ΠΕΡΙ ΧΩΡΙΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ, ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΗΣ. Δημήτρης Χαρίτος

Transcript

1 ΠΕΡΙ ΧΩΡΙΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ, ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΗΣ Δημήτρης Χαρίτος To κείμενο αυτό έχει ως αντικείμενο το πως οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον χώρο, πως συμπεριφέρονται μέσα στον χώρο και πως σκέφτονται για τον χώρο. 1. Η ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΗ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΗΣ ΧΩΡΙΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ Πρωταρχικά γίνεται μία προσπάθεια κατανόησης της χωρικής εμπειρίας από φαινομενολογική άποψη. Είναι όμως αναγκαίο να ορίσουμεκαι να επεξηγήσουμε συνοπτικά τον όρο «φαινομενολογία», στη συνέχεια αυτού του κεφαλαίου. Ο κόσμος μας αποτελείται από φαινόμενα. «Η φαινομενολογία ορίζεται ως η μελέτη του τρόπου με τον οποίο αυτά τα φαινόμενα παρουσιάζονται» (Leach, 1997: 83) Ο Merleau-Ponty (1962: 26) υποστηρίζει ότι «ο στόχος της φαινομενολογικής προσέγγισης είναι να εξετάζει λεπτομερώς την εμπειρία αυτή καθ αυτή για να προσεγγίσει την δική της σημασία». Σύμφωνα με τον Pallasmaa (1996), η φαινομενολογική προσέγγιση στο πλαίσιο της αρχιτεκτονικής απαιτεί την εποπτεία της αρχιτεκτονικής μέσα από το συνειδητό χαρακτήρα (consciousness) της «αρχιτεκτονικής εμπειρίας, μέσω του τι γνωρίζουμε και αισθανόμαστε ως αρχιτεκτονική και σε αντίθεση με την ανάλυση των φυσικών διαστάσεων, ιδιοτήτων και αναλογιών και αρχιτεκτονικής αίσθησης ενός κτιρίου ή ενός αισθητικού πλαισίου αναφοράς». Ο Leach (1997) και ο Lefebvre (1997) υποστηρίζουν ότι από την ανακάλυψη της προοπτικής και μέχρι σήμερα έχουμε σταδιακά μάθει να αντιλαμβανόμαστε τον χώρο με έναν όλο και περισσότερο αφηρημένο τρόπο και να απομακρύνουμε την έννοια του χώρου από εκείνη του σώματος και του συνολικού φάσματος των αισθήσεων, φτωχαίνοντας έτσι την συνολική μας εικόνα και αντίληψη για τον χώρο. Συγχρόνως ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός έχει επικεντρωθεί όλο και περισσότερο στην μορφή και έχει σταδιακά αδιαφορήσει για τη πραγματικότητα και την εμπειρία του τρόπου με τον οποίο βιώνεται ένα σχεδιασμένο περιβάλλον. Είναι χρήσιμο να τονιστεί η διαφορά ανάμεσα στη παραδοσιακή εμπειρική προσέγγιση περί χώρου, όπως αυτή έχει χρησιμοποιηθεί στη αρχιτεκτονική 1

2 σκέψη και σχεδιασμό με στην έννοια του «βιωμένου» χώρου. Ο Lefebvre (1997: ) έχει διαχωρίσει σαφώς: Την έννοια του απεικονιστικού χώρου, η οποία ορίζεται αλλά και δεσμεύεται από τα μέσα που χρησιμοποιεί ο αρχιτέκτονας (χαρτί, υπολογιστής, κλπ.) και τις αναπαραστατικές μεθόδους (κάτοψη, όψη, τομή προοπτικό κλπ.) Αυτός είναι ένας αφηρημένος και αντικειμενικός χώρος, ένα μέσο για τον σχεδιασμό, τη δημιουργία χωρικών αναπαραστάσεων, με στόχο την επικοινωνία χώρων, χωρικών αντικειμένων και χωρικών εμπειριών, αλλά και ένα αντικείμενο αυτό καθ αυτό, κατανοητό και αποδεκτό απο όσους συμμετέχουν στο σχεδιασμό και την κατασκευή χώρων. Την έννοια του «χώρου που βιώνεται», ο οποίος δεν αναπαρίσταται, αλλά αποτελεί τον χειροπιαστό χώρο των καθημερινών δραστηριοτήτων του κάθε ανθρώπου, και ο οποίος βιώνεται με τρόπο υποκειμενικό από τον καθένα μας. Oπως χαρακτηριστικά λεει ο Merleau-Ponty (1962), το υποκείμενο δεν σκέφτεται η συλλογίζεται για τον χώρο αλλά ζεί μέσα σε αυτόν: «ζεί ανάμεσα στα πράγματα και τα βιώνει, και κατά συνέπεια βιώνει και τον χώρο ο οποίος ορίζεται από αυτά τα πράγματα με ένα τρόπο εγωκεντρικό: το σώμα μου και τα πράγματα, οι χειροπιαστές σχέσεις μεταξύ τους εκφράζονται με όρους σχετικούς, όπως «πάνω», «κάτω», «δεξιά» και «αριστερά», «κοντά» και «μακριά», οι οποίες φανερώνονται σε εμενα σαν μία ποικιλομορφία η οποία είναι αδύνατον να αποδομηθεί ούτως ώστε να αναλυθεί». Τα χαρακτηριστικά του εγωκεντρικού αυτού χώρου που βασίζεται στην ανθρώπινη χωρική εμπειρία έχουν επισημανθεί από τον Nitscke (σε Norberg-Schulz, 1971: 13) ο οποίος τονίζει την διαφορά του από την Ευκλείδια αντίληψη περί χώρου: «αυτός ο εγωκεντρικός χώρος έχει ένα κέντρο το οποίο είναι ο άνθρωπος ο οποίος αντιλαμβάνεται και, κατά συνέπεια, έχει ένα τέλειο σύστημα διευθύνσεων το οποίο αλλάζει ανάλογα με τις κινήσεις του ανθρωπίνου σώματος. Είναι περιορισμένος και με κανένα τρόπο ουδέτερος, με άλλα λόγια είναι πεπερασμένος, ετερογενής, υποκειμενικά οριζόμενος και αντιληπτός. Οι διευθύνσεις και κατευθύνσεις είναι σταθερές σε σχέση με τον άνθρωπο». Ο Heidegger (1971: 157) εξηγεί με περισσότερη λεπτομέρεια πώς «υπάρχουμε» νοητικά, όχι μόνο εκεί όπου βρίσκεται το «αντικείμενο» του σώματός μας, αλλά πώς μπορούμε ήδη να «βρισκόμαστε» νοητικά στο μέρος προς το οποίο θέλουμε να κινηθούμε: «Κινούμενοι ανάμεσα στους χώρους δεν εγκαταλείπουμε την στάση μας μέσα σε αυτούς. Πάντα κινούμαστε διαμέσου χώρων 2

3 με τρόπο τέτοιο ώστε να τους έχουμε ήδη βιώσει με το να βρισκόμαστε συνεχώς τόσο εκεί που βρίσκεται το σώμα μας όσο και σε απόμακρους χώρους. Όταν πηγαίνω πρός την πόρτα του δωματίου, είμαι ήδη εκεί, και δεν θα μπορούσα να πάω προς αυτήν την πόρτα αν δεν μπορούσα να είμαι ήδη εκεί (νοερά). Δεν είμαι ποτέ «εδώ» μόνο ως σώμα/αντικείμενο. Περισσότερο είμαι «εκεί», δηλαδή ήδη εισέρχομαι στο δωμάτιο και μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορώ να κινηθώ μέσα σε αυτό». 1.1 Η έννοια του χώρου Ο Merleau-Ponty (1962, π.252) ισχυρίζεται ότι ή έννοια του «είναι» είναι συνώνυμη με την έννοια του «είμαι ευρισκόμενος» 1 και, κατά συνέπεια, με την έννοια του χώρου. Ομοίως, ο Thiel (1961, p.35) υποστηρίζει ότι «ο χώρος είναι μία από τις απαραίτητες συνθήκες της υλικής υπόστασης». Η σχέση της χωρικής εμπειρίας με τον προσανατολισμό εξηγείται από τη Norberg-Schulz (1971: 9) «Οι περισσότερες από τις δραστηριότητες του ανθρώπου ενέχουν μια χωρική διάσταση, υπό την έννοια ότι τα αντικείμενα που υποβοηθούν τον προσανατολισμό κατανέμονται χωρικά σύμφωνα με χωρικούς συσχετισμούς. Ο χώρος είναι επομένως μόνο μία πλευρά κάθε φαινομένου προσανατολισμού, αλλά μόνο μία από τις πλευρές του φαινομένου αυτού. O άνθρωπος προσανατολίζεται ως προς τα αντικείμενα που τον περιβάλλουν, προσαρμόζεται στα υλικά πράγματα και ο γνωστικός ή συναισθηματικός προσανατολισμός του ώς προς τα διάφορα αντικείμενα στοχεύει στην εδραίωση μίας ισορροπίας μεταξύ αυτού και του περιβάλλοντός του.» Επομένως, τα αντικείμενα που είναι κατανεμημένα στον χώρο ορίζουν τον χώρο και, κατά συνέπεια, καθορίζουν και τη χωρική εμπειρία. Οι αντιληπτικές εικόνες δημιουργούνται από τα αντιληπτικά συστήματα πρόσληψης του ανθρώπου ως αποτέλεσμα των φαινομένων. Μπορεί να επομένως να υποστηριχθεί ότι ο κόσμος μας συνίσταται σε φαινόμενα και ότι οι πλέον μόνιμες και σταθερές σχέσεις μεταξύ των φαινομένων ορίζουν ένα αντικείμενο. Επιβιώνουμε στον κόσμο μας καταφέρνοντας να προσανατολισθούμε ως προς τα αντικείμενα τα οποία μας αποκαλύπτονται ως αποτέλεσμα των ψυχολογικών και γνωστικών διαδικασιών που παρατηρούνται κατά την διάρκεια της αντίληψης φαινομένων. Ο χώρος, επομένως, ορίζεται και οριοθετείται από αντικείμενα ή στοιχεία τα οποία έχουν μορφή. Ο χώρος είναι βασικά κενός και η κενότητά του καθιστά ένα κτίριο ή ένα περιβάλλον, γενικότερα, χρήσιμο. Η υπόσταση 1 Ή αλλιώς «ευρίσκεσθαι». 3

4 του χώρου περιγραφεται από το παρακάτω απόσπασμα από τους στίχους του Lao-Tzu (Chang, 1956: 7) «φτιάχνοντας με πυλό το καλούπι ενός δοχείου, βρίσκουμε την χρησιμότητά στο άδειο περιεχόμενό του, Κατασκευάζοντας πόρτες και παράθυρα για ένα σπίτι, βρίσκουμε την χρησιμότητα στον άδειο χώρο τους, Επομένως η υλική ύπαρξη των πραγμάτων είναι επωφελής, η μη-ύπαρξη των πραγμάτων είναι χρήσιμη» 2. Η ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΓΙΑ ΕΝΑ ΚΙΝΟΥΜΕΝΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ Οι Norberg-Schulz (1971) και Lynch (1960) έχουν προσεγγίσει ιδιαίτερα επιτυχημένα τη ανάλυση του περιβάλλοντος σύμφωνα με τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σκέφτονται για το περιβάλλον και γενικά υπάρχουν μέσα σε αυτό. Η θεώρησή τους αυτή υπονοεί έναν άνθρωπο ο οποίος είτε είναι ακίνητος σε ένα περιβάλλον είτε κινείται διαμέσου του περιβάλλοντος αυτού. Ειναι βέβαια κατανοητό ότι οι άνθρωποι είναι πάντα σε μία κατάσταση κίνησης μέσα στον χώρο 2, είτε πρόκειται απλά για την κίνηση του κεφαλιού τους είτε για τη μετακίνηση κατά μήκος ενός δρόμου. Στην ενότητα αυτή θα γίνει μια απόπειρα μελέτης της αντίληψης του περιβάλλοντος από την πλευρά του υποκειμένου το οποίο πλοηγείται μέσα σεαυτό. Ο Kevin Lynch (1960) θεωρείται ο πρώτος που προσέγγισε το ζήτημα αυτό με συστηματικό τρόπο με στόχο αφενός την ανάλυση του περιβάλλοντος σύμφωνα με τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σκέφτονται γι αυτό και αφετέρου την κατηγοριοποίηση των συστατικών στοιχείων στα οποία αυτό το περιβάλλον συνίσταται. Η προσέγγισή του είναι καθαρά εμπειρική αλλά τα αποτελέσματα της έρευνάς του έχουν τύχει ευρύτερης αποδοχής και έχουν χρησιμοποιηθεί στο χώρο της περιβαλλοντικής αντίληψης σε ψυχοφυσιολογικό, γνωστικό, αλλά και φαινομενολογικό επίπεδο. Είναι επίσης σημαντικό να τονιστεί ότι αυτά τα αποτελέσματα βρίσκονται σε σχετική συμφωνία με τα συμπεράσματα κάποιων φαινομενολογικών προσεγγίσεων που διερευνούν τη χωρική εμπειρία (Norberg-Schulz, 1971). 2 Στο κείμενο αυτό γίνεται η παραδοχή ότι οι έννοιες του «χώρου» και του «περιβάλλοντος» είναι περίπου ταυτόσημες. 4

5 2.1 Η εικόνα του αστικού περιβάλλοντος Η έννοια της περιβαλλοντικής εικόνας (environmental image) πρωτοαναφέρθηκε από τον Lynch (1960: 4) ως «η γενικευμένη νοητική εικόνα του εξωτερικού μας φυσικού κόσμου η οποία συγκρατείται από ένα άτομο». Η εικόνα αυτή αποτελεί το προϊόν της άμεσης αισθητηριακής (αντιληπτικής) λειτουργίας και της μνήμης της παρελθούσης εμπειρίας, και χρησιμοποιείται για να ερμηνεύσει πληροφορίες και για να καθοδηγήσει τις ενέργειες και τις δραστηριότητες του ατόμου. Κατά συνέπεια η περιβαλλοντική εικόνα είναι κεντρικής σημασίας στοιχείο της διαδικασίας προσανατολισμού και εξερεύνησης στο περιβάλλον: «είναι το αποτέλεσμα μίας αμφίδρομης διαδικασίας μεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος. Το περιβάλλον προτείνει διαφοροποιήσεις και σχέσεις και ο άνθρωπος επιλέγει, οργανώνει και προσδίδει νόημα σε αυτό που βλέπει και αντιλαμβάνεται. Ο τρόπος με τον οποίο η εικόνα εξελίσσεται περιορίζει ή αναδεικνύει τμήματα αυτού το οποίο γίνεται αντιληπτό δια της όρασης, ενώ η εικόνα αυτή καθ αυτή αντιπαραβάλλεται διαρκώς, σε σχέση με την «φιλτραρισμένη» αυτή αντιληπτική είσοδο, στο πλαίσιο μίας σταθερά εξελισσόμενης αμφίδρομης διαδικασίας αλληλεπίδρασης. Επομένως, η εικόνα ενός συγκεκριμένου περιβάλλοντος μπορεί να είναι αρκετά διαφορετική από άνθρωπο σε άνθρωπο. Ο έννοια της περιβαλλοντικής εικόνας είναι συγγενική με την έννοια του «γνωστικού χάρτη». Η περιβαλλοντική εικόνα μπορεί να αναλυθεί στα παρακάτω συστατικά: Ταυτότητα: μία εικόνα προϋποθέτει την αναγνώριση ενός αντικειμένου ως ξεχωριστής οντότητας. Αυτό αποκαλείται ταυτότητα, υπό την έννοια της μοναδικότητας. Δομή: Στη συνέχεια, η εικόνα πρέπει να περιλαμβάνει τον χωρικό συσχετισμό του αντικειμένου με τον άνθρωπο και με άλλα αντικείμενα. Νόημα: τελικά το αντικείμενο αυτό πρέπει να έχει κάποιου είδους νόημα για τον άνθρωπο, είτε πρακτικό (σχετικό με πλοήγηση/ προσανατολισμό) είτε συναισθηματικό. Ο Lynch επίσης προσδιορίζει και τον όρο «αναγνωσιμότητα του περιβάλλοντος» (environmental legibility) ως μιας ιδιότητας που χαρακτηρίζει ένα περιβάλλον και καθορίζει την ευκολία με την οποία ο άνθρωπος μπορεί να αναγνωρίζει τα συστατικά μέρη του περιβάλλοντος αυτού και να τα οργανώνει σε ένα συνεπές και συναφές μοτίβο (pattern). Τα συμπεράσματα του Lynch είναι βασισμένα σε δεδομένα και μετρήσεις από μεγάλο αριθμό ανθρώπων και ως εκ τούτου είναι πολύ καλύτερα τεκμηριωμένα σε σχέση με τα συμπεράσματα του Norberg-Schulz. 5

6 2.2 Η προσέγγιση της περιβαλλοντικής γνωστικής ψυχολογίας Η περιβαλλοντική ψυχολογία, η γνωστική ψυχολογία, η γεωγραφία, η γνωστική αντίληψη και η τεχνητή νοημοσύνη έχουν ασχοληθεί με ζητήματα περιβαλλοντικής αντίληψης, γνωστικής λειτουργίας και συμπεριφοράς από μία διαφορετική σκοπιά. Πρίν την μελέτη των διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα κατά την αποθήκευση και ανάκτηση χωρικής πληροφορίας από ένα υποκείμενο που πλοηγείται στο περιβάλλον, είναι χρήσιμο να προσδιοριστεί το πλαίσιο μιας τέτοιας προσέγγισης. Κατα τον Ittelson (1978, Bell, 1996) η περιβαλλοντική αντίληψη συνίσταται σε γνωστικά, συναισθηματικά, ερμηνευτικά και αξιολογικά συστατικά τα οποία λειτουργούν συγχρόνως κατα μήκος διαφόρων αισθητηριακών καναλιών πρόσληψης(modalities). Πρέπει να ξεκαθαριστεί επίσης ότι η αντίληψη και η γνωστική λειτουργία δεν μπορούν να θεωρηθούν δυο διαφορετικά συστήματα που μπορούν να απομονωθούν για να μελετηθούν. Οι αντιληπτικές και γνωστικές λειτουργίες ειναι αλληλοεξαρτώμενες στο γενικότερο πλαίσιο της λειτουργίας της αντίληψης: «η αντίληψη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με και μη διαχωρίσιμη από τις υπόλοιπες ψυχολογικές διεργασίες και λειτουργίες όπως ή μνήμη.» Η περιβαλλοντική γνωστική ψυχολογία (environmental cognition) ή περιβαλλοντική γνώση (environmental knowledge), συνεπώς, είναι η μελέτη της υποκειμενικής επίγνωσης, της πληροφορίας, των εικόνων, των εντυπώσεων και των πεποιθήσεων που τα άτομα και οι ομάδες ατόμων διατηρούν σε σχέση με δομικά, λειτουργικά και συμβολικά στοιχεία των πραγματικών, φανταστικών, κοινωνικών, πολιτισμικών, οικονομικών και πολιτικών περιβαλλόντων, καθώς επίσης και των τρόπων που αυτές οι αντιλήψεις πηγάζουν από την εμπειρία και των τρόπων με τους οποίους επηρεάζουν την συμπεριφορά των ανθρώπων σε σχέση με αυτά τα περιβάλλοντα. (Moore & Golledge, 1976: 3-5). Οι Garling & Evans (1991) επίσης ορίζουν ως περιβαλλοντική γνωστική ψυχολογία το επιστημονικό πεδίο που μελετά τις «γνωστικές διαδικασίες οι οποίες εμπλέκονται στην απόκτηση και αναπαράσταση κυρίαρχα χωρικής πληροφορίας σε αληθινά περιβάλλοντα.» Οι περισσότεροι ερευνητές στο τομέα αυτό, οι οποίοι αντιλαμβάνιονται την περιβαλλοντική αντίληψη ως μία διαδικασία βασισμένη στην επεξεργασία πληροφορίας, συμφωνούν ότι η ύπαρξή μας στο περιβάλλον υπονοεί την εμπλοκή μας σε μία συνεχή αντιληπτική διαδικασία. Αυτή η διαδικασία εξηγήθηκε από τον Neisser (1976: 20) και τον Bell (1996: 67) ως εξής: «εισερχόμενοι σε ένα περιβάλλον, φέρουμε μαζί μας παραδοχές, εμπειρίες, προσδοκίες, αξίες και στόχους. Το περιβάλλον μας 6

7 προσδίδει πληροφορία και εμείς την αντιλαμβανόμαστε μέσω της δραστηριότητας στην οποία εμπλεκόμαστε». Ο Passini (1992: 59, 60, 90) ισχυρίζεται ότι η πληροφορία που προσλαμβάνεται σχετικά με ένα περιβάλλον από ένα υποκείμενο που εμπλέκεται σε μία τέτοια κυκλική διαδικασία, μπορεί να αποκτηθεί από διάφορες πηγές: Από αισθητηριακή είσοδο σχετική με το περιβάλλον. Στην περίπτωση αυτή διακρίνουμε δύο είδη χωρικής γνώσης: Πρωταρχική (primary) χωρική γνώση, που σχετίζεται με άμεση είσοδο πληροφορίας για τα φυσικά, υλικά, χωρικά χαρακτηριστικά ενός περιβάλλοντος (που μερικές φορές προσδιορίζονται από τη διαδικασία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού), και η οποία αποκτάται μεσω της κίνησης στο περιβάλλον. Δευτερεύουσα (secondary) χωρική γνώση, η οποία προέρχεται από διαφόρων ειδών περιβαλλοντικές περιγραφές, κάνοντας χρήση διαφόρων μέσων ως πηγών πληροφοριών (π.χ. πινακίδες, σήματα, χάρτες, γραφικές αναπαραστάσεις) ή μέσω της γλωσσικής επικοινωνίας (π.χ. γραφής ή ομιλίας.) Από την μνήμη του ατόμου και την γνώση του για ένα περιβάλλον ή για άλλα όμοια περιβάλλοντα, η οποία προέρχεται από την γενικότερη εμπειρία αυτού ή άλλων ατόμων. Πληροφορία μπορεί ακόμη να αποκτηθεί δια της εξαγωγής συμπερασμάτων, μέσω οποιουδήποτε συνδυασμού πληροφοριών που προέρχονται από την αισθητηριακή αντίληψη και τη μνήμη. Object - available information Modifies Samples Schema - cognitive structures Explores Action - Exploration Figure 3.1: «Ο αντιληπτικός κύκλος» ( perceptual cycle ) (Neisser, 1976: 21) 7

8 Σύμφωνα με τον Neisser (1976: 20-21), ο όρος «αντιληπτικός κύκλος» εξηγείται ως εξής: «Η αντίληψη (γενικότερα) είναι μία διαδικασία εποικοδομητικής/δομικής (constructive) μορφής. κάθε στιγμή ο άνθρωπος που αντιλαμβάνεται, δομεί/κατασκευάζει στο μυαλό του την προσδοκία/αναμονή για διαφόρων μορφών πληροφορίες, οι οποίες του δίνουν την δυνατότητα να τις αποδεχθεί όταν αυτές του γίνονται πλέον διαθέσιμες. Συχνά, ο άνθρωπος πρέπει να εξερευνήσει ενεργά την παράταξη οπτικών ερεθισμάτων (optic array) που του προσδίδεται για να καταστούν διαθέσιμες αυτές οι πληροφορίες, μετακινώντας τα μάτια, το κεφάλι ή ολόκληρο το σώμα του. Αυτές οι εξερευνήσεις καθοδηγούνται από τα προβλεπτικά σχήματα (anticipatory schemata) τα οποία δεν είναι παρά σχέδια αντιληπτικών ενεργειών, όπως επίσης και μια κατάσταση ετοιμότητας για την αντίληψη συγκεκριμένων ειδών οπτικών δομών και οπτικής πληροφορίας. Το αποτέλεσμα της εξερεύνησης δηλαδή οι πληροφορίες που γίνονται αντιληπτές μεταβάλλουν με την σειρά τους το αρχικό σχήμα (schema)». Με άλλα λόγια, ενώ προβαίνουμε σε διάφορες ενέργειες, λαμβάνουμε πληροφορίες από το περιβάλλον μέσω των αντιληπτικών διαδικασιών και οι πληροφορίες αυτές μεταβάλλουν το εσωτερικό μας νοητικό μοντέλο του περιβάλλοντος το οποίο βασίζεται σε σχήματα και το οποίο με τη σειρά του καθορίζει τις επόμενες ενέργειές μας. Το γεγονός ότι η ανάπτυξη του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον γεωμετρικό χώρο εξαρτάται άμεσα και καθίσταται εφικτή μόνο μέσα από τις ενέργειές μας τονίζεται από τους Piaget & Inhelder (1956: 449). Τέλος, ο Johnson (1987: ) εξηγεί με ποιό τρόπο τα νοητικά σχήματα εικόνων (image schemata), ενισχυμένα και επεκτεταμένα από μεταφορικά στοιχεία, δομούν τη λογική σκέψη και κατανόησή μας επιβάλλοντας περιορισμούς στο δίκτυο νοημάτων και στα συμπερασματικά μοντέλα και πρότυπα τα οποία καθοδηγούν τη σκέψη μας γενικότερα. 2.3 Η διαδικασία απόκτησης της χωρικής μνήμης Η εξοικείωση με τον τρόπο με τον οποίο αποκτάται και δομείται η χωρική μνήμη μάς βοηθά να κατανοήσουμε την πολύπλοκη αυτή διαδικασία με στόχο την υποστήριξη του σχεδιασμού ή της διαμόρφωσης παντός τύπου περιβαλλόντων. Αν λοιπόν ένα περιβάλλον σχεδιαζόταν βάσει αυτής της γνώσης, θα υποθέταμε ότι υποβοηθάται η δημιουργία γνωστικών χαρτών (cognitive maps) ως αποτέλεσμα της πλοήγησης μέσα σε αυτό το περιβάλλον και, κατά συνέπεια, να υποστηρίζεται η διαδικασία 8

9 προσανατολισμού και αναζήτησης πορείας του ατόμου που πλοηγείται μέσα σε αυτό. Με τον τρόπο αυτό το περιβάλλον θα εθεωρείτο «αναγνώσιμο» και κατανοητό και η εμπειρία του ανθρώπου που βρίσκεται και πλοηγείται μέσα σε αυτό θα καθίστατο πιο λειτουργική και ευχάριστη. Ενα αντικείμενο προς διερεύνηση επίσης είναι επίσης η σχέση μεταξύ περιβαλλοντικής «αναγνωσιμότητας» (legibility) και συναισθηματικού αποτελέσματος (ικανοποίησης και επάρκειας). Σύμφωνα με τον τρόπο που ο Lynch ορίζει την περιβαλλοντική αναγνωσιμότητα (1960), θα μπορούε να υποτεθεί ότι οι άνθρωποι προτιμούν να πλοηγούνται ή να εκτελούν διάφορες δραστηριότητες σε ένα ευανάγνωστο και εύκολα κατανοητό περιβάλλον, το οποίο ενισχύει την διαδικασία σχηματισμού γνωστικών χαρτών. Η προτίμηση αυτή σχετίζεται επίσης με την συνεκτικότητα και συγχρόνως με την περιορισμένη απροσδιοριστία, ασάφεια, πολυπλοκότητα και ποικιλία των στοιχείων και του συνόλου του περιβάλλοντος αυτού (Kaplan, σε Evans, 1980). Θεωρώντας επομένως επιθυμητό αποτέλεσμα του σχεδιασμού ενός περιβάλλοντος την υποβοήθηση του σχηματισμού γνωστικών χαρτών από τον χρήστη του περιβάλλοντος (η και του ψηφιακού συστήματος που αυτό μπορεί να εμπεριέχει), επικεντρώνουμε στο ζήτημα της διαδικασίας απόκτησης περιβαλλοντικού γιγνώσκειν ως κεντρικού ζητήματος που αφορά στην βελτίωση του σχεδιασμού ψηφιακών περιβαλλόντων. Σύμφωνα με τους Siegel & White (1975), Golledge et al. (1985), Gale et al. (1990) και McDonald & Pelegrino (1993), το περιβαλλοντικό γιγνώσκειν συνίσταται σε τρία όχι εύκολα διαχωρίσιμα συστατικά στοιχεία, τα οποία αντιστοιχούν στα τρία διαδοχικά στάδια της διαδικασίας απόκτησης χωρικής γνώσης: Γνώση οροσήμων (landmark knowledge) Γνώση διαδρομών (route knowledge) Γνώση διαμορφωμένων διατάξεων (configuration knowledge) στο περιβάλλον. Σε συμφωνία με τα παραπάνω, ο Lynch (1960) είχε προτείνει μία κατηγοριοποίηση των χωρικών συστατικών στοιχείων του αστικού τοπίου σε ορόσημα, μονοπάτια, περιοχές, άκρα και κόμβους. Στο σημείο αυτό διατυπώνεται μία υπόθεση (Charitos, 1998, 2005) σύμφωνα με την οποία η διαδικασία απόκτησης περιβαλλοντικού γιγνώσκειν και το αποτέλεσμά της συσχετίζονται με τον σχεδιασμό περιβαλλόντων. Σε συμφωνία με την υπόθεση αυτή, τα συστατικά στοιχεία ενός γνωστικού χάρτη θεωρείται ότι σχετίζονται με τον προσδιορισμό μίας κατηγοριοποίησης των συστατικών στοιχείων του χώρου. Επίσης, η αναγνωσιμότητα του χωρικού πλαισίου ενός κατάλληλα σχεδιασμένου ψηφιακού περιβάλλοντος θα μπορούσε να υποστηρίζει κατ επέκταση την 9

10 καλύτερη επικοινωνία δισδιάστατου η τρισδιάστατου περιεχομένου το οποίο εντάσσεται κατάλληλα μέσα στο πλαίσιο αυτό. Βάσει των ανωτέρω, είναι δυνατή μια κατηγοριοποίηση των συστατικών στοιχείων που αποτελούν αλλά και προσδιορίζουν χωρικά ένα φυσικό περιβάλλον, και η διερεύνηση των χαρακτηριστικών αυτών των στοιχείων, της σημασίας τους για τον άνθρωπο που τα βιώνει, καθώς και του τρόπου με τον οποίο αυτά πιθανώς δομούνται στο πλαίσιο ενός γενικότερου (global) πλαισίου. Συνεπώς, προτείνεται ένα πρωταρχικό θεωρητικό μοντέλο σχεδιασμού ψηφιακών περιβαλλόντων (Charitos, 1998, 2005) στο οποίο κατηγοριοποιούνται τα συστατικά στοιχεία ενός περιβάλοντος, σε: είδη χώρων (τόποι, μονοπάτια, κόμβοι, περιοχές) και είδη «υλικών» στοιχείων που προσδιορίζουν χώρο (ορόσημα, περιγράφοντα οριακά στοιχεία, πύλες, κλπ.) Βιβλιογραφία Bell, B., Greene, T., Fisher, J. and Baum, A. (1996) Environmental Psychology, Harcourt Brace College Publishers, Orlando. Chang, A, I. T. (1956) The Tao of Architecture, Princeton University Press: Princeton. Charitos, D. (2005) Communicating Environmental Meaning through Designing Space in Virtual Environments, in «The Integrated Media Machine Aspects of Future Interfaces and Cross-Media Culture», Integrated Media Machine III, pp Charitos, D. (1998), "The Architectural Aspect of Designing Space in Virtual Environments", PhD Thesis, submitted in May 1998 to the Department of Architecture, University of Strathclyde, Glasgow, UK. Evans, G.W. (1980) Environmental cognition, Psychological Bulletin, 88, pp Gale, N., Golledge, R., Pellegrino, J.W. and Doherty, S. (1990) The Acquisition and Integration of Route Knowledge in an Unfamiliar Neighborhood, Journal of Environmental Psychology, 10, pp Garling, T. & Evans, G.W. (1991) Environment, Cognition and Action: An integrated approach, Oxford University Press, Oxford. Golledge, R.G., Smith, T.R., Pellegrino, J.W. Doherty, S. & Marshall, S.P. (1985) A conceptual model and empirical analysis of children's acquisition of spatial knowledge, Journal of Environmental Psychology, 5, pp , Academic Press, London. 10

11 Heidegger, M. (1971) Building, Dwelling, Thinking in Poetry, Language, Thought, Harper & Row, New York. Ittelson, W.H. (1978) Environmental Perception and Urban Experience, Environment and Behavior, 10, pp Johnson, M. (1987), The body in the mind, Chicago. Leach, N. (1997) Rethinking Architecture: A Reader in Cultural Theory, Routledge: London. Lefebvre, H. (1997), Extracts from "The Production of Space", in Leach, N. (1997), Rethinking Architecture: A Reader in Cultural Theory, pp Lynch, K. (1960) The image of the city, MIT Press, Cambridge, Massachusets.McDonald, T.P. and Pelegrino, J.W. (1993) Psychological Perspectives of Spatial Cognition, in Garling, T. and Golledge, R.G. (Eds) Behaviour and the Environment: Psychological and Geographical Approaches, pp.47-82, Elsevier Science Publishers B.V., Amsterdam. Merleau-Ponty, M. (1962) The Phenomenology of Perception, Routledge: London. Moore, G.T. & Golledge, R.G (eds.) (1976), Environmental Knowing, Community Development Series, Dowden, Hutchinson & Ross, Pensnsylvania. Neisser, U. (1976), Cognition and Reality: Principles and Implications of Cognitive Psychology, W.H.Freeman and Company, San Fransisco. Norberg-Schulz, C. (1971) Existence, Space and Architecture, Praeger Ltd, New York. Pallasmaa, J. (1996) "The Geometry of Feeling: A Look at the Phenomenology of Architecture", in Nesbitt, K. (ed.), Theorizing a New Agenda for Architecture: An Anthology of Architectural Theory, first published in Passini, R. (1992) Wayfinding in Architecture, Van Nostrand Reinhold, New York. Piaget, J. and Inhelder, B. (1956) The child's conception of space, Routledge & Kegan Paul: London. Siegel, A.W. & White, S. (1975), "The development of spatial representations of large scale environments", in Reece, H.W. (ed), Advances in child development and behavior, pp.9-55, Academic Press, New York. Thiel, P. (1961) "A sequence-experience notation", Town Planning Review, vol. 32, April