Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Transcript

1 Τίτλος Διπλωματικής Εργασίας : Αγροτουρισμός, Τουρισμός Υπαίθρου και Τοπική Ανάπτυξη στην Ευρυτανία. Ονοματεπώνυμο φοιτητή : Ανθή Γεωργαλή Επιβλέποντες καθηγητές : Αθανάσιος Κίζος, Ιωάννης Σπιλάνης Μυτιλήνη - Σεπτέμβριος

2 Περιεχόμενα Περίληψη... σελ. 3 Εισαγωγή... σελ.4 Ανασκόπηση της Βιβλιογραφίας... σελ. 5 Μέθοδοι και Δεδομένα... σελ. 42 Αποτελέσματα... σελ. 48 Συμπεράσματα... σελ. 67 Βιβλιογραφία... σελ. 76 Παράθεση ερωτηματολογίου... σελ. 82 2

3 Περίληψη Ο σκοπός της παρούσης εργασίας είναι να μελετηθεί ένα δείγμα αγροτουριστικών επιχειρήσεων στο νομό Ευρυτανίας, έτσι ώστε μέσα απο την προσωπική αντίληψη του κάθε ενός απο τους επαγγελματίες απο τους οποίους πάρθηκε συνέντευξη, να κατατάξουμε τις μονάδες αυτές στις πέντε βασικές κατηγορίες αγροτουρισμού όπως ορίζουν οι Phillip, Hunter και Blackstock. Βασικό ερώτημα που καλείται να απαντηθεί με την ανάλυση της παρούσας έρευνας είναι το κατα πόσο υπάρχουν εν τέλει αυθεντικές αγροτουριστικές μονάδες και όχι μέρη εστίασης που απλά προσφέρουν στους πελάτες τους παραδοσιακά τοπικά προϊόντα σαν κομμάτι του αγροτουρισμού. Αρχικά γίνεται αναφορά στο σύγχρονο τουρισμό, αλλά και στην εννοιολογική προσέγγιση των βασικότερων μορφών ειδικού και εναλλακτικού τουρισμού. Γίνεται στη συνέχεια ανάλυση των προϋποθέσεων για την ανάπτυξη, τη στήριξη και την εφαρμογή των ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού. Προχωράμε εν συνεχεία σε μια σύντομη ιστορική αναδρομή της έννοιας του αγροτουρισμού τόσο στην Ελλάδα όσο και σε μέρη της Ευρώπης αλλά και παγκόσμια, για να καταλήξουμε σε στοιχεία για τον νομό Ευρυτανίας, τον οποίο αφορά η έρευνα. Οριοθετούμε βασικά χαρακτηριστικά του νομού, τα οποία ευνοούν τις δραστηριότητες στη φύση και σαν αποτέλεσμα προωθούν τον αγροτουρισμό, ενώ καταλήγουμε στην ανάλυση των πρωτογενών ερωτηματολογίων που συλλέχθηκαν με μορφή συνεντεύξεων σε είκοσι επιχειρηματίες και φτάνουμε έτσι στα αποτελέσματα, τα οποία δεν είναι τίποτα διαφορετικό απο την ανάλυση των αδυναμιών που αναφέρθηκαν και την επισήμανση των δυνατών σημείων, σαν πάτημα για μελλοντικές βελτιώσεις. 3

4 Εισαγωγή Το βασικό ερώτημα που καλείται να απαντηθεί στην παρούσα εργασία είναι το κατά πόσο ο αγροτουρισμός στην Ευρυτανία συμβάλει στην τοπική ανάπτυξη του νομού, το εαν και κατά πόσο οι επιχειρήσεις κάνουν αγροτουρισμό και δεν είναι απλά τουριστικές εκμεταλεύσεις και εν τέλει σε ποιά κατηγορία αγροτουρισμού ανήκει το αντιπροσωπευτικό δείγμα επιχειρήσεων απο τις οποίες συλλέξαμε πληροφορίες. Το θέμα μας είναι σημαντικό για μια σειρά απο λόγους που σχετίζονται με την τοπική ανάπτυξη στο Νομό Ευρυτανίας, αλλά και τις προσπάθειες και τα μελλοντικά σχέδια για περεταίρω ανάπτυξη του νομού και προώθησή του στο εξωτερικό. Η έννοια του αγροτουρισμού και ο ακριβής καθορισμός του στα Ελληνικά πλαίσια είναι ένα θέμα το οποίο κατά το παρελθόν έχει επιχειρηθεί να προσεγγιστεί αλλά όχι με μεγάλη επιτυχία, καθώς η κάθε χώρα έχει πολύ διαφορετικά δεδομένα, άλλη γεωμορφολογία, νόμους και αντιλήψεις, με αποτέλεσμα να μην γίνεται εύκολα αντικειμενική συσχέτιση των δεδομένων. Οι έννοιες είναι η αναπαράσταση μιας δεδομένης δραστηριότητας που αναπτύσσεται από κάθε άτομο ξεχωριστά σύμφωνα με τα βιώματα και τις εμπειρίες του (Coulson, 2001; Sharpley & Stone, 2010). Πιο συγκεκριμένα, στοχεύοντας στις έννοιες του τουρισμού, αυτές φαίνεται να σχετίζονται απευθείας με την τουριστική εμπειρία και να είναι τα αποτελέσματα οποιασδήποτε φυσικής ή κοινωνικής δραστηριότητας λαμβάνει χώρα κατά τη διάρκεια μιας δεδομένης τουριστικής εμπειρίας (Coulson, 2001; Greer, Donnelly & Rickly, 2008). Το πως ορίζεται ο τουρισμός είναι μια διαδικασία μη στατική, η οποία ποικίλει ανάλογα με συγκεκριμένους παράγοντες, συμπεριλαμβανομένου του χρόνου και του τόπου (Greer et al., 2008). Σύμφωνα με αυτό το πλαίσιο, το πεδίο που εμπερικλείει τα ενδιαφερόμενα μέρη και το ρόλο τους ως προς τον αγροτουρισμό, μπορεί να διαμορφώσει και το βασικό νόημα αυτής της δραστηριότητας. Το να εξετάσουμε και να αναγνωρίσουμε διαφορετικές εννοιολογικές σημασίες είναι σημαντικό για την ανάπτυξη επιτυχημένου μοτίβου για τον τουρισμό και τις δραστηριότητες όπου εμπλέκεται. Σε κάθε περίπτωση είναι επιτακτική η ανάγκη να ενσωματώσουμε μέσα στον ορισμό του τουρισμού έννοιες 4

5 από την προσφορά και τη ζήτηση κυρίως λόγω των ακαδημαϊκών επιπτώσεων αυτών στον τομέα του μάρκετινγκ (Gilbert, 2003). Η έννοια της ανάπτυξης σήμερα δεν περιορίζεται απλά σε οικονομικές παραμέτρους όπως στο παρελθόν, αλλά περιλαμβάνει την προστασία και την ανάδειξη της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, δηλαδή επεκτείνεται σε νέες μη οικονομικές παραμέτρους. Γενικά, οι μακροχρόνιες επιπτώσεις ελάχιστα λαμβάνονται υπόψη με αποτέλεσμα οι κίνδυνοι για τις επόμενες γενεές να είναι αυξημένοι (Σπιλάνης, 1996). Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας Η κοινωνικοοικονομική πλευρά της έννοιας του τουρισμού εμφανίστηκε μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και συνέβαλε στο να αναπτυχθεί σαν φαινόμενο με ραγδαίους ρυθμούς. Έτσι, ο τουρισμός, απο μια γενική και ευρεία έννοια πήρε σταδιακά τη μορφή του οργανωμένου και μαζικού τουρισμού. Ο τουρισμός αποτελείται απο τρεις βασικές γενικές μορφές. Η μορφή η οποία εμπερικλείει το μεγαλύτερο μέρος του τουρισμού είναι ο μαζικός τουρισμός (mass tourism). Οι τουρίστες που συγκαταλέγονται σε αυτή την κατηγορία, ταξιδεύουν με σκοπό κυρίως την ξεκούραση και τη διασκέδαση (Λαγός, 2005). Κύρια χαρακτηριστικά του μαζικού τουρισμού αποτελούν η μαζικότητα, η βιομηχανοποίηση και η τυποποίηση του προϊόντος που προσφέρεται (Αϊβατζίδου, Κωστοπούλου, 2005). Οι δραστηριότητες ανθρώπων που είτε ταξιδεύουν απο μέρος σε μέρος, είτε ταξιδεύουν και παραμένουν σε ένα μέρος το οποίο δεν είναι το οικογενειακό ή φιλικό τους συνηθισμένο περιβάλλον, αλλά ένα περιβάλλον που οι ίδιοι θεωρούν πως είναι φιλοξενούμενοι, για όχι μεγαλύτερο χρονικό διάστημα απο ένα έτος και για ψυχαγωγικούς κατά βάση λόγους, θεωρείται τουρισμός. Τουρισµός είναι η πράξη του ταξιδιού σε τόπο διαφορετικό από το σύνηθες περιβάλλον ενός ατόµου για οποιοδήποτε σκοπό. Ο 5

6 τουρισµός είναι υποσύνολο των ταξιδιών, τα οποία εννοιολογικά μεταφράζονται ως η µετακίνηση από έναν τόπο σε έναν άλλο. Στα πλαίσια του τουρισμού εμπερικλείονται η παροχή υπηρεσιών και η εξασφάλιση μεταφοράς και διαμονής. Σύμφωνα με τη Διεθνή Ακαδημία του Τουρισμού (Air Monte Carlo) ο τουρισμός ορίζεται ως το σύνολο των ανθρώπινων μετακινήσεων και των δραστηριοτήτων που προκύπτουν απο αυτές. Μορφές τουρισμού σε μια δεδομένη χώρα: * Ο εγχώριος τουρισµός, που περιλαµβάνει τις δραστηριότητες των κατοίκων µιας δεδοµένης χώρας οι οποίοι ταξιδεύουν και διαµένουν σε τόπους στο εσωτερικό της χώρας αλλά έξω από το σύνηθες περιβάλλον τους * Ο εισερχόµενος τουρισµός, που περιλαµβάνει τις δραστηριότητες µη µονίµων κατοίκων µιας δεδοµένης χώρας οι οποίοι ταξιδεύουν και διαµένουν σε τόπους στο εσωτερικό της χώρας αλλά έξω από το σύνηθες περιβάλλον τους * Ο εξερχόµενος τουρισµός, που περιλαµβάνει τις δραστηριότητες µόνιµων κατοίκων µιας δεδοµένης χώρας οι οποίοι ταξιδεύουν και διαµένουν σε τόπους στο εξωτερικό της χώρας και έξω από το σύνηθες περιβάλλον τους. Οι ευνοϊκές κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες, οι οποίες διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου στον ανεπτυγμένο δυτικό κόσμο, οδήγησαν στην ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού. Τέτοιες είναι η βελτίωση των όρων εργασίας, της αμοιβής των εργαζομένων και η αύξηση του ελεύθερου χρόνου τους. Την ίδια περίοδο, παρατηρούμε εξίσου μεγάλη εξέλιξη στις αερομεταφορές και σε όλα τα μεταφορικά συστήματα σε γενικές γραμμές, ενώ παράλληλα εμφανίστηκαν τα οργανωμένα πακέτα διακοπών τα οποία προσέφεραν τα τουριστικά γραφεία, τα οποία κάναν την όλη διαδικασία ακόμη πιο εύκολη. Τέλος, η μαζική τουριστική παραγωγή, κατανάλωση και διαφήμιση έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού και βοήθησε στην πολύ γρήγορη εξέλιξη των τεχνολογιών πληροφόρησης (Λαγός, 2005). Παρόλα αυτά, προς το τέλος της δεκαετίας του 1970, ο οργανωμένος μαζικός τουρισμός άρχισε να κατακρίνεται. Η επιβάρυνση του φυσικού περιβάλλοντος, η κοινωνική 6

7 αλλοίωση και παρόμοιοι κοινονικο-οικονομικοί και περιβαλλοντικοί λόγοι επέφεραν αρνητισμό ως προς την ύπαρξη βιωσιμότητας του θεσμού και έτσι η έννοιά του στιγματίστηκε με έναν κοινωνικό αρνητισμό. Έτσι, τα κίνητρα των τουριστών φάνηκε να αλλάζουν σιγά σιγά, το ίδιο και οι πολιτικές των αρμόδιων φορέων (Αϊβατζίδου, Κωστοπούλου, 2005). Πολλοί τουρίστες άλλαξαν προτιμήσεις κάνοντας μία στροφή στη φύση και το καθαρό περιβάλλον. Η ξεκούραση έπαψε πλέον να είναι βασική τους προτεραιότητα και συμπεριέλαβαν έτσι σταδιακά στο πρόγραμμά των διακοπών τους και διαφόρου τύπου δραστηριότητες. Σε όλο αυτό βοήθησε η αύξηση του ετήσιου χρόνου διακοπών που είχε σαν αποτέλεσμα την επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου και τη δημιουργία νέων κινήτρων και αναγκών. Απο το 1980 κι έπειτα, φαίνεται να υπάρχει έντονη αύξηση στη μέση τουριστική κατά κεφαλή δαπάνη, πράγμα που οφείλεται κυρίως στη συνεχή βελτίωση του βιοτικού επιπέδου στις δυτικές κοινωνίες και την αύξηση των μισθών των εργαζομένων. Το γεγονός αυτό άνοιξε πολλούς νέους δρόμους για την αναζήτηση καινούριων μορφών τουρισμού, όπως επίσης έκανε και η εξέλιξη της τεχνολογίας. Όσο αφορά τις προτιμήσεις των τουριστών στα καταλύματα, φαίνεται να αναζητούνται όλο και πιο σύγχρονες υπηρεσίες. Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού συνέβαλλαν έτσι κατά πολύ στην ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό των αγροτικών και παραμεθόριων περιοχών. Με τη χρήση του Διαδικτύου (internet) αλλάζει το σύστημα κρατήσεων στα μεταφορικά μέσα και τα τουριστικά καταλύματα και έτσι τόσο οι τουρίστες όσο και οι τουριστικές επιχειρήσεις διευκολύνονται και επωφελούνται με λιγότερο κόπο και πολύ λιγότερα χρήματα (Λαγός, 2005). Ο εναλλακτικός τουρισμός αποτελείται από άλλες επιμέρους ειδικές μορφές τουρισμού όπως ο τουρισμός υπαίθρου, ο οικοτουρισμός, ο πολιτιστικός τουρισμός κ.α. Σε αυτές τις κατηγορίες τουρισμού οι ενδιαφερόμενοι αναζητούν ένα διαφορετικό τρόπο διακοπών ο οποίος συνδέεται κατά βάση με την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος (Λαγός, 2005). Ο αγροτουρισμός είναι αν όχι η σημαντικότερη, απο τις πιο σημαντικές μορφές εναλλακτικού τουρισμού. 7

8 Για την κατανόηση οποιουδήποτε φαινομένου απαιτείται πρώτα η βασική κατανόηση των θεμελιωδών χαρακτηριστικών που το καθορίζουν. Παρόλα αυτά, αυτό δεν είναι ακόμη δυνατό για την έννοια του αγροτουρισμού, καθώς η ολοκληρωμένη εξέταση της βιβλιογραφίας αποκαλύπτει ένα μεγάλο αριθμό απο ετικέτες και ορισμούς για αυτόν. Στο ελληνικό λεξιλόγιο η λέξη αγροτουρισμός εμπερικλείει μέσα του όλο το νόημα αυτής της δραστηριότητας, αντίθετα, στην αγγλική ορολογία υπάρχει μια ποικιλία λέξεων και φράσεων που χρησιμοποιούνται με μικρές αλλά σημαντικές αλλαγές στο νόημα που εκφράζουν (Barbieri & Mshenga, 2008; Roberts & Hall, 2001; Wall, 2000). Ένας κατάλογος σε εξοχικό κατάλυμα, στη Νορβηγία έγραφε: Υπάρχει μια ρομαντική αίγλη και ηρεμία στην αγροτική ζωή. Μπορείτε να βιώσετε στο έπακρον πολλές απο τις αρχαίες παραδόσεις και τα έθιμα καθώς και να αναβιώσετε την πεπαλαιωμένη ατμόσφαιρα. Για εσάς που αναζητάτε ειρήνη και ηρεμία, αρμονία και αυθεντικότητα, εμπειρίες αλλά και επιζητάτε να βρίσκεστε κοντά σε ότι ζει και αναπτύσσεται, ακολουθήστε το ρυθμό της φάρμας και λάβετε μέρος στις αγροτικές εργασίες. Ετυμολογική προσέγγιση του αγροτουρισμού Ο αγροτουρισμός σαν όρος ξεκίνησε να εμφανίζεται στη διεθνή βιβλιογραφία τα τελευταία 25 χρόνια του 20ου αιώνα. Πέρα απο αυτόν τον όρο, στη βιβλιογραφία εμφανίζεται και ένας παράλληλος όρος με την ίδια σημασία, ο όρος αγριτουρισμός (agritourism). Η λέξη αυτή είναι διεθνώς διαδεδομένη και χρησιμοποιείται απο διάφορες αγγλόφωνες χώρες. Απο την άλλη πλευρά, ο όρος αγροτουρισμός συναντάται κυρίως σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, όπως η Ελλάδα, η Ιταλία και η Τουρκία (Topcu, 2007). Οι δύο όροι αποτελούνται απο δυο μέρη, αγρι- ή αγρο- και τουρισμός. Το πρόθεμα αγριπροέρχεται απο τη λατινική λέξη ager (γενική -agri) και σημαίνει ύπαιθρος, ενώ το αγροπροέρχεται απο την ελληνική λέξη αγρός που σημαίνει χωράφι. Η λέξη τουρισμός προέρχεται απο τη γαλλική λέξη tour και την αγγλική touring, που σημαίνουν γύρος, 8

9 περιήγηση. Και οι δυο λέξεις προέρχονται απο τη λατινική λέξη tornus (Βαρβαρέσος, 2000). Ο συνδυασμός του προθέματος αγρο- με το ουσιαστικό τουρισμός οδήγησε στη δημιουργία μιας καινούριας λέξης η οποία παραπέμπει στην ανθρώπινη τουριστική δραστηριότητα που έχει ως σκοπό την εξοικείωση των τουριστών με την αγροτική δραστηριότητα και την αναψυχή σε ένα γεωργικό περιβάλλον. Έννοιες που συνδέονται άμεσα με τον αγροτουρισμό είναι ο εναλλακτικός τουρισμός, ο ήπιος τουρισμός και η βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη ή αειφόρος τουρισμός. Ο αγροτουρισμός είναι μια ήπια μορφή τουρισμού και ανάπτυξης της υπαίθρου, η οποία δεν επεμβαίνει στο περιβάλλον, στον τόπο, στους ανθρώπους και στους φυσικούς πόρους αλλοιώνοντας και διαβρώνοντάς τους. Ο αγροτουρισμός, αντίθετα με τον μαζικό τουρισμό δεν δημιουργεί ειδικές υποδομές προκειμένου να παρέχει την φιλοξενία στους τουρίστες, αντίθετα χρησιμοποιεί τις υπάρχουσες υποδομές των αγροτών και κατοίκων της υπαίθρου. Στις περιπτώσεις αυτές δημιουργεί νεές υποδομές όπως αγροτικά καταλύματα, ξενώνες, κέντρα εστίασης, καταστήματα πώλησης τοπικών προϊόντων, κ.α., οι υποδομές αυτές εναρμονίζονται απόλυτα με το φυσικό περιβάλλον του τόπου (Καλοκάρδου, Κραντονέλλης, 2005).Η έννοια του αγροτουρισμού και του αγροτικού τουρισμού συχνά χρησιμοποιούνται εναλλακτικά, καθώς ο αγροτουρισμός είναι ένα μέρος του αγροτικού τουρισμού σχετικός με τουριστικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται στο πλαίσιο των αγροτικών εκμεταλλεύσεων (Roberts and Hall, 2011). Η έννοια του τουρισμού εμπερικλείει πολλές κατηγορίες, άλλοτε πιο γενικές και άλλοτε πιο ειδικές. Όσο όμως φεύγουμε απο τα ευρύτερα πλαίσια του τουρισμού και πηγαίνουμε ειδικότερα προς την κατηγορία του αγροτουρισμού τα πλαίσια αυτά φαίνεται να στενεύουν και το εύρος εστίασής του να μικραίνει. Ο παρακάτω πίνακας μας δείχνει πιο παραστατικά την ιεράρχιση αυτή. 9

10 Πηγή : Sznajder, M., Przezborska, L., & Scrimgeour, F. (2009). Agritourism Ο αγροτουρισμός αποτελεί μια πολυσυζητημένη και πολυδιάστατη έννοια για την οποία δεν υπάρχει συγκεκριμένα αποδεκτός ορισμός, αφού η κάθε χώρα έχει άλλα χαρακτηριστικά και δραστηριότητες που πηγάζουν τόσο απο την τοπική κουλτούρα, τα ήθη και τα έθιμα, όσο και απο τις επιρροές απο γειτονικές χώρες και ξένες παραδόσεις. Η γεωμορφολογία και το κλίμα παίζουν επίσης βασικό ρόλο. Παρά το γεγονός του οτι το φαινόμενο του αγροτουρισμού αναπτύσσεται με ραγδαίους ρυθμούς, ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις χωρών στις οποίες έχει οριοθετηθεί με ακρίβεια, ώστε να τηρούνται ξεχωριστά στατιστικά δεδομένα και να είναι δυνατή η πλήρης περιγραφή του (Ιωακειμίδης, 2009). Ορισμένες απο τις διαφορετικές προσεγγίσεις και όρους που χρησιμοποιήθηκαν για να περιγράψουν τη μορφή τουρισμού στην ύπαιθρο είναι: Αγροτικός Τουρισμός (Rural Tourism), Αγροτο-τουρισμός (Agrotourism), Αγροτουρισμός (Agritourism), Τουρισμός στο Αγρόκτημα (Farm Tourism), Πράσινος Τουρισμός (Green Tourism) και 10

11 Οικοτουρισμός (Ecotourism) (Garcia-Ramon 1995, Sharpley and Sharpley 1997, Roberts and Hall 2001). Οι ορισμοί του αγροτικού τουρισμού τείνουν να ποικίλουν απο χώρα σε χώρα αλλά και απο ερευνητή σε ερευνητή. Κατά καιρούς έχουν χρησιμοποιηθεί διάφοροι ορισμοί, οι οποίοι ενώ είναι κοινοί και διαδεδομένοι στις περισσότερες χώρες του κόσμου, στην πραγματικότητα αντιστοιχούν σε διαφορετικές και σύνθετες συνθήκες. Η αδυναμία καθιέρωσης μιας κοινά αποδεκτής ορολογίας οφείλεται εν μέρει, στο γεγονός ότι απο χώρα σε χώρα διαφέρουν οι δομές των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, ο ορισμός του αγροτικού χώρου καθώς επίσης και ο βαθμός ταύτισης των διαφόρων στρωμάτων του πληθυσμού με το αγροτικό παρελθόν τους (Ιωακειμίδης, 2009). Ο ορισμός με τον οποίο θα κινηθούμε στην παρούσα έρευνα είναι ο εξής: «αγροτουρισμός» ορίζεται ως «η δραστηριότητα που αναπτύσσεται στον αγροτικό χώρο από αγρότες κατά κύριο επάγγελμα που είναι μόνιμοι κάτοικοι μιας περιοχής και έχουν ως κύριο σκοπό την ενίσχυση του αγροτικού τους εισοδήματος και της τοπικής οικονομίας με την εκμετάλλευση μικρών τουριστικών καταλυμάτων (ενοικιαζόμενα δωμάτια, πανσιόν, ξενώνες, κάμπινγκ), την τροφοδοσία των τουριστικών μονάδων με προϊόντα τοπικής παραγωγής και την ανάπτυξη άλλων δραστηριοτήτων που συνδέονται συμπληρωματικά με τον τουρισμό» (Λαγός, Τομάρας, 2005). Ο ορισμός του αγροτουρισμού έχει μελετηθεί πολύ και έχει συσχετιστεί πολλές φορές με άλλες μορφές εναλλακτικού τουρισμού. Εντατική έρευνα της βιβλιογραφίας αποκαλύπτει ένα πλήθος ορισμών για τον αγροτουρισμό, καθένας απο αυτούς χαρακτηρίζεται απο πολλά διαφορετικά στοιχεία. Αγριτουρισμός (Agritourism) Οποιαδήποτε δραστηριότητα αναπτύσσεται σε ένα εν λειτουργία αγρόκτημα, με Barbieri & Mshenga,

12 σκοπό την προσέλκυση επισκεπτών Ένα συγκεκριμένο είδος αγροτικού τουρισμού στον οποίο ο χώρος φιλοξενίας θα πρέπει να έχει μορφή αγροτικής κατοικίας, στην οποία διαμένει ο ιδιοκτήτης, επιτρέποντας στους επισκέπτες να λάβουν μέρος σε αγροτικές ή συμπληρωματικές δραστηριότητες που υπάγονται στην ιδιοκτησία του Marques, 2006 Αγροτικές επιχειρήσεις οι McGehee, 2007 ; McGehee, οποίες συνδυάζουν το Kim & Jennings, 2007 περιβάλλον ενός εν λειτουργία αγροκτήματος και τα εμπορικά στοιχεία του τουρισμού Τουριστικά προϊόντα που συνδέονται άμεσα με το αγροτικό περιβάλλον, τα αγροτικά προϊόντα ή την αγροτική διαμονή Sharpley & Sharpley, 1997 Δραστηριότητες φιλοξενίας που προσφέρονται από αγροτικούς επιχειρηματίες και τα μέλη της οικογένειάς τους, οι οποίες πρέπει να παραμένουν συνδεδεμένες και συμπληρωματικές με τις αγροτικές δραστηριότητες Sonnino,

13 Αγροτουρισμός Agrotourism Τουριστικές Iakovidou, 1997 δραστηριότητες που αναπτύσσονται σε μη αστικές περιοχές, από απασχολούμενους κυρίως στον προτωγενή και δευτερογενή τομέα της οικονομίας Τουριστικές δραστηριότητες μικρής κλίμακας, οικογενειακής ή συναιτεριστικής μορφής, που αναπτύσσονται σε αγροτικές περιοχές απο ανθρώπους που απασχολούνται στη γεωργία Παροχή τουριστικών ευκαιριών σε εν λειτουργία αγροκτήματα Kizos & Iosifides, 2007 Wall, 2000 Τουρισμός αγροκτήματος (Farm Tourism) του Αγροτικός τουρισμός ο Clarke, 1999 οποίος διεξάγεται σε εν λειτουργία αγροκτήματα όπου το περιβάλλον εργασίας σχηματίζει μέρος του προϊόντος, από την πλευρά του καταναλωτή Τουριστική δραστηριότητα η οποία συνδέεται στενά με τις αγροτικές δραστηριότητες και συχνά με την οικονομική βιωσιμότητα του νοικοκυριού Gladstone & Morris,

14 Η υποδοχή και τοποθέτηση τουριστών σε αγροκτήματα όπου θα συμμετάσχουν ενεργά στην αγροτική ζωή και τις δραστηριότητες παραγωγής Iakovidou, 1997 Εμπορικές τουριστικές επιχειρήσεις σε εν λειτουργία αγροκτήματα. Αυτό αποκλείει εγκαταστάσεις τύπου bed and breakfast και εγκαταστάσεις αναψυχής, βασιζόμενες στο καθιερωμένο πρότυπο τουρισμού Ollenburg & Buckley, 2007 Δραστηριότητες και Ollenburg, 2006 υπηρεσίες ενός εν λειτουργία αγροκτήματος που προσφέρονται σε πελάτες για λόγους συμμετοχής, παρατήρησης ή εκπαίδευσης Μέρος του αγροτικού τουρισμού, με την τοποθεσία της διαμονής σε ένα part time ή full time αγρόκτημα, να αποτελεί το κριτήριο διαχωρισμού Oppermann, 1996 Χρησιμοποιείται ευρέως Roberts & Hall, 2001 προκειμένου να περιγράψει ένα εύρος δραστηριοτήτων, που έχουν λίγα κοινά στοιχεία με το αγρόκτημα, πέραν του οτι ο αγρότης 14

15 Τουρισμός βασιζόμενος στο αγρόκτημα (Farm based Tourism) διαχειρίζεται τον χώρο στον οποίο πραγματοποιούνται Το φαινόμενο της προσέλκυσης ατόμων σε αγροτικές εγκαταστάσεις Μια εναλλακτική επιχειρηματική μονάδα αγροκτήματος Evans & Ilbery, 1989 Ilbery, Bowler, Clark, Crockett & Shaw, 1998 Αγρόκτημα (Vacation Farms) διακοπών Ενσωματώνουν τόσο το περιβάλλον ενός εν λειτουργία αγροκτήματος όσο και τα εμπορικά στοιχεία του τουρισμού Weaver & Fennell, 1997 Πηγή : Phillip S., Hunter C., Blackstock K., 2009, A typology for defining agritourism, Tourism Management Η διαχρονική εξέλιξη του αγροτουρισμού Εκεί στα τέλη του 1800, όπου η ζωή στις πόλεις άρχισε να γίνεται όλο πιο στρεσογόνα, άρχισε να παρατηρείται ανάγκη απο τους κατοίκους για μικρά διαλειμματα απο τη ρουτίνα. Έτσι, οι άνθρωποι έφευγαν για σύντομες διακοπές στα χωριά και περνούσαν λίγες μέρες σε αγροκτήματα με αφορμή την επίσκεψη σε συγγενικά τους πρόσωπα. Μετά το 1920 η δυνατότητα πραγματοποίησης ταξιδιών με αυτοκίνητο διευκόλυνε ουσιαστικά την έξοδο των ανθρώπων προς την εξοχή. Η αγροτική αναψυχή άνθισε σημαντικά τη δεκαετία του '40 στα χρόνια που ακολούθησαν μετά το Β' Παγκόσμιο πόλεμο. (Dora Ann Hatch, 2008). 15

16 Η εμφάνιση του αγροτουρισμού ως οργανωμένη, ειδική μορφή τουρισμού τοποθετείται στη δεκαετία του 1960 όταν στις ΗΠΑ παρουσιάζεται η τουριστική δραστηριότητα Farm and Ranch hospitality με τις παραλλαγές του γεωργικού τουρισμού Farm/Ranch based tourism και του αγροτικού τουρισμού Hotel/Resort based Tourism (Σφακιανάκης 2000, Καραγιάννης 2004). Κατά το αμερικανικό πρότυπο, οι αγροτικές δραστηριότητες βρίσκονται στην κεντρική θέση του αγροκτήματος. Επιπλέον, τα αγροκτήματα απείχαν το ένα με το άλλο αρκετά χιλιόμετρα. Αυτός ο τύπος αγροκτήματος (Farm House Holidays, αγροκτήματα με μεγάλη υποδομή που προσφέρουν μεγάλη ποικιλία δραστηριοτήτων) επικράτησε στις Η.Π.Α. και τον Καναδά, ενώ συναντάται και στις χώρες της Λατινικής Αμερικής και σε κάποιες χώρες της Ευρώπης. (Αποστολόπουλος και Σδράλη, 2005). Όσο αφορά την Ευρώπη, ο αγροτουρισμός στηρίχθηκε σε αγροτικές ενώσεις και στους Ο.Τ.Α. (Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης) κυρίως στην Γαλλία και την Ιταλία. Στη Γερμανία και στην Αυστρία, που αποτελούν τους πρωτεργάτες του αγροτουρισμού, ο αγροτουρισμός πήρε περισσότερο εμπορευματική μορφή. Στην Ολλανδία συνδέθηκαν με τις οικογενειακές κατασκηνώσεις όπου βάση δινόταν κυρίως σε αθλητικές και πολιτιστικές δραστηριότητες στις παρά σε αγροτικές εργασίες (Αποστολόπουλος και Σδράλη, 2005) Ο αγροτουρισμός στις χώρες της Ευρώπης, άρχισε να θεωρείται μια στρατηγική με μέλλον πολύ μετά τη δεκαετία του '70. Αυτό συνέβη γιατί άρχισε να γίνεται αντιληπτό ότι συμβάλλει στη μόνιμη εγκατάσταση του πληθυσμού στην ύπαιθρο, στην ενδυνάμωση της κοινωνικής σύνδεσης του τοπικού πληθυσμού στην ύπαιθρο και μακροπρόθεσμα στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη των ορεινών και μειονεκτικών περιοχών (Ριζοπούλου, 2010). Σαν αποτέλεσμα, μετά τη δεκαετία του '80, ξεκίνησαν οι προσπάθειες για την εφαρμογή νέων προτύπων τουριστικής ανάπτυξης, τα οποία, σε αντίθεση με το μαζικό τουρισμό, θα ανακλούσαν τις σύγχρονες ανάγκες των τουριστών, τις κοινωνικές απαιτήσεις για υψηλή ποιότητα, καθαρό περιβάλλον, σεβασμό στις τοπικές ιδιομορφίες, αποκέντρωση και συμμετοχή των κατοίκων στις αναπτυξιακές διαδικασίες (Τσάρτας, 1996). 16

17 Κατά τη δεκαετία του '80 και λόγω της εμφάνισης και γρήγορης ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού, ο αριθμός των αγροκτημάτων που συμπεριέλαβαν ανάλογες δραστηριότητες διπλασιάστηκε. Οι χώρες που παρατηρήθηκε έντονα το φαινόμενο αυτό ήταν η Ιταλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γαλλία. Έτσι, στις μερες μας ο αγροτικός τουρισμός αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι του τουρισμού στην Ευρώπη. Το τελευταίο επιβεβαιώνεται και απο το γεγονός ότι έχουν καταγραφεί τουλάχιστον μονάδες αγροτικού τουρισμού στην ευρωπαϊκή ύπαιθρο με περισσότερες απο κλίνες (Ιωακειμίδης, 2009). Οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις που ασχολούνται με τον αγροτουρισμό ποικίλουν απο χώρα σε χώρα. Σε χώρες με μακρά αγροτουριστική παράδοση, όπως η Σουηδία και η Ελβετία, φθάνουν το 20% του συνόλου, στην Αυστρία το 10%, στο Ηνωμένο Βασίλειο το 8%, λιγότερο στη Γαλλία, της τάξης του 2%, μόνο 0,5% στην Ισπανία, ενώ στην Ελλάδα και την Πορτογαλία οι εκμεταλλεύσεις αυτές είναι σχεδόν ανύπαρκτες (Ανθοπούλου, 2000). Ο αγροτικός τουρισμός στην Ελλάδα έχει πολύ μικρότερη ιστορία. Οι ρίζες του βρίσκονται σε διάφορες μορφές τουρισμού στην ύπαιθρο, οι οποίες είναι κοινές στην Ελλάδα και λαμβάνουν χώρα σε θρησκευτικές γιορτές, όπως οι γιορτές των Αγίων, τα Χριστούγεννα και το Πάσχα, αλλά και τα σαββατοκύριακα. Αυτή η μορφή τουρισμού της υπαίθρου μετονομάστηκε σε αγροτουρισμό μετά τη δεκαετία του 1980 και συνέπεσε με δύο σημαντικές εξελίξεις (Κίζος, Ιωσηφίδης, 2007). Η πρώτη ήταν η είσοδος της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα το 1981, την οποία ακολούθησε η προώθηση μιας σειράς προγραμμάτων για την τοπική και αγροτική ανάπτυξη. Η δεύτερη σημαντική εξέλιξη ήταν η έμφαση σε θέματα όπως η ισότητα των δύο φύλων και η αναβάθμιση του επιπέδου διαβίωσης σε αγροτικούς πληθυσμούς, ιδίως ορεινών και μειονεκτικών περιοχών (Τσάρτας & Θανοπούλου, 1994 ; Γιδαράκου, 1999 ; 2002, Overbeek et al. 1998). Η ανάπτυξη αυτή υποστηρίχτηκε τεχνικά και οικονομικά από πολλές δημόσιες και ιδιωτικές υπηρεσίες, όπως είναι η Γενική Γραμματεία Ισότητας, το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης, η Αγροτική Τράπεζα, η Πανελλήνια Ομοσπονδία Γεωργικών συνεργατικών σωματείων, ο ΕΟΤ, η Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, ο Ελληνικός Οργανισμός Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων και Χειροτεχνίας (Τσάρτας & Θανοπούλου, 1994). Οι αγρότες και ο αγροτουρισμός ήταν μια άλλη πρωτοβουλία με παρόμοιο σκοπό, η οποία 17

18 προχώρησε στα μέσα της δεκαετίας του 1980, ως μια μορφή τουρισμού για τις ορεινές και μειονοτικές περιοχές. Το υπουργείο αγροτικής ανάπτυξης προώθησε ένα ολοκληρωμένο σχέδιο αγροτουριστικής ανάπτυξης για την Ελλάδα, δίνοντας προτεραιότητα σε περιοχές με μικρή οικονομική ανάπτυξη, ή λίγο πληθυσμό και σε ακριτικές και περιφερειακές περιοχές με μικρό ή μη μαζικό τουρισμό (Κίζος, Ιωσηφίδης, 2007) Κατά τη δεκαετία το '90 και με την εφαρμογή της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας L.E.A.D.E.R, των Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων (ΠΕΠ) και άλλων προγραμμάτων, άρχισε η δεύτερη και βασικότερη φάση ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού στην Ελλάδα. Την περίοδο αυτή, ο αγροτικός τουρισμός έγινε γνωστός ως ο τουρισμός των 3Φ (Φύση, Φιλία, Φιλοξενία) και πολλές περιοχές της χώρας, άγνωστες μέχρι πρίν στην τουριστική αγορά, μπήκαν στο χάρτη των εναλλακτικών μορφών τουρισμού ως αγροτουριστικοί προορισμοί και άρχισαν να έχουν ζήτηση απο τους κατοίκους των μεγάλων αστικών κέντρων (Ιακωβίδου, 2003). Στην Ελλάδα την περίοδο ένα ποσοστό της τάξεως του 50,3 τοις εκατό του συνολικού προϋπολογισμού του προγράμματος L.E.A.D.E.R I ( ) επενδήθηκε στον αγροτικό τουρισμό, κάτι που φανερώνει πως ο αγροτουρισμός αρχίζει να έχει σημαντική θέση στα αναπτυξιακά σχέδια της χώρας. Το αντίστοιχο ποσό της L.E.A.D.E.R II ( ) που επενδύθηκε ανήλθε στο 38,7 τοις εκατό. Η L.E.A.D.E.R II όμως φαίνεται πως επωφελήθηκε απο πολύ μεγαλύτερες πιστώσεις σε σχέση με την L.E.A.D.E.R I. Τέλος, όσο αφορά την πρωτοβουλία L.E.A.D.E.R +, η οποία εφαρμόστηκε την περίοδο , φαίνεται να διατέθηκε ένα ποσό της τάξεως του 34,47 τοις εκατό απο το συνολικό προϋπολογισμού για τον αγροτικό τουρισμό. Εκείνη τη χρονική περίοδο τίθενται επίσης σε εφαρμογή και τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης Αγροτικού Χώρου, τα οποία ενισχύουν τις δράσεις αγροτικού τουρισμού στις αγροτικές περιοχές (Ιακωβίδου, 2006). Καθ' όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του '90, εκτός απο τις Πρωτοβουλίες L.E.A.D.E.R I και II, εφαρμόστηκαν και οι κανονισμοί καν.2328/91, καν.950/97 που φάνηκαν σημαντική ενίσχυση για τους γεωργούς έτσι ώστε να διαφοροποιήσουν τις δραστηριότητές τους και να ασχοληθούν με 18

19 τον αγροτουρισμό. Συν τοις άλλοις, πραγματοποιήθηκε μια σειρά αγροτουριστικών πιλοτικών δράσεων που ενισχύθηκαν από Κοινοτικές Πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη των ανθρώπινων πόρων και την προώθηση της απασχόλησης, όπως NOW, HORIZON, INTEGRA, INTERREG, Τοπικά Σύμφωνα Απασχόλησης κ.α (Νίνα Παζαρζή, 1993). Ο αγροτουρισμός, τουλάχιστον μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '90, όπως φαίνεται στα πρακτικά του Υπουργείου Γεωργίας το 1997, περιορίστηκε κυρίως στην παροχή καταλύματος στις τουριστικά ανεπτυγμένες περιοχές. Με μια πιο προσεκτική ματιά βλέπουμε ότι η ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού μέχρι σήμερα και με τη σημαντική συμβολή διαφόρων χρηματοδοτήσεων και πρωτοβουλιών, χαρακτηρίστηκε γενικότερα απο μια πιο οργανωμένη προσπάθεια εφαρμογής αγροτουριστικών προγραμμάτων, χωρίς ωστόσο να έχει επιτευχθεί κάποιο πιο ουσιαστικό αποτέλεσμα (Ιακωβίδου, 2006). Πολλές είναι οι προϋποθέσεις που πρέπει να ληφθούν υπόψη έτσι ώστε οι πιθανότητες αγροτουριστικής ανάπτυξης να είναι πιο ρεαλιστικές κατά τα λεγόμενα του Pevetz (1990 στον Bubendorf, 1993). Ο Bubendorf (1993) κατέταξε έτσι τις προϋποθέσεις και τις ομαδοποίησε σε τρείς κατηγορίες. 1. Τόπος (φυσικοί πόροι και υποδομές) * ελκυστικός χώρος (φυσικός και πολιτιστικός), ομορφιά του τοπίου * επαρκώς δομημένη γή, καλά διατηρημένη απο την οικογενειακής μορφής γεωργία * πλεονεκτική θέση της αγροτικής κατοικίας * ευρύχωροι οικιακοί χώροι, που να μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αγροτουριστικούς σκοπούς, χωρίς να απαιτούνται νέες μεγάλες επενδύσεις * πρόσθετος άνετος χώρος για τους φιλοξενούμενους, είτε ήδη υπάρχον, είτε με τη δυνατότητα να κατασκευαστεί μόνο με μικρές επενδύσεις * επιχειρησιακή δυνατότητα στην κοινότητα και στην περιοχή * εξωτερικά ερεθίσματα και εμπνεύσεις (έξω από το χώρο του τουρισμού ή της γεωργίας, έξω απο την περιοχή ή και απο τη χώρα κ.λπ.) * το ελάχιστο απαιτούμενο της τουριστικής υποδομής (δρόμοι, τηλέφωνα, εστιατόρια, καταστήματα κ.α.) 19

20 * ελκυστικός ψυχαγωγικός εξοπλισμός, είτε στην αγροτική εκμετάλλευση, είτε στην περιοχή * γεωργία μεσαίας ή χαμηλής έντασης, μικτή γεωργία με κτηνοτροφία 2. Ανθρώπινοι πόροι * επαρκές οικογενειακό εργατικό δυναμικό * ευαισθησία και φιλοξενία απο την αγροτική οικογένεια, αλλά και διατήρηση της δικής της ταυτότητας * ισχυρή συμφωνία του πληθυσμού ώστε να υποστηρίζεται η αναπτυξιακή διαδικασία * αντοχή του επιχειρηματία-αγρότη αλλά και ολόκληρης της οικογένειάς του * γνώση, ως ένα βαθμό, ορισμένων βασικών ξένων γλωσσών * συνεργασία των αγροτών της περιοχής 3. Σχεδιασμός και διαχείριση της ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού * επαγγελματική παροχή συμβούλων απο μια καλά οργανωμένη υπηρεσία marketing * τιμές αποδεκτές απο τους τουρίστες και σταθερές σε σχέση με την ποιότητα του αγροτουριστικού προϊόντος * ολοκληρωμένη αναπτυξιακή προσέγγιση (π.χ. Συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων μερών της περιοχής στη διαδικασία) * ύπαρξη μιας δυνατής τοπικής κεντρικής ομάδας που να ενδιαφέρεται πραγματικά για την αγροτουριστική ανάπτυξη της περιοχής * προώθηση του αγροτουριστικού προϊόντος * επαρκής υποστήριξη απο το δημόσιο τομέα * γνώση εφαρμοσμένων μαθηματικών, πληροφορικής και λογιστικής Παρόλα αυτά, μια περιοχή είναι σχεδόν αδύνατο να συνεπάγεται με όλες τις προϋποθέσεις, οπότε όσες πιο πολλές απο αυτές πληρούνται τόσο επιτυχέστερη θεωρείται η αγροτουριστική ανάπτυξη στην καθεαυτού περιοχή ( Παπασταύρου, 2007). 20

21 Παράγοντες που επηρεάζουν την αγροτουριστική ανάπτυξη Η τουριστική πολιτική, η κοινωνικοοικονομική δομή και η προστασία του περιβάλλοντος, στις περιοχές στις οποίες αναπτύσσεται, παίζουν καθοριστικό ρόλο στην εδραίωση ενός συγκεκριμένου τύπου τουριστικής ανάπτυξης. Οποιαδήποτε περιοχή έχει γνωρίσει τουριστική ανάπτυξη, έχει περάσει πρώτα απο διάφορα στάδια ανάπτυξης τα οποία καθοριστήκαν από πολλούς επιμέρους παράγοντες. Τέτοια είναι τα φυσικά χαρακτηριστικά, οι υποδομές, το κεφάλαιο, οι κοινωνικές δομές κ.α. Η αλληλεπίδραση της ζήτησης και της προσφοράς διαμόρφωσε το είδος της τουριστικής ανάπτυξης της κάθε περιοχής (Τσάρτας, 1996) Το πρότυπο του αγροτουρισμού κάθε περιοχής ποικίλει ως προς τη μορφή και το βαθμό ανάπτυξής του. Αυτό εξαρτάται, απο τις ιδιαιτερότητες κάθε περιοχής, την οικονομική δομή, την μεγάλη ή μικρή εκμετάλλευση στο αγρόκτημα, το βαθμό ανάπτυξης του συνεταιριστικού κινήματος, τη γεωργική υπερπαραγωγή, την τοπική επιχειρηματικότητα, το αγροτικό εισόδημα, το βαθμό των περιφερειακών ανισοτήτων και την ύπαρξη καταναλωτικής αγοράς η οποία να θέλει και να μπορεί να απορροφήσει το προϊόν (Telfer, 2002, Ριζοπούλου 2010, Μπράτσα 2009). Η συμβολή του αγροτουρισμού στην τοπική ανάπτυξη Ο αγροτουρισμός, σαν μια εναλλακτική μορφή τουρισμού, επιφέρει πολλές θετικές κοινωνικές, πολιτιστικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις, αλλά παράλληλα συντελεί και στη δημιουργία πολλών αρνητικών επιπτώσεων σε έναν τόπο. Σε γενικές γραμμές μπορούμε να διακρίνουμε επιδράσεις που σχετίζονται με τα έσοδα, την απασχόληση, την αξιοποίηση διαθέσιμων οικιστικών εγκαταστάσεων, την ενεργοποίηση των αγροτικών περιοχών, την προστασία της φύσης, αλλά και την ξεκούραση, την αναψυχή και την 21

22 εκπαίδευση των αστικών και αγροτικών πληθυσμών (Sznajder, Przezborsk, Scrimgeour, 2009). Οι επιδράσεις του αγροτουρισμού μπορούν να διακριθούν σε τρείς επιμέρους κατηγορίες ως αναμενόμενες επιδράσεις (αναμενόμενες επιδράσεις απο την ανάπτυξη του αγροτουρισμού), ως πιθανολογούμενες επιδράσεις (επιθυμητές επιδράσεις απο την ανάπτυξη του αγροτουρισμού) και ως πραγματικές επιδράσεις απο την ανάπτυξη του αγροτουρισμού (Gaworecki, 2006). Οι δυσμενείς επιπτώσεις της αγροτουριστικής ανάπτυξης Παρά τις θετικές επιδράσεις που επιφέρει ο αγροτουρισμός, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι οδηγεί πάντα σε ισόρροπη ανάπτυξη μιας περιοχής. Πιο συγκεκριμένα όταν η ανάπτυξη του αγροτουρισμού δεν είναι συμβατή με τις αρχές της αειφορικής διαχείρισης έχει σαν αποτέλεσμα δυσμενείς επιπτώσεις όπως για παράδειγμα επιπτώσεις στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Σε ορισμένες περιπτώσεις η ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού επηρεάζει πολύ αρνητικά το ίδιο το αγροτικό όνειρο, αφού οι επεμβάσεις που γίνονται έτσι ώστε να είναι επισκέψιμες κάποιες περιοχές, καταστρέφουν ή αλλοιώνουν σημαντικά τους φυσικούς πόρους (Barke, 2004). Ειδικότερα κάποιες απο τις αρνητικές επιπτώσεις που επιφέρει σε μια περιοχή ο αγροτουρισμός είναι (Δαράκης, 2009): * Ο κίνδυνος ανάπτυξης του αγροτουρισμού εις βάρος της ζωής της υπαίθρου. Σε πολλές περιπτώσεις εγκαταλείπονται, για παράδειγμα, οι αγροτικές εργασίες για χάρη ενός μεγαλύτερου βραχυχρόνιου τουριστικού κέρδους. Επίσης, οι αγρότες που ασχολούνται ενεργά με τον αγροτουρισμό, εστιάζουν κυρίως στη δημιουργία υπηρεσιών διαμονής και εστίασης, παραμελώντας το κομμάτι των υπηρεσιών που σχετίζεται με τη συμμετοχή των φιλοξενουμένων σε αγροτικές δραστηριότητες εντός της αγροτουριστικής μονάδας, την εκπαίδευσή τους σε καλλιεργητικά και περιβαλλοντικά θέματα και την ανάπτυξη δραστηριοτήτων που να προβάλλουν και να αξιοποιούν τα πολιτιστικά, θρησκευτικά, λαογραφικά και γαστρονομικά στοιχεία της περιοχής. 22

23 * Η δημιουργία ημι-απασχόλησης. Αυτό γιατί αποτελεί για τα άτομα μερική απασχόληση και παρά το γεγονός του ότι δεν μένουν άνεργα δεν βγάζουν αρκετά έτσι ώστε να καλύψουν πλήρως τις βιοτικές τους ανάγκες. Επιπλέον υπάρχει το ενδεχόμενο οι θέσεις εργασίας που δημιουργούνται για την εξυπηρέτηση των τουριστών, να έχουν εποχικό χαρακτήρα, σύμφωνα με την περίοδο λειτουργίας της αγροτουριστικής μονάδας. Λόγω της σύνθετης φύσης του αγροτουρισμού είναι αρκετά δύσκολο μια μονάδα να είναι σε θέση να προσφέρει καθόλη τη διάρκεια του χρόνου, υπηρεσίες οι οποίες να αφορούν τη συμμετοχή σε αγροτικές δραστηριότητες (μάζεμα της ελιάς, τρύγος κ.α), καθώς αυτές επηρεάζονται απο εξωτερικούς παράγοντες όπως, το φυσικό περιβάλλον οι καιρικές συνθήκες κλπ. * Οι αυξήσεις των τιμών λόγω αναβάθμισης της περιοχής. Συχνά το γεγονός της άφιξης τουριστών σηματοδοτεί την αύξηση των τιμών των προϊόντων, τοπικών και μη, καθώς οι κάτοικοι της περιοχής θέλουν να επωφεληθούν, καταχρηστικά ορισμένες φορές, το ότι οι επισκέπτες διαθέτουν υψηλότερο εισόδημα απο τους ίδιους. * Η δημιουργία αισθήματος εισβολής τουριστών στην περιοχή. Η επένδυση στον αγροτουρισμό δεν αντιμετωπίζεται το ίδιο θετικά απο όλους. Οι ντόπιοι αντιμετωπίζουν πολλές φορές με φόβο και προκατάληψη τους τουρίστες και συχνά παίζουν καταλυτικό ρόλο στην τουριστική εξέλιξη της περιοχής και την επιτυχία της μονάδας. * Η εισαγωγή νέας κουλτούρας και ιδεών προερχόμενων απο άλλες χώρες. Η αλληλεπίδραση μεταξύ των τουριστών και των κατοίκων μιας περιοχής επηρεάζει και τους δυο αντίστοιχα είτε κοινωνικά είτε πολιτιστικά και σε πολλές περιπτώσεις επιφέρει αλλαγές στον παραδοσιακό τρόπο ζωής των ντόπιων. Το γεγονός αυτό μπορεί να αποτελέσει έναν ακόμα λόγο για την πρόκληση εχθρότητας εκ μέρους του τοπικού πληθυσμού. 23

24 * Η δημιουργία νέων αναγκών που δεν μπορεί να υποστηρίξει η περιοχή. Μια αγροτουριστική μονάδα μπορεί να είναι απόλυτα οργανωμένη προκειμένου να καλύπτει τις ανάγκες των φιλοξενουμένων της, αλλά δεν ισχύει απαραίτητα το ίδιο για την περιοχή στην οποία βρίσκεται. Οι αγροτικές περιοχές και κυρίως οι απομακρυσμένες εμφανίζουν σημαντικές ελλείψεις υποδομής (οδικό δίκτυο, τηλεπικοινωνίες κα) και συχνά παρατηρούνται ελλείψεις καταναλωτικών αγαθών στην αγορά, λόγω περιορισμένης προσπελασυμότητας της περιοχής (π.χ. ακριτικά νησιά). Σε γενικές γραμμές, η δυνατότητα μιας περιοχής να ταυτιστεί με ένα συγκεκριμένο είδος τουρισμού εξαρτάται απο την ικανότητα της να προσαρμοστεί στις νέες απαιτήσεις της ζήτησης. * Η επιρροή της βιοποικιλότητας και η υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος των περιοχών. Κατά τους Kean και Quinn (1990), η ανάπτυξη του τουρισμού και δεί του αγροτουρισμού, μπορεί να οδηγήσει σε ζημιογόνες μεταβολές στο αγροτικό τοπίο, εαν δεν είναι αποτέλεσμα μελέτης και σχεδιασμού. Τέτοιες αλλαγές είναι η αλλοίωση οικοσυστημάτων και γενικά οικολογικά ευαίσθητων περιοχών, αλλά και η αύξηση της περιβαλλοντικής μόλυνσης, μέσω της αύξησης των απορριμμάτων, του θορύβου κ.α. (Αποστολόπουλος, Σδράλη 2009) Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω, παρατηρούμε ότι κάθε τουριστική ανάπτυξη πρέπει να επιτυγχάνει το σημείο ισορροπίας ανάμεσα στις ανάγκες των επισκεπτών και του οφέλους των ατόμων που επενδύουν και ασχολούνται με τον αγροτουρισμό. Ο αγροτουρισμός μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στην ισόρροπη ανάπτυξη μιας περιοχής, όμως για να συμβεί αυτό απαιτείται διαρκής έλεγχος και συνεχής παρακολούθηση των επιπτώσεων που αυτός επιφέρει στην καθεαυτού περιοχή. Ο έλεγχος αυτός αφορά κυρίως τον αγροτικό τομέα, έτσι ώστε να μην χάσει ο αγροτουρισμός τη φυσιογνωμία του, το περιβάλλον, προκειμένου να διασφαλιστούν τα χαρακτηριστικά που το καθιστούν μοναδικό και τις άλλες οικονομικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται στην περιοχή, δραστηριότητες που οφείλουν να λειτουργούν συμπληρωματικά προάγοντας την τουριστική ανάπτυξη της 24

25 περιοχής (Μαντζουράνη, Τζιφάκη, 2006). Με μια σφαιρικότερη ανάλυση στη μορφή του ελληνικού περιβάλλοντος, τη δομή των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, το δημογραφικό πρόβλημα και τη γενική διάρθρωση του τουρισμού, ο αγροτουρισμός για τα ελληνικά δεδομένα ορίζεται ως εκείνη η τουριστική δραστηριότητα που αναπτύσσεται σε μη αστικό χώρο, απο τους απασχολούμενους κυρίως στον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα της παραγωγής και ειδικότερα σε οικογενειακής ή συνεταιριστικής μορφής μικρές τουριστικές μονάδες παροχής αγαθών και υπηρεσιών (Κίτσιος, Καραγιάννης, 2010). Πρόκειται για μια μορφή τουρισμού η οποία στηρίζεται στην αξιοποίηση των φυσικών, πολιτιστικών και ανθρώπινων τοπικών πόρων, ικανοποιεί εξειδικευμένες προσωπικές ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου και αποβλέπει στη συγκράτηση ή και επιστροφή του τοπικού πληθυσμού, στην ενίσχυση του αγροτικού εισοδήματος και της τοπικής οικονομίας και στην άνοδο του βιοτικού και πολιτιστικού τους επιπέδου (Έξαρχος, 2005) Επιπλέον, σύμφωνα με τον Ελληνικό Οργανισμό Τυποποίησης (ΕΛ.Ο.Τ.), πρόκειται για μια ήπια μορφή βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης και πολυδραστηριότητας, που φέρνει τον επισκέπτη σε επαφή με τη φύση και τον βοηθά να γνωρίσει τις αγροτικές περιοχές, τις αγροτικές ασχολίες και προϊόντα που προέρχονται απο αυτές. Ταυτόχρονα, στοχεύει στην κινητοποίηση των πολιτισμικών και αναπτυξιακών δυνάμεων του τόπου, συμβάλλοντας έτσι στην αειφόρο περιβαλλοντική, οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη του αγροτικού χώρου (ΕΛΟΤ, 2003) Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω, φαίνεται απόλυτα λογικό το γεγονός ότι τα πρώτα χρόνια ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού, οι αγροτουριστικές επιχειρήσεις παρείχαν μόνο κάποιο είδος καταλύματος και στην καλύτερη περίπτωση εστίαση στους επισκέπτες τους και σιγά σιγά με το πέρας του χρόνου, ξεκίνησαν να διαμορφώνουν υπηρεσίες και αγαθά που ενσωματώθηκαν ομοιόμορφα με την κοινωνία, τον πολιτισμό, το περιβάλλον και το αγροτικό τοπίο της περιοχής (Ασκέλη, 2005). Στις μέρες μας, αγροτουριστική επιχείρηση, θεωρείται ο παροχέας προϊόντων και υπηρεσιών αγροτουρισμού που δραστηριοποιείται σε περιοχές αγροτουριστικού προορισμού, του οποίου οι εγκαταστάσεις και η λειτουργία 25

26 έρχονται σε απόλυτη αρμονία με το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον της περιοχής (ΕΛ.Ο.Τ., 2003). Εφαρμογή και είδη αγροτουριστικών επιχειρήσεων στην Ελλάδα Στις περισσότερες χώρες, οι βασικές μορφές αγροτουρισμού έχουν ως βάση το μεγαλογεωργό ως κύριο επιχειρηματικό φορέα, κάτι που όμως δεν εφαρμόστηκε στην Ελλάδα, είτε για λόγους λειτουργικούς, μια και στην Ελλάδα ιστορικά δεν προσφέρονται μεγάλες εκμεταλλεύσιμες γεωργικές εκτάσεις (αγροκτήματα), αλλά ούτε και συγκροτημένη αγροτική επιχειρηματική βάση που να δικαιολογεί την ανάπτυξη ολοκληρωμένων προγραμμάτων (Λαγός, 2006) Ο αγροτικός χώρος στην Ελλάδα, σε αντίθεση με το κεντροευρωπαϊκό πρότυπο, αναπτύχθηκε με βάση τον ξεκάθαρο διαχωρισμό του τόπου κατοικίας, του αγροτικού οικισμού, απο τον τόπο της γεωργικής ή κτηνοτροφικής παραγωγικής δραστηριότητας. Στον ελληνικό χώρο σπανίζουν οι φάρμες οι οποίες υπάρχουν στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη και οι οποίες χαρακτηρίζονται σαν αυτόνομα αγροτικά συγκροτήματα που συνδυάζουν κατοικία και παραγωγική δραστηριότητα. Η ιδιοσυγκρασία της ελληνικής αγροτικής κοινωνίας, κατέστησε το κοινωνικό στοιχείο πρωταρχικό στον αγροτουρισμό παραμερίζοντας το στοιχείο της συμμετοχικής δραστηριότητας (Μοίρα, 2003). Έτσι λοιπόν, στην Ελλάδα ο αγροτουρισμός συνδέθηκε εκ των πραγμάτων με τη διαμονή σε κάποιο ξενώνα, που ως επι το πλείστον βρίσκεται μέσα στα στενά πλαίσια του αγροτικού οικισμού (ΙΤΑ, 2008). Η διαμονή αυτή συνδυάζεται όχι τόσο με τη συμμετοχή στην αγροτική παραγωγική δραστηριότητα όσο με τη ζωή στην κοινότητα, μέσω της συμμετοχής στις κοινωνικές δραστηριότητες του οικισμού και της προσπάθειας ενσωμάτωσης στον κοινωνικό ιστό του αγροτικού χώρου (Ριζοπούλου, 2010). 26

27 Το αγροτουριστικό προϊόν Το αγροτουριστικό προϊόν χαρακτηρίζεται απο ένα τεράστιο εύρος προϊόντων και υπηρεσιών, το οποίο μπορεί να περιοριστεί και να προσδιοριστεί με ακρίβεια μόνο εαν συνδεθεί με μια συγκεκριμένη τοποθεσία. Μπορούμε γενικά να θεωρήσουμε οτι το αγροτουριστικό προϊόν αναφέρεται σε όλα τα υλικά και τα άυλα αγαθά και υπηρεσίες που οι επισκέπτες απολαμβάνουν κατά την διάρκεια των διακοπών τους. Παρ' όλα αυτά, ένα στοιχείο που περιπλέκει τη φύση του αγροτουριστικού προϊόντος είναι ότι, εκτός από τις υπηρεσίες που δίδονται απο τους αγρότες είτε είναι τουριστικής φύσης είτε όχι, περιλαμβάνει και αγαθά που αποτελούν προϊόντα οικονομικής δραστηριότητας, η οποία πραγματοποιείται με τη συμβολή των φιλοξενουμένων τουριστών, όπως είναι η συμμετοχή στην παραγωγή και το εμπόριο των αγροτικών προϊόντων (Muhcina Silvia, 2008). Με σκοπό την ομαδοποίηση όλων των συστατικών στοιχείων του αγροτουριστικού προϊόντος, σχηματίζονται τρεις κατηγορίες στις οποίες εντάσσεται το σύνολο των αγαθών και των υπηρεσιών. Οι κατηγορίες αυτές είναι οι εξής : 1. Οι προσφερόμενες αγροτουριστικές υπηρεσίες 2. Τα τοπικά προϊόντα 3. Η εικόνα της περιοχής Οι προσφερόμενες αγροτουριστικές υπηρεσίες Στο παρελθόν, τόσο σε Ευρωπαϊκές χώρες όσο και στην Ελλάδα, υπήρχε μια σύγχυση κατά την οποία οι υπηρεσίες που προσφέρονταν στο πλαίσιο του αγροτουρισμού περιορίζονταν ως επι το πλείστον στην παροχή κάποιας μορφής καταλύματος. Στις μέρες μας όμως, ο αγροτουρισμός καλύπτει ένα ευρύ φάσμα υπηρεσιών, το σύνολο των οποίων μπορεί να διακριθεί σε δυο κατηγορίες, απο τη μια τις τουριστικές υπηρεσίες, εκείνες 27

28 δηλαδή που σχετίζονται με την ικανοποίηση των βασικών τουριστικών αναγκών, παραδείγματος χάριν, διαμονή, εστίαση, αναψυχή και απο την άλλη, τις αγροτικές υπηρεσίες, οι οποίες έχουν ως σημείο αναφοράς το φυσικό περιβάλλον των αγροτικών περιοχών, τους αγρότες και τον αγροτικό τρόπο ζωής. (Σφακιανάκης 2000). Τα τοπικά προϊόντα Στην κατηγορία αυτή συμπεριλαμβάνεται το σύνολο των προϊόντων που παράγονται σε μια περιοχή, ανεξάρτητα του εαν παράγονται ή όχι στα πλαίσια της λειτουργίας των αγροτουριστικών μονάδων. Ο λόγος γίνεται για ντόπια προϊόντα αγροτικής παραγωγής και τοπικής λαϊκής τέχνης, όπως παραδείγματος χάριν υφαντά, κεντήματα, κοσμήματα, γλυκά του κουταλιού, μαρμελάδες, ζυμαρικά αρωματικά φυτά, καθώς επίσης και τα πιστοποιημένα ως βιολογικά προϊόντα ή Προϊόντα Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) ή προϊόντα Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (ΠΓΕ). Επιπλέον, στα τοπικά προϊόντα ανήκει και το σύνολο των προϊόντων που είναι αποτέλεσμα της παραγωγικής δραστηριότητας των αγροτουριστικών μονάδων (γεωργικά, κτηνοτροφικά, αγροβιοτεχνικά και αγροοικοτεχνικά) (Λουβερδή, 2006) Η εικόνα της περιοχής Πέραν των τοπικών προϊόντων και των συγκεκριμένων προσφερόμενων αγροτουριστικών υπηρεσιών, το αγροτουριστικό προϊόν ενσωματώνει ολόκληρη την εικόνα της περιοχής, έτσι όπως καταγράφεται στο αγροτικό τοπίο, τον τρόπο ζωής και τον πολιτισμό της (Τσάρτας, Θανοπούλου, 1994). Η πλευρά αυτή του αγροτικού προϊόντος πηγάζει κυρίως απο τα ελεύθερα αγαθά, τα οποία είναι ο αέρας, το νερό και η φύση γενικότερα, τα οποία το περιβάλλουν και ουσιαστικά περιλαμβάνει όλα εκείνα τα στοιχεία που επιτρέπουν στους τουρίστες να απολαύσουν το φυσικό περιβάλλον και τον ανοιχτό χώρο, αλλά και την ηρεμία και την ησυχία που αυτό προσφέρει, επιπλέον, να έρθουν σε επαφή με τα 28

29 χαρακτηριστικά φυσικά τοπία και τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, όπως είναι τα βουνά, οι λίμνες, τα ποτάμια, τα δάση, τα φαράγγια, οι δρυμοί, τα σπήλαια, οι υγροβιότοποι κτλ. Συν τοις άλλοις επιτρέπουν στους επισκέπτες να γνωρίσουν τη χλωρίδα και την πανίδα του τόπου αλλά και τα χαρακτηριστικά στοιχεία της άγριας ζωής. Εν τέλει, έχουν την ευκαιρία να μεταβάλουν τους διαταραγμένους λόγω αστικοποίησης και στρες βιορυθμούς τους σε φυσικούς βιορυθμούς, όπου θα υπάρχει τήρηση του βιολογικού ωρολογίου στις ευεργετικές ώρες του ύπνου, με έλλειψη ξενυχτιών και έγκαιρη αφύπνιση, ασπαζόμενοι ουσιαστικά τον τρόπο ζωής της υπαίθρου. Γίνεται γενικά αντιληπτό, οτι ο ρόλος του αγροτουριστικού προϊόντος στο σύνολό του, είναι να προσφέρει στους κατοίκους των πόλεων ήρεμες, ενεργές και συμμετοχικές διακοπές, έτσι ώστε να γνωρίσουν τις αγροτικές περιοχές και ασχολίες, τα τοπικά προϊόντα, την παραδοσιακή κουζίνα, την καθημερινή ζωή των κατοίκων, τα πολιτισμικά στοιχεία και να τους φέρει σε επαφή με τη φύση και με τις δραστηριότητες της υπαίθρου, στις οποίες θα μπορούν να συμμετέχουν, να ψυχαγωγηθούν και να νιώσουν τη χαρά της περιήγησης, της γνώσης και της ανακάλυψης (Ριζοπούλου, 2010). Η λογική όλων αυτών έγκειται στην επιθυμία των επισκεπτών να απομακρυνθούν απο το αστικό κέντρο και να βρεθούν στην ύπαιθρο, προκειμένου να απολαύσουν το φυσικό περιβάλλον και να μοιραστούν τις συνθήκες και τις εμπειρίες τους με τους ανθρώπους της. Στην ουσία αναζητούν στον αγροτουρισμό την αυθεντικότητα και τη μοναδικότητα της φύσης σε κάθε μορφή και έκταση (Δαράκης, 2009). Μορφές αγροτουρισμού Ο αγροτουρισμός μπορεί να διακριθεί σε πολλές μορφές, ανάλογα με το κριτήριο που χρησιμοποιείται για την κατηγοριοποίησή του. Η προσέγγιση που ακολουθεί αναφέρεται στη διάκριση των τύπων του αγροτουρισμού βάσει των εξής τριών παραγόντων (Phillip, Hunter, Blackstock, 2009) : 29

30 1. Η ύπαρξη ενός εν λειτουργία αγροκτήματος: Η φράση εν λειτουργία χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα αγρόκτημα στο οποίο πραγματοποιούνται επί του παρόντος δραστηριότητες που σχετίζονται με την γεωργία (Gladstone & Morris, 2000, Ιακωβίδου, 1997, Κίζος & Ιωσηφίδης, 2007, Sonnino, 2004). Στον όρο γεωργία συμπεριλαμβάνονται όλες εκείνες οι δραστηριότητες που σχετίζονται με την εκτροφή ζώων και την καλλιέργεια του εδάφους, με στόχο την παραγωγή αγαθών για κατανάλωση αλλά και πώληση αυτών (προσαρμογή από Robinson, 2004). Ο ορισμός αυτός είναι ιδιαίτερα σημαντικός γιατί καθιερώνει ένα όριο μεταξύ των δραστηριοτήτων που παραδοσιακά πραγματοποιούνται στα αγροκτήματα, αλλά δεν είναι γεωργικές (π.χ. η ιππασία, η επεξεργασία τροφίμων κλπ) και εκείνων που είναι γεωργικές (π.χ. τη συγκομιδή), ενώ ταυτόχρονα αναγνωρίζει τη γεωργία ως μια κατά κύριο λόγο σωματική παρά οικονομική δραστηριότητα. 2. Η επαφή με τις αγροτικές δραστηριότητες: Ο αγροτουρισμός και η γεωργία μοιράζονται το ίδιο φυσικό περιβάλλον έχοντας έτσι μια έμμεση επαφή. Ο βαθμός αλληλεπίδρασης και συσχέτισης των τουριστών με τις αγροτικές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα σε ένα αγρόκτημα μπορεί να διαφέρει σημαντικά ανάλογα με την περίσταση. Η επαφή των τουριστών με τις αγροτικές δραστηριότητες διακρίνεται σε τρεις κατηγορίες, την άμεση, την έμμεση και την παθητική. Η άμεση επαφή καθιστά τις αγροτικές δραστηριότητες ως αναπόσπαστο κομμάτι της τουριστικής εμπειρίας (π.χ. Το άρμεγμα της αγελάδας, η συγκομιδή της σοδειάς). Η έμμεση επαφή φανερώνει μια δευτερεύουσα σύνδεση με τις αγροτικές δραστηριότητες, μέσω της επαφής με την γεωργική παραγωγή (π.χ. Την επεξεργασία τροφίμων, την πώληση των προϊόντων ή την κατανάλωση αυτών στα γεύματα κλπ.) Η παθητική επαφή δηλώνει ότι τουρισμός και γεωργία, λειτουργούν ανεξάρτητα ο ένας κλάδος απο τον άλλο, έχοντας ως μοναδικό συνδετικό στοιχείο τις δραστηριότητες οι οποίες και στις δυο περιπτώσεις πραγματοποιούνται στον ίδιο χώρο, δηλαδή στην περιοχή του αγροκτήματος (π.χ. η καλλιέργεια για την γεωργία και οι υπαίθριες δραστηριότητες για τον τουρισμό). 30

31 3. Η αυθεντικότητα της αγροτικής εμπειρίας των τουριστών: Η γνησιότητα της εμπειρίας που βιώνουν οι τουρίστες, εξαρτάται απο το πόσο εμπλέκονται στην παραγωγική διαδικασία αλλά και απο το στάδιό της, στο οποίο λαμβάνουν μέρος. Υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους μπορεί να οργανωθεί μια αυθεντική εμπειρία. Αυτό συμβαίνει είτε με την πιστή αναπαραγωγή των συνθηκών λειτουργίας (π.χ. πρότυπο αγρόκτημα), είτε απο τις οργανωμένες επισκέψεις (π.χ. εκδρομές σε αγροκτήματα) (MacCannell, 1973) Η άποψη των αγροτών και των τουριστών όσο αφορά τη γνησιότητα της εμπειρίας μπορεί να διαφέρει σε μεγάλο βαθμό, κυρίως λόγω της διαφορετικής αντίληψης που έχουν και οι μεν και οι δε για τη γεωργία και του τι αυτή περιλαμβάνει. Εαν μελετηθεί διεξοδικότερα το σύνολο των προϊόντων και υπηρεσιών που προσφέρει ο αγροτουρισμός, θα ξεχωρίσουν πέντε επιμέρους κατηγορίες. Κατά τους Phillip, Hunter και Blackstock (2009) όλο το εύρος των αγροτουριστικών προϊόντων και ορισμών που προσδιορίζονται στη βιβλιογραφία μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σύμφωνα με αυτή την τυπολογία. Συχνά, με αυτήν την κατηγοριοποίηση, μπορεί να συνυπάρχουν περισσότεροι απο έναν τύποι αγροτουρισμού σε μια γαιοκτησία. Όλοι οι τύποι αγροτουρισμού που παρουσιάζονται σε αυτή την τυπολογία, έχουν την ίδια βαρύτητα. Τυπολογία για τον καθορισμό του αγροτουρισμού με βάση τους τρείς προαναφερθέντες παράγοντες. Τυπολογία Αγροτουρισμού 1. Αγροτουρισμός σε αγρόκτημα εκτός λειτουργίας (π.χ. διαμονή σε πρώην αγρόκτημα) 2. Αγροτουρισμός σε εν λειτουργία αγρόκτημα, παθητική επφή με τις αγροτικές δραστηριότητες (π.χ. διαμονή σε αγρόκτημα) 31

32 3. Αγροτουρισμός σε εν λειτουργία αγρόκτημα, έμμεση επαφή με τις αγροτικές δραστηριότητες (π.χ. προϊόντα της αγροτικής παραγωγής προσφέρονται στα γεύματα των τουριστών) 4. Αγροτουρισμός σε εν λειτουργία αγρόκτημα, άμεση επαφή με τις αγροτικές δραστηριότητες, σχεδιασμένος αγροτουρισμός (π.χ. παρουσιάσεις αγροτικών δραστηριοτήτων) 5. Αγροτουρισμός σε εν λειτουργία αγρόκτημα, άμεση επαφή με τις αγροτικές δραστηριότητες, αυθεντικός αγροτουρισμός (π.χ. συμμετοχή στις εργασίες του αγροκτήματος) Πήγή : Phillip S., Hunter C., Blackstock K., 2009, A typology for defining agritourism Αγροτουρισμός σε αγροκτήμα εκτός λειτουργίας Για τους περισσότερους μελετητές η ύπαρξη ενός εν λειτουργία αγροκτήματος αποτελεί τον παράγοντα κλειδί για τον καθορισμό του αγροτουρισμού. Ο τουρισμός καταδεικνύεται ως μια συμπληρωματική πηγή εισοδήματος για τα αγροτικά νοικοκυριά (Gladstone & Morris 2000, Ιακωβίδου 1997, Κίζος & Ιωσηφίδης 2007, Sonnino, 2004). Το γεγονός ότι για πολλούς ο αγροτουρισμός σε ένα αγρόκτημα που δεν λειτουργεί θα μπορούσε στην πραγματικότητα να χαρακτηριστεί ως μια γενική μορφή αγροτικού τουρισμού, έχει σαν αποτέλεσμα ο συγκεκριμένος τύπος αγροτουρισμού να είναι και ο πιο αμφιλεγόμενος της τυπολογίας Non Working Farm (NWF) Agritourism.Παρ' όλα αυτά οι τουρίστες μπορούν να συμμετέχουν στον αγροτουρισμό, καθώς η σύνδεση με τη γεωργία πραγματοποιείται με κάποιο άλλο τρόπο. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, ο αγροτουρισμός αγροκτήματος εκτός λειτουργίας πραγματοποιείται μέσω εικόνων και μέσω της αγροτικής κληρονομιάς (π.χ. Διαμονή σε μια ανακαινισμένη αγροικία), όπου οι γεωργικές πρακτικές του παρελθόντος ή του παρόντος αποτελούν μέρος του συνολικού τουριστικού προϊόντος (π.χ. αναβίωση του κουρέματος των προβάτων). Άλλα παραδείγματα αγροτουρισμού αυτού του είδους περιλαμβάνουν στοιχεία πολιτικής κληρονομιάς προερχόμενα απο ένα αγρόκτημα, τουριστικές δραστηριότητες σε ανακατασκευασμένα αγροκτήματα (π.χ. ιππασία), ενώ θα μπορούσαν σίγουρα να 32

33 περιλαμβάνουν αγροτικές αγορές και πρόσβαση σε γεωργικές εκτάσεις (π.χ. πεζοπορία σε αγροτικές εκτάσεις). Εν τέλει, το στοιχείο που γενικότερα διακρίνει τον αγροτουρισμό σε αγρόκτημα εκτός λειτουργίας απο τον αγροτικό τουρισμό, είναι η σύνδεση με τη γεωργία ή την αγροτική κληρονομιά, η οποία επιτυγχάνεται με κάποιο άλλον τρόπο εκτός της τοποθεσίας ενός εν λειτουργία αγροκτήματος. Αγροτουρισμός σε εν λειτουργία αγρόκτημα, παθητική επαφή με τις αγροτικές δραστηριότητες. Στον αγροτουρισμό σε εν λειτουργία αγρόκτημα με παθητική επαφή των τουριστών Working Farm, Passive Contact Agritourism (WFPC) το εν λειτουργία αγρόκτημα παρέχει το πλαίσιο για τον τουρισμό, όμως ο τουρισμός και η γεωργία αναπτύσσουν μεταξύ τους μια μη ουσιαστική σχέση. Οι τουριστικές δραστηριότητες που αντιπροσωπεύουν συτό το είδος (π.χ. bed and breakfast αγροικίας, υπαίθριες δραστηριότητες) έχει εντοπιστεί ότι εμφανίζονται ιδιαίτερα συχνά στην αγορά του αγροτουρισμού (Roberts & Hall, 2001). Η φύση των δραστηριοτήτων και των προϊόντων αυτής της μορφής αγροτουρισμού επιτρέπει στους γεωργούς να αξιοποιήσουν τους υπάρχοντες πόρους ως μέσο για τη συμπλήρωση του εισοδήματός τους, χωρίς να προχωρήσουν σε παρεμβάσεις στη γεωργία, διατηρώντας την ως διακριτή δραστηριότητα. Ο αγροτουρισμός σε εν λειτουργία αγροκτήματα, με παθητική επαφή των τουριστών ( WFPC), περιλαμβάνει παραδείγματα όπου μια σειρά προϊόντων βασίζεται σε πόρους των αγροκτημάτων, όπως υπαίθριοι χώροι (π.χ. κέντρα δραστηριότητας) και πρώην εγκαταλελειμμένα κτίσματα (π.χ. εξοχικές κατοικίες). Αγροτουρισμός σε εν λειτουργία αγρόκτημα, έμμεση επαφή με τις αγροτικές δραστηριότητες. Ο αγροτουρισμός σε εν λειτουργία αγρόκτημα με έμμεση επαφή των τουριστών Working Farm, Indirect Contact (WFIC) Agritourism αρχίζει να ενσωματώνει στοιχεία της γεωργίας του αγροκτήματος στο τουριστικό προϊόν. Η φύση της επαφής στην προκειμένη 33

34 περίπτωση είναι έμμεση με την έννοια ότι τα αγροτικά προϊόντα και όχι οι αγροτικές δραστηριότητες αυτές καθαυτές, αποτελούν μέρος του τουριστικού προϊόντος. Αν και αρκετοί συγγραφείς δεν αποκλείουν μια άμεση αλληλεπίδραση με το αγρόκτημα, εστιάζουν ωστόσο κατά κύριο λόγο στην φιλοξενία και τις αντίστοιχες υπηρεσίες διαμονής, γεγονός που υποστηρίζει την ιδέα ότι υπάρχει ένας σημαντικός τομέας, όπου διαφοροποιημένα αγροκτήματα παρέχουν φρέσκα τοπικά τρόφιμα στην τουριστική αγορά. Αυτό μπορεί να συμβεί μέσω της κατανάλωσης των αγροτικών προϊόντων στα γεύματα που σερβίρονται στα τουριστικά καταλύματα ή εστιατόρια, είτε μέσω της πώλησης στους τουρίστες στα καταστήματα των αγροκτημάτων. Η επι τόπου μεταποίηση αγροτικών προϊόντων, είναι ένα βασικό παράδειγμα αυτού του τύπου του αγροτουρισμού (π.χ. επίσκεψη σε ένα οινοποιείο ή παρουσίαση του τρόπου με τον οποίο φτιάχνεται το βούτυρο), ενώ ένα άλλο παράδειγμα που αναπτύσσεται ταχύτατα απο άποψη δημοτικότητας είναι οι μαζικές σοδειές. Όταν δηλαδή οι αγρότες καλλιεργούν είδη όπως για παράδειγμα το καλαμπόκι σε μεγάλες ποσότητες, ικανές να δημιουργήσουν εποχιακό τουριστικό αξιοθέατο ( Butts, McGeorge, & Briedenhann, 2005). Αγροτουρισμός σε εν λειτουργία αγρόκτημα, άμεση επαφή με τις αγροτικές δραστηριότητες, σχεδιασμένος αγροτουρισμός. Ο τύπος αυτός του αγροτουρισμού Working Farm, Direct Contact, Staged (WFDCS) Agritourism αναφέρεται στις περιπτώσεις που οι τουρίστες βιώνουν αγροτικές δραστηριότητες που δημιουργήθηκαν ή διαμορφώθηκαν σκόπιμα για τις ανάγκες του τουρισμού. Αυτό συμβαίνει με δυο βασικούς τρόπους, είτε μέσω της αναπαραγωγής (π.χ. πρότυπο αγρόκτημα) είτε μέσω της οργάνωσης (π.χ. περιοδεία σε αγρόκτημα) αγροτικών δραστηριοτήτων για τον τουρισμό. Δεδομένου του ότι υπάρχει αυξημένος βαθμός ανησυχίας για την υγεία και την ασφάλεια των τουριστών, στις περιπτώσεις που έρχονται σε άμεση επαφή με τη γεωργία, τόσο ο σχεδιασμός όσο και η οργάνωση κρίνονται απαραίτητα στοιχεία για την υπέρβαση των αφανών κινδύνων, σε ένα κατά τα άλλα αυθεντικό περιβάλλον λειτουργίας του αγροκτήματος. Σύμφωνα με τους Di Domenico και Millar (2007) υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους η γεωργία μπορεί να οργανωθεί για τον τουρισμό. Οι τρόποι αυτοί μπορεί να κυμαίνονται απο απλές παραλλαγές που 34

35 επιτρέπουν σε δραστηριότητες της γεωργίας και του τουρισμού να πραγματοποιούνται σε συντονισμένα χρονικά διαστήματα (π.χ. σίτιση και ώρες επίσκεψης), έως την υλοποίηση ειδικά σχεδιασμένων αγροτικών θεμάτων. Άλλα παραδείγματα αγροτουρισμού αυτής της μορφής (WFDCS) περιλαμβάνουν επιδείξεις αγροτικών δραστηριοτήτων (π.χ. άρμεγμα αγελάδων), καθώς και την άμεση φυσική επαφή με τα ζώα του αγροκτήματος (π.χ. τάισμα ή χάιδεμα των ζώων). Αγροτουρισμός σε εν λειτουργία αγρόκτημα, άμεση επαφή με τις αγροτικές δραστηριότητες, αυθεντικός αγροτουρισμός. Σε αυτόν τον τύπο του αγροτουρισμού Working Farm, Direct Contact, Authentic (WFDCA) Agritourism οι τουρίστες βιώνουν αγροτικές δραστηριότητες, σωματικής φύσης απο πρώτο χέρι, επιλέγοντας τη συμμετοχή τους στις εργασίες του αγροκτήματος. Αυτό είναι το μόνο είδος του αγροτουρισμού που διαφοροποιεί ριζικά τις κανονικές τουριστικές δραστηριότητες, φτάνοντας στην ουσία και τη φύση της γεωργίας (MacCannell, 1973). Τα προϊόντα και οι δραστηριότητες αυτής της κατηγορίας είναι και τα λιγότερο μελετημένα απο τη βιβλιογραφία σε σχέση με τους άλλους τύπους. Ένα παράδειγμα που έχει αποτελέσει αντικείμενο έρευνας σε σχέση με τουρίστες που έρχονται σε άμεση επαφή με αυθεντικές αγροτικές δραστηριότητες είναι το WWOOFing, Worldwide Opportunities (or Willing Workers) on Organic Farms, δηλαδή ευκαιρίες σε Παγκόσμιο Επίπεδο (ή Εθελοντές Εργάτες) σε Βιολογικές Φάρμες. Σε αυτή την περίπτωση οι τουρίστες συμβάλλουν στην οικονομία του αγροκτήματος απο την πλευρά της απασχόλησης, με αντάλλαγμα την παροχή διαμονής και συχνά υπηρεσιών σίτισης (Mclntoch & Bonnemann, 2006). Απο τα παραπάνω προκύπτει ότι η βιολογική γεωργία μπορεί να αποτελέσει μια σημαντική ευκαιρία για αγροτουρισμό τύπου WFDCA, χάρη στην εντάσεως εργασίας φύση των τεχνικών παραγωγής που χρησιμοποιούνται. Επίσης, καλλιέργειες οι οποίες συλλέγονται με το χέρι όπως τα μούρα, τα σταφύλια ή οι ελιές, μπορούν να αποτελέσουν μια ανάλογη ευκαιρία (Marques, 2006). Συνοψίζοντας, αν και οι ευκαιρίες για μια εμπειρία αυτής της μορφής αγροτουρισμού (WFDCA) είναι περιορισμένες, ωστόσο οι εμπειρίες αυτές δεν παύουν να αντιπροσωπεύουν ένα σημαντικό και εξειδικευμένο κομμάτι της αγοράς (niche market) το οποίο δεν πρέπει να αποκλειστεί 35

36 και οφείλει να διαχωρίζεται απο τις οργανωμένες / σχεδιασμένες αγροτουριστικές εμπειρίες. Αγροτουριστικοί προορισμοί στην Ελλάδα Σύμφωνα με την Ιακωβίδου ως αγροτουριστικοί προορισμοί ορίζονται εκείνες οι περιοχές στην ύπαιθρο στις οποίες ο αγροτουρισμός αποτελεί διακριτή μορφή τουρισμού. Αυτό προϋποθέτει ότι οι περιοχές αυτές διαθέτουν αγροτουριστικούς πόρους, δηλαδή αξιόλογη γεωμορφολογία, ιδιαίτερο φυσικό και αγροτικό τοπίο, τοπική αρχιτεκτονική και πολιτισμική κληρονομιά, θρησκευτική παράδοση, χαρακτηριστικές επαγγελματικές δραστηριότητες, τοπικά παραδοσιακά προϊόντα, τοπική κουζίνα και έχουν ένα διακριτό δίκτυο υποδομών φιλοξενίας και δραστηριοτήτων αγροτουρισμού και μια διαμορφωμένη ζήτηση (Ιακωβίδου, 1998). Ο κάθε αγροτουριστικός προορισμός έχει την ιδιότητα να προσφέρει διαφορετική εμπειρία στους επισκέπτες του, καθώς ο κάθε ένας έχει τον δικό του μοναδικό χαρακτήρα. Έτσι, ανάλογα με την περιοχή και τους διαθέσιμους πόρους της, διαμορφώνονται τα προσφερόμενα προϊόντα και υπηρεσίες των προορισμών. Για παράδειγμα, ένας αγροτουριστικός προορισμός μπορεί να παρουσιάζει έντονο πολιτιστικό χαρακτήρα λόγω των παραδοσιακών πέτρινων σπιτιών και της τοπικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Ένας άλλος προορισμός μπορεί να παρουσιάζει έντονο γεωργικό χαρακτήρα λόγω των καλλιεργειών που υπάρχουν στην περιοχή, όπως για παράδειγμα ελαιώνες και αμπέλια, ενώ παράλληλα να προσφέρει δυνατότητες ανάπτυξης αθλητικών δραστηριοτήτων όπως κανό, καγιάκ, αναρρίχηση κ.α (Ιωακειμίδης, 2009). Στην Ελλάδα μέχρι στιγμής δεν υπάρχει αρμόδια υπηρεσία ή φορέας που να έχει πραγματοποιήσει επίσημη καταγραφή των αγροτουριστικών προορισμών της χώρας. Το 2005 η Παρταλίδου έκανε μια αρχική καταγραφή των ελληνικών αγροτουριστικών προορισμών σε ολόκληρη τη χώρα. Στο σύνολο βρέθηκαν 57 αγροτουριστικοί προορισμοί 36

37 στη χώρα. Οι προορισμοί αυτοί διαμορφώνονται με βάση ένα φυσικό στοιχείο, παραδείγματος χάριν ένας ορεινός όγκος, μια λίμνη, ένα ποτάμι, μια λεκάνη απορροής ή συνδυασμός αυτών. Επιπλέον, οι προορισμοί αυτοί διαμορφώνονται και γύρω από αγροτικούς οικισμούς με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ιστορία, πολιτισμό, αγροτικά προϊόντα κ.τ.λ. Απο το γενικό αυτό σύνολο των αγροτουριστικών προορισμών ξεχώρισαν επτά, στους οποίους ο αγροτικός τουρισμός αποτελεί διακριτή μορφή τουρισμού. 1) Η περιοχή των οικισμών Λάκκας Αώου, Ζαγοροχωρίων και Εθνικού Δρυμού, Βίκου Αώου, στο νομό Ιωαννίνων 2) Η περιοχή του όρους Όρλιακα, Βλαχοχωρίων και Εθνικού Δρυμού Βάλια Κάλντα, στο νομό Γρεβενών 3) Η περιοχή των Τζουμέρκων Αθαμανικών όρεων, στους νομούς Ιωαννίνων και Άρτας 4) Η περιοχή του Ασπροποτάμου, Κόζιακα και Περτουλιώτικων Λιβαδιών, στο νομό Τρικάλων 5) Η περιοχή των Ευρυτανικών Αγράφων και της Λίμνης Πλαστήρα, στους νομούς Καρδίτσας και Ευρυτανίας 6) Η περιοχή της Λίμνης Κρεμαστών, του όρους Τυμφρηστού και Καρπενησιώτη ποταμού στο νομό Ευρυτανίας 7) Η περιοχή της Ορεινής Ναυπακτίας Βαρδουσίων ορέων, στο νομό Αιτωλίας και Ακαρνανίας (Παρταλίδου, 2005) Βασικές μορφές τουρισμού στην Ευρυτανία Θρησκευτικός τουρισμός Σημαντικό κομμάτι του τουρισμού στο νομό είναι ο θρησκευτικός τουρισμός. Κεντρικό σημείο συνάντησης αποτελεί το Μοναστήρι της Παναγίας της Προυσσιώτισας, η κεντρική 37

38 εκκλησία του οποίου είναι χτισμένη μέσα στο βράχο ενός απότομου γκρεμού. Το μοναστήρι βρίσκεται ανάμεσα στα βουνά Χελιδόνα και Καλλιακούδα. Άλλα σημαντικά σημεία συνάντησης που συμπεριλαμβάνονται στον τομέα του θρησκευτικού τουρισμού : Οικοτουρισμός Η έννοια του οικοτουρισμού-οικολογικού τουρισμού επικεντρώνεται στη συνύπαρξη του τουρισμού ως οικονομικής δραστηριότητας έχοντας ως προτεραιότητα την ανάδειξη του περιβάλλοντος. Η Ευρυτανία λήφθηκε ως βάση μέτρησης της ρύπανσης της Μεσογειακής λεκάνης (Θεωρητικό σημείο ρύπανσης [0] μηδέν). Είναι δυνατόν να ισχυριστούμε ότι όλες οι μορφές τουρισμού της περιοχής εντάσσονται ή μπορούν να ενταχθούν, σε κάποιο βαθμό, στην έννοια του οικοτουρισμού. Χειμερινός τουρισμός Χιονοδραμικό κέντρο Το Ορειβατικό Καταφύγιο στο Βελούχι έδωσε την ευκαιρία στους ορειβάτες να γνωρίσουν την Ευρυτανία. Τη δυνατότητα όμως ανάπτυξης χειμερινού τουρισμού τη σηματοδοτεί το 1985 η δημιουργία του Χιονοδρομικού Κέντρου Καρπενησίου. Οι επιπτώσεις της 38

39 επένδυσης αυτής στην τοπική οικονομία είναι σημαντικές τόσο για τα αυξημένα ποσοστά τουρισμού λόγω αυτού όσο και για την απασχόληση ατόμων της τοπικής κοινωνίας. Εναλλακτικές δραστηριότητες όπως είναι η ορεινή πεζοπορία στα μονοπάτια, η τουριστική ιππασία, η ορεινή ποδηλασία, ο αιωροπτερισμός, νέες δραστηριότητες όπως η παρατήρηση πανίδας, χλωρίδας αλλά και αστεριών, εξασφαλίζουν τη βιωσιμότητα τόσο της επένδυσης του Χιονοδρομικού Κέντρου όσο και των υπόλοιπων ιδιωτικών επενδύσεων που έγιναν στην περιοχή με στόχο την κάλυψη των αναγκών του χειμερινού τουρισμού. Αθλητικός τουρισμός Το Προπονητικό Κέντρο που χτίστηκε στο Καρπενήσι, σε συνδυασμό με το Κολυμβητήριο, δίνει την δυνατότητα ανάπτυξης μιας ακόμη μορφής τουρισμού, του αθλητικού τουρισμού. Αγροτουρισμός Ο αγροτοτουρισμός έχει βασικά χαρακτηριστικά όπως μικρή δυναμικότητα της αγροτοτουριστικής εκμετάλλευσης, είναι συνεπώς ευέλικτη και με ανθρώπινο πρόσωπο, στοιχείο που τον διαφοροποιεί από τον μαζικό τουρισμό. Ο επισκέπτης αναπτύσσει άμεση και προσωπική σχέση με τον οικοδεσπότη του καταλύματος. Επίσης, η μονάδα πρέπει να βρίσκεται σε αγροτικό-φυσικό περιβάλλον. Ο επισκέπτης πρέπει να έρχεται σε επαφή και να παίρνει μέρος στις δραστηριότητες του αγροτόσπιτου (π.χ. δουλειές στον κήπο, στον στάβλο, στο χωράφι, στο δάσος) και του χωριού, (π.χ. τοπικά πανηγύρια, πολιτιστικές εκδηλώσεις, κ.τ.λ.). Διακοπές κοντά στη φύση, σε περιβάλλον που λείπει από τους κατοίκους των μεγάλων αστικών κέντρων. Ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε4 Το Ευρωπαϊκό μονοπάτι μεγάλων διαδρομών, που ξεκινάει από τα Πυρηναία της Ισπανίας και καταλήγει στο Γύθειο Λακωνίας, δίνει στον ορειβάτη και τον ορεινό πεζοπόρο τη δυνατότητα να γνωρίσει όλη την ποικιλία του ελληνικού τοπίου. Το μονοπάτι αυτό με την ειδική σήμανση Ε4 διασχίζει όλη την Ευρυτανία από τα Βραγγιανά μέχρι το Σταυροπήγι. 39

40 Σύμφωνα με το πρόγραμμα της ΝΑ Ευρυτανίας, η χάραξη νέων τοπικών μονοπατιών με την συνεπαγόμενη διάχυση επισκεπτών σε χωριά πέραν του άξονα του μονοπατιού Ε4, κρίνεται αναγκαία και θα έχει θετικά αποτελέσματα γιατί αυτό το δίκτυο των μονοπατιών θα αποτελεί εναλλακτική δραστηριότητα για τους επισκέπτες, ενώ ταυτόχρονα θα μεγαλώσει τον χρόνο παραμονής τους στην περιοχή. Επίσης θα αποτελεί και εναλλακτική απασχόληση των χειμερινών επισκεπτών, όταν οι καιρικές συνθήκες στο χιονοδρομικό κέντρο δεν επιτρέπουν την παραμονή τους σε αυτό. Παρατηρητήρια, κιόσκια, σημεία ανάπαυσης και ξεκούρασης κοντά σε βρύσες ή άλλα κατάλληλα επιλεγμένα σημεία, αποτελούν την ελάχιστη, αλλά απαραίτητη υποδομή των μονοπατιών αυτών.η χάραξη των μονοπατιών αυτών με διαδρομές που διέρχονται από παλιά γεφύρια, μύλους, εκκλησάκια, δίνουν το ερέθισμα και στην τοπική κοινωνία να συντηρήσει τα μνημεία αυτά του λαϊκού πολιτισμού της περιοχής. Κυνηγετικός τουρισμός Η ύπαρξη και πλέον κυνηγών στην Ευρυτανία αποτελεί ένα αξιόλογο υπόβαθρο ανάπτυξης του κυνηγετικού-θηραματικού τουρισμού, που αν και εκ πρώτης όψεως φαίνεται αντιοικολογική δραστηριότητα, εν τούτοις ίσως αποτελεί τον μοναδικό οικολογικά συμβατό τρόπο άσκησης της αρχαίας αυτής συνήθειας, του κυνηγιού, με ταυτόχρονη ανάπτυξη μιας κερδοφόρας οικονομικής δραστηριότητας και βασική δραστηριότητα για τους μόνιμους κατοίκους της περιοχής. Συνεδριακός τουρισμός Άμεσο όφελος του συνεδριακού τουρισμού είναι η επέκταση της τουριστικής περιόδου, σε μήνες και ημέρες με χαμηλή ή και ανύπαρκτη ζήτηση. Παράλληλα δημιουργείται παράπλευρη τουριστική κίνηση από τους συνοδούς των συνέδρων οι οποίοι, έχοντας περισσότερο ελεύθερο χρόνο απ αυτούς, αποτελούν τους καλύτερους διαφημιστές της περιοχής. Οι σύνεδροι κατά τεκμήριο επαναλαμβάνουν την επίσκεψή τους στην περιοχή ιδιωτικά εάν μείνουν ευχαριστημένοι από το επίπεδο παροχής υπηρεσιών. Η ξενοδοχειακή 40

41 υποδομή υψηλής ποιότητας αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση του τουρισμού αυτής της μορφής. Τουρισμός περιπέτειας Τα τελευταία χρόνια αναπτύχθηκαν μερικές τελείως άγνωστες δραστηριότητες στην περιοχή για τα μέχρι τότε δεδομένα της, με έντονο το στοιχείο της περιπέτειας. Οι δραστηριότητες αυτές (kayak και canoeing) εκμεταλλεύονται κυρίως το υδάτινο στοιχείο του νομού, τα ποτάμια και την τεχνητή λίμνη. Αναγκαία προϋπόθεση όμως για την ανάπτυξη τέτοιου είδους δραστηριοτήτων είναι η ύπαρξη κάποιων ελαφρών εγκαταστάσεων σε επίκαιρα σημεία καθώς και η ανάπτυξη ενός συστήματος παροχής πρώτων βοηθειών στον ελάχιστο δυνατό χρόνο. Αυτού του είδους οι υποδομές δεν έχουν μεγάλο κόστος, ενώ παράλληλα η ανάπτυξη συστήματος παροχής πρώτων βοηθειών αποτελεί ούτως ή άλλως απαραίτητη κοινωνική υποδομή. Μέθοδοι και Δεδομένα Γενικά στοιχεία για το Νομό Ευρυτανίας 41

42 Ο Νομός Ευρυτανίας είναι ένας απο τους πενήντα ένα Νομούς της Ελλάδος. Ανήκει στην περιφέρεια της Στερεάς Ελλάδας και είναι ένας απο τους πιο αραιοκατοικημένους νομούς σε ολόκληρη τη χώρα. Ένας απο τους κύριους λόγους είναι το γεγονός του ότι σχεδόν ολοκληρωτικά ο Νομός καλύπτεται απο βουνά. Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 ο Νομός Ευρυτανίας έχει συνολικά κατοίκους με πυκνότητα 10,74 κάτοικοι ανα τετραγωνικό χιλιόμετρο. Πρόσφατες έρευνες της Eurostat κατέδειξαν το Νομό Ευρυτανίας ως τον δεύτερο πιο γερασμένο σε ολόκληρη την Ευρώπη. Πρωτεύουσα του Νομού είναι το Καρπενήσι. Κτισμένο στα 960 μέτρα και με πληθυσμό μόνιμους κατοίκους το 2011, απέχει 78 χιλιόμετρα απο τη Λαμία, πρωτεύουσα του Νομού Φθιώτιδας και 111 χιλιόμετρα απο το Αγρίνιο, μεγαλύτερη πόλη και οικονομικό κέντρο του Νομού Αιτωλοακαρνανίας. Με τους δυο αυτούς Νομούς, η Ευρυτανία συνορεύει στο νότιο τμήμα της και αποτελούν όλοι μαζί μέρος του γεωγραφικού διαμερίσματος της Στερεάς Ελλάδας, παρουσιάζοντας κοινά γεωμορφολογικά και ιστορικά χαρακτηριστικά. Σύμφωνα με το Πρόγραμμα Καλλικράτης (Νεα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης ) το οποίο είναι ο ελληνικός νόμος υπ' αριθμών 3852/2010, το 2011 μεταρρυθμίστηκε η διοικητική διαίρεση της Ελλάδας, χωρίζοντας πια την Ευρυτανία σε δυο Δήμους, τον Δήμο Καρπενησίου και το Δήμο Αγράφων. Κλίμα της Ευρυτανίας Η Ευρυτανία λόγω της δύσκολης προσπέλασής της, αποτελεί μία από τις πιο προβληματικές περιοχές της Ελλάδας. Η αναλυτική επομένως μελέτη του κλίματος της περιοχής αποτελεί βάση αυτής της ανάπτυξης, γιατί όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες προγραμματίζονται ανάλογα και με το κλίμα της περιοχής. Μια πολύ βασική πληροφορία για το Νομό είναι ότι δύο από τα μεγαλύτερα υδροηλεκτρικά έργα της Ελλάδας, του Αχελώου και του Ταυρωπού, που αποτελούν τη σπονδυλική στήλη για την οικονομία της χώρας, τροφοδοτούνται από τα νερά της Ευρυτανίας. Στην Ευρυτανία διαμορφώνεται ένα πλήθος από στενές κοιλάδες και χαράδρες, ενώ οι πτυχώσεις που διαχωρίζουν τις κοιλάδες αυτές μεταξύ τους παρουσιάζουν διαφορές υψομέτρου της τάξης των μ. Κάτι που καθιστά εξαιρετικά δύσκολη την καλλιέργεια 42

43 γεωργικών προϊόντων και τις κτηνοτροφικές ασχολίες. Μόνο προς τα δυτικά όριά της, όπου κατέρχεται προς τον Αχελώο, η Ευρυτανία παρουσιάζεται λοφώδης με υψόμετρα ελάχιστα των 500 μ. Έτσι η Ευρυτανία μπορεί να διακριθεί σε δύο μεγάλες φυσιογραφικές μονάδες με τις υποδιαιρέσεις της. α. Ορεινή περιοχή. β. Λοφώδης χαμηλή και ημιορεινή περιοχή. Μεγάλη έκταση της Ευρυτανίας, καταλαμβάνουν οι βοσκότοποι, που βρίσκονται σε πολύ μεγάλα υψόμετρα, γεγονός το οποίο χαρακτηρίζει τις εκτάσεις αυτές σαν ψευδαλπικές. Συγκριτικά με άλλους σταθμούς της Ελλάδος ο μέσος ετήσιος αριθμός ημερών χιονιού στους ορεινούς σταθμούς της Ευρυτανίας είναι από τους μεγαλύτερους. Το ανατολικό τμήμα της Ευρυτανίας είναι ψυχρότερο από το δυτικό σε όλη τη διάρκεια του έτους, με μεγάλη επίδραση του Ιονίου πελάγους στη διαμόρφωση του θερμοκρασιακού του πλαισίου. Ο νομός Ευρυτανίας έχει κλίμα ηπειρωτικό μεσογειακό και μάλιστα ορεινό αυτού του τύπου. Ο ηπειρωτικός χαρακτήρας του αυξάνεται από Δ προς ΒΑ. Παρόλα αυτά όμως στο Βόρειο τμήμα του νομού, που είναι κατά μέσο όρο και το χαμηλότερο υψομετρικά εμφανίζεται μικρή νησίδα με αυξημένη ηπειρωτικότητα μέσα στο πλαίσιο του παραπάνω τύπου κλίματος και διακρίνεται σε όλους τους μήνες και στο έτος. Επίσης ΒΑ της παραπάνω νησίδας διαγράφεται με σαφήνεια σε όλη τη διάρκεια του έτους μια νησίδα ωκεανικότητας λόγω της ύπαρξης ανοικτού διαύλου προς τον Αμβρακικό Κόλπο. Μικρότερη νησίδα ηπειρωτικότητας στα ΒΑ του νομού (περί τον σταθμό Κλειστό) εμφανίζεται κατά τους θερινούς μήνες. Το περιβάλλον στο μεγαλύτερο τμήμα της Ευρυτανίας χαρακτηρίζεται οχληρό ψυχρό από τον Σεπτέμβριο μέχρι και τον Μάιο. Τέτοιες δυσμενείς κλιματικές συνθήκες με τόσο μεγάλα χρονικά διαστήματα οχληρού ψυχρού περιβάλλοντος σπανίζουν σε άλλα μέρη της Ελλάδος καθιστώντας έτσι τις ανθρώπινες δραστηριότητες σχεδόν αδύνατες στην περιοχή. 43

44 Γενικά μπορούμε να πούμε ότι το κλίμα της Ευρυτανίας παρουσιάζει έντονα τα χαρακτηριστικά του ορεινού κλίματος, μέσα στη ζώνη των ηπειρωτικών μεσογειακών κλιμάτων, με αύξηση της ηπειρωτικότητάς του από Δ. προς ΒΑ. Η διαδικασία της έρευνας Η σημασία του βάθους της πληροφορίας που αποκτήθηκε για τον αγροτουρισμό, από την παρούσα έρευνα, φαίνεται ξεκάθαρα απο τα ποιοτικά δεδομένα που συλλέχθηκαν, εξερευνώντας την κατανόηση των ιδιοκτητών ως προς αυτό που θεωρούν οτι είναι ο αγροτουρισμός συγκριτικά με αυτό που οι ίδιοι προσφέρουν. Ημιδομημένα ερωτηματολόγια επιλέχθηκαν επειδή ήταν ο καταλληλότερος τρόπος για την περισυλλογή δεδομένων. (Snape & Spencer, 2003). Τα ερωτηματολόγια αυτά χρησιμοποιήθηκαν για την ανάλυση των δεδομένων, με σκοπό την καλύτερη κατανόηση κοινωνικών πρακτικών όπως ο αγροτουρισμός. Συστηματική θεματική ανάλυση των ερωτηματολογίων, διεξήχθη χρησιμοποιώντας την πλαισιακή προσέγγιση (Ritchie, Spencer & O' connor, 2003). Αυτή η έρευνα χρησιμοποιεί μια διερμηνευτική προοπτική (Snape & Spencer, 2003 ; Tribe, 2004 ; Veal,1997) ανακλώντας τις πεποιθήσεις ότι διαφορετικοί άνθρωποι ερμηνεύουν και προσδίδουν νόημα στον κόσμο με πολύ διαφορετικούς τρόπους. Πιστεύεται ότι είναι σημαντικό να αναγνωριστεί ότι η κοινή κατανόηση μεταξύ των παραγόντων σε τομείς του αγροτουρισμού οδηγεί σε βελτίωση του τομέα. Παρά το γεγονός του ότι τα ερωτηματολόγια που χρησιμοποιήθηκαν αντιπροσωπεύουν όχι τους φιλοξενουμένους αλλά κατά κύριο λόγο τους εργοδότες, η αναγνώριση κοινών πρακτικών αλλά και διαφορών στην έρευνά μας, επιτρέπει στο θέμα μας να είναι προσιτό στους φορείς χάραξης πολιτικής αλλά και στους ίδιους τους επαγγελματίες. Η σύνθεση των προσωπικών προοπτικών κατ' αυτόν τον τρόπο, παρέχει μια κατασκευαστική πλατφόρμα μαθημάτων 44

45 που αποκτήθηκαν στην έρευνά μας και τα οποία θα πρέπει να μελετηθούν περαιτέρω υπο συνθήκες πιθανών επιπτώσεων πολιτικής πρακτικής. Η παρούσα έρευνα προσπαθεί να οριοθετήσει το πώς οι επαγγελματίες αντιλαμβάνονται την έννοια καθε αυτού του αγροτουρισμού και κατά πόσο οι επιχειρήσεις τους ακολουθούν τα Ευρωπαϊκά πρότυπα. Με το δείγμα που έχουμε στα χέρια μας, εκπροσωπείται όσο το δυνατό πιο αντικειμενικά ο Νομός Ευρυτανίας και περισσότερο ο Δήμος Καρπενησίου στον οποίο, όντας πιο προσιτός απο τον Δήμο Αγράφων και με ευκολότερη πρόσβαση στις μονάδες, δόθηκε μεγαλύτερη βαρύτητα. Μας δίνεται έτσι μια γενικότερη ιδέα για την απήχηση του θεσμού του αγροτουρισμού σε ολόκληρη την Ελλάδα, καθώς το μεγαλύτερο ποσοστό επισκεψιμότητας των μονάδων είναι τουρίστες ελληνικής καταγωγής. Με αυτό τον τρόπο, μπορεί η έρευνα να μην συμπεριλαμβάνει τις απόψεις των τουριστών, αλλά μέσω των προτιμήσεών τους στα διαφόρου τύπου καταλύματα είμαστε με θέση να αναλύσουμε τα βασικά κριτήρια επιλογής των διακοπών τους, αλλά και τις επιδιώξεις τους ως προς τις παροχές. Περιήγηση στα χωριά της Ευρυτανίας Συζητήσαμε με ιδιοκτήτη ενοικιαζόμενων δωματίων στο χωριό Άγραφα, κέντρο του Δήμου Αγράφων. Η επίσκεψη στο συγκεκριμένο χωριό δεν ήταν δυνατή κυρίως λόγω της μακρινής απόστασης αλλά και του μεγάλου κομματιού του μη ασφαλτοστρωμένου δρόμου. Εκεί παρατηρήθηκε πολύ μεγάλη διαφορά στα ποσοστά του τουρισμού σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο μέρος της Ευρυτανίας. Ο τουρισμός φαίνεται να είναι σταθερά αυξανόμενος και μάλιστα όχι μόνο σε τουριστικές περιόδους αλλά όλο το χρόνο. Το χωριό Άγραφα είναι πέρασμα προς το νομό Καρδίτσας και πολλοί είναι οι επισκέπτες που το επιλέγουν σαν ενδιάμεση στάση. Για το έτος 2015, μας αναφέρθηκε πως η ημέρα της πρωτομαγιάς είχε περισσότερη πληρότητα απο ότι τον δεκαπενταύγουστο, κάνοντας τα κίνητρα των τουριστών όλο και λιγότερο σαφεί. Επιπλέον, τα Άγραφα έχουν και επαναλαμβανόμενο τουρισμό λόγω του εντυπωσιακού φυσικού τοπίου και της ηρεμίας 45

46 που προσφέρει το μέρος, κάτι που κρατά σταθερά τα επίπεδα του τουρισμού σε υψηλά επίπεδα. Τηλεοπτικές εκπομπές ταξιδιών και μαγειρικής που έχουν γυριστεί στα Άγραφα έχουν κάνει το μέρος πιο γνωστό και αναγνωρίσημο στην υπόλοιπη Ελλάδα. Ο μη ασφαλτοστρωμένος δρόμος όμως φαίνεται να έχει και τα θετικά του, καθώς προσελκύει λάτρεις των 4Χ4 που τον επιλέγουν για off road διαδρομές, αλλά και γραφεία με τουριστικές δραστηριότητες που τον επιλέγουν για μαζικές εξορμήσεις. Παρόλα αυτά το άφτιαχτο κομμάτι του δρόμου φαίνεται να μικραίνει συνεχώς ανα τω χρόνω, καθώς ο Δήμος κάνει αργά αλλά σταθερά έργα για την συντήρηση και ανάπτυξη του ιστορικού αυτού χωριού. Στο Νοτιοανατολικό κομμάτι της Ευρυτανίας, πραγματοποιήθηκε επίσκεψη στα χωριά Ανιάδα Κρίκελο Δομνίστα. Οι άσχημες συνθήκες του οδικού δικτύου, κυρίως λόγω ισχυρών κατολισθήσεων κατά τη διάρκεια του χειμώνα, έκαναν την πρόσβασή μας ιδιαίτερα δύσκολη, καθώς σε πολλά σημεία ο δρόμος όχι απλά δεν ήταν ασφαλτοστρωμένος, αλλά και υποχωρούσε προς το γκρεμό. Όντας Μάϊος μήνας, συναντήσαμε πολλά και διαφορετικά είδη φυτών και λουλουδιών τα οποία δεν υπάρχουν στον υπόλοιπο νομό, κυρίως λόγο του ότι τα χωριά αυτά βρίσκονται πιο κοντά στην Λίμνη Τριχωνίδα του Νομού Αιτωλοακαρνανίας, η οποία αποτελεί προστατευόμενη περιοχή και ανήκει στο δίκτυο Natura Τα χωριά που επισκεφθήκαμε είχαν ελάχιστη ζωή και παρά την ηλιόλουστη μέρα οι πλατείες ήταν σχεδόν άδειες με μοναδικούς πελάτες στα τριγύρω μαγαζιά ντόπιους ηλικιωμένους. Δεν καταφέραμε να πάρουμε συνέντευξη απο κάποιο ενοικιαζόμενο δωμάτιο, καθώς στο Κρίκελο δεν υπήρχε παρά μόνο ένα αρκετά έξω απο το χωριό το οποίο δεν καταφέραμε να εντοπίσουμε. Το ίδιο συνέβη και στο χωριό Δομνίστα, καθώς δεν υπήρχε πουθενα σήμανση και παρά της οδηγίες ντόπιων κατοίκων δεν καταφέραμε να τα εντοπίσαμε. Η εντύπωση που έμεινε στο τέλος της επίσκεψης, ήταν πως στα χωριά της Νοτιοανατολικής Ευρυτανίας δεν υπάρχει καθόλου σήμανση που να καθοδηγήσει έναν τουρίστα και σε συνδυασμό με την δύσκολη προσβασιμότητα τα χωριά αυτά μένουν εκτός τουριστικού συναγωνισμού. 46

47 Σε ολόκληρο το Δήμο Αγράφων πέρα από ελάχιστα μικρά ενοικιαζόμενα δωμάτια, δεν υπάρχουν παρα μόνο δύο ξενοδοχεία. Το ένα στο χωριό Κρέντη και το άλλο στο χωριό Γρανίτσα. Η Κεντρική Ευρυτανία (Βίνιανη Κερασοχώρι Κρέντη Άγραφα),έχει άσχημο οδικό δίκτυο, εξαιρετικά κουραστικούς δρόμους ειδικά για κάποιον που επισκέπτεται το μέρος πρώτη φορά, με πολλές και απότομες στροφές. Ο ιδιοκτήτης του ξενοδοχείου στο χωριό Κρέντη, μας έκανε λόγο για ραγδαία μείωση του τουρισμού τον τελευταίο χρόνο. Όντας ο πρώτος άνθρωπος που συζητήσαμε απο το Δήμο Αγράφων, βρεθήκαμε προ εκπλήξεων όταν κάναμε μια σύγκριση ανάμεσα στην πληρότητα και το ετήσιο εισόδημα των χωριών αυτών, συγκριτικά με χωριά που βρίσκονται πιο κοντά στην πόλη του Καρπενησίου. Στη Δυτική Ευρυτανία, επισκεφτήκαμε τα χωριά Ανατολική Φραγκίστα και Δυτική Φραγκίστα. Εκεί παρατηρήσαμε ακόμη μικρότερο ποσοστό πληρότητας μέσα στο χρόνο αλλά εν αντιθέσει οι μόνιμοι κάτοικοι ήταν περισσότεροι και μικρότερης ηλικίας. Σε συζήτηση που έγινε με μόνιμους κατοίκους φάνηκε να έχουν αρνητικές εντυπώσεις για τους κεντρικούς φορείς οι οποίοι δεν εκμεταλλεύονται τα πλεονεκτήματα της τεχνητής λίμνης των Κρεμαστών και έτσι η Δυτική Ευρυτανία σιγά σιγά παρακμάζει, όπως μας είπαν χαρακτηριστικά. Ο Δήμος Καρπενησίου δαπάνησε πολλά χρήματα για την ανάπλαση του κέντρου μέσα στην πόλη του Καρπενησίου, προκειμένου να αναδειχθεί ο παραδοσιακός χαρακτήρας της περιοχής. Χρησιμοποιήθηκε πέτρα και πολύ πράσινο και εγκαταστάθηκαν ειδικά συστήματα γεωθερμίας για τους μήνες του χειμώνα όπου ο πάγος και το χιόνι μπλοκάρουν τις μετακινήσεις. Το αποτέλεσμα είναι οπτικά πολύ εντυπωσιακό, όμως πολλοί επιχειρηματίες φάνηκαν να δυσανασχετούν, τονίζοντας πως τα χρήματα αυτά θα έπρεπε να δαπανηθούν για προβολή του νομού και διαφήμισή του εντός και εκτός χώρας. Αυτό που παρατηρήθηκε πολύ έντονα σε συζητήσεις με ιδιοκτήτες επιχειρήσεων που βασίζουν τα κέρδη τους στη λειτουργία του χιονοδρομικού κέντρου, ήταν η δυσαρέσκειά τους ως προς τις δύσκολες και ακραίες καιρικές συνθήκες των τελευταίων χρόνων, που κάνουν τους επισκέπτες να ακυρώνουν τις κρατήσεις τους και εκτός αυτού κρατούν 47

48 κλειστό το χιονοδρομικό κέντρο που είναι και το βασικό τουριστικό κίνητρο στην περιοχή κατά τους χειμερινούς μήνες. Επιπλέον, οι ιδιοκτήτες κάνουν λόγο για αδιαφορία των τοπικών παραγόντων, οι οποίοι θα μπορούσαν να μεριμνήσουν για αγορά εξοπλισμού που να παράγει τεχνητό χιόνι και να παραταθεί έτσι η τουριστική περίοδος το χειμώνα. Αποτελέσματα Ανάλυση χαρακτηριστικών των επιχειρήσεων. Ποιός είναι ο τύπος της επιχείρησής σας? Στη συγκεκριμένη έρευνα συμμετείχαν επιχειρήσεις διαφορετικού τύπου, οι οποίες αντιπροσώπευαν τόσο τον τουρισμό στην ύπαιθρο και τον αγροτουρισμό όσο και την τοπική ανάπτυξη και τα παραδοσιακά προϊόντα που δίνουν χαρακτήρα στην τοπική αγορά και που πολλές φορές είναι αυτά που καθιστούν τουριστικές τις περιοχές οι οποίες τα παράγουν. Οι επιχειρήσεις που επισκεφτήκαμε ανήκαν σε κατηγορίες όπως, ενοικιαζόμενα δωμάτια, ενοικιαζόμενα δωμάτια με επιπλέον παροχές εστιατορίου, καφετέριας και ουζερί, αγροτουριστικές μονάδες χωρίς αγροτική εκμετάλλευση, ξενώνες, ξενοδοχεία, ξύλινες τουριστικές κατοικίες, παραδοσιακού τύπου ξενοδοχεία, μονάδα επεξεργασίας κρέατος, γυναικείος συνεταιρισμός, επεξεργασίας γάλατος και τυροκομικά προϊόντα, μελισσοκομικά είδη και εμπόριο τροφίμων, αλλαντοποιείο, γραφείο εναλλακτικού τουρισμού, τουριστικό γραφείο. Ποιές υπηρεσίες προσφέρεται? Η παροχή υπηρεσιών διαμονής ήταν το βασικό χαρακτηριστικό των επιχειρήσεων που έλαβαν μέρος στην έρευνα. Τα περισσότερα ενοικιαζόμενα είχαν μικρή εσωτερική καφετέρια, που παρέχει καφέ και ποτό στους φιλοξενουμένους, όπου οργανώνεται το πρωινό, το οποίο προσφέρεται σχεδόν σε όλες στις επιχειρήσεις. Όσο αφορά τις παροχές 48

49 του πρωϊνού, παρατηρήθηκε διαφορά σε αυτές, καθώς στα χωριά του Δήμου Αγράφων, τα προϊόντα είναι αποκλειστικά παραδοσιακά και χειροποίητα, όπως ζυμωτό ψωμί, κατσικίσιο βούτυρο, μέλι απο ιδιωτικές μελισσοκομικές μονάδες, αυγά και κρέατα απο ιδιωτικές φάρμες και όχι αγοραστά ή τυποποιημένα. Παρατηρήθηκε επιπλέον ότι στα χωριά του Δήμου Αγράφων σχεδόν κάθε οικογένεια έχει τη δική της αγροτική εκμετάλλευση και φάρμα, όπως και μικρές μελισσοκομικές μονάδες, σε αντίθεση με τις οικογένειες στο Δήμο Καρπενησίου, όπου τα προϊόντα είναι μεν παραδοσιακά αλλά όχι απο εκμεταλλεύσεις των ίδιων των μονάδων αλλά απο τοπικούς παράγοντες. Επιπλέον γεύματα σε εσωτερικό εστιατόριο ήταν μια ακόμη συχνή παροχή που πολλές φορές προϋπήρχε των δωματίων, τα οποία δημιουργήθηκαν στη συνέχεια. Έπειτα, όσο αφορά τις επιχειρήσεις παροχής παραδοσιακών προϊόντων, βλέπουμε παροχές όπως παραδοσιακά αλλαντικά, χυλοπίτες, τραχανά, λικέρ και γλυκά, τυροκομικά είδη, μέλι, κηραλοιφές, βασιλικό πολτό, παστέλια, παραδοσιακά ξύλινα προϊόντα, διακοσμητικά και χειροποίητα σαπούνια. Τέλος, διάφορες δραστηριότητες, εξορμήσεις και επισκέψεις είναι η παροχή που προσφέρουν τα γραφεία τουρισμού που επισκεφτήκαμε. Αριθμός κλινών / δυναμικότητας. Ο μεγαλύτερος αριθμός επιχειρήσεων διαμονής που ερωτήθηκαν για την έρευνά μας, προσέφεραν 5 έως 10 δωμάτια με 10 έως 25 κλίνες στο σύνολο ανάλογα με την δυναμικότητα και το μέγεθος της επιχείρησης. Πολλές ήταν οι επιχειρήσεις όμως που προσέφεραν ολόκληρα σπιτάκια σαν κατοικίες τύπου μεζονέτας ή παραδοσιακού τύπου ξύλινα, όπου οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να μείνουν οικογενειακά και να κάνουν παραδοσιακές διακοπές στην επαρχία κάνοντας Χριστούγεννα δίπλα στο τζάκι και ζώντας τις διακοπές τους σαν κάτοικοι της επαρχίας. Αριθμός εργαζομένων? Πόσοι απο αυτούς είναι μέλη της οικογένειάς σας? Σε όλες τις επιχειρήσεις που εξετάστηκαν υπάρχουν εργαζόμενοι που είναι μέλη της οικογένειας των ιδιοκτητών. Συνήθως όλη η οικογένεια εργάζεται περιστασιακά και σε 49

50 γιορτές και αργίες όπου η κίνηση είναι αυξημένη, αλλά κατά βάση 1 με 2 άτομα (συνήθως οι γονείς της οικογενείας) λειτουργούν την επιχείρηση και προσλαμβάνουν έναν το πολύ δυο υπαλλήλους σε περιόδους αιχμής. Μόνο δυο ήταν οι επιχειρήσεις που απάντησαν αρνητικά σε αυτή την ερώτηση. Επιπλέον παρατηρούμε και ακραίες αλλαγές στον αριθμό των εργαζομένων σε ορισμένες επιχειρήσεις όπου απο 2 ή 3 άτομα την χειμερινή περίοδο φτάνουν τα 13 με 14 και πάνω τους καλοκαιρινούς μήνες (κυρίως τουριστικά γραφεία με δραστηριότητες). Κάθε πότε προφέρετε τις υπηρεσίες? Η ερώτηση αυτή αποσκοπεί στην κατανόηση της υψηλής τουριστικής σεζόν και στο κατα πόσο οι επιχειρήσεις μπορούν να ανταποκριθούν οικονομικά σε μια νεκρή τουριστική περίοδο και να παραμένουν ανοιχτές και σε κανονική λειτουργία με όλες τις σύνηθες παροχές τους. Όλες οι επιχειρήσεις πλην μιας μας απάντησαν οτι παραμένουν ανοιχτές ολόκληρο το χρόνο χωρις να λαμβάνουν υπ' όψιν τα τουριστικά ποσοστά. Μόνο μια ήταν αυτή η επιχείρηση που ανέφερε πως παραμένει κλειστή τον ιούνιο και τον ιούλιο λόγω μηδενικού τουρισμού. Παρατηρήθηκε γενικά, οτί παρά την φαινομενική ομοιότητα των επιχειρήσεων (ενοικιαζόμενα δωμάτια, ξενώνες κτ.λ.) οι τουριστικές περίοδοι είναι διαφορετικές για την κάθε μια. Αυτό συμβαίνει πέρα απο τον επαναλαμβανόμενο τουρισμό, δηλαδή τον κύκλο τουριστών που δημιουργεί ο κάθε επαγγελματίας, κυρίως λόγω τοποθεσίας της καθεαυτού επιχείρησης. Τα ενοικιαζόμενα δωμάτια μέσα στο Καρπενήσι έχουν κατα βάση ως high season τους χειμερινούς μήνες λόγω ενδιαφέροντος για το χιονοδρομικό κέντρο, ενώ αντίθετα εκείνα που βρίσκονται σε χωριά γύρω απο το Καρπενήσι και γενικότερα σε όλο το εύρος της Ευρυτανίας λειτουργούν πιο πολύ τους καλοκαιρινούς μήνες όπου οι τουρίστες αναζητούν δροσιά, ξεκούραση, επαφή με τη φύση (κάτι το οποίο το χειμώνα είναι πολύ πιο δύσκολο λόγω χαμηλών θερμοκρασιών) και συμμετοχή σε παντός τύπου υπαίθριες και μη δραστηριότητες. Πόσους μήνες λειτουργεί η επιχείρησή σας? 50

51 Η ερώτηση αυτή τέθηκε με σκοπό να απαντηθεί η χρονολογία που εγκαινιάστηκε η κάθε επιχείρηση, τα χρόνια λειτουργίας της και το κατά πόσο η επιλογή δημιουργίας τους σχετίζεται με τα προγράμματα LEADER και διαφόρων επιδοτήσεων τα οποία προωθούσαν την επιχειρηματικότητα ορισμένα χρόνια πριν την οικονομική κρίση. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι οι περισσότερες επιχειρήσεις ξεκίνησαν τη λειτουργία τους μεταξύ 1992 και 1997 και απο το 2000 εως Οι πολύ νέες επιχειρήσεις φαίνεται να μην έχουν πάνω απο δυο με τρία χρόνια λειτουργίας και βλέπουμε έτσι να μετρούν χρόνια απο το 2013 και μετά. Υπάρχουν βεβαίως και οι παραδοσιακές οικογενειακές επιχειρήσεις που περνουν απο γενια σε γενια και οι οποίες μετρουν πολλά περισσότερα χρόνια, η παλαιότερη εκ των οποιων, στην έρευνά μας, λειτουργεί απο το Με τι πληρότητα δουλεύετε περίπου? Υπάρχουν διαφορές στο χρόνο? Ποιές περιόδους υπάρχει μεγαλύτερη πληρότητα και ποιές μικρότερη? Απο τη μια έχουμε τις επιχειρήσεις που έχουν σταθερή πληρότητα όλο το χρόνο, οι οποίες κατά βάση δουλεύουν με σταθερούς πελάτες οι οποίοι τους προτείνουν αντίστοιχα και στον κύκλο τους πάει λεγοντας και απο την άλλη έχουμε επιχειρήσεις που λειτουργούν με μεγάλη πληρότητα συγκεκριμένες χρονικές περιόδους. Αυτές είναι το τριήμερο της 28ης Οκτωβρίου, τα Χριστούγεννα, τ τριήμερο της Καθαράς Δευτέρας, το Πάσχα και όλος ο μήνας του Αυγούστου. Πολύ σημαντικό ρόλο στον τουρισμό (ιδίως των χωριών) τους καλοκαιρινούς μήνες παίζει η επισκεψιμότητα των ντόπιων που είτε μένουν πλέον σε μεγάλες πόλεις είτε είχαν φύγει σαν μετανάστες πριν πολλά χρόνια (κυρίως για Αμερική) και επιστρέφουν για να δούν τις οικογένειές τους. Λόγω φόρων και ακριβών εισιτηρίων όμως οι επισκέψεις απο το εξωτερικό δεν είναι δυνατό να γίνονται κάθε χρόνο, αλλά ανα δυο χρόνια περίπου. Επειδή λοιπόν και λόγω συγγένειας στα μικρά χωριά, τα οποία αποτελούνται απο λίγες αλλά μεγάλες οικογένειες, οι επισκέπτες κανονίζουν όλοι μαζί την επιστροφή στον τόπο τους τις ίδιες χρονιές έτσι ώστε να μαζεύεται όλη η οικογένεια μαζί, μια και τα χωριά της Ευρυτανίας χαρακτηρίζονται απο τον πατροπαράδοτο και οικογενειακό τρόπο ζωής τους, παρατηρούμε τη μια χρονιά τα χωριά να σφύζουν απο ζωή και την αμέσως επόμενη τα ποσοστά να έχουν πέσει κατακόρυφα και τα χωριά να έχουν λίγους κατοίκους περισσότερους απο τους μόνιμους κατοίκους. 51

52 Τι επισκέπτες εξυπηρετείτε? Έλληνες, ξένους? Σε τι ποσοστό? Έχετε κάποιες συγκεκριμένες εθνικότητες που σας προτιμούν? Ποιές? Υπήρχαν επιχειρήσεις που έχουν 100% ελληνικής καταγωγής τουρισμό. Αρκετές ήταν αυτές που το ποσοστό ξένων τουριστών έφτανε απο 1% έως 5%, ίσως οι περισσότερες. Το μεγαλύτερο μέσο ποσοστό σε ξένο τουρισμό ήταν απο 10% εως 20% ενώ μόνο μια επιχείρηση μας ανέφερε πως η αντιστοιχία Ελλήνων και ξενων τουριστών είναι 50% - 50%. Παρατηρήθηκε πως ο Δήμος Καρπενησίου έχει ένα σταθερά αυξανόμενο ποσοστό Εβραϊκού τουρισμού. Ίσως εκ πρώτης όψεως να μην μας έκανε εντύπωση, όμως κατά την ολοκλήρωση της έρευνας παρατηρήθηκε ότι στην ερώτηση Ποιές συγκεκριμένες εθνικότητες σας προτιμούν, όλες σχεδόν οι επιχειρήσεις απάντησαν πως είναι το Ισραήλ. Μας τράβηξε έτσι την προσοχή και έγινε περεταίρω συζήτηση με τους επιχειρηματίες για τον λόγο που μπορεί να συμβαίνει αυτό. Οι γνώμες ήταν αρκετά διαφορετικές, συνέπιπταν όμως σε αρκετά σημεία. Αρχικά, τονίστηκε η διαφήμιση που γίνεται στο Ισραήλ για το Νομό Ευρυτανίας απο τα Ισραηλινά τουριστικά γραφεία. Το φυσικό περιβάλλον, το πράσινο αλλά και η μοναδική γεωμορφολογία του Νομού, η μεγάλη ποικιλία βοτάνων, φυτικών ειδών και πτηνών, αλλά και οι πολυάριθμες δραστηριότητες παντός είδους που προσφέρονται είναι κάτι πολύ διαφορετικό για αυτούς τους ανθρώπους. Επιπλέον, ιδιοκτήτης μεγάλης ξενοδοχειακής μονάδας μέσα στο Καρπενήσι είναι Αραβικής καταγωγής γεγονός που φαίνεται να βοηθά την διαφήμιση του μέρους και μέσω της Πρεσβείας. Μια άλλη γνώμη που πήραμε είναι ότι οι Ισραηλινοί λειτουργούν σαν μια κλειστή τουριστική ομάδα και κινούνται μαζικά, ενώ λόγω του ότι οι περισσότεροι φεύγουν ευχαριστημένοι απο τις διακοπές τους, μεταβιβάζουν τα σχόλιά τους σε μια κλειστή εγχώρια ηλεκτρονική πλατφόρμα τύπου booking.com στη χώρα τους, όπου αναφέρουν εντυπώσεις, σχόλια και τυχόν προσφορές αλλά και προτεινόμενες επιχειρήσεις. Έτσι, και αυτοί μένουν ευχαριστημένοι απο την ποσότητα και την ποιότητα των παροχών στα 52

53 οικονομικά πλαίσια που οι ίδιοι θέτουν και οι επιχειρήσεις αποκτούν σταθερή πελατεία η οποία αυξάνεται με τα χρόνια. Διαφημίζεστε? Πώς? Σε ποιά μέσα? Είστε ευχαριστημένοι? Ο τομέας της διαφήμισης φαίνεται να παίζει πάρα πολύ σημαντικό ρόλο στην προώθηση μιας επιχείρησης. Το 100% των ερωτηθέντων μας απάντησαν πως διαφημίζονται, άλλοι απο αυτούς περισσότερο και άλλοι λιγότερο. Πρώτο στις επιλογές των ιδιοκτητών είναι το διαδίκτυο ίντερνετ, το οποίο φαίνεται να επιλέγει το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων με μόνο δυο απο τις 20 επιχειρήσεις να μην το έχουν εντάξει στα διαφημιστικά τους πλαίσια. Όσο αφορά το ίδιο το ιντερνετ, τα κοινωνικά δίκτυα τύπου facebook και tweeter φαίνεται να κατέχουν τα πρωτεία των επιλογών. Πολλές είναι αυτές οι ιδιοκτησίες που έχουν δικό τους site και ακόμη περισσότερες αυτές που εγγράφονται στην μηχανή αναζήτησης booking.com. Το ράδιο φαίνεται να μην έχει πλέον μεγάλη απήχηση με ελάχιστες εξαιρέσεις στους τοπικούς σταθμούς κυρίως Χριστούγεννα και Πάσχα. Εφημερίδες και περιοδικά δεν φαίνεται να προτιμούνται απο τους επιχειρηματίες, δεν είναι λίγοι όμως αυτοί που συμπεριλήφθησαν σε δημοσιέυσεις και ρεπορτάζ για το Νομό Ευρυτανίας ή σε γαστρονομικές στήλες και άλλα σχετικά δημοσιεύματα. Η συνεργασία με ταξιδιωτικά γραφεία δεν φαίνεται να είναι και σπάνιο φαινόμενο, ενώ το 100% απο αυτές χρησιμοποιούν έντυπα φυλλάδια τα οποία εκτός των άλλον διατίθενται και στο διαφημιστικό περίπτερο του Δήμου Καρπενησίου, στην Κεντρική πλατεία της πόλης (πρωτοβουλία του Δήμου για προώθηση της τοπικής ανάπτυξης). Έχετε αγροτική εκμετάλλευση? Ελάχιστες ήταν οι επιχειρήσεις που είχαν δικές τους αγροτικές εκμεταλλεύσεις. Κατά βάση αυτές που βρίσκονται σε χωριά έξω απο το Καρπενήσι. Μικροί κήποι με οπωροκηπευτικά προϊόντα εποχής, λίγα μελίσσια, καστανιές, καρυδιές και αμυγδαλιές ήταν οι βασικότερες 53

54 μικροεκμεταλλεύσεις που παρατηρήθηκαν. Εδώ μας τέθηκε ένα σημαντικό θέμα όσο αφορά τις ασφάλειες και το ποσό που καταβάλλουν οι επιχειρηματίες γι' αυτές. Η ασφάλεια ΤΕΒΕ που είναι και η πιο σύνηθες έχει κόστος 780 ευρώ ανά δυο μήνες για τον κάθε επαγγελματία. Ποσό που για μια επιχείρηση η οποία δεν έχει τα προβλεπόμενα έσοδα μέσα στο χρόνο είναι αρκετά μεγάλο. Αντιθέτως η αγροτική ασφάλεια ΟΓΑ κυμαίνεται στα 384 ευρώ ανά εξι μήνες, ποσό πολύ πιο προσιτό για έναν επιχειρηματία όσο χαμηλά έσοδα και αν έχει. Για να συμπεριληφθεί μια επιχείρηση στον ΟΓΑ θα πρέπει όμως να πληροί ορισμένα κριτήρια, όπως είναι το να μην έχει πάρει επιδότηση για ξενοδοχειακή μονάδα, να βρίσκεται σε χωριό με λιγότερους απο 400 μόνιμους κατοίκους και το κτήριο που στεγάζεται να έχει λιγότερα απο 10 δωμάτια για ενοικίαση. Έτσι γίνεται αντιληπτό το πως μπορούν και επιβιώνουν οι επιχειρήσεις στα δύσβατα χωριά κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Προμηθεύεστε αγροτικά προϊόντα απο τοπικές εκμεταλλεύσεις? Αν ναι, ποιά? Όταν ένα ενοικιαζόμενο δωμάτιο παρέχει στον επισκέπτη αυτόνομο τζάκι, τα ξύλα που καταναλώνει ο ίδιος είναι επιπλέον χρέωση στην αρχική τιμή όπως μας είπε ιδιοκτήτης. Παρατηρήθηκε λοιπόν πέρα απο τα τρόφιμα για πρωϊνό ή μεσημεριανό, καφέδες και ποτά για την καφετέρια που είναι οι βασικές καθημερινές προμήθειες των επιχειρήσεων να υπάρχουν επιπλέον προμήθειες για ξυλεία (τους χειμερινούς μήνες). Σε γενικές γραμμές δεν παρατηρήθηκε σημαντική ζήτηση απο τοπικές εκμεταλλεύσεις, όπως μας απάντησαν επιχειρηματίες μεγάλων μονάδων κυρίως λόγο ανάγκης για περισσότερη ποσότητα προϊόντος, κάτι που δεν μπορούν να προσφέρουν μικρές εκμεταλλεύσεις περιορισμένου χώρου στο Καρπενήσι και γενικότερα την Ευρυτανία. Είστε ευχαριστημένοι? Και γιατί ναι/γιατί όχι? 54

55 Παρά την αυξημένη τιμή των τοπικών προϊόντων όπως προαναφέρθηκε, οι επιχειρηματίες δείχνουν να συμμερίζονται το αυξημένο κόστος παραγωγής, ιδίως σε ένα μέρος όπως η Ευρυτανία, όπου οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες δεν ευνοούν τις καλλιέργειες και έτσι μεγάλες ποσότητες καλλιεργούμενων προϊόντων καταστρέφονται ετησίως. Οπότε παρά το υψηλότερο κόστος φαίνεται να προτιμούν τα ντόπια προϊόντα (κατά βάση επιχειρήσεις που παρέχουν μόνο πρωϊνό), καθώς θέλουν να προσφέρουν στον επισκέπτη την καλύτερη δυνατή ποιότητα που όπως τονίστηκε υπάρχει στο εκατό τοις εκατό στα προϊόντα του νομού. Είναι μεγάλη ή μικρή η αγροτική εκμετάλλευση απο την οποία προμηθεύεστε τα προϊόντα? Λόγω της μεγάλης έκτασης του ορεινού όγκου, είναι δύσκολο να βρεθούν ενιαίες γεωργικές εκτάσεις στο Νομό Ευρυτανίας. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που δεν έχει αναπτυχθεί ο τομέας της γεωργίας και της κτηνοτροφίας στο νομό. Έτσι οι επιχειρήσεις που μας απάντησαν θετικά στο ότι προμηθεύονται αγροτικά προϊόντα απο τοπικές εκμεταλλεύσεις, ανέφεραν στο 100% ότι οι εκμεταλλεύσεις αυτές είναι μικρές, οπότε όταν χρειάζονται μεγαλύτερο απόθεμα προϊόντων, προμηθεύονται αυτά που χρειάζονται απο παραπάνω απο μια εκμεταλλεύσεις. Συνεργάζεστε με άλλες τοπικές αγροτικές εκμεταλλεύσεις? (Πέρα απο την αγορά προϊόντων, αν αυτή υπάρχει). Δεν αναφέρθηκε μόνιμη συνεργασία απο τις επιχειρήσεις με άλλες τοπικές αγροτικές εκμεταλλεύσεις, παρόλα αυτά υπήρχαν αναφορές για συνεργασίες με άλλου είδους επιχειρήσεις, όπως είναι μανάβικα, φούρνοι, κάβες, εργαστήριο με παραδοσιακές πίτες, δραστηριότητες εναλλακτικού τουρισμού και συνεργασίες γραφείων δραστηριοτήτων με ξενοδοχεία για διαμονή των ενδιαφερομένων. Προσωπικά και οικογενειακά στοιχεία των ιδιοκτητών. Μέλος, ηλικία, φύλλο. 55

56 Υπήρξε αρκετά μεγάλη διαφορά στις απαντήσεις νεαρότερων και γηραιοτέρων ιδιοκτητών. Οι πιο νέοι άνθρωποι φαίνεται να έχουν περισσότερη όρεξη για δουλειά και επέκταση των επιχειρήσεων, ενώ συνεχώς σκέφτονται νέα επιχειρηματικά σχέδια για προσέλκυση τουρισμού και μεγαλύτερο τζίρο. Η οικονομική κρίση φαίνεται να είναι κινητήριος δύναμη γι' αυτούς κάτι που για τους πιο ηλικιωμένους ιδιοκτήτες, οι οποίοι ζήσανε εποχές οικονομικής ευημερίας φαίνεται να είναι όχι μόνο αρνητικός παράγοντας αλλά βασικός λόγος να ανυπομονούν να βγουν στη σύνταξη και να εγκαταλείψουν το επάγγελμα. Οι περισσότεροι εκ των επιχειρηματιών ήταν άνδρες, παντρεμένοι με οικογένεια. Πολλοί ήταν οι νέοι απο 30 έως 35 ετών που κατά βάση συνέχισαν οικογενειακές επιχειρήσεις ενώ υπήρξαν και αυτοί που ξεκίνησαν απο το μηδέν. Ζευγάρια που δουλεύουν απο κοινού την επιχείρηση δεν συναντήσαμε πολλά. Λίγοι ήταν οι ηλικιωμένοι (άνω των 60 ετών) που συνέχιζαν να δουλεύουν μόνοι τους την επιχείρηση, κυρίως σε χωριά όπου έτσι κι αλλιώς οι επιλογές είναι περιορισμένες οπότε και γι ' αυτούς αποτελεί μια απασχόληση και αξιοποίηση του χρόνου τους. Υπήρξαν βέβαια και κοπέλες επιχειρηματίες και μάλιστα με πολλά μακροπρόθεσμα σχέδια για το μέλλον. Χρησιμοποιήσατε κάποια χρηματοδότηση για να δημιουργήσετε την επιχείρηση? Αν ναι ποιά? Πότε? Είστε ευχαριστημένοι? Γιατί? Το πρόγραμμα LEADER 1, 2 και 3 φαίνεται να είναι το πιο δημοφιλές ανάμεσα στις ληφθείσες χρηματοδοτήσεις για τη δημιουργία επιχειρήσεων. Όπως μας αναφέρθηκε χαρακτηριστικά απο ιδιοκτήτη αυτός είναι και ο παράγοντας που θα κρίνει το μέλλον στις τουριστικές επιχειρήσεις. Δηλαδή στα επόμενα χρόνια και εν όψη οικονομικής κρίσης θα φανεί ποιοι επιχειρηματίες θα συνεχίσουν στο επάγγελμα επειδή τους ενδιαφέρει και ποιοι θα αποχωρήσουν καθώς μπήκαν στον τομέα των τουριστικών επιχειρήσεων δελεασμένοι απο τις τότε γενναιόδωρες χρηματοδοτήσεις (π.χ. LEADER., Προγράμματα ESPA, Αγροτουρισμός, Αναπτυξιακός, Τοπικές πρωτοβουλίες απασχόλησης και άλλες μικρότερες επιδοτήσεις). Οι περισσότεροι εκ των ερωτηθέντων παρ' όλα αυτά φαίνεται να 56

57 μην μπήκαν στη διαδικασία επιδοτήσεων αλλα να ξεκίνησαν μόνοι τους με τραπεζικούς δανεισμούς. Τα περισσότερα δάνεια και επιδοτήσεις πάρθηκαν κατά τις περιόδους 1992 έως 1995, 2000 έως 2007 και 2010 έως Έτσι επιβεβαιώνεται η άποψη που ειπώθηκε παραπάνω για παρακίνηση επιχειρηματικότητας απο το κράτος σε μια περίοδο οικονομικής ευημερίας της χώρας. Απο τις επιδοτήσεις, οι περισσότεροι ιδιοκτήτες φαίνεται να ήταν ευχαριστημένοι, καθώς όπως ανέφεραν οι παράμετροι εαν πληρούσαν τα κριτήρια σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα θα έπαιρναν πίσω τις επιστροφές που προβλεπόταν απο την αρχή. Αυτοι που δεν φαίνεται να είναι ευχαριστημένοι είναι οι επιχειρηματίες που διάλεξαν να πάρουν τραπεζικό δανεισμό, μια και τα επιτόκια φτάσανε σε ακραίες τιμές για τα δεδομένα των εσόδων των επιχειρήσεων. Χαρακτηριστική ήταν η αναφορά νεαρού επιχειρηματία που κληρονόμησε την επιχείρηση του πατέρα του, που μας είπε πως όσο σκέφτεται την παιδική του ηλικία, θυμάται να ζεί σε ένα περιβάλλον αγχους και στερήσεων και τη λέξη δάνειο να αναφέρεται συνεχώς στο μεσημεριανό οικογενειακό τραπέζι. Υπήρχαν βέβαια και εκείνοι που δεν μπήκαν καθόλου στη διαδικασία δανεισμού ή χρηματοδότησης και επέλεξαν να επεκταθούν σιγά σιγά και όποτε είχαν την οικονομική δυνατότητα, ξεκινώντας απο πολύ μικρές εγκαταστάσεις οικογενειακού χαρακτήρα και στη συνέχεια επεκτεινόμενοι με προσθήκες στην επιχείρηση. Αυτοί οι ιδιοκτήτες δεν μας έκαναν αρνητικά σχόλια για την κρίση και απλά ευχήθηκαν ανάκαμψη, όντας διατεθειμένοι να ακολουθήσουν τις ανάγκες των εποχών. Την επιχείρηση την δημιουργήσατε εσείς / την κληρονομήσατε / την εξαγοράσατε? Με εξαίρεση δυο ερωτώμενους που κληρονόμησαν τις επιχειρήσεις τους απο τους γονείς τους, όλοι οι υπόλοιποι ιδιοκτήτες φαίνεται να δημιούργησαν απο το μηδεν τις επιχειρήσεις τους. Το μόνο που εξαγοράστηκε όπως μας λένε είναι το οικόπεδο που 57

58 στεγάζεται η επιχείρηση. Αυτό μας δίνει στοιχεία για τη νεανική επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα και τη θέληση των νέων για εκμετάλλευση του τουριστικού χαρακτήρα μιας μεσογειακής χώρας σαν και τη δική μας. Πολλές είναι οι ιδέες που μας παρουσιάστηκαν κατα την διάρκεια των συνεντεύξεων και το πιο ουσιαστικό σε όλη την έρευνα ήταν πως ο κάθε ένας είχε προσωπική γνώμη τόσο για τον τομέα των επιχειρήσεων και τον τουρισμό, όσο και για τα επιχειρηματικά πλάνα της χώρας και την οικονομική κατάστασή της. Μπορείτε να μας δηλώσετε το εισόδημά σας? Αγροτικού τύπου εισόδημα δεν φαίνεται να υπήρχε σε κάποια επιχείρηση απο αυτές που εξετάσαμε. Όλες ανήκαν είτε στο κομμάτι του εισοδήματος επιχείρησης είτε στο κομμάτι του οικογενειακού εισοδήματος. Το 50 και πλέον τοις εκατό των εξεταζόμενων επιχειρήσεων ανέρχεται ετησίως σε εισόδημα μεγαλύτερο των ευρώ. Καμία δεν ήταν η επιχείρηση που να κυμαίνεται στο με ευρω. Απο μέχρι ευρώ υπήρχαν πολλές επιχειρήσεις που να ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Σε μικρότερα χωριά όπου τα έσοδα και ο τουρισμός είναι πιο περιορισμένα οι επιχειρήσεις φαίνεται να ανήκουν στην μικρότερη εισοδηματικά κατηγορία, δηλαδή λιγότερα των ευρώ ετησίως και στην αμέσως επόμενη, δηλαδή απο μεχρι ευρώ. Ένας επιχειρηματίας παρ' όλα αυτά με εξαγωγές προϊόντων στο εξωτερικό, μας ανέφερε πως η εταιρεία του κλείνει βιβλία τρίτης κατηγορίας και κάθε χρόνο έχει αυξανόμενο τζίρο της τάξεως του 15% το λιγότερο καθώς ακόμη είναι αναπτυσσόμενη. Γνώμες Ζητήθηκε απο τους επιχειρηματίες να μας δώσουν τον ορισμό του αγροτουρισμού κατά τη δική τους κρίση και αντίληψη. Οι περισσότεροι δυσκολεύτηκαν πάρα πολύ στο να εκφράσουν μια άποψη και ζήτησαν τη βοήθειά μας, ώστε να τους καθοδηγήσουμε σε ένα βαθμό. Άλλοι πάλι εξέφρασαν με χαρακτηριστική άνεση έναν ορισμό τονίζοντας όμως τη δυσλειτουργία του στην πράξη. Υπήρχε και μια μικρή ομάδα ερωτηθέντων (κυρίως ηλικιωμένων) που δεν γνώριζαν καν τον όρο και δεν ήταν σε θέση να εκφέρουν άποψη. 58

59 Η ουσιαστικά και σε βάθος κατανόηση της έννοιας του αγροτουρισμού απο τους παροχείς υπηρεσιών τόσο ως επιχειρηματίες όσο και ως εκπροσώπους στον τομέα του αγροτουρισμού, έγινε με ποιοτικά δεδομένα που συλλέχτηκαν έπειτα απο συζήτηση τύπου συνέντευξης και συμπλήρωση επιτηδευμένου ερωτηματολογίου, για να επέλθει μετά η περιγραφική ανάλυση των συνολικών αποτελεσμάτων. Πολλά απο τα ερωτηματολόγια αυτά συμπληρώθηκαν ελλιπώς, καθώς οι ερωτήσεις ήταν κυρίως τύπου φάρμας και ενοικιαζομένων δωματίων και πολλοί απο τους παροχής δεν ταίριαζαν στον τύπο των ερωτήσεων οπότε οι ερωτήσεις αυτές διαμορφώνονταν αντίστοιχα όπου ήταν δυνατόν. Οι συνεντεύξεις βοήθησαν στην σφαιρική κατανόηση των κινήτρων για παροχή αγροτουρισμού, καθώς και στις δυσκολίες που πρέπει να ληφθούν υπόψη και μελλοντικά να προληφθούν. Τέλος, μπορέσαμε έτσι να κατηγοριοποιήσουμε την κάθε επιχείρηση στον τύπο αγροτουρισμού στον οποίο ανήκει, εαν αυτός υπήρχε. Τα προσωπικά χαρακτηριστικά των παρεχόμενων υπηρεσιών διέφεραν αρκετά στα πλαίσια των αγροτουριστικών επιχειρήσεων που συμπεριλήφθησαν στην παρούσα έρευνα. Οι συνεντεύξεις πάρθηκαν απο τους ιδιοκτήτες ανα τακτά χρονικά διαστήματα και καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου, ξεκινώντας απο το Σεπτέμβριο του 2014 και τελειώνοντας το Μάϊο του Προκειμένου να διεξαχθεί μια ολιστική έρευνα για το Νομό Ευρυτανίας, έτσι ώστε τα δείγματα να μην είναι παρμένα μόνο απο την πρωτεύουσα (Καρπενήσι), όπου η πρόσβαση ήταν ευκολότερη, διοργανώθηκαν μονοήμερες εξορμήσεις τόσο στα Νότια όσο και στα Κεντρικά και Δυτικά του νομού και πιο συγκεκριμένα στο Δήμο Αγράφων, όπου η φυσική ποικιλομορφία διαφέρει λόγω υψομέτρου, προκειμένου να ληφθούν γνώμες απο μόνιμους κατοίκους απομακρυσμένων περιοχών και να εξετάσουμε έτσι τα κίνητρα του τουρισμού στο νομό σφαιρικότερα. Τί πιστεύετε ότι είναι ο αγροτουρισμός? Απάντηση ερωτηματολογίου no1 : Αγροτουρισμός είναι η ενασχόληση και προώθηση τοπικών προϊόντων και υπηρεσιών με γνώμονα τη φύση. 59

60 Απάντηση ερωτηματολογίου no2 : Αγροτουρισμός είναι ένας συνδυασμός παροχής υπηρεσιών με παροχή δραστηριοτήτων, που έχουν σχέση με την αγροτική ζωή και την αγροτική παραγωγή. Απάντηση ερωτηματολογίου no3 : Αγροτουρισμός είναι ο τουρισμός κατά τον οποίο ο τουρίστας συμμετέχει ενεργά στα πλεονεκτήματα του τόπου, όπως είναι για παράδειγμα η εξερεύνηση της περιοχής και η συμμετοχή στις εργασίες της φάρμας ή του αγρού, έτσι ώστε να βιώσει τη ζωή στην επαρχεία σαν μόνιμος κάτοικος σε αυτήν. Απάντηση ερωτηματολογίου no4 : Αγροτουρισμός είναι ο τουρισμός που έχει σχέση με την αγροτική ζωή. Είναι η προσφορά προϊόντων που είτε παράγεις εσύ είτε τα προμηθεύεσαι απο το γείτονά σου. Απάντηση ερωτηματολογίου no5 : Αγροτουρισμός είναι μια επιχείρηση που έχει τις δικές της εκμεταλλεύσεις. Απάντηση ερωτηματολογίου no6 : Αγροτουρισμός είναι ο εναλλακτικός τουρισμός που περιλαμβάνει διάφορες μορφές δραστηριοτήτων όπως είναι η ιππασία, το rafting και η πεζοπορία. Απάντηση ερωτηματολογίου no7 : Ο αγροτουρισμός έχει σχέση με τη φύση και συμπεριλαμβάνει τη συμμετοχή των τουριστών στις διαδικασίες παραγωγής. Απάντηση ερωτηματολογίου no8 : Αγροτουρισμός σε πρώτη φάση είναι η εναλλακτική μορφή τουρισμού, όπου όμως το τουριστικό προϊόν της Ελλάδος δεν θα έχει καμία σχέση με αυτόν. Είναι η συνειδητοποίηση του τί ήρθα να κάνω και η ενεργή συμμετοχή των τουριστών σε εξορμήσεις, στην επαφή με την εξοχή και στη διαδικασία παραγωγής και τη διαδικασία περισυλλογής τοπικών αγροτικών προϊόντων που στην περίπτωση του Νομού Ευρυτανίας είναι βότανα, κάστανα και διαφόρου είδους φαγώσιμα, όπως ντομάτες μελιτζάνες, πιπεριές και κολοκυθάκια. Επιπλέον όλη αυτή η διαδικασία δεν θα πρέπει να 60

61 είναι δέλεαρ της επιχείρησης για επιχειρηματικό όφελος, αλλά θα πρέπει να προσφέρονται απο αγάπη όταν και αν ο τουρίστας το θελήσει. Απάντηση ερωτηματολογίου no9 : Αγροτουρισμός είναι καθαρά η συμμετοχή του τουρίστα στην καθημερινότητα του χωριού και την παραγωγική διαδικασία των αγαθών. Απάντηση ερωτηματολογίου no10 : Δεν υφίσταται αγροτουρισμός στην Ευρυτανία. Δεν υπάρχει ενημέρωση ούτε κάποιος οργανωμένος συνεταιρισμός. Δεν υπάρχει οργάνωση στην περιοχή. Οι ντόπιοι κάτοικοι δείχνουν ενδιαφέρον με επιχειρηματικά πλάνα είτε με προϊόντα, είτε με υπηρεσίες αλλά δεν φαίνεται να υπάρχει κάτι οργανωμένο και έτσι δεν προχωράει κάποιο επιχειρηματικό πλάνο. Απάντηση ερωτηματολογίου no11 : Αγροτουρισμός είναι κάτι που δεν προσφέρω εγώ. Απάντηση ερωτηματολογίου no12 : Αγροτουρισμός είναι να μπορεί ο επισκέπτης να δει και να συμμετάσχει σε δραστηριότητες που το δικό του καθημερινό περιβάλλον δεν μπορεί να το παρέχει. Επιπλέον εάν αυτος το επιθυμεί να συμμετάσχει στην παραγωγή των παραδοσιακών προϊόντων που μέρους το οποίο έχει επισκεφθεί. Απάντηση ερωτηματολογίου no13 : Ο αγροτουρισμός είναι ένα σωστό εργαλείο αρκεί να χρησιμοποιηθεί για την ανάπτυξη της εταιρείας έτσι ώστε αυτή να είναι πιο ανταγωνιστική και να δίνει υψηλές παροχές. Δεν υφίσταται αγροτουρισμός όταν δεν τον διαχειριζόμαστε σωστά. Απάντηση ερωτηματολογίου no14 : Δεν μπορώ να καταλάβω την έννοια αγροτουρισμός. Ο δικός μας συνεταιρισμός είναι αστικός, δεν το έχω ξανακούσει. Απάντηση ερωτηματολογίου no15 : Αγροτουρισμός είναι ο εναλλακτικός τουρισμός βιώνει ενεργά την καθημερινότητα στης ύπαιθρο και μέσω αυτής της διαδικασίας οι τουρίστες έχουν τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με τις πραγματικές και ρεαλιστικές συνθήκες της ζωής στο χωριό. 61

62 Απάντηση ερωτηματολογίου no16 : Αγροτουρισμός για την επιχείρησή μου είναι η ενεργή δράση των τουριστών στην παραγωγή του μελιού ή εν τέλει την παρακολούθηση της όλης διαδικασίας παραγωγής του. Απάντηση ερωτηματολογίου no17 : Αγροτουρισμός είναι η επιστροφή του κόσμου στη φύση, η επιστροφή στους πρωτογενείς τομείς παραγωγής και η εκμετάλλευση του τουρισμού με τέτοιο τρόπο ώστε να υπάρχει παράλληλη προώθηση των τοπικών προϊόντων στους τουρίστες. Απάντηση ερωτηματολογίου no18 : Αγροτουρισμός στην επιχείρησή μας είναι το ενδιαφέρον των τουριστών για τις υπαίθριες δραστηριότητες, ειδικά την ιππασία, απο τους κατοίκους των μεγάλων αστικών κέντρων κυρίως. Επιπλέον η σπατάλη πάρα πολλών ωρών στο χώρο του πάρκου απο οικογένειες κυρίως, μας δείχνει οτι α αγροτουρισμός έχει να κάνει με την επαφή του ανθρώπου με τη φύση. Απάντηση ερωτηματολογίου no19 : Αγροτουρισμός σε μια επιχείρηση είναι όταν αυτή καταφέρει να προσφέρει την αγροτική διαδικασία στον τουρίστα (διαδικασία αγροτικής παραγωγής). Απάντηση ερωτηματολογίου no20 : Αγροτουρισμός είναι να μπορεί ο επισκέπτης να δει και να συμμετάσχει σε δραστηριότητες που το δικό του καθημερινό περιβάλλον δεν μπορεί να το παρέχει. Επιπλέον εάν αυτος το επιθυμεί να συμμετάσχει στην παραγωγή των παραδοσιακών προϊόντων που μέρους το οποίο έχει επισκεφθεί. Όλοι φαίνεται να έχουν μια βασική ιδέα περι του θέματος. Άλλοι πιο εμπεριστατωμένη, άλλοι πιο γενική, άλλοι πάλι δημιουργούν δικές τους έννοιες που όμως βασίζονται κατά πολύ στην πραγματικότητα. Κι όμως, προς μεγάλη μας έκπληξη υπήρξαν αρκετοί οι οποίοι μας ομολόγησαν οτί δεν έχουν ξανα ακούσει ποτέ ξανά τον όρο αυτό. Πώς αποφασίσατε να ξεκινήσετε την επιχείρησή σας? 62

63 Απάντηση ερωτηματολογίου no1 : Λόγω παρόμοιας οικογενειακής επιχείρησης στον παρελθόν. Απάντηση ερωτηματολογίου no2 : Λόγω καταγωγής. Απάντηση ερωτηματολογίου no3 : Δελεάστηκα απο το πρόγραμμα LEADER. Απάντηση ερωτηματολογίου no4 : Απο αγάπη για τον τόπο. Απάντηση ερωτηματολογίου no5 : Απο ανάγκη για δημιουργία μιας επιχείρησης που θα απασχολεί όλη την οικογένεια. Υπήρχε η ανάγκη για κατοχή ανεξάρτητης οικογενειακής επιχείρησης γιατί δεν υπήρχε η δυνατότητα για ενοίκιο. Απάντηση ερωτηματολογίου no6 : Ήταν επιθυμία πολλών ετών κυρίως λόγω θέλησης ενασχόλησης με τα τουριστικά επαγγέλματα. Απάντηση ερωτηματολογίου no7 : Ξεκίνησε για προσωπική χρήση και στη συνέχεια μετατράπικε σε ενοικιαζόμενα δωμάτια. Απάντηση ερωτηματολογίου no8 : Λόγω προσωπικής μας ανάγκης για αποκέντρωση. Ξεκινήσαμε με τη δική μας ξύλινη κατοικία, όταν μετακομίσαμε μόνιμα απο την πρωτεύουσα, και με το πέρας των χρόνων επεκταθήκαμε και στα υπόλοιπα ενοικιαζόμενα σπιτάκια. Απάντηση ερωτηματολογίου no9 : Ανάγκη για αλλαγή τομέα εργασίας δραστηριότητας και αξιοποίηση της γης που είχα στην ιδιοκτησία μου. Απάντηση ερωτηματολογίου no10 : Ζήλος και αγάπη για τη ζωή στο χωριό και το παραδοσιακό στοιχείο. 63

64 Απάντηση ερωτηματολογίου no11 : Λόγω καταγωγής. Απάντηση ερωτηματολογίου no12 : Για την επαγγελματική αποκατάσταση των μελών της οικογενείας μου. Απάντηση ερωτηματολογίου no13 : Ήταν θέμα επιβίωσης. Απάντηση ερωτηματολογίου no14 : Την ιδέα μας την έβαλε ένας οικονομολόγος απο τη Ζάκυνθο. Απάντηση ερωτηματολογίου no15 : Με αυτή την επιχείρηση γεννήθηκα και σε αυτή μεγάλωσα, έτσι έμαθα να ζώ. Απάντηση ερωτηματολογίου no16 : Η αγάπη μου για τη φύση και τα ζώα, κυρίως τα έντομα κατεύθυνε την απόφασή μου για τη δημιουργία της επιχείρησης. Αρχικά τα πλάνα μου ήταν να συνεχίσω σε ακαδημαϊκό επίπεδο με ένα μεταπτυχιακό αλλά τελικά το επιχειρηματικό πλάνο με κέρδισε. Απάντηση ερωτηματολογίου no17 : Η επιχείρηση δημιουργήθηκε στο συγκεκριμένο μέρος για βοήθεια στον τόπο. Ο ιδιοκτήτης ήταν καθηγητής Πανεπιστημίου με καλές απολαβές και θέλησε να δημιουργήσει θέσεις εργασίας στο μέρος. Απάντηση ερωτηματολογίου no18 : Η ιδέα ξεκίνησε απο την ιππασία και εν συνεχεία εκδηλώθηκε ενδιαφέρον για τη δημιουργία καφετέριας στο πάρκο και έτσι άρχισε η επέκταση. Απάντηση ερωτηματολογίου no19 : Λόγω χόμπι. Απάντηση ερωτηματολογίου no20 : Λόγω καταγωγής και αγάπης για τη φύση. 64

65 Οι περισσότεροι επιχειρηματίες όπως φαίνεται απο τις απαντήσεις παραπάνω, βάζουν μπροστά την αγάπη τους για το φυσικό περιβάλλον, όμως ουσιαστικά απ' αυτό που φάνηκε απο το μεγαλύτερο αριθμό των ολοκληρωμένων συνεντεύξεων, το κύριο δέλεαρ για αυτούς ήταν τα δάνεια L.E.A.D.E.R που τους έβαλαν έμπρακτα την ιδέα για αρχή επιχειρηματικότητας. Τί προβλέπετε για το μέλλον? Απάντηση ερωτηματολογίου no1 : Ανάκαμψη. Ξεκαθάρισμα των επιχειρηματιών που ασχολούνται καθαρά με τα ενοικιαζόμενα και αυτών που λόγω του LEADER επωφελήθηκαν τις χρηματοδοτήσεις και αρχίσανε στο παρελθόν να ασχολούνται με τον τομέα για ένα συν στο εισόδημά τους. Αυτοί που ασχολούνται επαγγελματικά με τον τομέα θα ανακάμψουν. Απάντηση ερωτηματολογίου no2 : Αβέβαιο Απάντηση ερωτηματολογίου no3 : Παρακμή της Δυτικής Ευρυτανίας λόγω αδιαφορίας της κεντρικής εξουσίας για εκμετάλλευση της τεχνητής λίμνης των Κρεμαστών. Απάντηση ερωτηματολογίου no4 : Η δουλειά είναι κουραστική. Υπάρχει αντοχή στην οικονομική κρίση αλλά όσο μεγαλώνουμε η ψυχολογική κούραση εμποδίζει τον ενθουσιασμό. Απάντηση ερωτηματολογίου no5 : Υπήρξε μια κοιλιά στον τομέα του τουρισμού αλλά ο συγκεκριμένος τομέας είναι ένας κερδοφόρος τομέας που δεν χάνει ποτέ. Απάντηση ερωτηματολογίου no6: Ελπίζουμε σε καλύτερες οικονομικές συνθήκες γιατί έχουμε σκοπό να επεκτείνουμε την επιχείρηση. Απάντηση ερωτηματολογίου no7 : Το χιόνι είναι βασικός παράγοντας του τουρισμού. Οι κλιματικές αλλαγές δεν βοηθάνε. 65

66 Απάντηση ερωτηματολογίου no8 : Είμαστε αυτό που νιώθουμε και όταν βλέπεις τα πράγματα αισιόδοξα όλα θα φτιάξουν και θα πάνε καλά στο τέλος. Εξάλλου πάντα υπάρχει ένας κύκλος στη ζωή και ότι ανεβαίνει κατεβαίνει και το αντίθετο. Απάντηση ερωτηματολογίου no9 : Χρειάζεται αλλαγή στο πώς αντιμετωπίζει η πολιτεία τον επαγγελματία. Απάντηση ερωτηματολογίου no10 : Άγνωστο. Ελπίζουμε σε καλύτερες εποχές. Απάντηση ερωτηματολογίου no11 : Οικονομική ανάκαμψη της χώρας. Απάντηση ερωτηματολογίου no12 : Επέκταση, ανεξαρτήτως οικονομικών συνθηκών της χώρας. Απάντηση ερωτηματολογίου no13 : Εαν και εφόσον η Ελλάδα έχει Ευρωπαϊκό προσανατολισμό η εταιρεία θα έχει κάθε χρόνο καλύτερες εξαγωγές, γιατί το ελληνικό Δημόσιο χρωστάει Φ.Π.Α. σε ξένους επενδυτές και αυτό έχει αντίκρισμα στο να μην κάνουν πολλές εισαγωγές οι ξένοι γιατί δεν αντέχουν τον πρόσθετο φόρο. Απάντηση ερωτηματολογίου no14 : Άγνωστο, αλλά οι δουλειές μέχρι στιγμής δυσχεραίνουν. Απάντηση ερωτηματολογίου no15 : Το μέλλον εξαρτάται απο την πολιτική κατάσταση και τις μελλοντικές οικονομικές δραστηριότητες της χώρας. Απάντηση ερωτηματολογίου no16 : Επέκταση των εξαγωγών σε περισσότερες περιοχές στο εξωτερικό. Απάντηση ερωτηματολογίου no17 : Το τοπικό παράρτημα δεν έχει επηρεαστεί απο την κρίση, ίσως εν μέρη η ποσότητα των πωλήσεων, οπότε το μέλλον είναι πολύ αισιόδοξο. 66

67 Απάντηση ερωτηματολογίου no18 : Η πολιτική σταθερότητα συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη μιας επιχείρησης, γιατί είναι αυτό που υποκινεί τον κόσμο και δεν τον σοκάρει οικονομικά, ώστε να μπορεί να αφήνει χρήματα σε τέτοιου είδους επιχειρήσεις. Απάντηση ερωτηματολογίου no19 : Ο τουρισμός θα σταθεροποιηθεί σιγά σιγά, με μικρή άνοδο απο το εξωτερικό. Απάντηση ερωτηματολογίου no20 : Στροφή στον εναλλακτικό τουρισμό, κατι στο οποίο οδήγησε και συνέβαλε η οικονομική κρίση καθώς ο τουρίστας έχει πολύ λιγότερα έξοδα. Συμπεράσματα Ανάλυση πλεονεκτημάτων και αδυναμιών του Νομού Η γνώση που αποκτήθηκε σε προσωπικό επίπεδο μέσω της παρούσας έρευνας ήταν πολύτιμη, καθώς αντιληφθήκαμε καλύτερα τα κίνητρα του κάθε ιδιώτη για δημιουργία επιχείρησης στο Καρπενήσι και τα χωριά της Ευρυτανίας, παρατηρήσαμε τις ιδιομορφίες του κάθε μέρους και την απήχηση της κάθε επιχείρησης στην τοπική κοινωνία. Συγκρίναμε τις διαφορές πρίν και κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης τόσο στην πτώση του τουρισμού όσο και στην αλλαγή (εαν υπήρξε) των τιμών στις παροχές, αλλά και προβλεπόμενα μελλοντικά σχέδια με στόχο την οικονομική ανάκαμψη των επιχειρήσεων. Σε αυτό το κομμάτι φάνηκε να υπάρχει πολύ μεγάλη διαφορά ανάλογα με την ηλικία του ιδιοκτήτη, καθώς οι πιο ηλικιωμένοι επιχειρηματίες φάνηκε να παραμένουν στάσιμοι στα σχέδια για επεκτάσεις ή αλλαγές ενώ οι νεότεροι φάνηκε να σκέφτονται πιο θετικά και να έχουν όρεξη και ενέργεια για νέα επιχειρηματικά πλάνα και μακροπρόθεσμη επεκτατική πολιτική στις επιχειρήσεις τους. 67

68 Παρατηρήθηκε τεράστια διαφορά στο ετήσιο εισόδημα ανάμεσα στις επιχειρήσεις που εξετάστηκαν. Όπως φαίνεται οι ιδιοκτησίες οι οποίες διοικούνται από άτομα κάτω των 35 ετών έχουν πολύ μεγαλύτερα έσοδα απο εκείνες οι οποίες διοικούνται και λειτουργούν απο άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, κυρίως απο ηλικίες 50 ετών και άνω. Βασική αιτία για την διαφορά αυτή είναι η όρεξη για νέες επενδύσεις και επέκταση των τετρημένων πλέον επιχειρήσεων, η νεανική όρεξη των ιδιοκτητών να ασχοληθούν με τον τουρίστα και να τον παροτρύνουν στο να συμμετάσχει στις τοπικές παραδόσεις, αλλά κυρίως να εντοπίσουν και να καλύψουν τις νέες ανάγκες που έχουν δημιουργήσει οι ρυθμοί στις μεγαλουπόλεις και η παγκοσμιοποίηση. Γενικότερα, οι πιο νεαροί επιχειρηματίες όντας μεγαλωμένοι σε χρόνια οικονομικής κρίσης και σε μια εποχή οικονομικής δυσχέρειας αντιλαμβάνονται οτι η επιχειρηματικότητα πρέπει να πάει ένα βήμα παραπέρα προκειμένου να ξανασταθεί ο τουριστικός κλάδος στα πόδια του. Αυτό κάνει φανερά αντιληπτές τις διαφορές στη νοοτροπία μιας κλειστής κοινωνίας που τεράστιο ρόλο παίζουν τα βιώματα των ανθρώπων της. Υπάρχουν πολλού είδους λόγοι που ένας επισκέπτης θα επιλέξει να αποφύγει σαν προορισμό το νομό Ευρυτανίας και ειδικά τα απομακρυσμένα χωριά. Το κακό οδικό δίκτυο, τόσο στην ποιότητα της ασφάλτου, δηλαδή φθορές και κατολισθήσεις, όσο και στο σχεδιαστικό κομμάτι μιας διαδρομής, δηλαδή δρόμοι με πολλές και επικίνδυνες στροφές είναι μια πολύ σημαντική παράμετρος, ειδικά για οικογένειες με μικρά παιδιά. Το άσχημο δίκτυο τηλεπικοινωνιών όπως το χαμηλό και συχνά ανύπαρκτο σήμα στο κινητό τηλέφωνο και το διαδίκτυο, κυρίως σε απομακρυσμένα χωριά, αποκόπτει τον επισκέπτη απο τυχόν επαγγελματικές και προσωπικές εκκρεμότητες, γεγονός αρκετά αποτρεπτικό στην επιλογή του συγκεκριμένου μέρους για παραθερισμό. Η ελλιπής τροφοδοσία σε μικρού τύπου ψιλικατζίδικα και η απουσία ATM για ώρα ανάγκης είναι χαρακτηριστικά μείον σχεδόν όλων των χωριών του Δήμου Αγράφων. Τα χωριά δεν έχουν κέντρα υγείας ή έστω φαρμακεία και οι αποστάσεις απο τα πλησιέστερα κέντρα είναι πολύ μεγάλες, με αποτέλεσμα οι επισκέπτες να φοβούνται να το διακινδυνεύσουν, ειδικά όταν ο λόγος γίνεται για οικογένειες με μικρά παιδιά. 68

69 Λόγω εξαιρετικά χαμηλών θερμοκρασιών και δυσμενών καιρικών συνθηκών κατά τους χειμερινούς μήνες, δεν μπορεί να αναπτυχθεί η κτηνοτροφία, διότι τα ζώα δεν μπορούν να βοσκίσουν έξω ελεύθερα και εκτρέφονται έτσι σε μικρές κτηνοτροφικές μονάδες και στάβλους. Αυτό έχει τεράστιες επιπτώσεις αφενός στην ποιότητα του κρέατος, καθώς το ζώο δεν χρησιμοποιεί καθόλου σωματική άσκηση με αποτέλεσμα να έχει περισσότερο λίπος και να είναι πιο αδύναμο και αφετέρου στα πρόσθετα έξοδα που καλέιται να πληρώσει ο κτηνοτρόφος, μια και οι ζωοτροφές στοιχίζουν πολλά χρήματα συγκριτικά με την ελεύθερη βοσκή και αν η μονάδα είναι μικρή δεν είναι ρεαλιστικό το να κάνει απόσβεση μέσα στο χρόνο. Αυτός είναι και ο βασικότερος λόγος που δεν συναντάμε φάρμες. Όσο αφορά την αγροτική παραγωγή, ο αγροτικός τομέας είναι σχεδόν ανύπαρκτος στην Ευρυτανία. Αφενός οι βαριοί χειμώνες που διαρκούν περισσότερο απο το φυσιολογικό και δεν αφήνουν τα φυτά να ζήσουν και να αναπτυχθούν λόγω χαλαζιού, ισχυρών βροχοπτώσεων και χιονιού μέχρι αργα την Άνοιξη και αφετέρου, οι ορεινές εκτάσεις του Νομού δεν ενδείκνυνται για συνεχόμενες, αυτοτελείς γεωργικές εκτάσεις αλλά ανταυτού για μικρές καλλιέργειες μη ικανές για μεγάλη παραγωγή που συνήθως φτάνουν ίσα ίσα για την οικογένεια. Αυτός είναι και ο λόγος που ο τύπος αγροτουρισμού με φάρμα στο νομό συναντάται σε πολύ μικρό βαθμό και κυρίως στα χωριά κοντά στην τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών όπου το υψόμετρο είναι χαμηλότερο και το κλίμα ελαφρώς πιο ήπιο. Σημαντική επίτευξη της έρευνας ήταν πως αντιληφθήκαμε το πως βλέπουν οι ντόπιοι τον τόπο τους και τι προβλήματα διακρίνουν οι ίδιοι έτσι ώστε να προταθούν βελτιώσεις πάνω σε αδυναμίες του Νομού και των τοπικών παραγόντων και να οριστούν μελλοντικοί επιχειρηματικοί στόχοι για αλλαγές και βελτιώσεις στον τομέα των παροχών και του τουριστικού πακέτου. Οι νεότεροι επιχειρηματίες φάνηκε επι τω πλείστων να έχουν ακαδημαϊκές γνώσεις είτε σε μη σχετικούς με το αντικείμενο τομείς είτε στον τομέα του τουρισμού, κάτι το οποίο τους κάνει πιο ανοιχτούς σε βελτιώσεις και γενικότερα πιο ευπροσάρμοστους σε κοινωνικο οικονομικές αλλαγές της χώρας, ενώ οι πρεσβύτεροι που είτε κληρονόμησαν την επιχείρησή τους, είτε την δημιούργησαν απο ανάγκη για 69

70 βιοποριστικούς λόγους, είτε σε περιόδους οικονομικής ευημερίας όπου ο τουρισμός είχε γνωρίσει άνθιση, δεν φαίνεται να έχουν πλέον την αισιοδοξία για μελλοντικές αλλαγές. Παρατηρήθηκε επίσης έντονα, πως οι ιδιοκτήτες των αγροτουριστικών μονάδων έχουν δώσει βάση στη δημιουργία καταλυμάτων, αφήνοντας εξολοκλήρου ή μερικώς απ' έξω το κομμάτι του αγροκτήματος και της ενεργής ενασχόλησης των τουριστών με αυτό αλλά και της παρότρυνσης τους για συμμετοχή σε τυχόν πολιτιστικά και παραδοσιακά ή γαστρονομικά τοπικά δρώμενα. Έτσι οι επισκέπτες δεν έχουν ενεργό δράση στον παραδοσιακό τρόπο ζωής και η διαδικασία των διακοπών τους είναι καθαρά τουριστική και όχι αγροτουριστική. Επιπλέον, φαίνεται οι ιδιοκτήτες να ανεβοκατεβάζουν τις τιμές των παροχών και της εστίασης (ειδικά στα μικρότερα χωριά) εκμεταλλευόμενοι την επιφανειακή οικονομική ευημερία των επισκεπτών, με αποτέλεσμα όταν οι ίδιοι το καταλαβαίνουν να κακοχαρακτηρίζουν όχι μόνο την ίδια την επιχείρηση αλλά ολόκληρο το μέρος, κάτι που έχει ως αποτέλεσμα να αποτρέπονται άλλοι επισκέπτες απο το να προτιμήσουν την περιοχή μια και σχηματίζουν μια συνολικά αρνητική εντύπωση για τους κατοίκους και τις επιχειρήσεις της περιοχής. Ο μεγάλος ορεινός όγκος και τα δύσβατα μέρη της Ευρυτανίας την καθιστούν σαν μια απο τις τελευταίες επιλογές ενός τουρίστα, ειδικά ξένου. Όπως μας εξομολογήθηκε επιχειρηματίας, έχουν γίνει επαναλαμβανόμενες προσπάθειες για διαφήμιση του νομού στην Ιταλία και τη Γερμανία, κυρίως μέσω διαφόρων συλλόγων, όπως παραδείγματως χάριν σύλλογος για μηχανόβιους, οι οποίοι ταξιδεύουν σε ομάδες οδικώς. Οι τουρίστες που ασχολούνται με το συγκεκριμένο χόμπι φαίνεται να προτιμούν την Πελοπόννησο, καθώς φεύγουν απευθείας απο το λιμάνι της Πάτρας για Ιταλία και μετά συνεχίζουν προς βόρεια για Γερμανία και γλιτώνουν έτσι πολλές ώρες στο δρόμο, γεγονός που αποκλείει το νομό Ευρυτανίας απο τις τουριστικές επιλογές αυτής της ομάδας επισκεπτών. Σε γενικές γραμμές, είναι πολύ δύσκολο για έναν επισκέπτη να επιλέξει το Νομό Ευρυτανίας. Αυτό γιατί τα βασικά έξοδα όπως οι βενζίνες και τα διόδια είναι εξαιρετικά αυξημένα μια και ο νομός απέχει το ίδιο σχεδόν και απο την Αθήνα και απο τη Θεσσαλονίκη και δεν βρίσκεται ιδιαίτερα κοντά σε κάποιο αστικό κέντρο για να είναι 70

71 εύκολη επιλογή για μια σύντομη απόδραση και να τραβάει έτσι επαναλαμβανόμενο τουρισμό. Ειδικά κάτοικοι μεγάλων πόλεων που επιλέγουν ως προορισμό την Ευρυτανία, έχουν ως γνώμονα την ηρεμία και την ξεκούραση απο το καθημερινό στρες της πόλης, οπότε μια τόσο πολύωρη και κουραστική διαδρομή είναι το τελευταίο που θα επέλεγαν ειδικά για πολύ σύντομο διάστημα διακοπών. Λαμβάνοντας υπόψη την επιχειρηματική φύση του αγροτουρισμού (Barbieri & Mahoney, 2009 ; Nickerson et al., 2001), αρχίζουμε να εξετάζουμε την ολοκλήρωση των αρχικών στόχων μια και είναι ζωτικής σημασίας να απεικονιστούν τα πλεονεκτήματα αυτής της δραστηριότητας, καθώς η επίτευξη των επιχειρηματικών στόχων ίσως εμπερικλείει κάποιο επιχειρηματικό εγχείρημα, ακόμη και αν ένα τέτοιο εγχείρημα ήταν ασύμφορο (Kurqtko, Hornsby, & Naffziger, 1997 ; Lynn & Reinsch, 1990). Αποτυγχάνοντας να συνδυάσουμε επιχειρηματικούς στόχους στην αξιολόγηση των επιδόσεων μπορεί να οδηγήσει σε λανθασμένες διεργασίες, που αφορούν την επιτυχία ή την αποτυχία της αγροτουριστικής επιχείρησης. Για παράδειγμα μια απλοϊκή αξιολόγηση των επιδόσεων μιας αγροτουριστικής μονάδας με μειωμένες οικονομικές απολαβές θα μπορούσε να εμφανιστεί σαν επιχειρηματικό αποτύπωμα (McNally, 2001), ενώ ο ιδιοκτήτης αντίστοιχα ίσως το θεωρούσε επιτυχία, διότι εκπληρώνει άλλους στόχους πιο σημαντικούς γι' αυτόν / αυτήν (Barbieri, 2010). Στο παρελθόν υπήρχε η πεποίθηση ότι η ανάπτυξη της περιφέρειας µπορεί να επιτευχθεί µέσα από εσωτερικές επενδύσεις που θα ενδυνάµωναν την οικονοµία της (Kontogeorgopoulos,1998; Vazquez-Baruero, 1999). Πολυάριθµες έρευνες έχουν επιχειρήσει να δείξουν ότι ο τουρισµός δεν µπορεί µόνο να ενεργοποιήσει την περιφερειακή ανάπτυξη, αλλά µπορεί επίσης να παράγει περιφερειακές ανισορροπίες (Bryden, 1973; De Kadt, 1979; Komilis, 1994). Αυτό σηµαίνει ότι ο τουρισµός πολύ συχνά συναντάται σε µερικές ελκυστικές περιοχές, οι οποίες επωφελούνται απ όλα τα είδη των επενδύσεων, ενώ παράλληλα άλλες περιοχές τείνουν να είναι λίγο πολύ παραµεληµένες (Opperman&Chon, 1997; Peppelenbosch&Tempelman, 1989). Ο σωστά σχεδιασµένος και καλά οργανωμένος αγροτουρισµός έχει καταδειχθεί ότι επιτυγχάνει το ακριβώς αντίθετο και λειτουργεί ανασταλτικά σε τέτοιου είδους προβλήµατα που 71

72 αντιμετωπίζει η περιφέρεια. Για όλες τις περιοχές το µοντέλο της βιώσιµης τουριστικής ανάπτυξης προβάλλεται ως το πλέον κατάλληλο αφού εναρµονίζεται πλήρως µε τα σενάρια που επιλέχτηκαν για την διαμόρφωση µιας µεσοµακροπρόθεσµης αποτελεσματικής στρατηγικής και τα οποία παράλληλα λειτουργούν συνδυαστικά και συμπληρωματικά προς την κατεύθυνση αυτή. Η µμεγιστοποίηση της συµβολής του τουρισµού στην περιφερειακή οικονοµία φαίνεται να έχει αναγκαίο γνώµονα τον σεβασµό στις αρχές της ισόρροπης και βιώσιµης τουριστικής ανάπτυξης και της αειφορείας. Τα πλεονεκτήματα γίνονται αντιληπτά ως τρόποι βελτίωσης και έτσι υπάρχει πρόβλεψη για τυχόν δυσλειτουργίες που επηρεάζουν το κέρδος της επιχείρησης (Driver, Nash & Haas, 1987 ; Shin, Jaakson & Kim, 2001). Η κάθε συνέντευξη που πάρθηκε λειτουργεί σαν ξεχωριστός επιχειρηματικός στόχος και κατ' επέκταση σαν δείκτης αντιληπτού οφέλους. Η παρούσα μελέτη εξετάζει επίσης συσχετίσεις μεταξύ διαφορετικών μονάδων αγροτουρισμού καθώς και γνωρίσματα επιχειρήσεων και εν τέλει γίνεται συσχετισμός της σημαντικότητας του αγροτουρισμού στο να εκπληρωθούν στόχοι ανάμεσα στις πέντε διαστάσεις που προαναφέρθηκαν, καθώς αυτά τα γνωρίσματα μπορούν να επηρεάσουν προοπτικές του ρόλου του αγροτουρισμού στις καλλιέργειες των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων. Σύμφωνα με την τυπολογία των Phillip, Hunter και Blackstock (βλ. Σελ 34) που αφορά την κατάταξη του αγροτουρισμού, οι επιχειρήσεις τις οποίες εξετάσαμε στο σύνολό τους, δεν ανήκουν σε καμία από τις πέντε κατηγορίες του, καθιστώντας έτσι τον αυθεντικό αγροτουρισμό στην Ευρυτανία ανύπαρκτο. Κατάταξη επιχειρήσεων: ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ Νο 1 Νο 2 Εκτός τυπολογίας Εκτός τυπολογίας 72

73 Νο 3 Αγροτουρισμός σε αγρόκτημα εκτός λειτουργίας Νο 4 Νο 5 Νο 6 Νο 7 Εκτός τυπολογίας Εκτός τυπολογίας Εκτός τυπολογίας Εκτός τυπολογίας Νο 8 Αγροτουρισμός σε εν λειτουργία αγρόκτημα, άμεση επαφή με τις αγροτικές δραστηριότητες, σχεδιασμένος αγροτουρισμός. Νο 9 Εκτός τυπολογίας Νο 10 Αγροτουρισμός σε εν λειτουργία αγρόκτημα, έμμεση επαφή με τις αγροτικές δραστηριότητες. Νο 11 Νο 12 Νο 13 Νο 14 Νο 15 Εκτός τυπολογίας Εκτός τυπολογίας Εκτός τυπολογίας (έμμεσα στην κατηγορία : Αγροτουρισμός σε αγρόκτημα εκτός λειτουργίας.) Εκτός τυπολογίας (έμμεσα στην κατηγορία : Αγροτουρισμός σε αγρόκτημα εκτός λειτουργίας.) Εκτός τυπολογίας (έμμεσα στην κατηγορία : Αγροτουρισμός σε αγρόκτημα εκτός λειτουργίας.) 73

74 Νο 16 Νο 17 Εκτός τυπολογίας (έμμεσα στην κατηγορία : Αγροτουρισμός σε αγρόκτημα εκτός λειτουργίας.) Εκτός τυπολογίας (έμμεσα στην κατηγορία : Αγροτουρισμός σε αγρόκτημα εκτός λειτουργίας.) Νο 18 Αγροτουρισμός σε αγρόκτημα εκτός λειτουργίας. Νο 19 Νο 20 Εκτός τυπολογίας (έμμεσα στην κατηγορία : Αγροτουρισμός σε αγρόκτημα εκτός λειτουργίας.) Εκτός τυπολογίας (έμμεσα στην κατηγορία : Αγροτουρισμός σε αγρόκτημα εκτός λειτουργίας.) Υπήρχαν ιδιοκτησίες που είχαν στην κατοχή τους μικρά περιβόλια αλλά σε καμία περίπτωση κάτι οργανωμένο έτσι ώστε να μπορεί να υπάρξει ικανή παραγωγή στην οποία θα έχει την ευκαιρία να συμμετάσχει ο επισκέπτης ή να παρακολουθήσει την όλη διαδικασία παραγωγής. Επίσης, ύπαρξη μικρού εκμεταλλεύσιμου αγροκτήματος παρατηρήθηκε, πέρα απο μια εξαίρεση, μόνο σε εστιάσεις που βρισκόντουσαν σε χωριά του Δήμου Αγράφων, γεγονός που καταδικνύει τον αγροτουρισμό μέσα στην πόλη του Καρπενησίου σαν μια εμπορευματοποιημένη ασχολία με καθαρό στόχο το κέρδος. Σημαντικό ρόλο σε αυτό όπως προείπαμε παίζει και η διαφορά υψομέτρου ανάμεσα στις περιοχές του Δήμου Καρπενησίου και σε αυτές του Δήμου Αγράφων, το οποίο ευννοεί σε μεγαλύτερο βαθμό τις καλλιέργειες στο δεύτερο. Ο Νομός Ευρυτανίας είναι ένα αντιπροσωπευτικό μέρος της γενικότερης εικόνας του αγροτουρισμού στην Ελλάδα. Όντας πρότυπη περιοχή, λόγω φυσιολογίας η Ευρυτανία απέχει πολύ, τόσο απο τα Παγκόσμια όσο και απο τα Ευρωπαϊκά πρότυπα αγροτουριστικών μονάδων. Δυστυχώς, παρά τις κατάλληλες υποδομές ο Ευρυτανικός 74

75 χώρος στερείται ανάπτυξης και εκμετάλλευσης τόσο της πολιτιστικής κληρονομιάς όσο και των ιδιωτικών γαιοκτησιών που υπάρχουν στο μέρος. Η έρευνα που διεξήχθη ήταν πάρα πολύ μεγάλης σημασίας για τα δεδομένα του αγροτουρισμού στην Ελλάδα, καθώς μέσα απο την παρατήρηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της, η Ευρυτανία φαίνεται να πληρεί όλες τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του αυθεντικού αγροτουρισμού, τόσο σε επίπεδο αγροκτήματος όσο και σε επίπεδο φάρμας. Έτσι, κρίνεται αναγκαίο να τεθούν κάποια βασικά θεμέλια για την υλοποίηση του θεσμού, θεμέλια που θα οριοθετηθούν κατά βάση απο τους τοπικούς παράγοντες, με την ανάπτυξη στρατηγικών οργανωμένου σχεδιασμού, που θα στοχεύουν στην αύξηση του τουρισμού και την σωστή πλαισίωση των ενοικιαζόμενων δωματίων με στοιχεία του οργανωμένου αγροτουρισμού. Η εμπειρία της περιήγησης και της αναζήτησης πληροφοριών και δεδομένων στον όχι και τόσο γνωστό νομό της Ευρυτανίας υπήρξε για εμάς πολύ ισχυρή απο τη σκοπιά του παρατηρητή. Αυτό γιατί παρά τη μικρή επιλεξιμότητα που έχει ο νομός συγκριτικά με άλλους στην Ελλάδα, πρόκειται για ένα μέρος που επάξια θα χαρακτηρίζαμε ως παρθένο με μια μοναδική φυσική ομορφιά που σε ταξιδεύει σε άλλη εποχή και άλλη πραγματικότητα. Η Ευρυτανία είναι ο νομός των πέντε αισθήσεων, της όρασης, της ακοής, της μυρωδιάς, της γεύσης και της αφής. Τα πάντα τριγύρω, απο το πιο απλό μέχρι το πιο εντυπωσιακό διεγείρουν κάθε αίσθηση και αναζωογονούν το μυαλό και την αντίληψή όσων την επισκέπτονται. Η επαφή με τους πιο παλαιών αρχών ντόπιους κατοίκους μας βοηθά να ξαναθυμηθούμε ήθη και αξίες που η παγκοσμιοποίηση και ο εκσυγχρονισμός εξαλείφουν με τον καιρό απο την σύγχρονη κοινωνία, ενώ τα παραδοσιακά αγνά προϊόντα συμβάλουν στην αποτοξίνωση του σώματος απο τις τυποποιημένες τροφές των super market. Η Ευρυτανία είναι ο πιο κατάλληλος προορισμός για να γίνει πράξη η γνωστή αρχαιοελληνική φράση νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ. 75

76 Το να ξαναθυμόμαστε αλλά και να μαθαίνουμε καλύτερα τις ρίζες μας, μας βοηθά να διαμορφώνουμε μια πιο σφαιρική αντίληψη και να εκτιμούμε περισσότερο την πολιτιστική κληρονομιά που έχουμε, παύοντας να επικεντρωνόμαστε μόνο σε αυτά που μας λείπουν. Έτσι, αντιλαμβανόμαστε τα δυνατά μας σημεία και μπορούμε αν τα εκμεταλλευτούμε σωστά να δημιουργήσουμε μια δυνατή βάση, αναζητώντας της εξέληξη και την ανάπτυξη. Η επίσκεψη στο νομό Ευρυτανίας είναι μια πολύ καλή αφορμή για να πάρετε γερές δόσεις απο την αυθεντική ελληνική παράδοση. Καλή διαμονή!! Βιβλιογραφία Ελληνική : 76

77 Αγροτουρισμός, , περιοδική έκδοση της εφ. Το Βήμα, τεύχη 1 εως 14, Αθήνα Ανθοπούλου, Θ., Ιακωβίδου, Ο., Κουτσούρης, Α., Σπιλάνης, Ι., 2000, Χωρικές και Αναπτυξιακές Διαστάσεις του Αγροτουρισμού στην Ελλάδα, Πρακτικά 5ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Αγροτικής Οικονομίας, Αθήνα. Αποστολόπουλος Κ., και Γιάγκου Δ., 1998, Αγροτουρισμός και Αγροτουριστικοί Συνεταιρισμοί: παράγοντες τοπικής ανάπτυξης του ελληνικού αγροτικού χώρου, στο Χ. Ζιωγάνας (Επιμ.), Ανταγωνιστικότητα και Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη του αγροτικού τομέα. Οι νέες προκλήσεις για την Ελλάδα. Θεσσαλινίκη: Εταιρία Αγροτικής Οικονομίας, Εκδόσεις ΖΗΤΗ Αποστολόπουλος Κ., Θεοδωροπούλου Ε., Τσακατούρα Α., 2000, Εναλλακτικές μορφές τουρισμού υπαίθρου, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αθήνα. Αποστολόπουλος, Κ. και Γιάγκου, Δ., 2005, Ήπιες μορφές τουρισμού, Πανεπιστημιακές σημειώσεις, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθήνα. Αποστολόπουλος, Κ. και Σδράλη Δ., 2007, Ήπιες μορφές τουρισμού, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθήνα. Αποστολόπουλος Κ., Σδράλη Δ., 2009, Εναλλακτικός και Ήπιος Τουρισμός Υπαίθρου, θεωρητική προσέγγιση και εφαρμογές, εκδ. Ελληνοεκδοτική, Αθήνα. Βαρβαρέσος Σ., 2000, Τουρισμός, Έννοιες, Μεγέθη, Δομές Η ελληνική πραγματικότητα (Β' έκδοση), εκδ. Προπομπός Αθήνα Δαράκης Ι., 2009, Ο αγροτουρισμός και η περίπτωσή του στο νησί της Κρήτης, Διπλωματική Εργασία, Ανώτατο Τεχνολογικό Ίδρυμα Κρήτης 77

78 Εθνικό Κέντρο Πιστοποίησης Δομών Δια Βίου Μάθησης, Επαγγελματικό περίγραμμα του αγρότη υπευθύνου αγροτουριστικής μονάδας Ιακωβίδου, Ο. και Παρταλίδου, Μ., 2002, Η ποιότητα ως Προϋπόθεση Ανάπτυξης του Αγροτικού Τουρισμού, Επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών, τευχ.59 σελ , , Αθήνα Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης, 2008, Οδηγός Τουρισμού της Υπαίθρου για τους Φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, Αθήνα Ιωακειμίδης Α., 2009 Αγροτουρισμός στο νομό Θεσσαλονίκης, Διπλωματική Εργασία, Αλεξάνδρειο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Θεσσαλονίκης Καλοκάρδου Π., Κραντονέλλης Κ, Εναλλακτικές μορφές τουρισμού και κρίσιμες χωρητικότητες σε τουριστικές περιοχές της δυτικής Ελλάδας, HELENCO '05, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., 2003, Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον, Κριτική, Αθήνα. Κουσούνης Στ., 2003, Επενδύσεις αγροτουριστικής ανάπτυξης, εφ. Η Καθημερινή, Αθήνα ( ) Κουσούνης Στ., 2004, Στρατηγική αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης, εφ. Η Καθημερινή, Αθήνα ( ) Λουβέρδη Α., 2006, Αγροτουρισμός & γυναικείοι αγροτουριστικοί συνεταιρισμοί στην Ελλάδα, Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Πειραιώς Μαντζουράνη Κ., Τζιφάκη Χ 2006, Επιπτώσεις προοπτικές εξέλιξης του εναλλακτικού τουρισμού στην Ελλάδα, Ανώτατο Τεχνολογικό Ίδρυμα Κρήτης 78

79 Μοίρα Π., 2014, 2ο ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ, Διευρυμένη Ευρώπη και Περφερειακές ανισότητες, Τ.Ε.Ι. Ηπείρου / Τμήμα Λογιστικής, Πρέβεζα, 3-4/6/2004. Εισήγηση με θέμα : Η ανάπτυξη της περιφέρειας, μέσω της ανάδειξης της πολιτιστικής ταυτότητας της υπαίθρου Ο αγροτουρισμός, σελ Μπαλιάμη Ε., 2007, Η τόνωση της ελληνικής ορεινής οικονομίας μέσω των νέων μορφών τουρισμού και η συμβολή του εκτελεστικού προσωπικού των εταιρειών εναλλακτικού τουρισμού, Διπλωματική εργασία, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Σπιλάνης Ι., 1996, Περιφερειακός οικονομικός σχεδιασμός και περιβάλλον, σελ , Θεσσαλονίκη Συμεωνίδου Π., 2009, Ανταγωνιστικότητα και βιωσιμότητα αγροτουριστικών επιχειρήσεων στην Ελλάδα, Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Συνοδινού Λ., 2008, Αγροτουρισμός ως εργαλείο ανάπτυξης της υπαίθρου: η περίπτωση του νομού Ιωαννίνων, Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Πειραιώς Σφακιανάκης Μ. Κ., 2000, Εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού, εκδ. Έλλην, Αθήνα Τσάρτας, Π., Θανοπούλου, Μ., 1994, Γυναικείοι αγροτουριστικοί συνεταιρισμοί στην Ελλάδα, Μελέτη αποτίμησης της λειτουργίας τους, Κέντρο ερευνών για τις γυναίκες της Μεσογείου, Αθήνα Τσάρτας, Π., 1996, Τουρίστες, Ταξίδι, Τόποι: Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις στον Τουρισμό, εκδ. Εξάντας, Αθήνα Τσαπάκη Χ., 2011, Ο Αγροτουρισμός στην Ελλάδα και την Ευρώπη, Διπλωματική εργασία, Πειραιάς 79

80 Τσιτούρας Αν., 1998, Η εποχικότητα του τουρισμού στην Ελλάδα και οι ανταγωνίστριες χώρες, ΙΤΕΠ, Αθήνα Ξένη: Arroyo C., Barbieri C., Rozier Rich S., 2012, Defining agritourism: A compararative study of stakeholders' perceptions in Missouri and North Carolina, Tourism Management 37, Barbieri, C., 2006, Farm and ranch diversification: Astrategy for confronting the changing agricultural context in Texas. Unpublished doctoral dissertation, Michigan State University. Barbieri C., Mshenga P.M., 2008, The role of the firm and owner characteristics on the performance of agritourism farms, Sociologia Ruralis, 48, Barbieri, C., Mahoney, E., & Butler, L., 2008, Understanding the nature and extent of farm and ranch diversification in North America. Rural Sociology, 73(2), Barbieri C, 2010, An Importance-Performance Analysis Of the Motivations Behind Agritourism and Other Farm Enterprise Developments in Canada, Journal of Rural and Community Development 5,1/2 (2010) 1-20 Butts S., McGeorge A.,Briedenhann J., 2005, The Great cornish maize maze: low risk, low cost, high yield. Culture and Agriculture, 27(1), Evans, N. J., & Ilbery, B. W., 1989, A conceptual framework for investigating farmbased accommodation and tourism in Britain. Journal of Rural Studies, 5, Flanigan S., Blackstock K., Hunter C., 2013, Agritourism from the perspective of providers and visitors: a typology based study, Tourism Management, 40,

81 Fleischer, A., & Tchetchik, A., 2005, Does rural tourism benefit from agriculture? Tourism Management, 26, Gillespie S. A., Agritourism characteristics and contributions to destination and livelihood sustainability: a case study from south-west Scotland. In Macleod D. and Gillespie S.A. (Eds.), Sustainable tourism in rural Europe: Approachesto development, pp , Oxon: Routledge. Iakovidou, O., 1997, Agro-tourism in Greece: the case of women agro-tourism cooperatives of Ambelakia. MEDIT, 1, Iakovidou O., 2002, Women's Agrotourist Cooperatives in Greece: Key Elements for Their Successful Operation, Journal of Rural Cooperation, 30(1) 2002: Kizos, T., & Iosifides, T., 2007, The contradictions of agrotourismdevelopment in Greece: evidence from three case studies. South European Society and Politics, 12, MacCannell D., Staged authenticity:arrangements of social space on tourist settings. The American Journal of Sociology, 79(3), McGehee N., Kim K., Jennings G., 2007, Gender and motivation for agri tourism entrepreneurship, Tourism Managment, 28, Nilsson P., 2002, Staying on farms: An ideological background, Annals of Tourism Research, Vol. 29, No. 1, pp Phillip S., Hunter C., Blackstock K., 2009, A typology for defining agritourism, Tourism Management, 31, Tew C., Barbieri C., 2011, The perceived benefits of agritourism: The provider's perspective, Tourism Managment, 33,

82 Valdivia C., Barbieri C., 2014, Agritourism as s sustainable adaption strategy to climate change in the Andrean Altiplano, Tourism Management Perspectives,11, Ερωτηματολόγιο ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ * Ποιος είναι ο τύπος της επιχείρησης σας; * Ποιες υπηρεσίες προσφέρετε; * Αριθμός κλινών/δυναμικότητας. * Αριθμός εργαζομένων; πόσοι από αυτούς είναι μέλη της οικογένειάς σας; * Κάθε πότε προσφέρετε τις υπηρεσίες; Ποιός τις προσφέρει; Πού προσφέρονται; Έχουν επιτυχία; 82

83 * Πόσους μήνες λειτουργεί η επιχείρησή σας; * Με τι πληρότητα δουλεύετε περίπου; Υπάρχουν διαφορές στο χρόνο; Ποιες περιόδους υπάρχει μεγαλύτερη πληρότητα; Ποιές μικρότερη; * Τι επισκέπτες εξυπηρετείτε; Έλληνες, ξένους; Σε τι ποσοστό; Έχετε κάποιες συγκεκριμένες εθνικότητες που σας προτιμούν; ποιες; * Ποιός είναι ο τρόπος διαχείρισης - διοίκησης της επιχείρησης σας; * Διαφημίζεστε; Πως; Σε ποια μέσα; Είστε ευχαριστημένοι; 83

84 * ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΠΙΚΕΣ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ * Έχετε αγροτική εκμετάλλευση; * Προμηθεύεστε αγροτικά προϊόντα από τοπικές εκμεταλλεύσεις; -Αν ναι, ποιά; * Είστε ευχαριστημένοι; και γιατί ναι/γιατί όχι; * Τί ποσοστό των συνολικών προϊόντων που προμηθεύεστε είναι από αυτές; και γιατί; * Είναι μεγάλη ή μικρή η αγροτική εκμετάλλευση από την οποία προμηθεύεστε τα προϊόντα; 84

85 * Αν δεν προμηθεύεστε προϊόντα από άλλες αγροτικές εκμεταλλεύσεις, γιατί όχι; * Συνεργάζεστε με άλλες τοπικές αγροτικές εκμεταλλεύσεις; (Πέρα από την αγορά προϊόντων, αν αυτή υπάρχει). 3.ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΙΔΙΟΚΤΗΤΩΝ * Μέλος Ηλικία Φύλλο Απασχόληση σε εκμετάλλευση, Απασχόληση σε επιχείρηση ΔΥ ΙΥ ΕΕ Σύνταξη Μαθητής - φοιτητής * Χρησιμοποιήσατε κάποια χρηματοδότηση για να δημιουργήσετε την επιχείρηση; Αν ναι ποια; Πότε; 85

86 Είστε ευχαριστημένοι; Γιατί; -Την επιχείρηση την δημιουργήσατε εσείς/την κληρονομήσατε/την εξαγοράσατε; * Μπορείτε να μας δηλώσετε το εισόδημά σας; Οικογενειακό Αγροτικό (εάν υπάρχει) Εισόδημα επιχείρησης Α) <10000 Β) Γ) Δ) Ε) > ΓΝΩΜΕΣ * Τί πιστεύετε ότι είναι ο αγροτουρισμός; 86

87 * Είστε ευχαριστημένοι από αυτό που προσφέρετε; * Θα θέλατε να αλλάξετε κάτι; * Πως αποφασίσατε να ξεκινήσετε την επιχείρησή σας; * Τί προβλέπετε για το μέλλον; 87