Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΠΜΣ «ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΚΑΙ ΙΕΘΝΕΙΣ ΣΠΟΥ ΕΣ» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ ΕΚΑΒΗ ΑΘΗΝΑ 2006

2 ΠΜΣ «ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΚΑΙ ΙΕΘΝΕΙΣ ΣΠΟΥ ΕΣ» ΑΘΗΝΑ 2006 Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ (Α.Μ.24196) Σύνοψη: Η αναβίωση του εθνικισµού στην Γιουγκοσλαβία είναι το αποτέλεσµα τόσο θεσµικών, όσο και οικονοµικών και πολιτικών παραγόντων. Η θεσµική της διάρθρωση, οι οικονοµικές ανισότητες µεταξύ των δηµοκρατιών της και ο ρόλος των εθνικιστών ηγετών, που ανελίχθηκαν στην εξουσία την κρίσιµη περίοδο της κατάρρευσης του κοµµουνισµού, σκιαγραφούν τους παράγοντες που αρχικά δηµιούργησαν τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη δυσαρεσκειών και ανταγωνισµών και, εν συνεχεία, διοχέτευσαν τα αισθήµατα αυτά σε εθνικιστικά κανάλια, µε αποτέλεσµα την βίαιη διάλυση του οµοσπονδιακού κράτους. Λέξεις κλειδιά: εθνικισµός, Σερβία, Κροατία, θεσµική διάρθρωση, πολιτικές ελίτ, οικονοµική µεταρρύθµιση, Τσεχοσλοβακία. 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I.ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 II.Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ: ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 5 III.ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΜΕΤΑ-ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΑ ΚΡΑΤΗ 9 IV.ΕΛΕΓΧΟΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ: ΣΕΡΒΙΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΟΑΤΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ 14 V.Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ ΚΑΙ Η ΙΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΥΕΘΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ: ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ vs ΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΑ 24 VI.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 29 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 30 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 32 3

4 I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η κατάρρευση του κοµµουνισµού το 1989 σήµανε την έναρξη µιας νέας εποχής για της χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων. Η µετάβασή τους στην οικονοµία της αγοράς προϋπέθετε την εφαρµογή ριζικών µεταρρυθµίσεων, που να προωθούν τον εκσυγχρονισµό της οικονοµίας και της κοινωνίας. Η υιοθέτηση, ωστόσο, ρηξικέλευθων πολιτικών για το µετασχηµατισµό των πρώην σοσιαλιστικών συστηµάτων, δεν ήταν ούτε εύκολη υπόθεση, ούτε πάντα θεµιτή, η µετάβαση, κατά συνέπεια, στο νέο καθεστώς δεν ήταν πάντα οµαλή. Χαρακτηριστική περίπτωση της εγκυρότητας του παραπάνω ισχυρισµού είναι η Γιουγκοσλαβία η αναβίωση του εθνικισµού στην Γιουγκοσλαβία εµπόδισε την πορεία ορισµένων δηµοκρατιών προς την φιλελευθεροποίηση, καθιστώντας την είτε δύσκολη (Κροατία), είτε ανεπιθύµητη (Σερβία). Αν και η αναβίωση του εθνικισµού δεν ήταν «αποκλειστικότητα» της Γιουγκοσλαβίας, αλλά φαινόµενο αρκετών πρώην κοµµουνιστικών κρατών, εντούτοις η ένταση της εθνικιστικής αναβίωσης στη Γιουγκοσλαβία και ο συνακόλουθος τρόπος διάλυσης του κράτους, την καθιστούν περίπτωση µοναδική, η οποία χρήζει ειδικής ανάλυσης. Σκοπός του παρόντος κειµένου εργασίας είναι να προσεγγίσει όσο το δυνατόν πληρέστερα το φαινόµενο της αναβίωσης του εθνικισµού στην Γιουγκοσλαβία και να εντοπίσει τους παράγοντες που προσδιόρισαν την ιδιαίτερη µορφή του. Τα δύο πρώτα κεφάλαια θέτουν τις θεωρητικές βάσεις για την ανάπτυξη των επιχειρηµάτων που ακολουθούν. Το πρώτο κεφάλαιο αποτελεί την βιβλιογραφική επισκόπηση των τριών βασικών επιχειρηµάτων για την ανάδυση του εθνικισµού στην Γιουγκοσλαβία, ενώ στο δεύτερο επιχειρείται η αναλυτική παρουσίαση των κυριότερων θεωρητικών εξηγήσεων για την αναβίωση του εθνικισµού στα µετα-κοµµουνιστικά κράτη. Στο τρίτο κεφάλαιο, αναλύονται διεξοδικά τα τρία επιχειρήµατα για την εθνικιστική αναβίωση στην Γιουγκοσλαβία (θεσµικό, ρόλος των πολιτικών ελίτ, οικονοµικό), ενώ παράλληλα εξετάζεται η ερµηνευτική τους ισχύς στις περιπτώσεις του σερβικού και του κροατικού εθνικισµού. Στο κεφάλαιο αυτό εντάσσεται και η συνθετική προσέγγιση των επιχειρηµάτων, ώστε να εξηγηθεί επαρκέστερα η ανάδυση των δύο εθνικισµών. Στο τέταρτο κεφάλαιο, µελετώνται οι θεσµικές, πολιτικές και οικονοµικές παράµετροι που επηρέασαν την ένταση της εθνικιστικής αναβίωσης και τον τρόπο διάλυσης του οµοσπονδιακού κράτους στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας και στην περίπτωση της Τσεχοσλοβακίας, και που προσδιόρισαν την διαφορετικότητα των δύο περιπτώσεων. 4

5 II. Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ: ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Τα βασικά επιχειρήµατα για την αναβίωση του εθνικισµού στην Γιουγκοσλαβία µπορούν να οµαδοποιηθούν σε τρεις κατηγορίες: στην πρώτη κατηγορία, οι ερευνητές αναζητούν τα αίτια για την αναβίωση του εθνικισµού στο πολιτικό και θεσµικό σύστηµα της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Στη δεύτερη κατηγορία επιχειρηµάτων υπεύθυνες για την άνοδο του εθνικισµού θεωρούνται οι πολιτικές ελίτ και οι ηγετικές προσωπικότητες που αναδύθηκαν την τελευταία περίοδο ύπαρξης του οµοσπονδιακού συστήµατος. Η τρίτη, τέλος, κατηγορία επιχειρηµάτων, θεωρεί την ανάπτυξη του εθνικισµού το τελικό επιστέγασµα των οικονοµικών διαφορών και της οικονοµικής κρίσης που ταλάνιζαν τη Γιουγκοσλαβία τις τελευταίες δεκαετίες πριν τη διάλυσή της. Οι υποστηρικτές της πρώτης οµάδας επιχειρηµάτων θεωρούν ότι η οµοσπονδιακή διάρθρωση του συστήµατος στη Γιουγκοσλαβία µετά το εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο ήταν βασισµένη στην αρχή της εθνικής κυριαρχίας, γεγονός που εκ των πραγµάτων προσέδιδε σε όλες τις επιλογές των συνιστώντων εθνών (constitutive nations) εθνικό χαρακτήρα. Όταν το οµοσπονδιακό σύστηµα άρχισε να αποδυναµώνεται, η αναβίωση του εθνικισµού ήταν η προφανής συνέπεια της θεσµοποίησης της Γιουγκοσλαβίας ως εθνικής οµοσπονδίας (ethnonational federation). Σύµφωνα µε την Crawford στο Explaining Cultural Conflict in Ex- Yugoslavia: Institutional Weakness, Economic Crisis and Identity Politics 1, η δοµή του συστήµατος όχι µόνο ενθάρρυνε τις εθνικές αντιπαλότητες για την κατανοµή των πόρων (allocation), την αντιπροσώπευση (representation) και την πολιτική συµµετοχή (participation) αλλά και τις θεσµοποιούσε. Η Pesic στο άρθρο της Serbian Nationalism and the Origins of the Yugoslav Crisis 2, επιπλέον, υπογραµµίζει ότι η συνταγµατική κατοχύρωση του δικαιώµατος των συνιστώντων εθνών να αναγνωρίζονται ως κυρίαρχα κράτη εµφύτευε µια αντίφαση στο σύστηµα, αφού κανένα από τα έθνη αυτά (πλην των Σλοβένων) δεν µπορούσε να έχει εθνικό κράτος από τη στιγµή που ένα µεγάλο µέρος του έθνους ζούσε εκτός συνόρων και µέλη άλλων εθνών ζούσαν εντός των δικών του συνόρων. Όταν µε το Σύνταγµα του 1974 ενισχύθηκε η αποκέντρωση και παραπλήσιο καθεστώς κράτους επεκτάθηκε και στις αυτόνοµες επαρχίες του Κόσοβο και της Βοϊβοντίνα, η Οµοσπονδία ήταν αδύνατο να 1 Crawford B., Explaining Cultural Conflict in Ex-Yugoslavia: Institutional Weakness, Economic Crisis and Identity Politics in Crawford B. and R.D Lipschutz (eds), The Myth of Ethnic Conflict: Politics, Economics and Cultural Violence, Pesic V., Serbian Nationalism and the Origins of Yugoslav Crisis, United States Institute of Peace, Peaceworks no 8,

6 λειτουργήσει, ενώ η ανάγκη για συµφωνία αναπόφευκτα εθνικοποιούσε όλα τα ζητήµατα. Ο Vujacic, τέλος, σηµειώνει στο Institutional Origins of Contemporary Serbian Nationalism 3 ότι η θεσµική λύση των Γιουγκοσλάβων κοµµουνιστών στο εθνικό ζήτηµα ήταν η υιοθέτηση µιας οµοσπονδίας, όπου οι δηµοκρατίες ήταν οι «πατρίδες» της κυρίαρχης εθνότητας, κάτι που µοιραία έγειρε ζητήµατα συνόρων και αυτοδιάθεσης όταν η αποκέντρωση άρχισε να πλήττει το κυρίαρχο έθνος (Σέρβοι). Οι θεσµικές διευθετήσεις επέτρεψαν έτσι σε ένα σέρβικο εθνικισµό βασισµένο στη δυσαρέσκεια να αναδυθεί, ενώ παράλληλα ένα άλλο θεσµικό πρόβληµα, η υπερεκπροσώπηση των Σέρβων σε όλους τους διοικητικούς µηχανισµούς, προκαλούσε την αυξανόµενη έχθρα των υπολοίπων εθνών. Η δεύτερη οµάδα επιχειρηµάτων εστιάζει στους ηγέτες των πολιτικών ελίτ, θεωρώντας πως εκµεταλλεύτηκαν τις εθνικές διαφορές και καλλιέργησαν το εθνικό µίσος στην προσπάθειά τους να επεκτείνουν την εξουσία τους όταν το σύστηµα άρχισε να καταρρέει. Στο Fear Thy Neighbor: The Breakup of Yugoslavia 4, ο Djilas κατονοµάζει τον Slobodan Milošević, πρόεδρο της Σερβίας, και τον Franjo Tudjman, πρόεδρο της Κροατίας, ως τους κύριους υπεύθυνους για την σκόπιµη χειραγώγηση των εθνικών συναισθηµάτων µε την προπαγάνδα και τις πολιτικές τους. Οι Gallagher (Outcast Europe: The Balkans, , From the Ottomans to Milošević 5 ) και Lampe ( Nationalism in Former Yugoslavia 6 ) υποστηρίζουν επιπρόσθετα ότι ο Milošević, µέσω του ελέγχου των µαζικών µέσων ενηµέρωσης, κατάφερε να παρουσιάσει τις εξελίξεις στα οµοσπονδιακά κράτη ως αναβιώσεις του εθνικισµού των άλλων εθνοτήτων, φέρνοντας στην µνήµη των Σέρβων τις φρικαλεότητες της Ustaša την οποία ο κροάτης πρόεδρος δεν φαινόταν πρόθυµος να αποκηρύξει. Ο Banac στο Nationalism in Southeastern Europe 7 θεωρεί ότι η ανάπτυξη του εθνικισµού στη Γιουγκοσλαβία οφείλεται στους προαναφερθέντες πολιτικούς ηγέτες, υπό την έννοια ότι και οι δύο πίστευαν στην σταθερότητα ενός εθνικά οµογενούς κράτους και προσανατόλισαν την πολιτική τους προς την επίτευξη αυτού του στόχου µε τις αναπόφευκτες συνέπειες. Ο Oberschall, τέλος, στο The Manipulation of Ethnicity: from ethnic cooperation to violence 3 Vujacic, V., Institutional Origins of Contemporary Serbian Nationalism, East European Constitutional Review, Vol. 5, No 4, Djilas, A., Fear Thy Neighbor: The Breakup of Yugoslavia in Kupchan Ch. (eds), Nationalism and Nationalities in the New Europe, Ithaca-London, Cornell UP, Gallagher, T., Outcast Europe: The Balkans, , From the Ottomans to Milošević, London-New York, Routledge, Lampe, J.R., Nationalism in Former Yugoslavia in Latawksi P. (eds), Contemparary Nationalism in East Central Europe, Houndmills, Macmillan, Banac I., Nationalism in Southeastern Europe in Kupchan Ch. (eds), Nationalism and Nationalities in the New Europe, Ithaca-London, Cornell UP,

7 and war in Yugoslavia 8 υποστηρίζει ότι στη συνείδηση των Γιουγκοσλάβων ενυπήρχαν δύο εθνικές προβολές (ethnic frames): η ειρηνική (peace frame) που προήγε την εθνική συνεργασία και η συγκρουσιακή (crisis frame) που τροφοδοτούταν από τις µνήµες του ευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου. Οικοδοµώντας αφενός στις διαφορές και δυσαρέσκειες που υπήρχαν λόγω της άνισης οικονοµικής ανάπτυξης και επιπέδου ζωής µεταξύ των δηµοκρατιών και χρησιµοποιώντας αφετέρου τις µαζικές επικοινωνίες και την προπαγάνδα, οι ηγέτες των πολιτικών ελίτ κατάφεραν να επαναφέρουν στη συλλογική µνήµη τη συγκρουσιακή προβολή και να προκαλέσουν αισθήµατα φόβου, που εύκολα µετατράπηκαν σε εθνικιστικές εξάρσεις, ικανές να υποστηρίξουν τις πολιτικές τους επιδιώξεις και να τους διατηρήσουν στην εξουσία. Το τρίτο επιχείρηµα που αναζητά τα αίτια αναβίωσης του εθνικισµού σε οικονοµικούς λόγους, αναπτύσσεται κυρίως από τη Woodward στο βιβλίο της Balkan Tragedy 9. Οι οικονοµικές διαφορές και η αδυναµία οικονοµικής σύγκλισης µεταξύ των πλουσιότερων και των φτωχότερων δηµοκρατιών, έκαναν τις πλουσιότερες περιοχές (Σλοβενία, Κροατία) όλο και πιο απρόθυµες να συµβάλλουν στην οικονοµική ανάπτυξη των υπολοίπων και ενίσχυσαν τις αποσχιστικές τους τάσεις, ενώ παράλληλα στις φτωχότερες δηµοκρατίες (Σερβία, Βοσνία- Ερζεγοβίνη, Μακεδονία, Κόσοβο, Βοϊβοντίνα) οι κοινωνικοοικονοµικές δυσαρέσκειες άρχισαν να µετασχηµατίζονται σε αιτήµατα εθνικών δικαιωµάτων. εδοµένης της παραπάνω κατάστασης, η οικονοµική κρίση στις αρχές της δεκαετίας του 80 και το πολιτικό κλίµα που προµήνυε τη κατάρρευση του συστήµατος, καθιστώντας το κράτος ανίκανο να προσφέρει ασφάλεια και τάξη, δηµιούργησαν πρόσφορο έδαφος για τη διάδραση των αυθόρµητων συµπεριφορών του λαού που έβλεπε την οµοσπονδία να καταρρέει και των projects των εθνικιστών πολιτικών για τη διατήρηση της εδαφικής κυριαρχίας των δηµοκρατιών τους, ώστε τελικά ο εθνικισµός κυριάρχησε στο τελευταίο στάδιο, στη βίαιη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Κανένα από τα παραπάνω επιχειρήµατα δεν είναι αφ εαυτού εξαντλητικό των λόγων που οδήγησαν στην αναβίωση του εθνικισµού στην πρώην Γιουγκοσλαβία, αλλά κάθε ένα από αυτά προσφέρεται για την εξήγηση συγκεκριµένων περιπτώσεων ή καταστάσεων. Στο παρόν κείµενο εργασίας, στόχος είναι αρχικά να εξεταστούν τα επιχειρήµατα αυτά εντός του πλαισίου των θεωρητικών εξηγήσεων για την αναβίωση του εθνικισµού στα µετακοµµουνιστικά κράτη και, ει δυνατόν, να ενταχθούν σε αυτές, και εν συνεχεία να καταδειχθεί 8 Oberschall, A., The Manipulation of Ethnicity: from ethnic cooperation to violence and war in Yugoslavia, Ethnic and Racial Studies, Vol. 23, No 6, Woodward S., Balkan Tragedy: Chaos and dissolution after the Cold War, Washigton D.C., The Brookings Institution,

8 ο βαθµός εγκυρότητας των επιχειρηµάτων κατά συνέπεια και των εξηγήσεων που παρουσιάστηκαν σε δύο κυρίως περιπτώσεις: στην αναβίωση του σερβικού και στην αναβίωση του κροατικού εθνικισµού. Η κεντρική υπόθεση εργασίας, που θα γίνει προσπάθεια να ελεγχθεί, είναι ότι όλες οι προτάσεις που προηγήθηκαν παρέχουν έγκυρες ερµηνείες για την αναζωπύρωση του εθνικισµού σε αυτά τα κράτη της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Η µονοµερής εξέταση αδυνατεί να αποδώσει την πολυπλοκότητα του εθνικισµού, η συνθετική, όµως, ανάλυση των επιχειρηµάτων, που εδώ θα επιχειρηθεί, θα επιδιώξει µέσα από τη σύνθεση να δώσει επαρκέστερες εξηγήσεις για την αναβίωση του εθνικισµού αλλά και για τη βίαιη µορφή που αυτή η αναβίωση τελικά πήρε. 8

9 III. ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΜΕΤΑ-ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΑ ΚΡΑΤΗ Μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισµού στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης στις αρχές της τελευταίας δεκαετίας του εικοστού αιώνα, και δη µε τη συνακόλουθη διάλυση βίαιη ή µη των πρώην κοµµουνιστικών πολυεθνικών κρατών, η αναβίωση του εθνικισµού στη συγκεκριµένη περιοχή έµελλε να γεννήσει ποικίλους προβληµατισµούς και να επιδεχθεί πολλών εξηγήσεων. Σκοπός του παρόντος κεφαλαίου είναι να οµαδοποιήσει και να παρουσιάσει αυτές τις θεωρητικές εξηγήσεις και, παράλληλα, να προσπαθήσει να εντάξει τα επιχειρήµατα για την αναβίωση του εθνικισµού στη Γιουγκοσλαβία που προηγήθηκαν στη λογική αυτών των θεωρητικών πλαισίων. Η χρησιµότητα του εν λόγω εγχειρήµατος εδράζει στην επίτευξη του ελέγχου της εγκυρότητας των γενικότερων θεωρητικών εξηγήσεων για την αναβίωση του εθνικισµού στα µετάκοµµουνιστικά κράτη στην ειδική περίπτωση που εδώ ενδιαφέρει, τη Γιουγκοσλαβία. Σηµείο εκκίνησης είναι η ανάλυση του εθνικισµού ως πολιτικού project και της διάκρισης/ διχοτόµησης µεταξύ πολιτικού (civic) και εθνικού (ethnic) εθνικισµού, ανάλυσης απαραίτητης εφόσον οι θεωρητικές εξηγήσεις που ακολουθούν στηρίχθηκαν εν πολλοίς στις παραδοχές της. Βασικές παραδοχές κάθε εθνικιστικού δόγµατος είναι ο διαχωρισµός του κόσµου σε έθνη και το «ανήκειν» κάθε ανθρώπινης µονάδας σε ένα και µόνο ένα από αυτά τα έθνη. Ποικίλα είναι τα προσδιοριστικά χαρακτηριστικά κάθε έθνους (γλώσσα, θρησκεία, ιστορία, πολιτιστική παράδοση), σηµαντικότερη όµως βαρύτητα δίνεται στη σχέση κάθε έθνους µε µια συγκεκριµένη εδαφική περιοχή, της οποίας και διεκδικεί τον πολιτικό έλεγχο 10. Οι αρχές της αυτοδιάθεσης και της εδαφικής ακεραιότητας είναι βασικές σε κάθε εθνικιστικό πολιτικό σχεδιασµό (project) που αποσκοπεί στην ελευθερία, την λαϊκή κυριαρχία και την ισότητα των δικαιωµάτων µεταξύ των µελών του έθνους 11. Μοιραία ωστόσο οι πόλεµοι που διαµόρφωσαν τις κρατικές συνθέσεις στην ευρωπαϊκή ήπειρο απέκλειαν από την κρατική οντότητα οµάδες του έθνους γεννώντας ενδεχόµενους αλυτρωτισµούς αφήνοντάς τις παράλληλα ως µειονότητες σε κάποια ξένη επικράτεια. Κατά συνέπεια, κάθε επίκληση στο δικαίωµα της αυτοδιάθεσης στο εξής ήταν (και είναι) συνυφασµένη µε την παραβίαση των συνόρων, 10 Schöpflin G., Nationalism and Ethnicity in Europe in C.A. Kupchan (eds), Nationalism and Nationalities in the New Europe, Ithaca-London, Cornell University Press, 1995: Bunce V., The National Idea: Imperial Legacies and Post-Communist Pathways in Eastern Europe in East European Politics and Societies, Vol.19, no 3, 2005:409. 9

10 δηµιουργώντας ευθύς εξαρχής µια δοµική ένταση στο ευρωπαϊκό διακρατικό σύστηµα 12, κάτι που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον για την εξέταση της αναβίωσης του εθνικισµού στη σύγχρονη εποχή. Η διάκριση, εν συνεχεία, µεταξύ πολιτικού και εθνικού εθνικισµού, αναφέρεται σε µια άλλη παραδοχή συνήθη στη βιβλιογραφία, ήτοι στην αναγνώριση δύο τύπων εθνικισµού, του δυτικού (της υτικής Ευρώπης) και του ανατολικού (της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης): ο δυτικός/πολιτικός εθνικισµός αναφέρεται στην πολιτική ταυτότητα του έθνους που προσδιορίζεται στη βάση της έννοιας του πολίτη, του σεβασµού στους νόµους και τους θεσµούς του κράτους και της ισότητας υποχρεώσεων και δικαιωµάτων. Ο ανατολικός/εθνικός εθνικισµός, αντίθετα, στηρίζεται σε µια αντίληψη του έθνους ως κοινότητας συνδεδεµένης µέσω κοινής πολιτιστικής κληρονοµιάς, γλώσσας, θρησκείας, εθίµων, ιστορίας και καταγωγής 13. Η αναφορά στη διάκριση µεταξύ των δύο τύπων εθνικισµού σκοπό έχει να καταδείξει την απουσία εµφυσήµατος πολιτικών αξιών στην πρώην κοµµουνιστική Ευρώπη και, συνεπεία αυτού, την παραµονή της εθνότητας ως µοναδικού παράγοντα προσδιορισµού της ταυτότητας σε όλη τη διάρκεια της σύγχρονης ιστορίας των ανατολικοευρωπαϊκών χωρών 14. Η παραπάνω απουσία πολιτικών αξιών σχετίζεται µε εκείνες τις θεωρητικές εξηγήσεις για την αναβίωση του εθνικισµού στις µετά-κοµµουνιστικές χώρες, που ανιχνεύουν τα αίτια της αναβίωσης αυτής στη µετάβαση στην οικονοµία της αγοράς. Ακριβώς λόγω της αδυναµίας οικοδόµησης µιας κοινωνίας των πολιτών και της απουσίας µιας ισχυρής παράδοσης σεβασµού των ατοµικών δικαιωµάτων και δηµοκρατίας, η µετάβαση στον φιλελευθερισµό έγινε χωρίς να υπάρχει το κατάλληλο πολιτικό και κοινωνικό υπόβαθρο για να στηρίξει τις επικείµενες αλλαγές, αφήνοντας ένα ιδεολογικό κενό πρόσφορο να καλυφθεί από δηµοκρατικά µεταµφιεσµένα εθνικιστικά κινήµατα 15. Στην ίδια λογική, η µετάβαση στο νέο καθεστώς, απόντων των οικονοµικών, πολιτικών και πολιτιστικών προαπαιτούµενων, αδυνατούσε να αποφέρει άµεσα τα αναµενόµενα οικονοµικά αποτελέσµατα, µε συνέπεια την ανάδυση της δυναµικής του εθνικισµού σε κοινωνίες όπου οι οικονοµικές συνθήκες ήταν 12 Caplan R. and J. Feffer, Introduction in Caplan R. and J. Feffer (eds), Europe s New Nationalism, States and Minorities in Conflict, New York-Oxford, Oxford University Press, 1996:7. 13 Jenkins B. and S.A. Sofos, Nation and Nationalism in Contemporary Europe, A Theoretical Perspective in Jenkins B. and S.A. Sofos (eds), Nation and Identity in Contemporary Europe, London-New York, Routledge, 1996:14-16 και Ignatieff M., Nationalism and Toleration in Caplan R. and J. Feffer (eds), Europe s New Nationalism, States and Minorities in Conflict, New York-Oxford, Oxford University Press, 1996: Schöpflin G., Nationalism and Ethnic Minorities in Post-Communist Europe in Caplan R. and J. Feffer (eds), Europe s New Nationalism, States and Minorities in Conflict, New York-Oxford, Oxford University Press, 1996: Jenkins B. and S.A. Sofos, ό.π., 1996:26. 10

11 δυσµενέστερες και η ανικανότητα εισαγωγής επιτυχηµένων οικονοµικών και πολιτικών µεταρρυθµίσεων συνεχής 16. Σε συνδυασµό, τέλος, µε τα παραπάνω, ο Roszkowski υποστηρίζει ότι η φτώχεια και ένα αίσθηµα πολιτιστικής αποτυχίας στο λαό σε συνδυασµό µε τις συνειδητές προσπάθειες της νοµενκλατούρας να προωθήσει µια εθνικιστική ατζέντα για να διατηρηθεί στην εξουσία, είναι οι παράγοντες που οδήγησαν στην αναβίωση του εθνικισµού στις πρώην κοµµουνιστικές χώρες 17. Το συγκεκριµένο θεωρητικό πλαίσιο βρίσκεται σε ευθυγράµµιση µε τα επιχειρήµατα για την ανάδυση του εθνικισµού στη Γιουγκοσλαβία που εστιάζουν στο ρόλο των ηγετών των πολιτικών ελίτ. Τα πρόσωπα αυτά, στην προσπάθειά τους να ανέλθουν ή να διατηρηθούν στην εξουσία υιοθετώντας είτε µία επιφανειακά µεταρρυθµιστική ατζέντα είτε µία εξαρχής εθνικιστική ρητορική σε µία µεταβατική περίοδο, όταν, δηλαδή, άρχισε να διαφαίνεται η αδυναµία ή και απροθυµία συγκράτησης της κατάρρευσης του γιουγκοσλαβικού συστήµατος εντός του γενικότερου πλαισίου κατάρρευσης του κοµµουνισµού, ήταν αναµενόµενο να υπερτονίσουν τις αδυναµίες και τα δυσµενή χαρακτηριστικά της υπάρχουσας κατάστασης και να στραφούν στη νοµιµοποιητική δυναµική του έθνους. Παράλληλα, η ιδεολογική σύγχυση και η οικονοµική δυσαρέσκεια που εντάθηκε περισσότερο την περίοδο αυτή, ήταν εύκολο να δηµιουργήσουν ένα εκρηκτικό µίγµα, το οποίο εξίσου εύκολα µετατράπηκε σε εθνικιστική έξαρση µε την «κατάλληλη» υποβοήθηση των πολιτικών ηγετών. Η δεύτερη δέσµη θεωρητικών εξηγήσεων συνδέει άµεσα την αναβίωση του εθνικισµού στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη µε το παρελθόν και µε την αποτυχία αποτελεσµατικής αντιµετώπισης του εθνικισµού καθ όλη τη διάρκεια της κοµµουνιστικής περιόδου. Οι εθνικές διαµάχες και τα προβλήµατα που προϋπήρχαν δεν αντιµετωπίστηκαν από το κοµµουνιστικό καθεστώς, αλλά σαρώθηκαν µαζί µε όλες τις άλλες ιδέες και αξίες µε την έλευσή του. Κατά συνέπεια όλα τα προβλήµατα έµειναν ανοικτά, ενώ παράλληλα η κοινωνία ουδέποτε εγκατέλειψε την εθνική της ταυτότητα, αντίθετα την αντιµετώπιζε ως προστασία απέναντι στις «λεηλασίες» του κοµµουνισµού και αντίθεση στην καταπίεση του καθεστώτος. Με την κατάρρευση του καθεστώτος, όλα τα προβλήµατα επανεµφανίστηκαν µε νέα µορφή 18. Ο Brubaker επιπρόσθετα υποστηρίζει ότι οι αντεθνικές πολιτικές του κοµµουνιστικού καθεστώτος στα πολυεθνικά κοµµουνιστικά κράτη (κυρίως ΕΣΣ, Γιουγκοσλαβία), όχι µόνο δεν κατέπνιξαν τον εθνικισµό, αλλά αντίθετα τον θεσµοποίησαν, 16 Nodia G., Nationalism and the Crisis of Liberalism in Caplan R. and J. Feffer (eds), Europe s New Nationalism, States and Minorities in Conflict, New York-Oxford, Oxford University Press, 1996: Roszkowski W., Nationalism in East Central Europe in Latawski P. (eds), Contemporary Nationalism in East Central Europe, Houndmills, Macmillan Press LTD, 1995: Schöpflin G.,ό.π., 1995:53. 11

12 αναγνωρίζοντας ως βασικές κοινωνικές κατηγορίες τις εθνότητες οριζόµενες είτε γεωγραφικά είτε εθνικά διατηρώντας τον εθνικισµό των διαφόρων εθνοτήτων ζωντανό και ισχυρό 19. Με τα πρώτα δείγµατα της επικείµενης κατάρρευσης του κοµµουνισµού, τα ποικίλα έθνη δεν µπορούσαν παρά να επιδιώξουν την αυτοδιάθεσή τους και την δηµιουργία ενός δικού τους αποκλειστικού κράτους. Παράλληλα, τα κοµµουνιστικά καθεστώτα στην Ανατολική Ευρώπη συχνά χρησιµοποιούσαν τον εθνικισµό ώστε να µεγεθύνουν την µειούµενη δηµοτικότητά τους, βεβαιώνοντας έτσι την ιστορική συνέχεια του εθνικισµού στην περιοχή 20. Όσον αφορά στην πρώην Γιουγκοσλαβία, είναι προφανές ότι τα επιχειρήµατα των Crawford, Pesic και Vujacic που παρουσιάστηκαν νωρίτερα, βρίσκονται σε συµφωνία µε την προηγηθείσα θεωρητική εξήγηση ειδικότερα δε µε την άποψη του Brubaker εφόσον θεωρούν ότι ο εθνικισµός ουδέποτε αντιµετωπίστηκε από τους κοµµουνιστές, αλλά αντίθετα απέκτησε συστηµική θέση εξαιτίας του τρόπου διάρθρωσης της γιουγκοσλαβικής οµοσπονδίας. Η οικοδόµηση της Γιουγκοσλαβίας στην βάση της εθνότητας σε οµοσπονδιακό επίπεδο, σε συνδυασµό µε τον εξοστρακισµένο θεωρητικά αλλά παρόντα πρακτικά ρόλο της εθνικής ταυτότητας σε επίπεδο δηµοκρατιών, δεν µπορούσε παρά να εγείρει σταδιακά εθνικά ζητήµατα και να οδηγήσει στην αναβίωση του εθνικισµού όταν το σύστηµα άρχισε να αποδυναµώνεται. Η τρίτη θεωρητική εξήγηση της επανεµφάνισης του εθνικισµού στα πρώην κοµµουνιστικά πολυεθνικά κράτη σχετίζεται µε την οικονοµία. Η µία πτυχή της εξήγησης αυτής αναφέρεται στις ελλειµµατικές οικονοµίες των κρατών που γεννούσαν ανταγωνισµό για τους πόρους, δηµιουργώντας ένα φαύλο κύκλο ελλείµµατος ανταγωνισµού πιέσεων για λιτότητα µεγαλύτερου ελλείµµατος και ούτω καθεξής 21. Σε αυτό το πλαίσιο, το ποια εθνότητα επωφελείται ή ζηµιώνεται περισσότερο αναπόφευκτα γεννά αισθήµατα αδικίας και δηµιουργεί εντάσεις µεταξύ των εθνοτήτων, ειδικά δε σε περιοχές όπου σιωπηρά υπάρχουν άλυτα εθνικά ζητήµατα. Η άλλη πτυχή της εξήγησης, η οποία ούτως ή άλλως επικεντρώνει στη Γιουγκοσλαβία, αναπτύσσεται από τη Woodward και σχετίζεται κατά κύριο λόγο µε την άνιση ανάπτυξη και τις διάχυτες και αυξανόµενες οικονοµικές ανισότητες µεταξύ των διαφόρων εθνοτήτων 22. Η οικονοµική ύφεση στα τέλη της δεκαετίας του 70 και στις αρχές της επόµενης δεκαετίας µεγέθυνε τις ανισότητες αυτές, υπονοµεύοντας σταθερά κάθε 19 Brubaker R., Nationalism Reframed, Nationhood and the National Question in the New Europe, Cambridge University Press, 1996: Caplan R. and J. Feffer, ό.π., 1996:8. 21 Kaldor M., Cosmopolitanism versus Nationalism: The New Divide? in Caplan R. and J. Feffer (eds), Europe s New Nationalism, States and Minorities in Conflict, New York-Oxford, Oxford University Press, 1996: Woodward S., ό.π., 1995:

13 διάθεση για παραµερισµό των πάντα παρόντων και ανοικτών εθνικών ζητηµάτων, κάνοντας τις εθνικές διαφορές να φαντάζουν ακόµα µεγαλύτερες και προκαλώντας τελικά την πολιτική αποδόµηση και την κυριαρχία του εθνικισµού στην περιοχή. Ο συνδυασµός των θεωρητικών εξηγήσεων για την αναβίωση του εθνικισµού στα µετά-κοµµουνιστικά κράτη και των επιχειρηµάτων για την αναδίφηση του εθνικισµού στην περίπτωση της πρώην Γιουγκοσλαβίας, όπως πραγµατοποιήθηκε παραπάνω ώστε να εντάξει κάθε ένα από τα επιχειρήµατα σε µια γενικότερη εξήγηση, είναι χρήσιµος υπό την έννοια ότι ελέγχοντας στη συνέχεια την έγκυρη εφαρµογή των επιχειρηµάτων στις περιπτώσεις του σερβικού και του κροατικού εθνικισµού, εξάγονται αυτόµατα συµπεράσµατα και για την ισχύ των θεωρητικών εξηγήσεων. 13

14 IV. ΕΛΕΓΧΟΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ: ΣΕΡΒΙΚΟΣ ΚΑΙ ΚΡΟΑΤΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ Μετά την παρουσίαση τόσο των βασικών επιχειρηµάτων για την αναβίωση του εθνικισµού στην Γιουγκοσλαβία όσο και των γενικότερων θεωρητικών εξηγήσεων στις οποίες εν πολλοίς εντάσσονται, σειρά έχει ο έλεγχος της εγκυρότητάς τους σε δύο συγκεκριµένες περιπτώσεις: στην αναβίωση του σερβικού και στην αναβίωση του κροατικού εθνικισµού. Το κεφάλαιο αυτό στοχεύει στην ανάλυση των δύο εθνικισµών υπό το πρίσµα κάθε δέσµης επιχειρηµάτων χωριστά καθώς και στην τελική συνδυαστική προσέγγισή τους, ώστε να επιτευχθεί πληρέστερη εξήγηση για την δυναµική επανεµφάνιση του εθνικισµού. Θεσµικό (institutional) επιχείρηµα Το θεσµικό επιχείρηµα εντοπίζει τα αίτια για την αναβίωση του εθνικισµού από τη δεκαετία του 60 και εντεύθεν στον ιδιαίτερο τρόπο µε τον οποίο ήταν πολιτικά και θεσµικά διαρθρωµένη η Γιουγκοσλαβική Οµοσπονδία. Η µεταπολεµική Γιουγκοσλαβία ήταν ένα µη συγκεντρωτικό (noncentralized) σύστηµα, στο οποίο τα συνιστώντα µέρη είχαν µεγάλο βαθµό αυτονοµίας και άσκησης ελέγχου 23. Επιπλέον, τα συνιστώντα αυτά µέρη ήταν προσδιορισµένα στη βάση των εθνικών κριτηρίων που προϋπήρχαν. Συνταγµατικά, η Γιουγκοσλαβία ήταν µια οµοσπονδία αποτελούµενη από έξι δηµοκρατίες και δύο αυτόνοµες επαρχίες, µε καθεµία από αυτές τις µονάδες να έχει τη δική της ιστορική, θρησκευτική ή/και γλωσσική παράδοση, παράδοση στην οποία ενσωµατώνονταν παρελθούσες διαµάχες και κληροδοτούνταν στην οµοσπονδία 24. Η δόµηση, κατά συνέπεια, της Γιουγκοσλαβίας ως εθνικής οµοσπονδίας, προσέδιδε ευθύς εξαρχής εθνικό χαρακτήρα στις επιλογές των συνιστώντων µερών και ισχυρές κεντρόφυγες τάσεις. Παράλληλα, η αναγνώριση δύο ειδών εθνικής οµαδοποίησης, των συνιστώντων εθνών (κυρίαρχων εθνών στις δηµοκρατίες) και των εθνοτήτων (εθνικών µειονοτήτων), δηµιουργούσε προβλήµατα εξαιτίας της ιεραρχικής θεσµοποίησης των µεταξύ τους σχέσεων 25. Τα εγγενή αυτά προβλήµατα στη διάρθρωση του γιουγκοσλαβικού συστήµατος δηµιουργούσαν το κατάλληλο υπόβαθρο για την ανάπτυξη εθνικών «απογοητεύσεων» (ressentiment). Οι θεσµικές αλλαγές που επέφερε το Σύνταγµα του 1974 και που καθιστούσαν την Γιουγκοσλαβία µια υψηλά αποκεντρωµένη (συν)οµοσπονδία, αναβαθµίζοντας το status των αυτόνοµων επαρχιών του Κόσοβο και της 23 Crawford B., ό.π., 1998: Godina V., The Outbreak of Nationalism on Former Yugoslav Territory: a Historical Perspective on the Problem of Supranational Identity in Nations and Nationalism, Vol. 4, no 3, 1998: Pesic V., ό.π., 1996:10. 14

15 Βοϊβοντίνα, ισχυροποιώντας τον αποκεντρωτισµό του συστήµατος και αναγνωρίζοντας τα δικαιώµατα της αυτοδιάθεσης και της απόσχισης, δεν µπορούσαν παρά να τροφοδοτήσουν περαιτέρω τις εθνικές δυσαρέσκειες 26. Ενδιαφέρον έχει, όσον αφορά στο παρόν επιχείρηµα, να προσδιοριστεί µε ποιο τρόπο η θεσµική διάρθρωση της Γιουγκοσλαβικής Οµοσπονδίας προκάλεσε την αναζωπύρωση του σερβικού και του κροατικού εθνικισµού αντίστοιχα. Η προσπάθεια θεσµικού συµβιβασµού των δύο διαµετρικά αντίθετων εθνικών «οραµάτων» για τη Γιουγκοσλαβία, του σερβικού συγκεντρωτισµού και του κροατικού αποκεντρωτισµού, µοιραία αδυνατούσε να ικανοποιήσει και τις δύο πλευρές ταυτόχρονα η ικανοποιητική διευθέτηση για την µία πλευρά σήµαινε τη δυσαρέσκεια της άλλης, και σε ένα σύστηµα που ήταν δοµηµένο στη βάση της εθνότητας η δυσαρέσκεια αυτή αποκτούσε εθνικιστική λογική. Η µεταπολεµική προσπάθεια διευθέτησης των εθνικών διαφορών µεταξύ Κροατών και Σέρβων άφηνε τους πρώτους δυσαρεστηµένους έχοντας συνεργαστεί µε τους Ναζί και βγαίνοντας ηττηµένοι από τον εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο, δεν είχαν αρχικά πολλά περιθώρια διεκδίκησης της εφαρµογής του εθνικού τους project, το οποίο ταλαντευόταν µεταξύ αποκεντρωτισµού (croatian decentralism), της ιδέας δηλαδή ενός αυτόνοµου κροατικού κράτους σε µία γιουγκοσλαβική συνοµοσπονδία, και απόσχισης (croatian separatism), της ιδέας ίδρυσης ανεξάρτητου κροατικού κράτους 27. Η µορφή που τελικά πήρε η Γιουγκοσλαβική Οµοσπονδία άφηνε µεγάλα περιθώρια αυτονοµίας αλλά και µία αίσθηση στέρησης της κροατικής ανεξαρτησίας. Η διατήρηση της εθνότητας ως προσδιοριστικού στοιχείου της ταυτότητας µέσω της δόµησης του συστήµατος ως εθνικής οµοσπονδίας, διασφάλιζε και την παραµονή της ισχύος των εθνικών project. Η προ του 1974 διάρθρωση του συστήµατος, αν και µη συγκεντρωτική, εντούτοις θεωρείτο όχι αδίκως ότι προήγε τη σερβική κυριαρχία, κυρίως λόγω της υπερεκπροσώπησης των Σέρβων στους οµοσπονδιακούς θεσµούς άσκησης ελέγχου και εξουσίας στρατό, αστυνοµία, διοίκηση. Τη δεκαετία του 60 η κροατική εθνική «απογοήτευση» ενισχυµένη από την οικονοµική δυσαρέσκεια λόγω των οικονοµικών µεταρρυθµίσεων που προωθούνταν στην οµοσπονδία προς όφελος των Σέρβων, µετασχηµατίστηκε σε εθνικιστική αναβίωση (Κροατική Άνοιξη), που υπογράµµιζε τις διαφορές των δύο εθνών γλωσσικές, θρησκευτικές κλπ και ζητούσε µεγαλύτερη αυτονοµία και αποκέντρωση 28. Στην πίεση για αποκέντρωση και οικονοµικές µεταρρυθµίσεις, που θα αναδιένειµαν την εξουσία προς όφελος των δηµοκρατιών, αρωγοί 26 Gow J., The Serbian Project and its Adversaries, A Strategy of War Crimes, London, Hurst & Company, 2003: Για το κροατικό εθνικό project βλ. Pesic V., ό.π., Crampton R. J., The Balkans since the Second World War, Longman, 2002:

16 των Κροατών στέκονταν οι οµόσπονδες δηµοκρατίες, καθεµία για τους δικούς της λόγους. Ανεξάρτητα από αυτούς τους λόγους, ωστόσο, οι πιέσεις de facto αντιπροσώπευαν εθνικές προτιµήσεις και αντανακλούσαν αντιπαλότητες λόγω της ιδιαίτερης δοµής του γιουγκοσλαβικού οµοσπονδιακού συστήµατος 29. Αποτέλεσµα των πιέσεων ήταν το Σύνταγµα του 1974, το οποίο, καθιστώντας τις δηµοκρατίες τους πραγµατικούς φορείς της κυριαρχίας, µετασχηµάτιζε οριστικά την Γιουγκοσλαβία σε ένα έντονα αποκεντρωµένο, τυπικά οµόσπονδο σύστηµα και πυροδοτούσε τον σερβικό εθνικισµό. Ο σερβικός οραµατισµός για τη Γιουγκοσλαβία ήταν εύκολα προσδιοριζόµενος: στήριζε την ύπαρξη µιας συγκεντρωτικής υπό την κυριαρχία των Σέρβων κρατικής οντότητας των Νότιων Σλάβων ως µέσο εκπλήρωσης του ιστορικού στόχου της συνένωσης όλων των Σέρβων σε ένα κράτος 30. Η Γιουγκοσλαβική Οµοσπονδία υλοποιούσε ως ένα βαθµό αυτό το στόχο. Η συνταγµατική µεταρρύθµιση του 1974, όµως, άλλαζε τη θεσµική διάρθρωση του συστήµατος καταφανώς εις βάρος των Σέρβων. Η µεταφορά εξουσιών στις δηµοκρατίες, η επέκταση του status των δηµοκρατιών στις δύο αυτόνοµες επαρχίες εντός της Σερβίας (Κόσοβο Βοϊβοντίνα), η θεσµοποίηση της συναινετικής λήψης αποφάσεων και το δικαίωµα όλων (δηµοκρατιών και επαρχιών) στην αρνησικυρία (veto), όχι µόνο δυσχέραιναν τη λειτουργία του συστήµατος, εφόσον η οµοσπονδία δεν είχε πλέον µια αυτόνοµη πηγή εξουσίας και στηριζόταν στη συµφωνία των συνιστώντων µερών, αλλά και εµπόδιζαν τη Σερβία να ελέγξει τις αποφάσεις στην οµοσπονδία και τις εξελίξεις εντός της ίδιας της σερβικής δηµοκρατίας 31. Αυτή η απώλεια του πρότερου κυρίαρχου ρόλου των Σέρβων στη Γιουγκοσλαβία σε συνδυασµό µε την νέα οµοσπονδιακή διάρθρωση και την ουσιαστική συνοµοσπονδίωση της Σερβίας, έγειραν αναπόφευκτα αφενός ερωτήµατα για το status του σερβικού έθνους στην Γιουγκοσλαβική Οµοσπονδία και αφετέρου ζητήµατα συνόρων και αυτοδιάθεσης, από τη στιγµή που κανένα από τα συνιστώντα έθνη (µε την εξαίρεση των Σλοβένων) δεν µπορούσε να έχει εθνικό κράτος λόγω του τρόπου κατανοµής των εθνοτήτων στο εσωτερικό της οµοσπονδίας 32. Παράλληλα, η αδυναµία εφαρµογής εφεξής του βασικού σερβικού εθνικού οράµατος εντός του πλαισίου της οµοσπονδίας, αναπόδραστα συνεπαγόταν την προσπάθεια εξεύρεσης άλλων τρόπων υλοποίησής του, ήτοι ή το µετασχηµατισµό της οµοσπονδίας υπό τους όρους των Σέρβων, ή την αναζήτηση µιας ανεξάρτητης «Μεγαλύτερης Σερβίας», projects που αναγκαία δοµούνταν σε εθνικιστικές βάσεις. 29 Crawford B., ό.π., 1998: Pesic V., ό.π., 1996: ό.π Vujacic V., ό.π., Η πληθυσµιακή κατανοµή των γιουγκοσλαβικών εθνοτήτων στις δηµοκρατίες φαίνεται στον Χάρτη 1 του παραρτήµατος (η συγκεκριµένη κατανοµή είναι σύµφωνα µε την απογραφή του 1991, αλλά η πληθυσµιακή σύνθεση δεν είχε αλλάξει ιδιαίτερα από την εποχή αναφοράς µέχρι το έτος απογραφής). 16

17 Η αναβίωση του κροατικού και σερβικού εθνικισµού ως αποτέλεσµα της θεσµικής διάρθρωσης του γιουγκοσλαβικού συστήµατος αποκαλύπτει το βασικό πρόβληµα της µη αποτελεσµατικής αντιµετώπισης του εθνικισµού από το κοµµουνιστικό καθεστώς. Η αναµενόµενη θεωρητικά αντικατάσταση της εθνικής ταυτότητας από την υπερεθνική κοµµουνιστική, πρακτικά ήταν ανέφικτη λόγω της δοµής του συστήµατος και της απουσίας δηµοκρατικών θεσµών και διαδικασιών που θα προωθούσαν συστηµατικά την προτεραιότητα της γιουγκοσλαβικής ταυτότητας έναντι των αντίστοιχων εθνικών. Επιπρόσθετα, η ανυπαρξία οποιασδήποτε προσπάθειας οικοδόµησης κοινής πολιτικής ταυτότητας συνεπαγόταν τη διατήρηση του εθνικισµού σε επίπεδο δηµοκρατιών και την δυναµική αναβίωσή του όταν οι συνθήκες το επέτρεπαν στην περίπτωση των Κροατών στη δεκαετία του 60 και στην περίπτωση των Σέρβων από το Σύνταγµα του 1974 και έπειτα. Όταν στη συνέχεια έγιναν ορατά τα πρώτα δείγµατα κατάρρευσης του κοµµουνισµού και αποδυνάµωσης του συστήµατος, η υιοθέτηση ενός εθνικισµού της κυριαρχίας (nationalism of domination) ήταν η προφανής συνέπεια της αναζήτησης του δικαιώµατος της αυτοδιάθεσης σε ένα σύστηµα που η δοµή του σταθερά συντηρούσε τις εθνικές διαφορές και τα εθνικά ζητήµατα. Ο ρόλος των πολιτικών ελίτ Το παρόν επιχείρηµα εντοπίζει τις αιτίες για την αναβίωση του εθνικισµού στη Γιουγκοσλαβία στις πολιτικές και τις επιδιώξεις των ηγετών των πολιτικών ελίτ, που ανήλθαν στην εξουσία στην κρίσιµη περίοδο της µετάβασης από το παλιό καθεστώς σε ένα καινούριο τύπο διακυβέρνησης και διευθέτησης του γιουγκοσλαβικού ζητήµατος. Η αντίληψη που είχαν οι πολιτικές ελίτ σε κάθε δηµοκρατία γι αυτή τη νέα κατάσταση ήταν που δηµιούργησε τις εθνικές εντάσεις και τελικά διέλυσε το πολυεθνικό κράτος 33. Οι αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις σε εθνική βάση ήταν το αποτέλεσµα µιας καλά µελετηµένης στρατηγικής, σχεδιασµένης από εκείνους που απειλούνταν περισσότερο από τις επικείµενες οικονοµικές και πολιτικές αλλαγές 34. Κλειδί για την επίτευξη της υιοθέτησης εθνικιστικής συλλογιστικής σε λαϊκό επίπεδο, συλλογιστικής που εξυπηρετούσε κοντόφθαλµους πολιτικούς στόχους και την προσπάθεια για διατήρηση (ή ανέλιξη) στην εξουσία, ήταν η σκόπιµη χειραγώγηση των εθνικών «απογοητεύσεων» και ανταγωνισµών από τους ηγέτες των πολιτικών ελίτ. Όσον 33 Sekulic D., The Creation and Dissolution of the Multinational State: The Case of Yugoslavia, Nations and Nationalism, Vol. 3, no 2, 1997: Gagnon V.P., Ethnic Nationalism and International Conflict: The Case of Serbia, International Security, Vol. 19, no 3, 1994/95:6. 17

18 αφορά στη Σερβία και την Κροατία, ο µεταξύ τους µακροχρόνιος εθνικός ανταγωνισµός στάθηκε τελικά µοιραίος για την Γιουγκοσλαβία 35. Ο εθνικός ανταγωνισµός µεταξύ Σέρβων και Κροατών δεν ήταν µόνο προϊόν του σύγχρονου τρόπου διακυβέρνησης τους αναπόφευκτα οι ανισότητες µεταξύ των δηµοκρατιών γεννούσαν δυσαρέσκειες και ανταγωνισµούς αλλά και αποτέλεσµα των διαφορετικών ιστορικών µύθων, στη βάση των οποίων κάθε έθνος είχε στηρίξει την εθνική του αφύπνιση. Από τη µία πλευρά, ο σερβικός µύθος έτεινε να αντιµετωπίζει την ιστορία του (σερβικού) κράτους ως µια ιστορία απελευθέρωσης των σερβικών εδαφών από την ξένη κυριαρχία, πεποίθηση που δηµιουργούσε «προηγούµενο» για την αναζήτηση µιας Μεγαλύτερης Σερβίας, και ως µια ιστορία αντίστασης στην Οθωµανική Αυτοκρατορία (Μάχη του Κοσσυφοπεδίου-1389), αντίληψη που ανέδυε ιστορικά τους Σέρβους ως ευγενείς υπερασπιστές της πίστης και της ελευθερίας. Ο κροατικός µύθος, από την άλλη, χαρακτηριζόταν από τις µακραίωνες µάχες πολιτικές και µη για την εγκαθίδρυση ενός κυρίαρχου και ανεξάρτητου κροατικού κράτους 36. Τα διαφορετικά projects που ήταν η άµεση συνέπεια αυτών των µύθων, το project συγκέντρωσης για τους Σέρβους και το project απελευθέρωσης για τους Κροάτες, γεννούσαν τον µεταξύ τους εθνικό ανταγωνισµό, ο οποίος µεγεθυνόταν ακόµα περισσότερο εξαιτίας του γεγονότος ότι συχνά ο εθνικός µύθος των µεν σκιαγραφούσε τους δε και αντίστροφα ως υπαίτιους για τα δεινά και τις αδικίες σε βάρος του έθνους. Η χειραγώγηση και εκµετάλλευση του εθνικού ανταγωνισµού από τους εθνικιστές ηγέτες των πολιτικών ελίτ που ανήλθαν στην εξουσία στα τέλη της δεκαετίας του 80 στη Σερβία (Slobodan Milošević) και στις αρχές της δεκαετίας του 90 στην Κροατία (Franjo Tudjman), τον µετέτρεψαν σε λαϊκή εθνικιστική αναβίωση. Η αναβίωση του εθνικισµού εξυπηρετούσε τα συµφέροντα των συγκεκριµένων ηγετών, καθώς η πολιτικοποίηση των διαφορών των δύο εθνοτήτων τους έδινε τη δυνατότητα να προωθήσουν χωρίς αντιδράσεις το πολιτικό τους πρόγραµµα. Αναµφίβολα, η εθνικιστική αναζωπύρωση διευκόλυνε τόσο τον Milošević όσο και τον Tudjman στην επιδίωξη της δηµιουργίας ενός εθνικά οµογενούς κράτους, στη σταθερότητα του οποίου και οι δύο ηγέτες πίστευαν ακράδαντα 37. Ο µεν σέρβος πρόεδρος χρησιµοποίησε την ιστορική µνήµη και τη συναισθηµατική σύνδεση των Σέρβων µε το Κόσοβο για να πραγµατοποιήσει το όραµά του για την ένωση όλου του έθνους σε µια Μεγαλύτερη Σερβία υπό τον έλεγχό του, ο δε κροάτης 35 Lampe J.R., ό.π., 1995: Sotiropoulou A., The Role of Ethnicity in Ethnic Conflicts: The case of Yugoslavia, 5-6. Για µια διεξοδική ιστορική ανάλυση των εθνικών µύθων και των εθνικών ζητηµάτων βλ. Banac I., The National Question of Yugoslavia, Ithaca, Cornell UP, Banac I., ό.π., 1995:

19 κινητοποίησε τον κροατικό εθνικισµό για να επιτύχει την εγκαθίδρυση ενός ανεξάρτητου «εθνικά καθαρού» κράτους 38. Τόσο στο σερβικό όσο και στο κροατικό εθνικιστικό κίνηµα διαµορφώθηκαν οι συλλογικές ψευδαισθήσεις της θυµατοποίησης και του διωγµού του έθνους, που σκιαγραφούσαν το έτερο έθνος ως τον ιστορικό εχθρό 39. Ο έλεγχος των µαζικών µέσων ενηµέρωσης της Σερβίας και της Κροατίας από τις εκατέρωθεν κυβερνώσες πολιτικές ελίτ, προωθούσε την εξαπόλυση φόβου για αναβίωση των αγριοτήτων, αφοµοίωση και εξόντωση στο λαό και εξασφάλιζε, κατά συνέπεια, την επιτυχία της προπαγάνδας. Παράλληλα, η ύπαρξη µιας συγκρουσιακής προβολής στη συνείδηση των Γιουγκοσλάβων, προβολής που τροφοδοτούταν από τις µνήµες του ευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου και παλαιότερων πολέµων, δηµιουργούσε το κατάλληλο υπόβαθρο για τη συστηµατική καλλιέργεια του φόβου και του µίσους µεταξύ των δύο εθνοτήτων, συναισθηµάτων που «δηλητηρίασαν» τις εθνικές τους σχέσεις και συνέτειναν στην διαµόρφωση ενός έντονα συγκρουσιακού περιβάλλοντος µεταξύ των δύο εθνικισµών 40. Η σερβική και κροατική εθνική αναβίωση αντίστοιχα προωθούνταν από τη συστηµατική εκστρατεία των µέσων ενηµέρωσης µε τέτοιο τρόπο που οδηγούσε στην ανάπτυξη δύο αντίπαλων εθνικισµών: στα µάτια των Σέρβων ο Tudjman φάνταζε υπέρµαχος των πολιτικών της Ustaša, ενώ στη συνείδηση των Κροατών οι Σέρβοι λογίζονταν ως υπεύθυνοι για την στέρηση ιστορικά της κροατικής ανεξαρτησίας. Αυτή ακριβώς η τροφοδότηση της αντιπαλότητας των δύο εθνικισµών ήταν ο σηµαντικότερος παράγοντας για την συντήρηση της εθνικιστικής έξαρσης και τη λαϊκή εξάπλωσή της. Ο σέρβος ηγέτης κατόρθωσε να παρουσιάσει τις εξελίξεις στην Κροατία ως αναβίωση του καθεστώτος της Ustaša 41, ενώ παράλληλα, ενισχυµένος από την απροθυµία αποκήρυξης του συγκεκριµένου καθεστώτος από τον κροάτη πρόεδρο, ενέταξε το σερβικό έθνος εν αγνοία του στη λογική της «αυτο-εκπληρούµενης προφητείας». Υπό αυτό το πρίσµα, η ανάδυση του Tudjman ως εθνικιστή ηγέτη στην Κροατία ήταν η πλέον σηµαντική ιδεολογική στήριξη της διατήρησης στην εξουσία του Milošević 42. Οι προσπάθειες των ηγετών των πολιτικών ελίτ για την χειραγώγηση των εθνικών συναισθηµάτων και διαφορών και την εκτροπή τους σε µια έντονη εθνικιστική αναβίωση στέφθηκαν µε επιτυχία εξαιτίας της απουσίας ισχυρών συνεκτικών πολιτικών δεσµών και θεσµών µεταξύ των εθνών της Γιουγκοσλαβίας. Οι κοµµουνιστές κυβερνούσαν καταπιεστικά 38 Sotiropoulou A., ό.π., Ramet S.P., Explaining the Yugoslav Meltdown, A Theory about the Causes of the Yugoslav Meltdown: The Serbian National Awakening as a Revitalization Movement, Nationalities Papers, Vol. 32, No 4, 2004: Oberschall A., ό.π., 2000: Lampe J.R., ό.π., 1995: Gallagher T., ό.π., 2001:

20 και όχι µέσω της οικοδόµησης (δηµοκρατικών) θεσµών ικανών να αναδείξουν και να προωθήσουν πολιτικές αξίες από τη µια, και να ρυθµίσουν τις σχέσεις µεταξύ των εθνοτήτων από την άλλη. Η κατάρρευση, κατά συνέπεια, του κοµµουνισµού και η ήττα των κοµµουνιστών ηγετών στις πρώτες ελεύθερες εκλογές στις οµόσπονδες δηµοκρατίες της Γιουγκοσλαβίας, σήµαιναν τη δηµιουργία ενός πολιτικού κενού 43. Επιπλέον, η προηγηθείσα χρονικά ανάδειξη του Milošević στη Σερβία και η υιοθέτηση από την πλευρά του ενός σχεδίου απόσχισης από την οµοσπονδία και µεγέθυνσης του κρατιδίου του, είχε ήδη αποδυναµώσει και απονοµιµοποιήσει το κεντρικό κράτος 44. Αυτά τα κενά πολιτικής ιδεολογίας αφενός και κρατικής νοµιµοποίησης αφετέρου οδήγησαν στην άσκηση όλο και µεγαλύτερων πιέσεων για την ανεξαρτησία των δηµοκρατιών, ενώ οι διαφορετικές αντιλήψεις για τον τρόπο κάλυψης αυτών των κενών δηµιούργησαν πρόσθετους ανταγωνισµούς που επέτρεψαν και βοήθησαν την άνθιση του εθνικισµού. Οικονοµικό επιχείρηµα Οι υποστηρικτές του οικονοµικού επιχειρήµατος θεωρούν πως η βασική αιτία για την αναβίωση του εθνικισµού στη Γιουγκοσλαβία πρέπει να αναζητηθεί εντός του πλαισίου των οικονοµικών εξελίξεων στην Οµοσπονδία από τη δεκαετία του 60 και έπειτα. Η λογική του επιχειρήµατος εκκινεί από τις οικονοµικές ανισότητες µεταξύ των δηµοκρατιών, οι οποίες γεννούσαν δυσαρέσκειες και υπονόµευαν σταθερά τις σχέσεις και την αίσθηση κοινότητας των γιουγκοσλαβικών εθνών. Συνακόλουθα, η οικονοµική και πολιτική κρίση της δεκαετίας του 80 δηµιούργησε την «ιδανική» βάση για τον µετασχηµατισµό των κοινωνικοοικονοµικών κατά βάση δυσαρεσκειών σε εθνικιστική έξαρση. Η σοσιαλιστική αυτοδιαχείριση, η εκδοχή του κοµµουνισµού που υιοθέτησε η Γιουγκοσλαβία µετά την έξοδο από την Cominform το 1948 και στηριζόταν στην αποµάκρυνση του ελέγχου της οικονοµίας από το κέντρο, σε συνδυασµό µε την πρόσβαση των γιουγκοσλαβικών δηµοκρατιών στο δυτικό δανεισµό, επέτρεψε στην κάθε δηµοκρατία να ακολουθήσει, εντός του πλαισίου των επίσηµων πολιτικών οικονοµικής ανάπτυξης της Γιουγκοσλαβίας, τις δικές της ανεπίσηµες πολιτικές 45. Επιπλέον, οι οικονοµικές µεταρρυθµίσεις της δεκαετίας του 60, που στόχευαν στον εκσυγχρονισµό της γιουγκοσλαβικής οικονοµίας και κοινωνίας, προέτρεψαν στις δηµοκρατίες την εφαρµογή των 43 Djilas A., ό.π., 1995: Conversi D., Central Secession: Towards a New Analytical Concept? The Case of Former Yugoslavia, Journal of Ethnic and Migration Studies, Vol. 26, no 2, 2000: Lane A., Yugoslavia, The search for a nation-state in Dunn S. and T.G. Fraser (eds), Europe and Ethnicity: The First World War and Contemporary Ethnic Conflict, London-New York, Routledge, 1996:

21 αλλαγών σύµφωνα µε τις ιδιαίτερες οικονοµικές τους ανάγκες 46. Αποτέλεσµα των πολιτικών αυτών ήταν τόσο η άνιση οικονοµική ανάπτυξη µεταξύ των δηµοκρατιών, όσο και η πρόκληση κοινωνικών εντάσεων εξαιτίας αυτής ακριβώς της ανισότητας. Η συνταγµατική µεταρρύθµιση του 1974 και η συνακόλουθη µεγαλύτερη αποκέντρωση της οικονοµίας, µετέτρεψαν το δηµόσιο διάλογο για την οικονοµία σε εθνική συζήτηση, από τη στιγµή που οι ίδιες οι δηµοκρατίες ήταν στην ουσία εθνικές κατασκευές 47. εδοµένης της παραπάνω κατάστασης, οι δύο πετρελαϊκές κρίσεις της δεκαετίας του 70 µε τη µεγάλη οικονοµική κρίση που επέφεραν και η εκτόξευση στα ύψη του δηµοσίου χρέους της Γιουγκοσλαβίας λόγω του µεγάλου εξωτερικού δανεισµού, δε µπορούσαν παρά να δυσχεράνουν ακόµη περισσότερο τις σχέσεις ανάµεσα στις γιουγκοσλαβικές δηµοκρατίες. Τα συνδυασµένα προβλήµατα της χαµηλής παραγωγικότητας, της απαρχαιωµένης βιοµηχανίας, της µαύρης αγοράς και του χρέους µεγεθύνονταν από την άνιση οικονοµική ανάπτυξη βορρά (Σλοβενία, Κροατία) νότου (Σερβία, Βοσνία, Μαυροβούνιο, Μακεδονία, Κόσοβο, Βοϊβοντίνα) 48. Η ανάγκη υιοθέτησης προγραµµάτων λιτότητας για να αντιµετωπιστεί ο υψηλός πληθωρισµός και να µειωθεί το χρέος καθώς και η αυξηµένη ανεργία καθιστούσαν αναγκαία την αλλαγή της οικονοµικής πολιτικής 49. Η ευρεία οικονοµική µεταρρύθµιση ωστόσο, που θα µετέτρεπε τη γιουγκοσλαβική σοσιαλιστική οικονοµία σε οικονοµία της αγοράς, συνεπαγόταν και πολιτική µεταρρύθµιση. Σταδιακά, οι πολιτικές συγκρούσεις για τους οικονοµικούς πόρους µεταξύ κεντρικής και περιφερειακών κυβερνήσεων και για τις οικονοµικές και πολιτικές µεταρρυθµίσεις µετασχηµατίστηκαν σε κρίση του κράτους 50. Οι πλούσιες δηµοκρατίες φαίνονταν πλέον απρόθυµες να συµβάλλουν στην οικονοµική ανάπτυξη των φτωχότερων περιοχών και οραµατίζονταν εντονότερα την ανεξαρτησία, ενώ στις φτωχές δηµοκρατίες άρχισαν να αρθρώνονται εθνικιστικές διεκδικήσεις εµπνεόµενες από την κοινωνικοοικονοµική δυσαρέσκεια. Όσον αφορά στην Κροατία και τη Σερβία, η πρώτη όντας και εγγύτερα στη ύση άνθισε οικονοµικά µέσω της βιοµηχανίας και του τουρισµού, ενώ η δεύτερη παρέµεινε οικονοµικά υπανάπτυκτη, όντας κατά βάση αγροτική οικονοµία. Συγχρόνως, η µεν Κροατία επιθυµούσε η πολιτική της δύναµη να εξισωθεί µε την οικονοµική της ισχύ, η δε Σερβία να αντιστοιχίσει την οικονοµική της ανάπτυξη µε τον βαθµό πολιτικής της εξουσίας, σε βαθµό που τελικά να δηµιουργήσουν ένα συνεχή ανταγωνισµό µεταξύ οικονοµικής και πολιτικής 46 Gagnon V.P., ό.π., 1994/95: ό.π., Lane, ό.π., 1996: Woodward, ό.π., 1995: ό.π.,

22 ισχύος. Αυτές οι επιδιώξεις των δύο δηµοκρατιών αντανακλούσαν µια βαθύτερη διαφορά αντιλήψεων για τον τρόπο πολιτικής και οικονοµικής διακυβέρνησης της Γιουγκοσλαβικής Οµοσπονδίας (αποκεντρωτισµός vs συγκεντρωτισµός), η οποία δυσχέραινε εξαιρετικά την πραγµατοποίηση µεταρρυθµίσεων και την υιοθέτηση κοινών πολιτικών για την αντιµετώπιση της οικονοµικής κρίσης 51. Η κλιµάκωση αυτής της κρίσης στα µέσα της δεκαετίας του 80, συνδυαστικά µε την µεγάλη οικονοµική απόκλιση των δηµοκρατιών, υπονόµευσαν τις ούτως ή άλλως όχι ιδανικές σχέσεις των δύο εθνών. Σε αυτό το γενικότερο πλαίσιο, η αναβίωση του εθνικισµού ήταν το αποτέλεσµα της µετάφρασης των κοινωνικοοικονοµικών και πολιτικών διαιρέσεων (divisions) σε ανταγωνιστικές εδαφικές διεκδικήσεις 52. Σαν συνέπεια της δυσµενούς οικονοµικής και κοινωνικής κατάστασης επήλθε σταδιακά από τα τέλη της δεκαετίας του 80 η πολιτική αποδόµηση και κατάρρευση του κράτους και της ικανότητάς του να παρέχει ασφάλεια και τάξη. Αυτό το κενό κρατικής εξουσίας υπέθαλψε την ανάδυση εθνικιστών πολιτικών, που χρησιµοποίησαν τις λαϊκές αυθόρµητες συµπεριφορές εµπρός σε ένα σύστηµα που κατέρρεε και τις εµπότισαν µε επιθετική εθνικιστική λογική, ώστε µην έχοντας καµία διάθεση για συµβιβασµό να εφαρµόσουν τα projects κυριαρχίας των δηµοκρατιών τους 53. Ανεξάρτητα από την ιδιαίτερη βαρύτητα κάθε επιχειρήµατος για την εξήγηση της αναβίωσης του εθνικισµού στη Γιουγκοσλαβία, η συνδυαστική τους προσέγγιση επιτρέπει την καλύτερη δυνατή κατανόηση του φαινοµένου. Το θεσµικό επιχείρηµα εξηγεί τους λόγους, πολιτικούς και θεσµικούς, για τους οποίους κατάφεραν να επιβιώσουν τα εθνικά ζητήµατα ήδη από την ίδρυση της Γιουγκοσλαβικής Οµοσπονδίας και να διατηρηθεί η δυναµική του εθνικισµού στις οµόσπονδες δηµοκρατίες. Η µη αποτελεσµατική αντιµετώπιση του εθνικισµού από τους κοµµουνιστές (ενδεχοµένως γιατί δεν τον θεωρούσαν σοβαρή απειλή) επέτρεψε την υπόγεια δράση του στις δηµοκρατίες. Η Γιουγκοσλαβία ήταν, άλλωστε, δοµηµένη ως εθνική οµοσπονδία, κατά συνέπεια η διατήρηση της εθνότητας ως µοναδικού στοιχείου προσδιορισµού της ταυτότητας εξασφάλιζε την συστηµατική επιρροή του εθνικισµού στα γιουγκοσλαβικά έθνη. Το οικονοµικό επιχείρηµα, εν συνεχεία, επιτυγχάνει τον προσδιορισµό εκείνων των παραµέτρων που δηµιούργησαν σταθερά αντιπαλότητες µεταξύ των δηµοκρατιών και 51 Εν προκειµένω, ακόµα και ο εξωτερικός παράγοντας (δανειστές, δυτικές κυβερνήσεις) πρότεινε ασύµβατες µεταξύ τους µεταρρυθµίσεις για τη µείωση του χρέους και τη φιλελευθεροποίηση της γιουγκοσλαβικής οικονοµίας, γεγονός που ανήγε σε πολιτική αυτοκτονία οποιαδήποτε απόφαση προς τη µια ή την άλλη µεταρρυθµιστική κατεύθυνση, ό.π., ό.π., ό.π.,

23 υπέσκαψαν το βαθµό συλλογικής συνείδησης. Από τη µια πλευρά, οι µεγάλες αποκλίσεις στην οικονοµική ανάπτυξη αναπόφευκτα προκαλούσαν δυσαρέσκειες στα φτωχότερα έθνη, καθώς και αισθήµατα εθνικής µειονεξίας και αποτυχίας, που εύκολα µπόρεσαν να βρουν διέξοδο στον εθνικισµό. Τα πλουσιότερα έθνη, από την άλλη, άρχισαν να µην αντιµετωπίζουν θετικά την οικονοµική συνεισφορά τους στην καχεκτική ανάπτυξη των υπολοίπων και να οραµατίζονται την ανεξαρτησία τους, αυτοπροσδιοριζόµενα πλέον εκτός του πλαισίου της οµοσπονδίας. Η κατάρρευση του κράτους, ως αποτέλεσµα της οικονοµικής και, ακολούθως, πολιτικής κρίσης της δεκαετίας του 80, σηµατοδότησε την διάλυση και των τελευταίων συνεκτικών δεσµών µεταξύ των εθνών και επέτρεψε τη βίαιη αναβίωση του εθνικισµού. Ενώ το θεσµικό και το οικονοµικό επιχείρηµα επαρκώς αποδίδουν την πολιτική και οικονοµική κατάσταση αντίστοιχα που επέτρεψε την παραµονή και επιµονή της σηµασίας της εθνότητας, αλλά και την ανάδυση του εθνικισµού την περίοδο της κρίσης, το επιχείρηµα που αναφέρεται στον ρόλο των πολιτικών ελίτ και των ηγετών τους, εξηγεί τη µορφή που πήρε η εθνικιστική αυτή αναβίωση. Η συστηµατική χειραγώγηση των εθνικών αισθηµάτων και απογοητεύσεων του λαού και η διοχέτευσή τους στην υιοθέτηση µιας επιθετικής εθνικιστικής λογικής, εξασφάλισαν την άνοδο και διατήρηση στην εξουσία προσώπων που στόχευαν στην εφαρµογή συγκεκριµένων projects εθνικής εκκαθάρισης και εδαφικής επέκτασης. Οι εξελίξεις στην πρώην Γιουγκοσλαβία πιθανώς δεν θα ήταν οι ίδιες, αν τα ηνία των πολιτικών ηγεσιών δεν βρίσκονταν στα χέρια του Milošević και του Tudjman, αυτή η πρόταση όµως δεν είναι παρά µία εκ των υστέρων εικασία. Ο Milošević και ο Tudjman ψηφίστηκαν από τον σερβικό και τον κροατικό λαό αντίστοιχα, ανήλθαν στην εξουσία και κατάφεραν τελικά να εντάξουν τα έθνη τους σε ένα φαύλο κύκλο ανασφάλειας και βίας, που οδήγησε στην τελική διάλυση του πολυεθνικού κράτους. 23

24 V. Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ ΚΑΙ Η ΙΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΥΕΘΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ: ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ vs ΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΑ Μετά την κατάρρευση του κοµµουνισµού το 1989, διαλύθηκαν και τα τρία οµοσπονδιακά σοσιαλιστικά πολυεθνικά κράτη Γιουγκοσλαβία, Τσεχοσλοβακία, Σοβιετική Ένωση. Ο εθνικισµός ήταν υπαρκτός και στις τρεις περιπτώσεις, εκδηλώθηκε, ωστόσο, µε τελείως διαφορετική µορφή και διαδραµάτισε πολύ διαφορετικό ρόλο σε καθεµία από αυτές. Σκοπός του παρόντος κεφαλαίου είναι να εντοπίσει τους θεσµικούς, πολιτικούς και οικονοµικούς παράγοντες (κατ αντιστοιχία µε τις θεωρητικές εξηγήσεις και τα επιχειρήµατα που ήδη αναλύθηκαν), που προσδιόρισαν την διαφορετική ένταση της εθνικιστικής αναβίωσης στη Γιουγκοσλαβία και την Τσεχοσλοβακία, καθώς και να εξετάσει το ρόλο του εθνικισµού στη διάλυση των δύο κρατών. Η θεσµική παράµετρος που διαφοροποίησε την ένταση µε την οποία εµφανίστηκε ο εθνικισµός στα δύο κράτη, συνοψίζεται αφενός στην θεσµική διάρθρωση της οµοσπονδίας, και αφετέρου στην θέση και τη δύναµη της κυρίαρχης εθνότητας (Σέρβοι, Τσέχοι). Τα πρότυπα οργάνωσης και θέσµισης των δύο πολιτικών συστηµάτων διαµόρφωσαν διαφορετικά επίπεδα έντασης του εθνικισµού στην Γιουγκοσλαβία και την Τσεχοσλοβακία. Η Γιουγκοσλαβική Οµοσπονδία είχε έντονα αποκεντρωτικό χαρακτήρα ειδικά µετά τη συνταγµατική µεταρρύθµιση του 1974 γεγονός που συνεπαγόταν ένα ασθενές οικονοµικά και πολιτικά κέντρο, το οποίο εκ των πραγµάτων στήριζε τη λειτουργία του στην «διακριτική ευχέρεια» των δηµοκρατιών. Το θεσµικό σύστηµα της Τσεχοσλοβακίας, αντίθετα, ήταν ένα κατ ουσία οµόσπονδο σύστηµα διαµερισµού της εξουσίας στη βάση εδαφικών διοικητικών περιφερειών 54. Στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας, όπου η εθνικιστική αναβίωση απέκτησε βίαιη λογική, ο αποκεντρωτισµός είχε επί µακρόν επιτρέψει στις δηµοκρατίες να διατηρήσουν τις εθνικές τους ταυτότητες και συντηρούσε τις εθνικές δυσαρέσκειες, ενώ στην περίπτωση της Τσεχοσλοβακίας, όπου η εθνικιστική αναβίωση εκδηλώθηκε ήπια κατά τη µετάβαση του καθεστώτος, οι σαφώς προσδιορισµένες λειτουργίες των µονάδων δεν δηµιουργούσαν προϋποθέσεις για την εµφάνιση έντονων αντιπαλοτήτων το µεν γιουγκοσλαβικό σύστηµα επέτρεπε την αύξηση τις πολιτικής και οικονοµικής ισχύος των δηµοκρατιών και ενίσχυε τους µεταξύ τους ανταγωνισµούς δηµιουργώντας τη βάση για την ανάπτυξη εθνικών απογοητεύσεων, το δε τσεχοσλοβάκικο όχι. 54 Bunce V., Peaceful versus Violent State Dismemberment: A Comparison of the Soviet Union, Yugoslavia and Czechoslovakia, Politics & Society, Vol. 27, No 2, June 1999:

25 Η άλλη πτυχή της θεσµικής παραµέτρου σχετίζεται µε τη θέση και τη δύναµη της κυρίαρχης εθνότητας, οι οποίες επηρέασαν σε µεγάλο βαθµό τον τρόπο ανάδυσης του εθνικισµού στα δύο οµόσπονδα κράτη. Όσον αφορά στην Τσεχοσλοβακία, για το κυρίαρχο έθνος, τους Τσέχους, δεν ίσχυε το ίδιο θεσµικό καθεστώς µε τους Σλοβάκους. Στους Τσέχους επιτρεπόταν µόνο η συµµετοχή στους κεντρικούς θεσµούς του κόµµατος και του κράτους, µε την προσδιοριστική ταυτότητα του σοσιαλιστή, όντας, όµως, η αριθµητική πλειοψηφία και κρίνοντας ότι δεν είχαν ιδιαίτερη χρεία θεσµικής προστασίας, θεωρούσαν ότι είναι αντιπρόσωποι της κεντρικής εξουσίας και του σοσιαλισµού 55. Η πολιτική τους δύναµη, ωστόσο, ήταν πολύ µεγαλύτερη της αντίστοιχης θεσµικής η µεγάλη αριθµητική και ουσιαστική εκπροσώπησή τους στους σηµαντικότερους οικονοµικούς, πολιτικούς και στρατιωτικούς θεσµούς, τους παρείχε την κυριαρχία στην οµοσπονδία. Αυτό το κενό µεταξύ θεσµικής και πολιτικής δύναµης του κυρίαρχου έθνους, διοχέτευσε τον εθνικισµό σε ένα κανάλι απόρριψης του παλαιού καθεστώτος, και όχι σε µια διαδικασία επανεξέτασης των εθνικών ζητηµάτων. Το σηµαντικό ζήτηµα για τους Τσέχους ήταν η επιτυχής µετάβαση στο νέο καθεστώς και όχι το άσχετο µε αυτήν ζήτηµα των συνόρων η συνέχισή τους, εξάλλου, συνεπαγόταν και τη συνέχιση της κυριαρχίας τους 56. Κατά συνέπεια, το κυρίαρχο τσέχικο έθνος στην Τσεχοσλοβακία δεν προσδιόρισε το πολιτικό του project ως εθνικιστικό. Στη Γιουγκοσλαβία η κατάσταση ήταν πολύ διαφορετική. Το κυρίαρχο σερβικό έθνος έχαιρε θεσµικής ισότητας µε τα υπόλοιπα γιουγκοσλαβικά έθνη, υπολειπόταν, όµως, σε εκείνους τους θεσµούς όπου λαµβάνονταν οι καθηµερινές αποφάσεις για την οµοσπονδία (µια δηµοκρατία µία ψήφος, ανεξάρτητα από το συνολικό ποσοστό στον πληθυσµό) 57. Η µειονεκτική θέση στην πολιτική εκπροσώπηση δεν συµβάδιζε µε την ριζωµένη ιστορικά θέληση των Σέρβων να είναι πρώτοι µεταξύ ίσων. Η περαιτέρω αποδυνάµωση της σερβικής δηµοκρατίας µετά το Σύνταγµα του 1974 προκάλεσε την οργή των Σέρβων, καθώς και την πεποίθηση ότι ήταν θύµατα κακής µεταχείρισης από τα οµόσπονδα έθνη. Ενταγµένο σε αυτό το πλαίσιο, το σερβικό πολιτικό project, εν όψει της κατάρρευσης του κοµµουνισµού στην Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια, προσδιορίστηκε ως εθνικιστικό, εφόσον προσδοκούσε είτε στην εκ νέου συγκέντρωση του κράτους, είτε, εναλλακτικά, στην ανάδυση µιας Μεγαλύτερης Σερβίας. Η σηµασία του τύπου εθνικισµού που υιοθέτησε η κυρίαρχη εθνότητα της Γιουγκοσλαβίας, εδράζει στην ικανότητα πρόκλησης παρόµοιων εθνικιστικών εξάρσεων και 55 ό.π., ό.π., ό.π.,

26 σε άλλες εθνότητες της οµοσπονδίας 58. Υπό αυτό το πρίσµα, ο κροατικός εθνικισµός, όπως αναπτύχθηκε τη δεκαετία του 90 υπό την πολιτική καθοδήγηση του Tudjman, ήταν αποκλειστικός και επιθετικός, όπως του σέρβου οµολόγου του Milošević, γεγονός που οδήγησε τις δύο εθνότητες σε ένα φαύλο κύκλο βίας, που εξανέµισε κάθε προσδοκία κοινής µελλοντικής συµβίωσης και τελικά διέλυσε αιµατηρά το κράτος. Εν προκειµένω, µια πολιτική παράµετρος, αυτή των πολιτικών ηγετών υπεισέρχεται στην εξίσωση για την µορφή και ένταση της εθνικιστικής αναβίωσης στις δύο οµοσπονδίες. Στη Γιουγκοσλαβία, ο Milošević και ο Tudjman όχι µόνο χρησιµοποίησαν το όχηµα του εθνικισµού για να υφαρπάξουν την εξουσία ενός καταρρέοντος συστήµατος, χωρίς καµία διάθεση συµβιβασµού για την αντιµετώπιση της κρίσης, αλλά και προώθησαν projects εδαφικής επέκτασης και αποκλειστικής κυριαρχίας του έθνους τους. Αντίθετα, ο Václav Klaus και ο Vladimir Mečiar, ο τσέχος και ο σλοβάκος ηγέτης αντίστοιχα, χρησιµοποίησαν τον εθνικισµό κυρίως για την κινητοποίηση της λαϊκής υποστήριξης στην πολιτική δύναµη που εκπροσωπούσαν, και όχι για την επιδίωξη εδαφικών στόχων. Ο σλοβάκικος εθνικισµός χαρακτηριζόταν κατά κύριο λόγο από την επιδίωξη της ενίσχυσης της δύναµης και της θέσης της Σλοβακίας στην Οµοσπονδία, δηλαδή από µια επιθυµία µεγαλύτερης αποκέντρωσης και αυτονοµίας, ενώ ο τσέχικος εθνικισµός προσδιοριζόταν από την θέληση για την απελευθέρωση του έθνους και του κράτους από το σοσιαλισµό και τη σοβιετική κυριαρχία 59. Η αντίθεση, όµως, της θέσης των Σλοβάκων (αποκέντρωση) µε την αναγκαία µεταρρύθµιση για την οµαλή είσοδο στην οικονοµία της αγοράς, η οποία αποτελούσε τον ακρογωνιαίο λίθο της τσέχικης πολιτικής, εµπόδιζε τη συνύπαρξη των δύο εθνοτήτων σε µια ενιαία κρατική οντότητα, και οδήγησε στο χωρισµό του κράτους. Η ανυπαρξία εκ διαµέτρου αντίθετων προτιµήσεων αναφορικά µε τον τρόπο χωρισµού της οµοσπονδίας, ήτοι η απουσία επεκτατικών εδαφικών διεκδικήσεων, που οφειλόταν εν µέρει και στην απουσία µειονοτικών πληθυσµών εκτός των δηµοκρατιών, επέτρεψε την ειρηνική διάλυση του κράτους 60. Η τελική προσδιοριστική παράµετρος της έντασης του εθνικισµού και του τρόπου διάλυσης του πολυεθνικού κράτους στη Γιουγκοσλαβία και την Τσεχοσλοβακία ήταν οικονοµική. Στη Γιουγκοσλαβία οι ανισότητες των επιπέδων οικονοµικής ανάπτυξης µεταξύ των δηµοκρατιών ήταν µεγάλες, γεγονός που γεννούσε δυσαρέσκειες στα λιγότερο ανεπτυγµένα έθνη. Στην προσπάθεια δικαιολόγησης της µειονεκτικής τους οικονοµίας ως 58 ό.π., Hilde P.S., Slovak Nationalism and the Break-up of Czechoslovakia, Europe-Asia Studies, Vol. 51, No 4, 1999: Bunce, ό.π., 1999:

27 λάθος εξωγενών παραγόντων και όχι αποτυχίας του έθνους, οι φτωχότερες δηµοκρατίες αναπόφευκτα υιοθετούσαν εθνικιστική λογική, ενώ, παράλληλα, οι πλουσιότερες δηµοκρατίες, µε την σταθερά αυξανόµενη απροθυµία τους να συµβάλλουν οικονοµικά για την ανάπτυξη των ασθενέστερων και τον προσανατολισµό τους προς την ανεξαρτησία, τροφοδοτούσαν περαιτέρω τις δυσαρέσκειες. Στην Τσεχοσλοβακία, όµως, τα δύο έθνη αντιµετώπιζαν παρόµοια προβλήµατα, τόσο πολιτικά όσο και οικονοµικά κατά τη διάρκεια του κοµµουνιστικού καθεστώτος 61. Με την κατάρρευση, ωστόσο, του κοµµουνισµού, η κατάσταση διαφοροποιήθηκε. Η µετάβαση καθεστώτος και οι απαραίτητες οικονοµικές µεταρρυθµίσεις και πολιτικές που αυτή συνεπαγόταν, έπλητταν δυσανάλογα τα δύο µέρη, µε τους Σλοβάκους, των οποίων η οικονοµία στηριζόταν κατά κύριο λόγο στη βαριά βιοµηχανία, να «υποφέρουν» τα µέγιστα 62. Η αντίθεση στις οικονοµικές µεταρρυθµίσεις και το αίτηµα για µεγαλύτερη αυτονοµία, ώστε να ελεγχθούν οι αρνητικές επιπτώσεις στην σλοβάκικη οικονοµία, ήταν και η ουσία του εθνικισµού των Σλοβάκων. Ο προσανατολισµός, ωστόσο, των Τσέχων στον ταχύ οικονοµικό και κοινωνικό εκσυγχρονισµό δεν άφηνε περιθώρια αντιθέσεων και αναβολών. Οι επιδιώξεις των δύο πλευρών ήταν ενδεικτικές της ουσιαστικής διαφοροποίησης των συµφερόντων και των πολιτικών τους 63. Η ειδοποιός διαφορά που διαµόρφωσε το ρόλο που διαδραµάτισαν οι οικονοµικές δυσαρέσκειες στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας και της Τσεχοσλοβακίας, είναι η χρονική τους εµφάνιση. Η απόκλιση οικονοµικής ανάπτυξης µεταξύ των γιουγκοσλαβικών εθνών έγινε αισθητή ήδη από την πρώτη δεκαετία ύπαρξης του οµόσπονδου κράτους, κατά συνέπεια ήταν χρόνια και εµπεδωµένη. Η µακρά υπανάπτυξη των φτωχών δηµοκρατιών και η ανάπτυξη των δυσαρεσκειών σε ένα πρώιµο στάδιο ήταν, ως ένα βαθµό, λογικό να υποσκάψουν τις σχέσεις µεταξύ των εθνών και να επιτρέψουν την «άνθιση» ενός επιθετικού εθνικισµού. Αντίθετα, οι οικονοµικές διαφορές ήταν µικρές στην Τσεχοσλοβακία για µισό σχεδόν αιώνα, και διευρύνθηκαν κατά τη µεταβατική περίοδο λόγω πολιτικών αναγκαίων για τον µετασχηµατισµό της πρώην σοσιαλιστικής οικονοµίας. Το βραχυχρόνιο βίωµα της οικονοµικής δυσαρέσκειας οδήγησε στην ανάπτυξη ενός µετριοπαθούς σλοβακικού εθνικισµού ως απάντηση στην προσήλωση των Τσέχων στην άµεση αναµόρφωση της οµοσπονδίας, χωρίς όµως να του προσδώσει χαρακτηριστικά που να δυσχεράνουν τις σχέσεις των δύο εθνών. 61 Wallace W.V., From Czechs and Slovaks to Czechoslovakia, and from Czechoslovakia to Czechs and Slovaks in Dunn S. and T.G. Fraser (eds), Europe and Ethnicity: The First World War and Contemporary Ethnic Conflict, London-New York, Routledge, 1996: Hilde, ό.π., 1999: Morison J., The Road to Separation: Nationalism in Czechoslovakia in Latawksi P. (eds), Contemparary Nationalism in East Central Europe, Houndmills, Macmillan, 1995:81. 27

28 Αναζητώντας την αποτίµηση για το ρόλο του εθνικισµού στη διάλυση των δύο πολυεθνικών κρατών, η τελική κρίση είναι διαφορετική για την κάθε περίπτωση. Ενώ η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας ήταν η συνέπεια δύο έντονα ανταγωνιστικών, επεκτατικών και αλληλοτροφοδοτούµενων εθνικισµών, οι οποίοι οδήγησαν τη χώρα σε έναν βίαιο πόλεµο και κληροδότησαν πολλά προβλήµατα στην περιοχή, η διάλυση της Τσεχοσλοβακίας δεν σχετίστηκε µε τον εθνικισµό. Το Βελούδινο ιαζύγιο που χώρισε την Τσεχοσλοβακία ήταν το αποτέλεσµα της αποτυχίας του νέου δηµοκρατικού καθεστώτος να ασχοληθεί µε την εύρεση ενός νέου τύπου κρατικής ύπαρξης για τις δύο εθνότητες και µε την οικονοµική και κοινωνική µεταρρύθµιση ταυτόχρονα Hilde, ό.π., 1999:

29 VI. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η αναλυτική προσέγγιση των επιχειρηµάτων για την αναβίωση του εθνικισµού στη Γιουγκοσλαβία, καθώς και η ένταξή τους σε ένα γενικότερο πλέγµα θεωρητικών εξηγήσεων για την ανάδυση του εθνικισµού στα µετα-κοµµουνιστικά κράτη, επιχείρησε να αναδείξει την ερµηνευτική αξία τους. Από τη συνδυαστική προσέγγιση των επιχειρηµάτων, προκύπτει το συµπέρασµα ότι η θεσµική διάρθρωση του συστήµατος και οι οικονοµικές εξελίξεις και πολιτικές στην Γιουγκοσλαβία εξηγούν επαρκώς την ύπαρξη µεταξύ των γιουγκοσλαβικών δηµοκρατιών διάχυτων αντιπαλοτήτων. Οι αντιπαλότητες αυτές αποκτούσαν εθνικό χαρακτήρα λόγω της δόµησης της Γιουγκοσλαβίας ως εθνικής οµοσπονδίας, ενώ η άνιση οικονοµική ανάπτυξη µεταξύ των δηµοκρατιών προσέθετε σε αυτές το στοιχείο της δυσαρέσκειας, δηµιουργώντας έτσι ένα κατάλληλο και πρόσφορο πεδίο δράσης στους εθνικιστές ηγέτες των πολιτικών ελίτ, που αναδύθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 80. Η χειραγώγηση των κοινωνικοοικονοµικών δυσαρεσκειών και των εθνικών απογοητεύσεων των Σέρβων και των Κροατών από τους Milošević και Tudjman αντίστοιχα, οδήγησαν στην ανάπτυξη δύο ανταγωνιστικών εθνικισµών, που στόχευαν στην εθνική εκκαθάριση και την εδαφική επέκταση. Το αποτέλεσµα της διαβρωτικής επίδρασης των δύο επιθετικών εθνικισµών ήταν η βίαιη αποδόµηση του κράτους και, απούσης της ικανότητάς του να παρέχει ασφάλεια και τάξη, η εµπλοκή των δύο εθνών σε µια αιµατηρή εµπόλεµη σύρραξη, που σήµανε το οριστικό τέλος της Γιουγκοσλαβικής Οµοσπονδίας. Η εξέταση, εν συνεχεία, της έντασης της εθνικιστικής αναβίωσης και του τρόπου διάλυσης του οµοσπονδιακού κράτους στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας και στην περίπτωση της Τσεχοσλοβακίας, εστίασε στις θεσµικές, πολιτικές και οικονοµικές παραµέτρους που προσδιόρισαν την διαφορετικότητα των δύο περιπτώσεων. Το συµπέρασµα που εξήχθη είναι ότι ο θεσµισµένος αποκεντρωτισµός, η θεσµική θέση των Σέρβων, οι οικονοµικές ανισότητες και δυσαρέσκειες και η ανάδυση εθνικιστών ηγετών που στόχευαν στην εφαρµογή επεκτατικών projects, προκάλεσαν την ανάπτυξη ανταγωνιστικών και επιθετικών εθνικισµών και στη βίαιη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Αντίθετα, η θεσµική οργάνωση της Τσεχοσλοβακίας, η θέση των Τσέχων ως κυρίαρχη εθνότητα στην οµοσπονδία, η απουσία σηµαντικών οικονοµικών ανισοτήτων µεταξύ των εθνών και η σχετική µετριοπάθεια των ηγετών που ανήλθαν στην εξουσία την περίοδο µετάβασης από το κοµµουνιστικό καθεστώς στη οικονοµία της αγοράς, οδήγησαν στην εµφάνιση ενός ήπιου σλοβάκικου εθνικισµού, που επεδίωκε την αυτονοµία, και, αδυνατούντων των δύο µερών να βρουν κοινό τόπο για τη συνέχιση της συµβίωσης, στην ειρηνική διάλυση της οµοσπονδίας. 29

30 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Banac I., Nationalism in Southeastern Europe in Kupchan Ch. (eds), Nationalism and Nationalities in the New Europe, Ithaca-London, Cornell UP, 1995 Brubaker R., Nationalism Reframed, Cambridge, Cambridge University Press, 1996 Bunce V., The National Idea: Imperial Legacies and Post-Communist Pathways in Eastern Europe, East European Politics and Societies, Vol. 19, No 3, 2005 available at eep.sagepub.com Bunce V., Peaceful versus Violent State Dismemberment: A Comparison of the Soviet Union, Yugoslavia and Czechoslovakia, Politics & Society, Vol. 27, No 2, June 1999 available at pas.sagepub.com Caplan R. and J. Feffer, Introduction in Caplan R. and J. Feffer (eds), Europe s New Nationalism, States and Minorities in Conflict, New York-Oxford, Oxford University Press, 1996 Conversi D., Central Secession: Towards a New Analytical Concept? The Case of Former Yugoslavia, Journal of Ethnic and Migration Studies, Vol. 26, no 2, 2000 Crampton R.J., The Balkans since the Second World War, Longman, 2002 Crawford B., Explaining Cultural Conflict in Ex-Yugoslavia: Institutional Weakness, Economic Crisis and Identity Politics in Crawford B. and R.D Lipschutz (eds), The Myth of Ethnic Conflict: Politics, Economics and Cultural Violence, 1998 Djilas A., Fear Thy Neighbor: The Breakup of Yugoslavia in Kupchan Ch. (eds), Nationalism and Nationalities in the New Europe, Ithaca-London, Cornell UP, 1995 Gagnon V.P., Ethnic Nationalism and International Conflict: The Case of Serbia, International Security, Vol. 19, no 3, 1994/95 available at Gallagher T., Outcast Europe: The Balkans, , From the Ottomans to Milošević, London-New York, Routledge, 2001 Godina V., The Outbreak of Nationalism on Former Yugoslav Territory: a Historical Perspective on the Problem of Supranational Identity in Nations and Nationalism, Vol. 4, no 3, 1998 Gow J., The Serbian Project and its Adversaries, A Strategy of War Crimes, London, Hurst & Company, 2003 Hilde P.S., Slovak Nationalism and the Break-up of Czechoslovakia, Europe-Asia Studies, Vol. 51, No 4, 1999 available at Ignatieff M., Nationalism and Toleration in Caplan R. and J. Feffer (eds), Europe s New Nationalism, States and Minorities in Conflict, New York-Oxford, Oxford University Press, 1996 Jenkins B. and S.A. Sofos, Nation and Nationalism in Contemporary Europe, A Theoretical Perspective in Jenkins B. and S.A. Sofos (eds), Nation and Identity in Contemporary Europe, London-New York, Routledge, 1996 Kaldor M., Cosmopolitanism versus Nationalism: The New Divide? in Caplan R. and J. Feffer (eds), Europe s New Nationalism, States and Minorities in Conflict, New York-Oxford, Oxford University Press, 1996 Lampe J.R., Nationalism in Former Yugoslavia in Latawksi P. (eds), Contemparary Nationalism in East Central Europe, Houndmills, Macmillan, 1995 Lane A., Yugoslavia, The search for a nation-state in Dunn S. and T.G. Fraser (eds), Europe and Ethnicity: The First World War and Contemporary Ethnic Conflict, London-New York, Routledge, 1996 Morison J., The Road to Separation: Nationalism in Czechoslovakia in Latawksi P. (eds), Contemparary Nationalism in East Central Europe, Houndmills, Macmillan,

31 Nodia G., Nationalism and the Crisis of Liberalism in Caplan R. and J. Feffer (eds), Europe s New Nationalism, States and Minorities in Conflict, New York-Oxford, Oxford University Press, 1996 Oberschall, A., The Manipulation of Ethnicity: from ethnic cooperation to violence and war in Yugoslavia, Ethnic and Racial Studies, Vol. 23, No 6, 2000 available at Pesic V., Serbian Nationalism and the Origins of Yugoslav Crisis, United States Institute of Peace, Peaceworks no 8, 1996 available at Ramet S.P., Explaining the Yugoslav Meltdown, A Theory about the Causes of the Yugoslav Meltdown: The Serbian National Awakening as a Revitalization Movement, Nationalities Papers, Vol. 32, No 4, 2004 available at Roszkowski W., Nationalism in East Central Europe in Latawski P. (eds), Contemporary Nationalism in East Central Europe, Houndmills, Macmillan Press LTD, 1995 Schöpflin G., Nationalism and Ethnic Minorities in Post-Communist Europe in Caplan R. and J. Feffer (eds), Europe s New Nationalism, States and Minorities in Conflict, New York- Oxford, Oxford University Press, 1996 Schöpflin G., Nationalism and Ethnicity in Europe, East and West in Kupchan Ch. (eds), Nationalism and Nationalities in the New Europe, Ithaca-London, Cornell UP, 1995 Sekulic D., The Creation and Dissolution of the Multinational State: The Case of Yugoslavia, Nations and Nationalism, Vol. 3, no 2, 1997 Sotiropoulou A., The Role of Ethnicity in Ethnic Conflicts: The case of Yugoslavia, working paper available at Vujacic V., Institutional Origins of Contemporary Serbian Nationalism, East European Constitutional Review, Vol. 5, No. 4, 1996 available at Wallace W.V., From Czechs and Slovaks to Czechoslovakia, and from Czechoslovakia to Czechs and Slovaks in Dunn S. and T.G. Fraser (eds), Europe and Ethnicity: The First World War and Contemporary Ethnic Conflict, London-New York, Routledge, 1996 Woodward S., Balkan Tragedy: Chaos and dissolution after the Cold War, Washington D.C., The Brookings Institution, 1995 ΠΡΟΣΘΕΤΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Banac I., The National Question of Yugoslavia, Ithaca, Cornell UP, 1984 Kupchan Ch., Introduction: Nationalism Resurgent in Kupchan Ch. (eds), Nationalism and Nationalities in the New Europe, Ithaca-London, Cornell UP, 1995 Latawksi P., The Problem of Definition: Nationalism, Nation and Nation-State in East Central Europe in Latawksi P. (eds), Contemparary Nationalism in East Central Europe, Houndmills, Macmillan, 1995 Ramet S.P., Balkan Babel. The Disintegration of Yugoslavia from the Death of Tito to Ethnic War, Boulder, Co., Westview Press, 1996 Vujacic V., Serbian Nationalism, Slobodan Milosevic and the Origins of the Yugoslav War, The Harriman Review, Vol. 8, No. 4, December 1995 available at 31

32 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Χάρτης 1: Πληθυσµιακή κατανοµή των εθνοτήτων στην Πρώην Γιουγκοσλαβία (απογραφή 1991) Πηγή: 32

33 Χάρτης 2: Πολιτικός χάρτης της Πρώην Γιουγκοσλαβίας Πηγή: 33

34 Χάρτης 3: Εθνικές οµάδες (ethnic groups) στην Ανατολική Ευρώπη Πηγή: 34