Δικαίωμα της ελευθερίας έκφρασης σε σχέση με ποινικές διατάξεις.

Transcript

1 Δικαίωμα της ελευθερίας έκφρασης σε σχέση με ποινικές διατάξεις. Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου, εαρινό εξάμηνο 2014 Ελένη Πενταφράγκα (ΑΜ: ) ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ελευθερία της έκφρασης ως αντικειμενική αρχή της ελευθερίας των ιδεών και ατομικό δικαίωμα της ελεύθερης γνώμης. Οι ποινικές διατάξεις που προβλέπουν τα εγκλήματα κατά της τιμής (ΠΚ 361 επ), ως ειδικότερη προστασία του δικαιώματος της προσωπικότητας, οριοθετούν και δεν περιορίζουν το δικαίωμα της ελεύθερης γνώμης. Μελέτη της σχέσης των δύο δικαιωμάτων μέσα από την νομολογία των εθνικών δικαστηρίων, όπως αυτή ελέγχεται από το ΕΔΔΑ στο μέτρο που προσβάλλει ελευθερίες και δικαιώματα που κατοχυρώνονται από την ΕΣΔΑ.

2 Πίνακας Περιεχομένων ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 ΤΟ ΘΕΜΑ 4 ΟΡΟΛΟΓΙΑ 4 ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ 6 Ι. ΔΙΦΥΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ 6 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΗ (ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ) 6 ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ (ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΓΝΩΜΗΣ) 7 ΓΕΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ 8 Ι. ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΟ ΕΝΝΟΜΟ ΑΓΑΘΟ 8 ΟΡΙΣΜΟΣ 8 ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ 8 ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΑΠΟ ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ 8 ΙΙ. ΕΞΟΥΣΙΑ 9 ΒΑΣΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ 9 ΜΕΡΙΚΟΤΕΡΕΣ ΕΞΟΥΣΙΕΣ 9 ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ- ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ 9 ΙΙΙ. ΑΣΚΗΣΗ 10 Α) ΡΗΤΡΑ ΝΟΜΙΜΟΤΗΤΑΣ 10 ΠΟΙΝΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ 10 Β) ΡΗΤΡΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑΣ 11 ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ 13 Ι. ΔΥΣΦΗΜΙΣΗ 13 ΙΙ. ΕΞΥΒΡΙΣΗ 14 ΣΧΕΣΗ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ 15 ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΔΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΕΚΦΡΑΣΗ (Σ 14 2) 16 ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΥΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΨΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ. 18 ΡΟΛΟΣ ΚΑΙ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΔΔΑ 18 ΔΗΜΟΣΙΑ ΠΡΟΣΩΠΑ 20 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΥΠΟΥ 20 2

3 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 22 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 23 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 23 3

4 Εισαγωγή Το Θέμα Η ελευθερία της έκφρασης είναι ένα από τα θεµελιώδη «πνευµατικά» δικαιώµατα του ατόµου στην σύγχρονη έννοµη τάξη και ταυτόχρονα ένα από τα κυριότερα «πολιτικά» δικαιώµατα σε κάθε δηµοκρατικό πολίτευµα. Η ελευθερία της έκφρασης κατοχυρώνεται στο πλαίσιο της Ελληνικής έννοµης τάξης στο άρθρο 14 του Συντάγµατος αλλά και στο πλαίσιο της διεθνούς έννοµης τάξης, τόσο από την ΕΣΔΑ (άρθρα 9 και 10) όσο και από την Οικουµενική Διακήρυξη των Δικαιωµάτων του ανθρώπου (άρθρα 18 και 19). Επιπλέον, σε Ευρωπαικό επίπεδο κατοχυρώνεται και από τον Χάρτη Θεµελιωδών Δικαιωµάτων της ΕΕ (άρθρα ΙΙ-70 και ΙΙ-71). Στην παρούσα µελέτη θα εξετάσουµε το δικαίωµα αυτό σε σχέση µε ποινικές διατάξεις. Στόχος µε αυτή την εισαγωγή είναι η οριοθέτηση του αντικειµένου της µελέτης, µε πρώτο και κυριότερο βήµα την αιτιολογηµένη επιλογή της κατάλληλης ορολογίας που θα διατρέχει το σύνολο της µελέτης. Στη συνέχεια, στο 1 ο κεφάλαιο θα εξετάσουµε την φύση της συνταγµατικά παρεχόµενης προστασίας και στο 2 ο κεφάλαιο θα εµβαθύνουµε στο γενικό περιεχόµενο του δικαιώµατος, που περιλαµβάνει το προστατευόµενο έννοµο αγαθό, την εξουσία και την άσκηση. Αφού θέσουµε το γενικό πλαίσιο του δικαιώµατος, θα προχωρήσουµε στην εξέταση των ποινικών διατάξεων που προβλέπουν τα εγκλήµατα κατά της τιµής (δυσφήµηση και εξύβριση) και στη σχέση αυτών µε την ελευθερία της γνώµης και ειδικότερα, µε την ελευθερία του τύπου. Τέλος, στο 4 ο κεφάλαιο θα εξετάσουµε πως διαµορφώνεται το δικαίωµα της ελεύθερης γνώµης υπό το πρίσµα της Ευρωπαϊκής Σύµβασης των Δικαιωµάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και της πολύ σηµαντικής νοµολογίας του ΕΔΔΑ, το οποίο έχει καταδικάσει την χώρα µας όχι λίγες φορές για παραβίαση του δικαιώµατος αυτού. Ορολογία Το ισχύον Σύνταγµα ορίζει στο άρθρο 14 1: «Καθένας µπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασµούς του τηρώντας τους νόµους του Κράτους». Η «ελευθερία των στοχασµών» προστατεύεται παραδοσιακά από τα Ελληνικά Συντάγµατα ήδη από το Σύνταγµα της Τροιζήνας (1827), όπου στο άρθρο 26 προβλεπόταν οτι «Οι ελληνες έχουσι το δικαίωµα, χωρίς προεξέτασιν να γράφωσι και να δηµοσιεύωσιν ελευθέρως δια του τύπου ή αλλέως τους στοχασµούς και τας γνώµες των, 4

5 φυλάττοντες τους ακόλουθους όρους...». Σήµερα η χρησιµοποιούµενη ορολογία είναι ευρύτατη, µε αποτέλεσµα να δηµιουργείται πολλές φορές σύγχυση ως προς το αληθινό περιεχόµενο του σχετικού δικαιώµατος: ελευθερία των στοχασµών, ελευθερία της έκφρασης, ελευθερία της γνώµης, ελευθερία των ιδεών κ.ο.κ. Η διάλυση της σύγχυσης σχετικά µε την ορολογία είναι το πρώτο και σηµαντικότερο µέληµά µας, καθώς εαν δεν ορίσουµε ακριβώς τι είναι αυτό για το οποίο θα µιλήσουµε, οποιαδήποτε συζήτηση είναι καταδικασµένη να αποβεί άκαρπη. «Αρχή σοφίας η των ονοµάτων επίσκεψις», έλεγε ο Αντισθένης. Προέχει συνεπώς να επιλέξουµε προσεκτικά την κατάλληλη ορολογία, τις κατάλληλες λέξεις, ώστε να αποδίδουν το πραγµατικό περιεχόµενο του δικαιώµατος. Οι διάφοροι όροι που χρησιµοποιούνται δεν επιλέχθηκαν τυχαία, αλλά τονίζουν µερικότερες πλευρές της ίδιας ελευθερίας. Προτιµητέος είναι ο όρος ελευθερία των ιδεών, ώς ο ευρύτερος όρος που περιλαµβάνει τους όρους που δηλώνουν τις µερικότερες µορφές παραγωγής, πίστης και έκφρασης των ιδεών. Η ιδέα είναι το αποτέλεσµα της σκέψης και έπεται αυτής. Ο όρος στοχασµός χρησιµοποιείται από τον συντακτικό νοµοθέτη στο άρθρο 14 1 Σ ώς συνώνυµο της ιδέας 1. 1 Δηµητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγµατικά Δικαιώµατα, σελ

6 Συνταγματική προστασία των ιδεών Ι. Διφυής συνταγματική προστασία των ιδεών Η συνταγµατική προστασία των δικαιωµάτων εκτείνεται σήµερα υπό την επιρροή της - κρατούσας πλεον- αντικειµενικής θεωρίας σε θεσµούς (αντικειµενικά) και δικαιώµατα (υποκειµενικά). Αυτο συµβαδίζει µε την µεταβολή της φύσης των δικαιωµάτων από καθαρά υποκειµενική σε διπλή: αντικειµενική και υποκειµενική. Από τις αντικειµενικές αρχές απορρέουν υποκειµενικά δίκαια (δικαιώµατα) του κάθε φορέα θεµελιώδους δικαιώµατος 2. Από την αντικειµενική αρχή της ελευθερίας απορρέει και το (υποκειµενικό) µερικότερο δικαίωµα της ελεύθερης έκφρασης. Αυτή η διπλή προστασία δικαιωµάτων και θεσµών εξασφαλίζει αποτελεσµατικότερα την ελευθερία του ανθρώπου και παρέχει µεγαλύτερα εχέγγυα για την απαραβίαστη απόλαυση των δικαιωµάτων του στο πλαίσιο της έννοµης τάξης. Έτσι, η κατοχύρωση της ελεύθερης έκφρασης των ιδεών είναι διπλή: αντικειµενικά κατοχυρώνεται η αρχή της ελευθερίας των ιδεών, από την οποία αρχή απορρέει το συνταγµατικό (υποκειµενικό) δικαίωµα της ελεύθερης γνώµης του ατόµου. Η συνταγµατική αρχή αυτή αποτελεί ισχύον δίκαιο, έχει άµεση εφαρµογή και αναπτύσσει πλήρη δεσµευτική δύναµη, ενώ το συνταγµατικό δικαίωµα της ελεύθερης γνώµης εφαρµόζεται σε όλες τις έννοµες σχέσεις και ως προς όλο το περιεχόµενό του, σύµφωνα µε την αρχή της βασικής ισχύος των συνταγµατικών δικαιωµάτων 3. Η διάταξη του άρθρου 14 1 του Συντάγµατος δεν περιλαµβάνεται στις διατάξεις που δεν υπόκεινται σε αναθεώρηση, όπως αυτές ορίζονται στο άρθρο 110 του Συντάγµατος. Παρ όλα αυτά, δεδοµένου ότι η ελευθερία των ιδεών ανήκει στα δικαιώµατα που αποτελούν τα θεµέλια του δηµοκρατικού πολιτεύµατος, ίσως πρέπει να γίνει δεκτό οτι δεν υπόκειται σε αναθεώρηση που θα επιφέρει συρρίκνωση της συνταγµατικά παρεχόµενης προστασίας της 4. Αντικειμενική Συνταγματική αρχή (Ελευθερία των ιδεών) Σύµφωνα µε όσα εκτέθηκαν περί της διπλής συνταγµατικής προστασίας των δικαιωµάτων και το προβάδισµα της αντικειµενικής θεωρίας, στο άρθρο 14 εµπεριέχεται 2 Δηµητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγµατικά Δικαιώµατα, σελ Δηµητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγµατικά Δικαιώµατα, σελ Δηµητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγµατικά Δικαιώµατα, σελ

7 καταρχήν η αντικειµενική αρχή της ελευθερίας των ιδεών. Η ελευθερία αυτή αναλύεται σε τρεις µερικότερες ελευθερίες: την ελευθερία παραγωγής ιδεών, την ελευθερία πίστης και την ελευθερία έκφρασης των ιδεών. Αντικειµενικά συνεπώς προστατεύεται η δηµιουργία, η ύπαρξη και η ελεύθερη κυκλοφορία των ιδεών. Παράλληλα, όπως όλες οι συνταγµατικές αρχές, έτσι και η ελευθερία των ιδεών αποτελεί και ερµηνευτική αρχή και πρέπει να λαµβάνεται υπόψη κατά την επιστηµονική διεργασία του προσδιορισµού του αληθούς νοήµατος των υπολοίπων συνταγµατικών διατάξεων. Υποκειμενικό Συνταγματικό δικαίωμα (Ελευθερία γνώμης) Η κατοχύρωση του αντικειµενικού χαρακτήρα των συνταγµατικών δικαιωµάτων δεν συνεπάγεται την απώλεια του υποκειµενικού τους στοιχείου. Εν προκειµένω, ο Συντακτικός νοµοθέτης δεν προστατεύει µόνο την ελευθερία των ιδεών αλλά και την υποκειµενική εκδήλωση αυτής, δηλαδή το ατοµικό δικαίωµα της ελευθερίας της γνώµης. Γνώµη είναι η υποκειµενική διάσταση της ιδέας. Το δικαίωµα της ελεύθερης έφρασης των ιδεών ανήκει στα δικαιώµατα που προστατεύουν την πνευµατική διάσταση του ανθρώπου, και µάλιστα αποτελεί µητρικό δικαίωµα για πολλά από αυτά, όπως πχ για την θρησκευτική ελευθερία 5. Το περιεχόµενο του δικαιώµατος αυτού είναι αρχικά γενικό και εξειδικεύεται στις ειδικότερες µορφές κοινωνικής δράσης στον πολιτικό, οικονοµικό χώρο κλπ. Φορείς του δικαιώµατος είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα (και οι αλλοδαποί και ανιθαγενείς), καθώς και τα νοµικά πρόσωπα, τόσο ιδιωτικού όσο και δηµοσίου δικαίου. Παραίτηση από το δικαίωµα της ελεύθερης γνώµης δεν µπορεί να γίνει ανεκτή από την δηµοκρατική έννοµη τάξη. 5 Δηµητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγµατικά Δικαιώµατα, σελ

8 Γενικό Περιεχόμενο Το γενικό περιεχόµενο του δικαιώµατος της ελεύθερης γνώµης εµπεριέχει το προστατευόµενο αγαθό, την προσδιοριζόµενη από το αντικείµενο εξουσία και την άσκηση του δικαιώµατος. Ι. Προστατευόμενο έννομο αγαθό Ορισμός Προστατευόµενο έννοµο αγαθό είναι η «ιδέα». Για τον προσδιορισµό της έννοιας της ιδέας, απαραίτητο είναι να ανατρέξουµε στην φύση του πράγµατος. Χωρίς την φύση του πράγµατος είναι αδύνατη η κατανόηση του αληθούς περιεχοµένου των συνταγµατικών δικαιωµάτων και η συνεπής εφαρµογή τους στα πλαίσια της έννοµης τάξης. Σύµφωνα µε την ορθότερη µονιστική θεώρηση, όλες οι έννοιες αποτελούνται από ένα πνευµατικό στοιχείο(animus) και ένα υλικό στοιχείο (corpus) τα οποία είναι άρρηκτα συνδεδεµένα µεταξύ τους έτσι ωστε να αποτελούν ένα ενιαίο σύµπλεγµα τύπου και ουσίας. Το πνευµατικό περιεχόµενο της ιδέας είναι το µήνυµά της, ενώ το υλικό της περιεχόµενο το προσλαµβάνει µέσα από την αντανάκλασή της στον υλικό κόσµο. Εννοιολογικοί προσδιορισμοί Ο νοµοθέτης δεν εισάγει εννοιολογικούς προσδιορισµούς, συνεπώς είναι ανεπίτρεπτη η συστολή της πραγµατικής έννοιας των ιδεών που θα είχε ως αποτέλεσµα την µείωση της συνταγµατικά παρεχόµενης προστασίας. Πραγµατική και νοµική έννοια της ιδέας ταυτίζονται. Διακρίσεις από συναφείς έννοιες Άλλες συναφείς έννοιες από τις οποίες πρέπει να διακρίνεται η ιδέα είναι η γνώµη, η σκέψη, ο στοχασµός, η συνείδηση και ο λόγος. Όλοι οι όροι αυτοι ανάγονται σε µερικότερα θέµατα του όρου «ιδέα» (συγκεκριµένα σε ζητήµατα παραγωγής, πίστης ή έκφρασης αυτών), ο οποίος όρος συνεπώς προτιµάται ως ευρύτερος και ως παρέχων την µεγαλύτερη συνταγµατική προστασία. 8

9 ΙΙ. Εξουσία Βασικές μορφές Η ελευθερία των ιδεών προστατεύεται τόσο ως θετική ελευθερία έκφρασης της γνώµης, όσο και ως αρνητική ελευθερία αποχής από την έκφραση αυτής. Μερικότερες Εξουσίες Όπως προαναφέραµε, η ελευθερία των ιδεών περιλαµβάνει τρεις µερικότερες εξουσίες: την ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης και της έκφρασης των ιδεών. Η ελευθερία της σκέψης προστατεύει το πρώτο και βασικότερο στάδιο της δηµιουργίας των ιδεών. Χωρίς ελεύθερη σκέψη δεν υπάρχουν «ελεύθερες ιδέες», και χωρίς ελεύθερες ιδέες δεν υπάρχει δηµοκρατία. Αυτό το νόηµα αποδίδει και η γνωστή φράση του Ρήγα Φεραίου, «Συλλογάται καλά όποιος συλλογάται ελεύθερα». Σε δεύτερο στάδιο προστατεύεται η ελευθερία της συνείδησης, δηλαδη η ελευθερία του ανθρώπου να ασπάζεται ή να απορρίπτει ορισµένες ιδέες, διαµορφώνοντας έτσι τα «πιστεύω» του. Η προστασία αυτή δεν παρέχεται ρητά από τον Συντακτικό νοµοθέτη, αλλά απορρέει από την συνδυασµένη εφαρµογή των άρθρων 2 1 Σ. που κατοχυρώνει την ανθρώπινη αξία και 14 1 Σ. που κατοχυρώνει την ελευθερία έκφρασης και διάδοσης των στοχασµών. Τέλος, προστατεύεται η ελευθερία έκφρασης (διάδοσης) των ιδεών στον εξωτερικό κόσµο, η οποία παρουσιάζει και την µεγαλύτερη ανάγκη προστασίας, ιδιαίτερα όταν οι ιδέες αυτές εκφράζουν αντίρρηση προς τις απόψεις της πλειοψηφίας σε οποιονδήποτε τοµέα της κοινωνικής ζωής. Διαστάσεις- Αποδέκτες Η έννοια του ατοµικού δικαιώµατος στην σύγχρονη έννοµη τάξη δεν ταυτίζεται σαφώς µε την παραδοσιακή έννοια του ατοµικού δικαιώµατος, το οποίο γνωρίζει µόνο αµυντική κατά του κράτους κατεύθυνση. Το ατοµικό δικαίωµα της ελεύθερης γνώµης έχει τόσο αµυντική, όσο και προστατευτική και εξασφαλιστική διάσταση. Η αµυντική του διάσταση στρέφεται erga omnes, δηλαδή τόσο κατά της κρατικής όσο και κατά της ιδιωτικής εξουσίας, ενώ η προστατευτική του διάσταση στρέφεται µόνο προς το κράτος και περιλαµβάνει την αξίωση αυτό να λαµβάνει όλα τα απαραίτητα νοµοθετικά, δικαστικά και διοικητικά µέτρα, ωστε να εξασφαλίζεται η ανεµπόδιστη άσκηση του δικαιώµατος. Τέλος, εξασφαλιστική διάσταση του δικαιώµατος, δηλαδή αξίωση των πολιτών για ενέργειες του κράτους προς 9

10 βελτίωση της θέσης τους, δεν αναγνωρίζεται στο παρούσα φάση της έννοµης τάξης, παρόλα αυτά κατοχυρώνονται τα µέσα διεκδίκησης (εκλογική διαδικασία, απεργία κλπ) 6. Άξιο αναφοράς είναι οτι το Ελληνικό Σύνταγµα είναι το µοναδικό που κατοχυρώνει το δικαίωµα στην απεργία! ΙΙΙ. Άσκηση Το ατοµικό δικαίωµα της ελευθερίας της γνώµης, όπως και όλα τα δικαιώµατα, δεν είναι απεριόριστο, αλλά οριοθετείται. Η οριοθέτηση, παρότι συγχέεται συχνά µε τους περιορισµούς δεν ταυτίζεται µε αυτούς, αλλά προηγείται εννοιολογικά. Οριοθέτηση είναι ο προς τα έξω µαξιµαλιστικός καθολικός καθορισµός του γενικού περιεχοµένου του δικαιώµατος. Το γενικό αυτό πλαίσιο άσκησης του δικαιώµατος θέτουν οι γενικές οριοθετικές ρήτρες της συνταγµατικής νοµιµότητας, της χρηστότητας και της κοινωνικότητας. Περιορισµοί είναι δυνατόν να επιβληθούν µε την συρρίκνωση του γενικού αυτού πλαισίου άσκησης του δικαιώµατος. Με βάση την αρχή της αιτιώδους συνάφειας, επιτρέπονται οι αιτιώδεις και απαγορεύονται οι αναιτιώδεις περιορισµοί. Όταν ένας περιορισµός είναι αιτιώδης, είναι νόµιµος, ενώ όταν είναι αναιτιώδης αποτελεί µη νόµιµη προσβολή του δικαιώµατος, το οποίο πρέπει να προστατευθεί. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον υπό την έποψη του θέµατος της συγκεκριµένης εργασίας παρουσιάζουν η ρήτρα της νοµιµότητας και της κοινωνικότητας. α) Ρήτρα νομιμότητας Το Σύνταγµα στο άρθρο 14 δεν θεσπίζει την ελευθερία της γνώµης ως ένα απεριόριστο «υπερδικαίωµα», αλλά το τοποθετεί µέσα στο γενικό πλαίσιο που θέτουν οι νόµοι του κράτους, τους οποίους οφείλει το άτοµο να σέβεται και να τηρεί κατά την άσκηση των δικαιωµάτων του. Τέτοιοι νόµοι που θέτουν όρια στο δικαίωµα της ελευθερίας της γνώµης προβλέπονται στον Ποινικό Κώδικα. Ποινικές διατάξεις Ειδικότερη εκδήλωση της ρήτρας της νοµιµότητας αποτελούν οι ποινικές διατάξεις, οι οποίες ανάγουν συµπεριφορές που βρίσκονται εκτός των ορίων της νόµιµης άσκησης του δικαίωµατος αυτού σε ποινικά κολάσιµες. Το ποινικό δίκαιο αξιώνει την αποχή των 6 Δηµητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγµατικά Δικαιώµατα, σελ

11 κοινωνών από ορισµένες συµπεριφορές που αξιολογούνται αρνητικά από τον ποινικό νοµοθέτη, µε στόχο την προστασία ορισµένου εννόµου αγαθού. Τα εγκλήµατα κατά της τιµής έχουν στόχο να προστατεύσουν το έννοµο αγαθό της τιµής του ατόµου, ως ειδικότερη εκδήλωση της προσωπικότητάς του (άρθρο 5 2 Σ). Ειδικότερα, προβλέπονται η εξύβριση και η συκοφαντική δυσφήµιση. Οι συµπεριφορές αυτές βρίσκονται εκτός των ορίων της νόµιµης άσκησης του δικαιώµατος της ελεύθερης γνώµης και δεν προστατεύονται από το δίκαιο. Ο κολασµός των εγκληµάτων κατά της τιµής θέτει απλές δεσµεύσεις, οι οποίες είναι αναγκαίες προκειµένου να διαφυλάσσεται και η άσκηση των δικαιωµάτων των άλλων και η ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους, και όχι περιορισµούς του δικαιώµατος της ελεύθερης γνώµης. Οι πράξεις αυτές που προβλέπονται στον ποινικό κώδικα αποτελούν µη γνήσιους, οιονεί περιορισµούς, που προκύπτουν από οριοθετήσεις των συνταγµατικών δικαιωµάτων έπειτα από αξιολόγηση του ποινικού νοµοθέτη 7. Στην πραγµατικότητα, η ελευθερία της γνώµης δεν περιλάµβανε ποτέ την εξουσία εξύβρισης! Συνεπώς, µε την απαγόρευση της πράξης αυτής δεν συρρικνώνεται ο προστατευτικός κύκλος του δικαιώµατος και δεν εισάγεται περιορισµός. β) Ρήτρα κοινωνικότητας Απαραίτητο στοιχείο για την ύπαρξη κάθε µορφής οργανωµένης κοινωνίας είναι ο σεβασµός των δικαιωµάτων των υπολοίπων κοινωνών κατά την άσκηση των δικαιωµάτων του ατόµου. Το στοιχείο αυτό αποτυπώνεται στην ρήτρα της κοινωνικότητας, στο πλαίσιο της οποίας, κατά την άσκηση του δικαιώµατος της ελεύθερης γνώµης απαιτείται ο σεβασµός των δικαιωµάτων των άλλων. Το συνταγµατικό δικαίωµα το οποίο είναι πιο πιθανόν να θίγεται από την άσκηση του δικαιώµατος της ελεύθερης γνώµης, είναι το δικαίωµα στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, όπως προβλέπεται στο άρθρο 5 1 του Συντάγµατος (το οποίο µάλιστα δεν υπόκειται σε αναθεώρηση κατά το Σ άρθρο 110 1) και ειδικότερα το δικαίωµα του ατόµου στην τιµή του, όπως εξειδικεύεται στην δεύτερη παράγραφο του άρθρου 5. Η ελευθερία της γνώµης δεν απαλλάσσει από την υποχρέωση σεβασµού της προσωπικότητας και της τιµής των υπολοίπων κοινωνών του δικαίου. Έτσι, είναι προφανές οτι εκείνος που «εκφράζει την άποψή του» µε προσβλητικές εκφράσεις, µε στόχο να µειώσει την τιµή και την 7 Δηµητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγµατικά Δικαιώµατα, σελ

12 υπόληψη κάποιου άλλου, δεν ασκεί το δικαίωµα της ελεύθερης γνώµης εντός των νοµίµων πλαισίων άσκησης αλλά υπερβαίνει τα επιτρεπόµενα όρια που τίθενται µε την γενική οριοθετική ρήτρα της κοινωνικότητας. 12

13 Εγκληματα κατά της τιμής Τα εγκλήµατα κατά της τιµής προβλέπονται στο 21 ο κεφάλαιο του Ποινικού Κώδικα και αποσκοπούν στην προστασία του εννόµου αγαθού της τιµής του ατόµου. Κατά την άποψη του Σπινέλλη, η οντότητα της τιµής είναι «η θέση του ατόµου στην κοινωνία (κοινωνικό status τιµής), που αποτελεί το κοινωνικό αντάλλαγµα ή αντίκρυσµα της αξίας του, είναι ανάλογη προς αυτή και γίνεται εµφανής από ένα σύµπλεγµα προτύπων συµπεριφοράς απέναντί του 8. «Η προσβολή της τιµής γενικώς έχει την κοινωνική σηµασία της άµεσης ή έµµεσης αρνήσεως στο άτοµο του status τιµής του» 9. Το status τιµής είναι η αναγνώριση της αξίας του ατόµου αλλά και της προσφοράς του στο σύνολο, και περιλαµβάνει όλους τους ρόλους που αναπτύσσει το κοινωνικό όν σε µια οργανωµένη κοινωνία. Η προσβολή της τιµής δεν πρέπει να συγχέεται µε τα αστεία και τις αγένειες, οι οποίες µπορούν να εµπεριέχουν προσβολή της τιµής αλλά δεν ταυτίζονται εννοιολογικά µε αυτήν. Από την θέση της ανθρώπινης αξίας ως καταστατικής αρχής της έννοµης τάξης (Σ 2 1), καθίσταται σαφές οτι συµπεριφορές που προσβάλλουν εκφάνσεις αυτής δεν µπορεί να είναι ανεκτές από την έννοµη τάξη. Το έννοµο αγαθό της τιµής προστατεύεται ειδικότερα στο άρθρο 5 2 του Συντάγµατος, ως ειδικότερη έκφανση του δικαιώµατος στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Μάλιστα η προστασία αυτή εκτείνεται σε όλους τους ευρισκόµενους στην Ελληνική επικράτεια, ανεξαρτήτως ιθαγένειας. Οι σηµαντικότερες µορφές προσβολής του κοινωνικού status της τιµής που αντιστοιχεί στην αξία του ατόµου, όπως προβλέπονται από τον Ποινικό Κώδικα, είναι η δυσφήµιση και η εξύβριση. Ι. Δυσφήμιση Το άρθρο 362 του ΠΚ µε τίτλο «Δυσφήµιση», ορίζει οτι «Όποιος µε οποιονδήποτε τρόπο ενώπιον τρίτου ισχυρίζεται ή διαδίδει για κάποιον άλλον γεγονός που µπορεί να βλάψει την τιµή ή την υπόληψή του τιµωρείται µε φυλάκιση µέχρι δύο ετών ή µε χρηµατική ποινή». Ειδικότερα, το άρθρο 363 µε τίτλο «Συκοφαντική Δυσφήµιση» προβλέπει οτι αν «...το γεγονός είναι ψευδές και ο υπαίτιος γνώριζε οτι αυτό είναι ψευδές τιµωρείται µε φυλάκιση τουλάχιστον τριών µηνών...». 8 Σπινέλλης Διονύσιος, Ειδικό Ποινικό: Εγκλήµατα κατά της τιµής, σελ Σπινέλλης Διονύσιος, Εγκλήµατα κατά της τιµής (Παν/κές παραδόσεις), σελ

14 Ειδικότερα για την στοιχειοθέτηση του εγκλήµατος της απλής δυσφήµισης απαιτείται: α) ισχυρισµός ή διάδοση, β) ενώπιον τρίτου, γ) γεγονότος, δ) που να µπορεί να βλάψει την τιµή ή την υπόληψη του άλλου 10, ανεξάρτητα αν το γεγονός που περιέχεται στον ισχυρισµό ή την διάδοση είναι αληθινό ή όχι. Στην περίπτωση ωστόσο που οι υπαίτιοι αποδείξουν την αλήθεια των ισχυρισµών τους θα παραµείνουν ατιµώρητοι. Κατά το άρθρο 367 ΠΚ δεν αποτελούν άδικη πράξη: α) οι δυσµενείς κρίσεις για επιστηµονικές, καλλιτεχνικές ή επαγγελµατικές εργασίες, β) οι δυσµενείς εκφράσεις που περιέχονται σε έγγραφο δηµόσιας αρχής για αντικείµενα που ανάγονται στον κύκλο της υπηρεσίας της, καθώς και γ) οι εκδηλώσεις που γίνονται για την εκτέλεση νόµιµων καθηκόντων, την άσκηση νόµιµης εξουσίας ή για τη διαφύλαξη (προστασία) δικαιώµατος ή από άλλο δικαιολογηµένο ενδιαφέρον ή δ) σε ανάλογες περιπτώσεις. Η προηγούµενη διάταξη δεν εφαρµόζεται: α) όταν οι παραπάνω κρίσεις και εκδηλώσεις περιέχουν τα συστατικά στοιχεία της πράξης του άρθρου 363, καθώς και β) όταν από τον τρόπο της εκδήλωσης ή από τις περιστάσεις υπό τις οποίες τελέστηκε η πράξη, προκύπτει σκοπός εξύβρισης. Σκοπός της διάταξης αυτής φαίνεται να είναι η προστασία των περιπτώσεων στις οποίες η κριτική ανήκει στα νόµιµα/επαγγελµατικά καθήκοντα του δράστη. Για την στοιχειοθέτηση του εγκλήµατος της συκοφαντικής δυσφήµισης απαιτείται επιπλέον η αναλήθεια του ισχυριζόµενου γεγονότος και η γνώση του δράστη επι αυτής. Από την συνδυασµένη εφαρµογή των άρθρων 362 και 363 ΠΚ προκύπτει οτι η συκοφαντική δυσφήµιση «προυποθέτει είτε ισχυρισµό ενώπιον τρίτου ψευδούς γεγονότος, που µπορεί να βλάψει την τιµή ή την υπόληψη άλλου, είτε διάδοση σε τρίτον τέτοιου γεγονότος, το οποίο ανακοινώθηκε προηγουµένως στον υπαίτιο από άλλον 11». Ο ισχυρισµός ή η διάδοση του δυσφηµιστικού γεγονότος µπορεί να γίνει και δια του τύπου, οπότε στοιχειοθετείται το ειδικότερο έγκληµα της συκοφαντικής δυσφηµίσεως δια του τύπου. Οι λόγοι απαλλαγής του ΠΚ 367 δεν εφαρµόζονται εδώ. ΙΙ. Εξύβριση Ο ποινικός κώδικας ορίζει στο άρθρο 361 οτι: «Όποιος, εκτός από τις περιπτώσεις της δυσφήµισης (άρθρα 362 και 363) προσβάλλει την τιµή άλλου µε λόγο ή µε έργο ή µε 10 Σπινέλλης Διονύσιος, Εγκλήµατα κατά της τιµής (Παν/κές παραδόσεις), σελ ΑΠ 1565/

15 οποιονδήποτε άλλο τρόπο, τιµωρείται µε φυλάκιση µέχρι ενός έτους ή µε χρηµατική ποινή...». Για να στοιχειοθετείται το έγκληµα της εξύβρισης, ο δράστης πρεπει να συµπεριφέρεται µε τρόπο που α) αποτελεί προσβολή της τιµής µε λόγο ή µε έργο ή µε οποιονδήποτε άλλο τρόπο, β) συνίσταται σε κάθε άλλη συµπεριφορά που προσβάλλει την τιµή, πλην εκείνης που αποτελεί δυσφήµιση 12. Εποµένως η εξύβριση εµφανίζεται µε σαφώς πιο διευρυµένο πεδίο εφαρµογής από την δυσφήµιση. Σχέση ελεύθερης γνώμης και ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας Το Σύνταγµα προστατεύει αφενός µεν την ελευθερία της γνώµης (Σ 14 1), αφετέρου δε την ελευθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας (στην οποία συµπεριλαµβάνεται η τιµή) του ατόµου (Σ 5 1,2). Η προστασία της προσωπικότητας επεκτείνεται και µε ποινικές διατάξεις που θέτουν όρια και όχι περιορισµούς στην ελευθερία της γνώµης. Όταν τα δύο αυτά δικαιώµατα ασκούνται µέσα στον ίδιο χώρο και χρόνο ενδέχεται να δηµιουργείται η εντύπωση οτι αυτά συγκρούονται. Παρότι η πραγµατική σύγκρουση των δικαιωµάτων είναι καθηµερινό φαινόµενο, σύγκρουση των δικαιωµάτων υπό νοµική έννοια δεν είναι δυνατή. Κάτι τέτοιο θα σήµαινε οτι ο νοµοθέτης επιδοκιµάζει και αποδοκιµάζει ταυτόχρονα την ίδια συµπεριφορά, κάτι το οποίο φαντάζει αδιανόητο σε µια ευνοµούµενη κοινωνία. Στην πραγµατικότητα, κάτω από το «ενδυµα της σύγκρουσης» κρύβεται η µη σύννοµη άσκηση ενός από τα δύο δικαιώµατα. Έτσι, ο ορθός τρόπος επίλυσης της προβληµατικής αυτής κατάστασης είναι η διαπίστωση του ποίου από τα δύο δικαιώµατα ασκείται in concreto παρανόµως µε την µέθοδο της αιτιώδους συνάφειας. Η «στάθµιση» των δικαιωµάτων, ως υποστηριζόµενη µέθοδος από µερίδα της Επιστήµης, αποκλείεται κατά πρώτον από την αρχή της τυπικής ισοδυναµίας των συνταγµατικών κανόνων 13. Πώς γίνεται να «σταθµίσουµε» δικαιώµατα, όταν αυτά εξ ορισµού έχουν την ίδια «βαρύτητα»; 12 Σπινέλλης Διονύσιος, Εγκλήµατα κατά της τιµής (Παν/κές παραδόσεις), σελ Παρ όλα αυτά ο ΑΠ προβαίνει συχνά σε στάθµιση εννόµων αγαθών, βλ. ΑΠ 1565/2012 «Ενόψει της συγκρούσεως των προστατευοµένων αγαθών (της ελεύθερης έκφρασης) προς τα προστατευόµενα αγαθά της προσωπικότητας άλλων ή προς το συµφέρον της ολότητας, θα πρεπει να αξιολογούνται και να σταθµίζονται στην συγκεκριµένη περίπτωση τα συγκρινόµενα έννοµα αγαθά και συµφέροντα για τη διακρίβωση της υπάρξεως προσβολής του δικαιώµατος επί της προσωπικότητας και ο παράνοµος χαρακτήρας της». 15

16 Εν προκειµένω, είτε το δικαίωµα της ελεύθερης γνώµης θα ασκείται παρανόµως µε αποτέλεσµα να προσβάλει την προσωπικότητα/τιµή τρίτου προσώπου, είτε ο φορέας της προσωπικότητας θα προβάλει υπερβολικές αξιώσεις ως προς το επιτρεπτό ή µη ισχυρισµών σχετικών µε το αυτήν, ωστε τελικά να καταλήγει να προσβάλει την ελευθερία έκφρασης της γνώµης του ατόµου. Ο εφαρµοστής του δικαίου πρέπει να ερευνά in concreto ποιο από τα δύο δικαιώµατα αυτά υπερβαίνει τα νόµιµα όρια άσκησης και προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων. Τίθεται δηλαδή θέµα διάκρισης της νόµιµης από την παράνοµη συµπεριφορά. Ελεύθερη δια του Τύπου έκφραση (Σ 14 2) Άρρηκτα συνδεδεµένος µε την ελευθερία της έκφρασης είναι ο Τύπος, ως το κύριότερο µέσο διάδοσης πληροφοριών και ιδεών στην κοινωνία. Οι ακραίες µορφές έκφρασης που χρησιµοποιούνται πολλές φορές από τους φορείς του, γεννούν ζητήµατα προσβολής της προσωπικότητας και της τιµής των προσώπων στα οποία αναφέρονται τα δηµοσιεύµατα. Ο ΑΠ στην απόφαση 19/2012 δέχθηκε οτι δεν στοιχειοθετείται συκοφαντική δυσφήµιση από δηµοσίευµα που παρουσιάζει τον ενάγοντα ως «µέλος σπείρας καταπατητών-εµπρηστών δασικών εκτάσεων», διότι αυτό δικαιολογείται αφενός µεν λόγω δικαιολογηµένου ενδιαφέροντος ενηµέρωσης του αναγνωστικού κοινού, αφετέρου διότι δεν είναι ψευδές, δεδοµένου οτι είχε ηδη ασκηθεί ποινική δίωξη κατα του ενάγοντα, στο εισαγγελικό πόρισµα της οποίας στηρίχθηκε η δηµοσιογραφική έρευνα. Με την ίδια λογική σε πιο πρόσφατη απόφασή του ο ΑΠ δέχτηκε οτι οι ραδιοφωνικοί σταθµοί έχουν δικαιολογηµένο ενδιαφέρον κατά την έννοια του άρθρου ΠΚ για την διατύπωση σχολίων σχετικών µε τη συµπεριφορά προσώπων που ενδιαφέρουν το κοινωνικό σύνολο, ακόµη και όταν αυτά συνοδεύονται από οξεία κριτική και δυσµενείς χαρακτηρισµούς. Γενικά, γίνεται δεκτό οτι τα πρόσωπα που συνδέονται µε την λειτουργία του τύπου έχουν άµεσο ενδιαφέρον, στα πλαίσια της ελευθερίας του, για τη δηµοσίευση ειδήσεων και γεγονότων, σχετικά µε την συµπεριφορά προσώπων που ενδιαφέρουν το κοινωνικό σύνολο. Τα πρόσωπα αυτά µπορούν να προβαίνουν σε αντίστοιχη δηµοσίευση για πληροφόρηση, ενηµέρωση και κατατόπιση του κοινού, ακόµη και µε οξεία κριτική ή δυσµενείς χαρακτηρισµούς εις βάρος των ως άνω προσώπων. Ωστόσο, σύµφωνα µε τα όρια που τίθενται από την ρήτρα της νοµιµότητας και ειδικότερα τους ποινικούς νόµους του κράτους, η δράση τους αυτή είναι παράνοµη όταν η 16

17 εκδήλωση «αποτελεί συκοφαντική δυσφήµιση, ή όταν από τον τρόπο και από τις περιστάσεις που έγινε αυτή, προκύπτει σκοπός εξύβρισης, δηλαδή σκοπός που κατευθύνεται ειδικώς σε προσβολή της τιµής άλλου, µε αµφισβήτηση της ηθικής ή κοινωνικής αξίας του προσώπου του ή µε περιφρόνηση αυτού. Ειδικός σκοπός εξύβρισης που ως νοµική έννοια ελέγχεται από τον ΑΠ, εµφαίνεται στον τρόπο εκδηλώσεως της προσβλητικής συµπεριφοράς, όταν αυτός δεν ήταν αντικειµενικά αναγκαίος για την απόδοση της σκέψεως αυτού που φέρεται οτι ενεργεί απο δικαιολογηµένο ενδιαφέρον, ο οποίος, παρα ταύτα, χρησιµοποίησε τον τρόπο αυτόν για να προσβάλει την τιµή του άλλου 14». Έτσι, ο ΑΠ απέρριψε αίτηση αναιρέσεως κατά απόφασης Εφετείου που δέχτηκε οτι οι χαρακτηρισµοί «απάντηση σε λασπολόγο, γνωστός για τις προβοκατορικές µεθόδους του, ξεπέρασε κάθε προηγούµενο λασπολογίας, προσπάθησε να λασπολογήσει εκ νέου» είναι απαξιωτικές για το πρόσωπο του αναιρεσίβλητου και δεν αποτελούν απλώς δυσµενείς χαρακτηρισµούς για αυτόν, αφού σχηµατίζουν την εικόνα προσώπου που µεταχειρίζεται συστηµατικά ανέντιµα µέσα για να επιτύχει τους σκοπούς του. Το Εφετείο διατύπωσε την αιτιολογία οτι οι χαρακτηρισµοί αυτοί καθώς και το ύφος µε το οποίο είναι γραµµένοι «προσδίδουν σκοπό εξυβρίσεως (...), αφού συνιστούν χαρακτηρισµούς µη αναγκαίους για να αποδοθεί, όπως έπρεπε αντικειµενικά, το περιεχόµενο της σκέψης του συντάξαντος το άρθρο, και εκφεύγουν του οροθετηµένου πεδίου, στο οποίο πρέπει να κινείται η δηµοσιογραφία και η ελευθεροτυπία, και θίγουν την τιµή και την υπόληψη του αναιρεσιβλήτου» ΑΠ 702/2012: απόφαση σχετικά µε προσβολή προσωπικότητας λόγω επικριτικού δηµοσιεύµατος του Τύπου και τα όρια εντός των οποίων µπορούν να εκφράζονται τα πρόσωπα που συνδέονται µε αυτόν προκειµένου να µην θεωρούνται οι κρίσεις τους εξυβριστικές. 15 ΑΠ 702/

18 Δικαίωμα της ελευθερίας έκφρασης υπό την έποψη του Ευρωπαικού δικαίου. Η ΕΣΔΑ όπως κυρώθηκε µε το Ν. 2329/1955 και το N.Δ. 53/1974 εισήλθε στην Ελληνική έννοµη τάξη βάσει του άρθρου 28 του Συντάγµατος, έχοντας µάλιστα αυξηµένη τυπική ισχύ. Το άρθρο 10 της Ευρωπαικής Σύµβασης Δικαιωµάτων του Ανθρώπου ορίζει τα εξής: 1. Παv πρόσωπov έχει δικαίωµα εις τηv ελευθερίαv εκφράσεως. Τo δικαίωµα τoύτo περιλαµβάvει τηv ελευθερίαv γvώµης ως και τηv ελευθερίαv λήψεως ή µεταδόσεως πληρoφoριώv ή ιδεώv, άvευ επεµβάσεως δηµoσίωv αρχώv και ασχέτως συvόρωv. Τo παρόv άρθρov δεv κωλύει τα Κράτη από τoυ vα υπoβάλωσι τας επιχειρήσεις ραδιoφωvίας, κιvηµατoγράφoυ ή τηλεoράσεως εις καvovισµoύς εκδόσεως αδειώv λειτoυργίας. 2. Η άσκησις τωv ελευθεριώv τoύτωv, συvεπαγoµέvωv καθήκovτα και ευθύvας δύvαται vα υπαχθή εις ωρισµέvας διατυπώσεις, όρoυς, περιoρισµoύς ή κυρώσεις, πρoβλεπoµέvoυς υπό τoυ vόµoυ και απoτελoύvτας αvαγκαία µέτρα εv δηµoκρατική κoιvωvία δια τηv εθvικήv ασφάλειαv, τηv εδαφικήv ακεραιότηταv ή δηµoσίαv ασφάλειαv, τηv πρoάσπισιv της τάξεως και πρόληψιv τoυ εγκλήµατoς, τηv πρoστασίαv της υπoλήψεως ή τωv δικαιωµάτωv τωv τρίτωv, τηv παρεµπόδισιv της κoιvoλoγήσεως εµπιστευτικώv πληρonoριώv ή τηv διασφάλσισιv τoυ κύρoυς και αµερoληψίας της δικαστικής εξoυσίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η Νοµολογία του ΕΔΔΑ, το οποίο όχι λίγες φορές έχει καταδικάσει την χώρα µας για παραβίαση του άρθρου αυτού. Κρίνεται σκόπιµο συνεπώς να εξεταστεί η νοµολογία των εθνικών δικαστηρίων υπό το πρίσµα της νοµολογίας του ΕΔΔΑ. Ρόλος και νομολογία του ΕΔΔΑ Το ΕΔΔΑ καλείται πολλές φορές να αποφανθεί αν µια «περιστολή», ένας περιορισµός, της ελευθερίας έκφρασης που έχει επιβληθεί από µια εθνική εννοµη τάξη συµβιβάζεται µε το άρθρο 10 της Συνθήκης. Το έργο του Δικαστηρίου, σύµφωνα µε το άρθρο 19 της Συµβάσεως, «συνίσταται στην διασφάλιση του σεβασµού των υποχρεώσεων που απορρέουν για τα Υψηλά Συµβαλλόµενα Μέρη από την Σύµβαση. Ειδικότερα, δεν κρίνει τα υποτιθέµενα νοµικά και περί τα πραγµατικά περιστατικά σφάλµατα των εσωτερικών δικαστηρίων, µόνο και στο µέτρο που θα µπορούσαν να προσβάλλουν τα δικαιώµατα και τις 18

19 ελευθερίες που προστατεύει η Σύµβαση (βλ. κυρίως Garcia Ruiz κατά Ισπανίας [GC], αρ.30544/96, παρ. 28, CEDH 1999-I). Το Δικαστήριο δεν µπορεί να εξετάσει το ίδιο τα πραγµατικά στοιχεία που οδήγησαν ένα εθνικό δικαστήριο στην υιοθέτηση µίας απόφασης αντί µίας άλλης, διαφορετικά θα µετατρέπονταν σε δικαστή τετάρτου βαθµού και θα παραέβλεπε τα όρια της αποστολής του 16». Με την Νοµολογία του το ΕΔΔΑ έχει αναγάγει την ελευθερία της έκφρασης σε «ουσιαστικό θεµέλιο κάθε δηµοκρατικής κοινωνίας και πρωταρχική προϋπόθεση της προόδου της καθώς και της ανάπτυξης του ατόµου» 13. Με την επιφύλαξη της 2 του άρθρου 10 της Συµβάσεως, «η ελευθερία της έκφρασης δεν ισχύει µόνο για τις εγκωµιαστικές, τις αδιάφορες ή ακίνδυνες πληροφορίες ή ιδέες, αλλά και για εκείνες που σοκάρουν, θίγουν ή προκαλούν ανησυχία 17». Αυτό επιβάλλεται από τον πλουραλισµό, την επιείκια και το ανοιχτό πνεύµα, απαραίτητα συστατικά µιας δηµοκρατικής κοινωνίας. Οι περιορισµοί της ελευθερίας έκφρασης που προβλέπονται από την 2 του άρθρου 10 πρεπει να ερµηνεύονται στενά. Με τις αποφάσεις του το ΕΔΔΑ έχει θωρακίσει το δικαίωµα έκφρασης, το οποίο αναδεικνύεται ως άξιο προστασίας ιδιαίτερα από καθεστώτα µε µη δηµοκρατικές δοµές και παραδόσεις. Μάλιστα, το ΕΔΔΑ αντιλαµβάνεται το θεµελιώδες αυτό δικαίωµα ως ένα σύνθετο δικαίωµα, που περιλαµβάνει αφενός το δικαίωµα ενός ατόµου να διατυπώνει και να εκφράζει ελεύθερα τις ιδέες του, αφετέρου δε το δικαίωµα του ατόµου όσο και της κοινωνίας των πολιτών να λαµβάνουν γνώση των πληροφοριών και των ιδεών των άλλων ατόµων, χωρίς την παρέµβαση των κρατικών αρχών. «Όταν περιορίζεται παράνοµα το δικαίωµα ενός ατόµου στην ελευθερία της έκφρασης, παραβιάζεται ταυτόχρονα και το δικαίωµα του άλλου να παραλαµβάνει και να πληροφορείται το περιεχόµενο της έκφρασης αυτού που την διαδίδει. 18» Τα όρια µεταξύ της άσκησης του δικαιώµατος της ελεύθερης γνώµης και της προσβολής της προσωπικότητας/τιµής ενός προσώπου είναι πολλές φορές δυσδιάκριτα. Ιδιαίτερα ζητήµατα ανακύπτουν όσον αφορά τα δηµόσια πρόσωπα και την προσβολή προσωπικότητας δια του τύπου. 16 ΕΔΔΑ Υπόθεση Κανελλοπούλου κατά Ελλάδος. 17 ΕΔΔΑ Υπόθεση Κανελλοπούλου κατά Ελλάδος. 18 Σχόλιο του Βασίλη Κ. Χειρδάρη στην υπόθεση Κανελλοπούλου κατά Ελλάδος (ΕΔΔΑ ). 19

20 Δημόσια πρόσωπα Όσον αφορά τα δηµόσια πρόσωπα, µολονότι δεν στερούνται της προστασίας της προσωπικότητας και ειδικότερα της τιµής και της υπόληψης τους, γίνεται δεκτό οτι είναι υποχρεωµένοι να ανέχονται περισσότερο την κριτική και την σάτιρα όσον αφορά την δηµόσια δράση τους, γιατί κάτι τέτοιο είναι συνυφασµένο µε τον δηµόσιο χαρακτήρα αυτής. Με βάση αυτό το σκεπτικό το ΕΔΔΑ στην απόφαση Λιοναράκη κατά Ελλάδας υπενθύµισε οτι τα όρια της ανεκτής κριτικής στο πρόσωπο ενός πολιτικού είναι ευρύτερα από εκείνα που αφορούν εναν απλό πολίτη, διότι αυτός εκτίθεται αναπόφευκτα και συνειδητά στον προσεκτικό έλεγχο των πράξεων και κινήσεών του, τόσο εκ µέρους των δηµοσιογράφων όσο και εκ µέρους του µεγάλου αριθµού των πολιτών, και κατά συνέπεια πρέπει να επιδειχθεί µεγαλύτερη ανεκτικότητα.«αυτή η αρχή δεν έχει αποκλειστική εφαρµογή στην περίπτωση του πολιτικού προσώπου αλλά επεκτείνεται σε κάθε πρόσωπο, το οποίο µπορεί να χαρακτηριστεί δηµόσιο πρόσωπο, δηλαδή το πρόσωπο εκείνο που µε τις πράξεις του ή από την ίδια τη θέση του εισέρχεται στη σφαίρα στη δηµόσια κονίστρα». Πράγµατι σε άλλη απόφασή του, το ΕΔΔΑ διευρύνει τον κύκλο των δηµοσίων προσώπων, εντάσσοντας σε αυτά και τους δικαστικούς λειτουργούς. Στην υπόθεση Κατράµη, η καταδικασθείσα για συκοφαντική δυσφήµιση δικαστικών λειτουργών δηµοσιογράφος προσέφυγε στο ΕΔΔΑ κατά της Ελλάδος, επικαλούµενη παραβίαση της ελευθερίας εκφράσεώς της. Με την απόφασή του «Κατράµη κατά Ελλάδος» της , το ΕΔΔΑ έκρινε οτι και οι δικαστές καθίστανται δηµόσια πρόσωπα ex oficcio και ως εκ τούτου είναι υποχρεωµένοι να ανέχονται σε µεγαλύτερο βαθµό από έναν απλό πολίτη τον έλεγχο και την κριτική, και καταδίκασε την Ελλάδα για παραβίαση του άρθρου 10. Ελευθερία Τύπου Σε αποφάσεις του, το ΕΔΔΑ αναδεικνύει τον εξέχοντα ρόλο του Τύπου, τον οποίο αντιµετωπίζει ως ιδιαίτερα άξιο προστασίας. Στην απόφαση Βασιλάκης κατά Ελλάδος, αφου παροµοίασε τον ρόλο του Τύπου στην κοινωνία µε αυτόν του «µαντρόσκυλου» που φυλάει το σπίτι, καταδίκασε την Ελλάδα για παραβίαση του αρθρου 10 της ΕΣΔΑ για τον λόγο οτι επέβαλε ποινή σε δηµοσιογράφο που είχε δηµοσιεύσει σειρά άρθρων ασκώντας δριµύτατη κριτική κατά µελών πολιτικής οργάνωσης. Το ΕΔΔΑ απεφάνθη οτι η ελευθερία των δηµοσιογράφων εµπεριέχει την δυνατότητα χρήσης και µιας δόσης υπερβολής που µπορεί να φτάνει ακόµα και στην πρόκληση, υπό την προϋπόθεση πάντα οτι η ελευθερία αυτή του Τύπου ασκείται καλόπιστα και «κατά τρόπο ώστε να παρέχονται πληροφορίες ακριβείς και 20

21 αξιόπιστες µε σεβασµό στην δηµοσιογραφική δεοντολογία». Το δικαστήριο έκρινε οτι «µέσα στο πλαίσιο µιας δίκης για δυσφήµηση ή εξύβριση, το Δικαστήριο οφείλει εξάλλου να ελέγξει αν οι εθνικές αρχές τήρησαν µία δίκαιη ισορροπία µεταξύ, αφενός, της προστασίας της ελευθερίας της έκφρασης, η οποία καθιερώνεται από το άρθρο 10, και, αφετέρου, εκείνης του δικαιώµατος της υπόληψης των θιγέντων ατόµων, η οποία, ως στοιχείο της ιδιωτικής ζωής, προστατεύεται από το άρθρο 8 της Σύµβασης». Επιπλέον, σε άλλη απόφασή του το ΕΔΔΑ καταδίκασε την Ελλάδα για την ποινή που επέβαλε στην προσφεύγουσα Κανελλοπούλου, για τον λόγο οτι εκφράστηκε µε λέξεις «ωµές και σκληρές» κατά του ιατρού που την χειρούργησε λόγω των επώδεινων συνεπειών που είχε η εγχείριση σε βάρος της, σε δηµοσιογράφους που ζήτησαν την άποψή της σχετικά µε την εγχείριση. Έτσι το ΕΔΔΑ δέχτηκε οτι οι εκφράσεις «Ο ιατρός Χ µε έσφαξε σαν αρνί», «µε έχει κατακρεουργήσει», «µε κατέστρεψε» που χρησιµοποίησε η προσφεύγουσα, παρά την σκληρότητά τους αντικατόπτριζαν τον τρόπο µε τον οποίο αντιλαµβανόταν η ίδια την σοβαρότητα της κατάστασής της και δεν είχαν άλλο σκοπό, παρ την εξωτερίκευση της απόγνωσης και της δυστυχίας στην οποία βρισκόταν. Συνεπώς εκτίµησε οτι δεν υπήρχε «σχέση αναλογικότητας µεταξύ του περιορισµού του δικαιώµατος της προσφεύγουσας να εκφράζεται ελεύθερα και τον επιδιωκόµενο σκοπό». Υπό το πρίσµα των ανωτέρω, το ΕΔΔΑ φαίνεται να εµφανίζει τον τύπο ως ιδιαίτερα άξιο προστασίας, δίνοντας στους φορείς του την δυνατότητα να ασκούν κριτική που µπορεί να αγγίζει και τα όρια της υπερβολής. Βέβαια, το δικαίωµα της ελεύθερης δια του τύπου έκφρασης δεν καθιερώνεται ως ενα «υπερδικαίωµα» άνευ περιορισµών, ωστόσο µόνο οι περιορισµοί που επιβάλλονται από την αρχή της αναλογικότητας µπορούν να γίνουν δεκτοί σύµφωνα µε το ΕΔΔΑ. 21

22 Συμπέρασμα Το δικαίωµα στην ελεύθερη γνώµη είναι ένα από τα δικαιώµατα που αποτελούν τους πυλώνες του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Όπως όλα τα δικαιώµατα, έτσι και το δικαίωµα της ελεύθερης γνώµης δεν κατοχυρώνεται ως ένα υπερδικαίωµα, αλλά οριοθετείται απο τις γενικές οριοθετικές ρήτρες της χρηστότητας, της κοινωνικότητας και ιδιαίτερα της νοµιµότητας, εξειδίκευση της οποίας αποτελούν οι ποινικές διατάξεις που προστατεύουν την τιµή του ατόµου, ως ιδιαίτερη εκδήλωση της προσωπικότητας. Σε περίπτωση πραγµατικής σύγκρουσης του δικαιώµατος της ελεύθερης γνώµης µε το δικαίωµα στην τιµή και την προσωπικότητα, τα δικαστήρια οφείλουν να προβούν σε διάκριση της νόµιµης από την παράνοµη συµπεριφορά. Το ΕΔΔΑ πάντως µε την Νοµολογία του αξιώνει την αυξηµένη προστασία της ελεύθερης γνώµης, την οποία δεν φαίνεται να της επιφυλάσσει πάντα η ελληνική έννοµη τάξη, δεδοµένης της πολλαπλής καταδίκης της χώρας µας για παραβίαση του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ. 22

23 Βιβλιογραφία Αλαµπάσης Θανάσης, «Το ΕΔΔΑ σχεδόν καταργεί την συκοφαντική δυσφήµηση», Απρίλιος Βάση δεδοµένων «νόµος», Δηµητρόπουλος Ανδρέας, Γενική Συνταγµατική Θεωρία, Σάκκουλας, 2004 Αθήνα. Δηµητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγµατικά Δικαιώµατα, Σάκκουλας, 2008 Αθήνα. Σπινέλλης Διονύσιος, Εγκλήµατα κατά της τιµής (Πανεπιστηµιακές παραδόσεις), Σάκκουλας, 1982 Αθήνα-Κοµοτηνή. Σπινέλλης Διονύσιος, Ποινικό Δίκαιο, Ειδικό Μέρος: Εγκλήµατα κατά της τιµής, Σάκκουλας, 2010 Αθήνα. Νομολογία Εθνική ΑΠ 1565/2012 (Συκοφαντική δυσφήµηση δια του Τύπου) ΑΠ 702/2012 (Λασπολόγος δηµοσιογράφος) ΑΠ 19/2012 (Σπείρα καταπατητών/εµπρηστών) ΕΔΔΑ Απόφαση Κανελλοπούλου κατά Ελλάδος («Σφάκτης» πλαστικός χειρούργος) Απόφαση Κατράµη κατά Ελλάδος («Καραγκιόζης» δικαστικός λειτουργός) Απόφαση Βασιλάκης κατά Ελλάδος (Καταγγελία κατά δικηγόρων στον ΔΣΑ) Απόφαση Λιοναράκη κατά Ελλάδας 23