαν άλλοι στη Σάμο κι άλλοι στη Θεσσαλονίκη». 348

351 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 349

352 Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΣΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΦΕΣΟΥ Α.Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Η Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση ( ), τόμος Ε, Οι προϋποθέσεις και οι βάσεις της ( ), Θεσσαλονίκη 1980,

353 351

354 352

355 353

356 ΔΙΩΓΜΟΙ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΜΑΥΡΗ ΒΙΒΛΟ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ * ΕΠΑΡΧΙΑ ΕΦΕΣΟΥ * Μαύρη Βίβλος διωγμών και μαρτυριών του εν Τουρκία Ελληνισμού εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου, Κωνσταντινούπολη Ανατύπωση εκδόσεις Αρσενίδη χχ - Μαύρη Βίβλος των μαρτυριών του εν Τουρκία Ελληνισμού από της ανακωχής μέχρι τέλους 1920, εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου - Κωνσταντινούπολη

357 355

358 356

359 357

360 358

361 359

362 360

363 361

364 ΕΠΑΡΧΙΑ ΑΝΕΩΝ 362

365 363

366 364

367 365

368 366

369 367

370 368

371 369

372 370

373 ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ * Ὁ τουρκικὸς στρατὸς μπαίνει στὸ Ἀϊβαλί Μαρτυρία Παναγιώτη Μπιμπέλα * Αποστολόπουλος - Τενεκίδης, Έξοδος, Μαρτυρίες από τις επαρχίες των Δυτικών παραλίων της Μικράςασίας, Εκδόσεις Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα Στο βιβλίο αυτό παρατίθονται μαρτυρίες Ελλήνων οι οποίοι βίωσαν τη Μικρασιατική Καταστροφή. Παραθέτουμε χαρακτηριστικά κάποιες από αυτές. 371

374 372

375 373

376 374

377 375

378 Γέροντας 376

379 ΤΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΗ ΣΤΟΝ ΚΙΡΚΙΝΤΖΕ * * Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες της Αποκαλύψεως, Αθήνα 1909,

380 378

381 379

382 Η ΕΦΕΣΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΓΕΩΡΓΙΟ ΛΑΜΠΑΚΗ * * Λαμπάκης, Οι Επτά Αστέρες της Αποκαλύψεως, Αθήνα 1909, 40-42, 94,

383 381

384 382

385 383

386 384

387 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΙΝΑΚΩΝ 385

388 Περιοδικό Ξενοφάνης, 2 (1904) 386

389 Γ. Κλ. Σκαλιέρης, Λαοί και φυλαί της Μικράς Ασίας,

390 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ 388

391 Η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή στην Έφεσο (N. Keskin, Έφεσος, Ιστορία και Μύθοι) Το βαπτιστήριο του Αγίου Ιωάννη (N. Keskin, Έφεσος, Ιστορία και Μύθοι) 389

392 Η εκκλησία της Παναγίας στην Έφεσο (N. Keskin, Έφεσος, Ιστορία και Μύθοι) 390

393 Κιρκιντζές: η ερειπωμένη εκκλησία του Αγίου Δημητρίου στην είσοδο του χωριού (φωτογραφία Π. Μεχτίδης, Έφεσος, 224) Κιρκιντζές: χαρακτηριστική οικία ανάμεσα σε δύο λιθόστρωτους δρόμους (φωτογραφία Π. Μεχτίδης, Έφεσος, 225) 391

394 Οι ανασκαφές στην Έφεσο σε επιστολικό δελτάριο των αρχών του 20ου αιώνα εκδότης Zachariou & Koury, Σμύρνη (Συλλογή Π. Μεχτίδη, Μεχτίδης, Έφεσος, 230) 392

395 Νεοκλασσικό σπίτι στα Σώκια Τα Σώκια υπήρξαν το σημαντικότερο κέντρο για τον Ελληνισμό της περιοχής με περίπου Έλληνες 393

396 Ο ναός του Διδυμαίου Απόλλωνα στο Γέροντα 394

397 Η εικόνα του Αγίου Γεωργίου το μόνο που μπόρεσαν να φέρουν οι πρόγονοί μου στην Ελλάδα όταν εκδιώχθηκαν το 1922 κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Καταστροφής 395

398 396