Δέκα βήματα για τον ορισμό της αρετής

Transcript

1 Δέκα βήματα για τον ορισμό της αρετής 1. Διανοητική και ηθική αρετή.ταιριάζει η φύση μας με την αρετή ; Ο Αριστοτέλης συνεχίζοντας την εξέταση των προβλημάτων της ηθικής στο Β' βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων παίρνει ως δεδομένο το πόρισμα στο οποίο κατέληξε στο τέλος του Α' βιβλίου. Στο Α' βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων έγινε διαχωρισμός της ψυχής σε δύο μέρη: στο άλογο μέρος και στο έλλογο μέρος. Η αρχική όμως αυτή διμερής διαίρεση κατέληξε σε μια τριμερή διαίρεση, αφού ο Αριστοτέλης διέκρινε τελικά α) ένα καθαρά άλογον μέρος της ψυχής β) ένα καθαρά λόγον έχον μέρος της (ἔλλογον), και γ) ένα μέρος που μετέχει και του αλόγου και του λόγον έχοντος μέρους της ψυχής (ἐπιθυμητικόν). Το άλογον μέρος της ψυχής σχετίζεται με την διατροφή και την αύξηση του οργανισμού και δεν συνδέεται με τις αρετές. Το έλλογον συνδέεται με τις διανοητικές αρετές ( σοφία, φρόνηση, σύνεση.. ), ενώ το επιθυμητικόν με τις ηθικές αρετές (ανδρεία, φιλία, δικαιοσύνη...). Η αρετή λοιπόν είναι διττή και αποτελείται από την διανοητική και την ηθική. Σ' αυτό το συμπέρασμα κατέληξε ο Αριστοτέλης το οποίο διατυπώνεται και στην αρχή του βιβλίου Β' : «Διττῆς δή τῆς ἀρετῆς οὔσης, τῆς μέν διανοητικῆς τῆς δέ ἠθικῆς...») Ο Αριστοτέλης διακρίνει λοιπόν την αρετή σε διανοητική και ηθική. Η διανοητική αρετή συνδέεται με το έλλογο μέρος της ψυχής. Η γένεση και η αύξηση της διανοητικής αρετής είναι αποτέλεσμα της εμπειρίας και του χρόνου. Γι'αυτό η αρετή αυτή κατακτάται με τη διδασκαλία και τη μάθηση. Η ηθική αρετή συνδέεται με το επιθυμητικόν δηλ. το μέρος εκείνο της ψυχής που μετέχει και του αλόγου και του ελλόγου και είναι αποτέλεσμα συνήθειας(1). Και τα δύο είδη της αρετής δεν προέρχονται από τη φύση(2). Ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος από τη φύση του δεν κατέχει την ηθική αρετή, έχει όμως εν δυνάμει την ικανότητα να την προσεγγίσει και να φτάσει με αυτό τον τρόπο στην τελείωση. Οι αρετές αποτελούν για τον άνθρωπο προσωπική του κατάκτηση. Δεν χαρίζονται από τη φύση ούτε κληρονομούνται από τους προγόνους(3). Ούτε πάλι η αρετή είναι κάτι αφύσικο, αντίθετο προς τη φύση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα από τη φύση να ασκήσει την αρετή. Αν το επιχειρήσει, τότε μπορεί να αλλάξει τη συμπεριφορά του, να διαμορφώσει το χαρακτήρα του σύμφωνα με τις αξίες και τις αρχές της εποχής του και βέβαια τις διαχρονικές (οὔτε ἄρα φύσει οὔτε παρά φύσιν ἐγγίγνονται αἱ ἀρεταί, ἀλλά πεφυκόσι μέν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δέ διά τοῦ ἔθους). Πρώτο βήμα: Ο Αριστοτέλης, αφού διακρίνει την αρετή σε διανοητική και ηθική, αναφέρει ότι η ηθική υπάρχει δυνάμει στον άνθρωπο και τη συνδέει με το έθος. 2. Η ηθική αρετή καλλιεργείται με την ηθική πράξη. Από τη φύση έχουμε κάποιες δυνατότητες οι οποίες μας επιτρέπουν να προχωρήσουμε σε κάποιες ενέργειες. Παράδειγμα οι αισθήσεις μας. Δεν τις αποκτήσαμε με τη χρήση, την άσκηση ή την επανάληψη, αλλά μας δόθηκαν από τη φύση και τις χρησιμοποιούμε με αποτέλεσμα να συνειδητοποιούμε τον κόσμο που ζούμε, να τον παρατηρούμε και να μαθαίνουμε. Το αντίθετο όμως συμβαίνει με τις αρετές. Δηλ. αυτές τις αποκτάμε όχι από τη φύση, αλλά ασκούμενοι σε αυτές, όπως συμβαίνει με τους κιθαριστές, τους οικοδόμους και άλλους που ασχολούνται με τις τέχνες. Κανείς δεν γίνεται οικοδόμος θεωρητικά, αλλά εξασκούμενος, χτίζοντας δηλαδή σπίτια. Επίσης οι κιθαριστές μαθαίνουν κιθάρα παίζοντας κιθάρα κοκ. Ο λόγος του φιλοσόφου εδώ είναι δομημένος με τη βοήθεια των μεθόδων της αντίθεσης και της αναλογίας.υπάρχει μία αντίθεση στο σημείο που ο συγγραφέας αναφέρει «λαμβάνομεν δέ τάς ἀρετάς». Τα στοιχεία που αντιτίθενται είναι: όσα δίνονται από τη φύση (ὅσα φύσει ἡμῖν παραγίγνεται) ως δυνατότητες και που μας επιτρέπουν να προχωρούμε σε κάποιες ενέργειες (ὕστερον δέ ἀποδίδομεν τάς ενεργείας) και οι αρετές που αποκτούνται εκ των υστέρων με την άσκηση (λαμβάνομεν δέ τάς ἀρετάς ἐνεργήσαντες πρότερον). Η συλλογιστική εδώ στηρίζεται 1 / 13

2 στην διάκριση δυνάμεως - ἐνεργείας(4). Στην πρώτη περίπτωση οι ενέργειες ακολουθούν χρονικά τις δυνάμεις, ενώ στη δεύτερη οι δυνάμεις ακολουθούν τις ενέργειες. Παράδειγμα: οι αισθήσεις υπάρχουν φύσει (πρότερον) κι ο άνθρωπος γεννιέται έχοντας τη δυνατότητα της οράσεως, της ακοής κλπ. και γι' αυτό (ὕστερον) μπορεί να βλέπει, να ακούει κλπ. Αντίθετα οι αρετές αποκτώνται εξ ἔθους. Κάνοντας διάφορες πράξεις γινόμαστε με την εξάσκηση ενάρετοι(5). Οι λέξεις με τις οποίες αποδίδεται η αντίθεση αυτή είναι: «πρότερον τάς δυνάμεις κομιζόμεθα - ύστερον τάς ενεργείας», «λαμβάνομεν τάς αρετάς ενεργήσαντες πρότερον». Επίσης, υπάρχει μια αναλογία στο σημείο που αναφέρεται: ὥσπερ καί τῶν ἄλλων τεχνῶν. Τα μέρη που παρουσιάζουν αναλογία είναι: η απόκτηση της αρετής και η εξάσκηση σε κάποια από τις τέχνες. Για να αποκτήσει κάποιος την αρετή πρέπει να ασκηθεί σε αυτή. Με τον ίδιο τρόπο, για να γίνει κάποιος τεχνίτης ή καλλιτέχνης πρέπει να μάθει την τέχνη του και δεν αρκεί το φυσικό ταλέντο. Οι λέξεις που χρησιμοποιούνται για την απόδοση της αναλογίας είναι το ὥσπερ, το οἷον και οι μετοχές μαθόντας, ποιοῦντες, οικοδομοῦντες, κιθαρίζοντες (6). Δεύτερο βήμα: Διευκρινίζεται η έννοια δυνάμει σε σχέση με την έννοια ἐνεργείᾳ. Συνδέεται η αρετή με την ηθική πράξη και επισημαίνεται ότι οι αρετές αποκτούνται με την άσκηση. 3. Άλλα επιχειρήματα για τη σχέση ηθικής αρετής και ηθικής πράξης Ο Αριστοτέλης, αναγνωρίζοντας το σημαντικό ρόλο της διδασκαλίας στη γένεση και την ανάπτυξη των διανοητικών αρετών(7) δεν αρνείται τη συμβολή της στην καλλιέργεια των ηθικών αρετών μέσω του εθισμού στις ενάρετες πράξεις. Αντίθετα την τονίζει με την αναφορά του στο έργο τόσο του νομοθέτη όσο και του διδασκάλου. Ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πλάτων, θεωρεί ως ένα από τα σπουδαιότερα έργα της πολιτείας το παιδευτικό, που υλοποιείται κυρίως με τους νόμους και την παιδεία. Το νέο επιχείρημα αντλείται από την πολιτική (την οργάνωση της πόλης) και πιο συγκεκριμένα αναφέρεται στον τρόπο που νομοθετούν οι νομοθέτες. Η βασική θέση που θέλει να ενισχύσει εδώ ο φιλόσοφος διατυπώθηκε στην πρώτη και δεύτερη ενότητα και είναι: Καμιά ηθική αρετή δεν είναι έμφυτη. Η ηθική εδραιώνεται με το έθος, τη συνήθεια, την επανάληψη και την άσκηση. Έτσι «οι δίκαια πράττοντες γίνονται δίκαιοι και οι σώφρονα πράττοντες γίνονται σώφρονες». Ο σκοπός του νομοθέτη σε μια πόλη είναι να κάνει τους πολίτες καλούς. Αυτό το υλοποιεί μέσα από τους νόμους που νομοθετεί. Οι νόμοι δηλαδή πρέπει να έχουν ως στόχο την δημιουργία τέτοιων συνηθειών στους πολίτες, ώστε να εφαρμόζουν ένα τρόπο ζωής που προάγει τις ανθρώπινες σχέσεις, καλλιεργεί τις ηθικές αρετές και τον πολιτισμό (8). Η τέλεια κοινωνία, κατά τον Αριστοτέλη, είναι η πολιτεία (η πόλη -κράτος). Σκοπός της πολιτείας είναι η ευδαιμονία των πολιτών. Γι'αυτό οι νομοθέτες επιδιώκουν να κάνουν τους πολίτες καλούς. Όσοι το καταφέρνουν, συμβάλλουν καθοριστικά στη δημιουργία της αγαθής πολιτείας. Όταν αποτυγχάνουν, τότε η πολιτεία γίνεται φαύλη, λιγότερο καλή, με αρνητικές συνέπειες στη ζωή των ανθρώπων. Κριτήριο λοιπόν της διάκρισης των πολιτειών είναι η ευδαιμονία των πολιτών. «'Eκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί φθείρεται» : Στο χωρίο αυτό υπόκειται το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος η γένεσις και η φθορά. «Κατά τον Αριστοτέλη η φυσική διαδικασία είναι μονόδρομη: γένεση - αύξηση - τελείωση - παρακμή - φθορά. Αυτή είναι η βασική του ιδέα στη φιλοσοφία του τέλους η οποία βασίζεται σε δεδομένα της εμπειρίας» ( Ingemar During ). Με τρόπο επαγωγικό τονίζεται η σημασία της άσκησης που δημιουργεί το έθος, τον εθισμό. Η αρετή, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, κινείται ανάμεσα στη γένεση και στη φθορά. Η γένεση συντελείται με την άσκηση. Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα αγαθά (ἡ ἀρετή ἐξ ἔθους περιγίγνεται). Αν όμως δεν εφαρμόσουν ηθικούς κανόνες, τότε γίνονται κακοί. Το ίδιο συμβαίνει και με ένα κιθαριστή. Αν δεν εφαρμόσει τους σωστούς μουσικούς κανόνες και κάποια ειδική τεχνική, όσο και να προσπαθεί δεν θα μάθει ποτέ να παίζει 2 / 13

3 κιθάρα. Με τον ίδιο τρόπο ένας οικοδόμος μπορεί να γίνει καλός ή κακός οικοδόμος, ανάλογα με το αν εφαρμόζει ή όχι τους σωστούς κανόνες και τις κατάλληλες για την οικοδομική τεχνικές. Η άσκηση πρέπει να γίνεται με γνώση και εφαρμογή των κατάλληλων για κάθε τέχνη κανόνων ( καλή άσκηση), διαφορετικά είναι κακή άσκηση. Τρίτο βήμα: Ο φιλόσοφος φέρνει κι άλλα επιχειρήματα για να δείξει τη σχέση ηθικής αρετής και πράξης από το χώρο της πολιτικής (νομοθέτες: οἱ νομοθέται τούς πολῖτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς) και από το χώρο των τεχνών (κιθαριστές : ὁμοίως δέ καί τέχνη ἐκ τοῦ κιθαρίζειν καί οἱ ἀγαθοί καί κακοί γίνονται κιθαρισταί). Στο τέλος επισημαίνει τη σημασία της διδασκαλίας στην επίτευξη εθισμού (εισάγεται ο όρος ἕξις) και στην προσέγγιση της αρετής. 4. Σε όλες τις περιστάσεις της καθημερινής ζωής μας διαπιστώνεται η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της ηθικής αρετής. Είδαμε μέχρι τώρα ότι η διαδικασία για την απόκτηση των ηθικών αγαθών είναι ανάλογη με εκείνη των τεχνών. Όπως κάποιος μαθαίνει μια τέχνη με την συνεχή άσκηση, έτσι μαθαίνει και την αρετή επαναλαμβάνοντας «ὅμοιες ἐνέργειες». Αυτή η επανάληψη όμοιων ενεργειών δημιουργεί τις ἕξεις, μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Η Παιδεία πρέπει να προσανατολίζεται στη δημιουργία ἕξεων που οδηγούν στην ηθική καλλιέργεια. Με το επίρρημα οὕτω ο Αριστοτέλης εισάγει το νέο συλλογισμό του, που δηλώνει σύνδεση με την προηγούμενη ενότητα, στην οποία γίνεται αναφορά στις τέχνες και ταυτόχρονα τη μετάβαση από τις τέχνες στις αρετές (αναλογικός συλλογισμός). Επίσης με το σύνδεσμο δή ανακεφαλαιώνει και εισάγει συμπέρασμα άλλου προηγούμενου. Ακολουθεί την αναλογική μέθοδο: Όπως κάποιος μαθαίνει μια τέχνη με την συνεχή άσκηση, έτσι μαθαίνει και την αρετή επαναλαμβάνοντας «ὅμοιες ἐνέργειες». Ο κιθαριστής μαθαίνει κιθάρα, αν ακολουθεί μουσικούς κανόνες και αν ασκείται πολλές φορές. Το ίδιο και οι άνθρωποι γίνονται δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις, σώφρονες, πράοι ή ακόλαστοι, οργίλοι κλπ. επαναλαμβάνοντας όμοιες ενέργειες που στο τέλος οριστικοποιούνται και διαμορφώνουν τον ανθρώπινο χαρακτήρα. Ο Αριστοτέλης ερευνώντας τη σχέση ηθικής αρετής και ηθικής πράξης αναφέρεται σε παραδείγματα από την καθημερινή ζωή (9). Οι συναλλαγές των ανθρώπων όχι μόνο ρυθμίζουν την συμπεριφορά τους, αλλά αν είναι δίκαιες καθιστούν τους ανθρώπους δίκαιους και αν είναι άδικες καθιστούν τους ανθρώπους άδικους. Το επιχείρημα αυτό συμφωνεί με τη γενική πρόταση που εμπεριέχει το συμπέρασμα: και με ένα λόγο από μόνιμες ενέργειες διαμορφώνονται τα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Οι επαναλαμβανόμενες πράξεις γίνονται έξεις(10) και όπως θα δούμε παρακάτω οι έξεις πηγή ενεργειών. Με αυτό τον τρόπο ο άνθρωπος γίνεται δίκαιος και γενικά ενάρετος. Ο ρόλος των έξεων είναι σημαντικός για την απόκτηση των ηθικών αξιών, κατά τον Αριστοτέλη. Οι άνθρωποι υπακούοντας σε νόμους αποκτούν εθισμό καθώς αναγκάζονται να προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους σύμφωνα με αυτούς. Αν οι νόμοι είναι χρηστοί, συνηθίζουν στον ενάρετο βίο. Στην καθημερινή τους πάλι ζωή όσοι κάνουν δίκαιες συναλλαγές γίνονται δίκαιοι, όσοι ζουν με το φόβο γίνονται δειλοί κ.ο.κ Με τις πράξεις αυτές που επαναλαμβάνονται δημιουργούνται οι έξεις. Η ποιότητα των ενεργειών απέναντι στα πάθη, καθορίζει τη μορφή των έξεων. Κι αυτές με τις σειρά τους διαμορφώνουν το χαρακτήρα. Τί όμως εξασφαλίζει την ποιότητα των έξεων; Ο ορθός λόγος, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, μπορεί να μας βοηθήσει να καθορίσουμε ποιες ενέργειες μας οδηγούν σε ηθική συμπεριφορά και ποιες όχι. Ορισμένα μόνο είδη έξεων οδηγούν σε ηθική συμπεριφορά. Κριτήριο για την αξιολόγησή τους είναι ο ορθός λόγος. Τέταρτο βήμα: Ο Αριστοτέλης διερευνά τον όρο «ἕξεις» στις ιδιωτικές συναλλαγές και επισημαίνει τις όμοιες ενέργειες που τις δημιουργούν. Η ποιότητα των ενεργειών απέναντι στα πάθη, καθορίζει τη μορφή των έξεων. Συμπεραίνει ότι οι ἕξεις εδραιώνονται από την παιδική ηλικία (οὕτως εὐθύς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι, ἀλλά πάμπολυ, μᾶλλον δέ τό πᾶν). 3 / 13

4 5. Η πραγμάτωση της ηθικής αρετής συνεπάγεται ευχαρίστηση για τον άνθρωπο. Ο Αριστοτέλης στην 1η και 2η ενότητα έδειξε ότι η αρετή είναι ἕξις, δημιουργείται δηλαδή με την επανάληψη μιας πράξης. Στην 3η και 4η ενότητα έδειξε ότι η ποιότητα μιας πράξης καθορίζει την ποιότητα της έξεως. Στην ενότητα αυτή συμπληρώνει και αναφέρει ότι η πράξη έχει ως αποτέλεσμα ευχάριστο ή δυσάρεστο συναίσθημα, ανάλογα με την ποιότητά της. Θεωρεί ότι η ηδονή είναι αγαθό και αυτή αποτελεί κριτήριο για τη διαμόρφωση των έξεων. Οι πράξεις δηλαδή δεν είναι ουδέτερες, αλλά επενδύονται με τα ανάλογα συναισθήματα. Έτσι η ηθική αρετή, που εκφράζεται με πράξεις, προκαλεί χαρά και ευχαρίστηση, κατά την τέλεσή της, ή λύπη, όταν δεν πραγματοποιείται. Η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που προκαλεί μια έξη δείχνει αν αυτή έχει οριστικά διαμορφωθεί. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων και συγκεκριμένα το σώφρονα και τον ακόλαστο, τον ανδρείο και το δειλό. Σώφρων είναι αυτός που απέχει απο τις σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί χαρά και ευχαρίστηση. Αντίθετα ακόλαστος είναι όποιος λυπάται, όταν απέχει από τις ηδονές. Ανδρείος είναι όποιος υπομένει τους κινδύνους και χαίρεται ή τουλάχιστον δεν λυπάται γι' αυτούς. Αντίθετα όποιος λυπάται είναι δειλός. Υποστηρίζει ότι οι ἕξεις σταθεροποιούν τη συμπεριφορά μας και ότι κριτήριο για την οριστική διαμόρφωσή τους αποτελεί η ηδονή ή η λύπη που προκαλείται από τα έργα μας. Ο σώφρων χαίρεται, επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι εγκρατής. Το ίδιο και ο ανδρείος, όταν συμμετέχει στους κινδύνους. Νοιώθει ικανοποίηση όταν δείχνει γενναιότητα. Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή από τις σωματικές ηδονές είναι ακόλαστος. Κι όποιος αποφεύγει τους κινδύνους από φόβο, είναι δειλός. Συμπέρασμα "περί ηδονάς και λύπας ἐστίν ἡ ἀρετή", συνδέεται, δηλαδή, η ηθική αρετή με την ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια(11). Η ηθική συνδέεται στενά με συναισθήματα και επιθυμίες. Ο συγγραφέας διακρίνει δύο είδη ηδονής, τις καλές και τις κακές. Οι καλές βοηθούν στη διατήρηση της «μεσότητας» και του ορθού λόγου, ενώ οι κακές έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα. Η λέξη ηδονή έχει ένα μεγάλο εύρος σημασιών, αφού μπορεί να σημαίνει θετικά την ευχαρίστηση, τη χαρά, τη χαρούμενη διάθεση και ύστερα αρνητικά την ορμή, τον πόθο, την άμετρη επιθυμία. Η διαπαιδαγώγηση πρέπει να κατευθύνει τους νέους στην πρέπουσα χαρά ή λύπη. (12) Με αυτό τον τρόπο προάγεται το "εὖ ζῆν " του κοινωνικού συνόλου, η κοινωνική αρμονία. Ορθή παιδεία είναι αυτή που καθιστά τον άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών και να επιλέγει τις πρώτες. Ο Αριστοτέλης πιστεύει στην ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών και την πνευματική καλλιέργεια. Εξάλλου σύμφωνα με αυτόν η ενότητα της πόλης (13) βασίζεται στην παιδεία κάθε πολίτη που έχει κατανοήσει την βαθύτερη σχέση με το ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δραστηριοποιείται. Πέμπτο βήμα: Αποδεικτικό σημείο της διαμόρφωσης των έξεων αποτελούν η ηδονή και η λύπη. Γίνεται σύνδεση της αρετής με την ηδονή (περί ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἠθική ἀρετή). 6. Η αρετή καθιστά τον άνθρωπο ικανό να εκτελέσει το προορισμένο γι'αυτόν έργο. Ο Αριστοτέλης στην πορεία της εξέτασης της αρετής έθεσε σε προηγούμενο χωρίο το ερώτημα: τί δ' ἐστίν ἡ ἀρετή ἑξῆς σκεπτέον. Για να απαντήσει συσχετίζει την αρετή ως «ἐν τῇ ψυχῇ γινομένῃ» με αυτά που έχει δεχθεί ως «ἐν τῇ ψυχῇ γινόμενα», δηλαδή «τα πάθη, τάς δυνάμεις καί τάς ἕξεις» και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ἀρετή είναι ἕξις κατά το γένος αφού δεν είναι ούτε πάθος, ούτε δύναμη. Έχοντας, λοιπόν, ο φιλόσοφος ορίσει την αρετή κατά το γένος προχωρεί στον προσδιορισμό της ποιότητάς της, της ειδοποιού διαφοράς της από άλλες πράξεις -ενέργειες. Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι συνήθεια (ἕξις). Αυτό που πρέπει να εξεταστεί τώρα είναι τι λογής συνήθεια είναι. Η 4 / 13

5 αριστοτελική ἕξις είναι έννοια ουδέτερης ποιότητας: μπορεί να έχει θετικό περιεχόμενο ή να είναι ανάξια λόγου. Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από τις θετικές συνέπειες που εχει αυτή στο υποκείμενό της και στο έργο του. Π.χ η αρετή του ματιού κάνει το ίδιο το μάτι τέλειο αλλά και το έργο του, γιατί με την αρετή του ματιού βλέπουμε καλά. Το βοηθά δηλαδή να εκτελέσει με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένο. Το ζώο ή το πράγμα που το διακρίνει η αρετή χαρακτηρίζεται από το φιλόσοφο «σπουδαῖον» (14). Κατά τον Αριστοτέλη «ἡ φύσις οὐδέν ποιεῖ μάτην». Αυτή ανάθεσε σε κάθε τι ένα συγκεκριμένο προρισμό. Υπάρχει λοιπόν έργον του ματιού, έργον του χεριού, έργον του ίππου κλπ. Η αρετή καλλιεργεί τις αξιόλογες έξεις για να φτάσει σε μια τελειότητα ένα φυσικό ον. Στην αντίθετη περίπτωση επέρχεται η φθορά, η παρακμή. Αν λοιπόν όλα αυτά έχουν έτσι το ίδιο θα μπορούσε να συμβεί και με την αρετή του ανθρώπου. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί σε αυτό το σημείο ένα υποθετικό λόγο, που εκφράζει το πραγματικό: «Αν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθεια». Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό (αν όλα αυτά έχουν έτσι τότε...). Αφήνει δηλαδή περιθώρια για συζήτηση, διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση. Ο υποθετικός αυτός λόγος εκφέρεται με δυνητική ευκτική (ἄν εἴη), αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα. Με αυτό τον τρόπο ο Αριστοτέλης αφήνει περιθώρια για διερεύνηση όλων αυτών των θεμάτων, και δεν είναι δογματικός. Αυτή η θεώρηση των πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος, το οποίο δεν είναι αυστηρό και εγκεφαλικό, αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της εποχής του. Έκτο βήμα: Αφού η αρετή είναι έξη πρέπει να εξεταστεί το ποιόν της έξεως αυτής. Είναι έξη με την οποία ο άνθρωπος ολοκληρώνει τον εαυτό του και το έργο του. Εδώ χρησιμοποιείται το παράδειγμα το οφθαλμού και του ίππου (ἡ τοῦ ἀνθρώπου ἀρετή εἴη ἄν ἡ ἕξις ἀφ' ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφ' ἧς εὖ τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσει). 7. Η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα. Προσδιορισμός της έννοιας μεσότητα. Η κάθε αρετή κατά τον Αριστοτέλη είναι μεσότης, είναι δηλ. το μέσον ανάμεσα στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη, που έχουν και τα δύο αρνητικό χαρακτήρα. Έτσι, ο ανδρείος βρίσκεται στο μέσον, ενώ στο ένα άκρο -της υπερβολής - βρίσκεται ο θρασύς και στο άλλο άκρο - της έλλειψης -ο δειλός. Το ίδιο συμβαίνει και με τις αρετές της σωφροσύνης και της πραότητας, που είναι μεσότητες στο άκρο της υπερβολής σχετικά με τις αρετές αυτές βρίσκεται, αντίστοιχα, ο ακόλαστος και ο οργίλος. Όσα λέγονται σε αυτή την ενότητα, αποτελούν απάντηση στο ερώτημα «ποία τις ἐστίν ἡ φύσις αὐτῆς (=τῆς ἀρετῆς)» που τέθηκε στο τέλος της προηγούμενης ενότητας. Ο Αριστοτέλης προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα(15). Αυτός ο προσδιορισμός είναι δυνατός με δύο τρόπους α) σε σχέση με το «πρᾶγμα» (αντικειμενικά στοιχεία) και β) σε σχέση «πρὸς ἡμᾶς» (υποκειμενικό στοιχείο). Η μεσότητα «πρὸς ἡμᾶς» ούτε πλεονάζει, ούτε ελλείπει. Στηρίζει το συμπέρασμά του σε παραδείγματα σύμφωνα με την επαγωγική μέθοδο που εφαρμόζει. Το πρώτο παράδειγμα αναφέρεται στο αριθμητικό μέσο (το μέσον του 2 και του 10) και το δεύτερο στο φαγητό των αθλητών (το μέσον δύο και δέκα μερίδων). Στη δεύτερη περίπτωση ο ειδήμων (ἐπιστήμων) αποφεύγει την υπερβολή ή την έλλειψη και αναζητάει το μέσον (την αρετή). Το μέσον αυτό δεν επιλέγεται με αριθμητικό κριτήριο, αλλά με κριτήριο και μέτρο τον ίδιο τον άνθρωπο και τη συγκεκριμένη του φύση. Η επιλογή αυτή (ἡ προαίρεσις) είναι αποτέλεσμα της λογικής κάθε ανθρώπου και είναι υποκειμενική. Αποδεικνύεται ότι το μέσον, η μεσότητα είναι κάτι το σχετικό. Είναι υπόθεση ποιοτική και όχι ποσοτική. Το πράγμα πρέπει να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί. Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή μικρότερο (τό ἔλαττον) σε σχέση με το ίδιο το 5 / 13

6 αντικείμενο ή σε σχέση με εμάς. Σε σχέση με το ίδιο το πράγμα το μέσον απέχει το ίδιο από τα δύα άκρα (τό ἴσον). Σε σχέση με εμάς το ἴσον μήτε πλεονάζει, μήτε ελλείπει ούτε είναι πάρα πολύ, ούτε πολύ λίγο. Ποικίλλει ανάλογα με τα άτομα, σύμφωνα με την ανθρώπινη φύση και δεν είναι ίδιο για όλους. Έβδομο βήμα: Ο φιλόσοφος προχωρά στον ορισμό τη μεσότητας. Διακρίνει την αριθμητική μεσότητα και τη μεσότητα πρός ἡμᾶς ( = σε σχέση με εμάς ) χρησιμοποιώντας και εδώ παραδείγματα με αριθμούς για την πρώτη και το παράδειγμα των αθλητών για τη δεύτερη. Εισάγει τους όρους υπερβολή, έλλειψη, μεσότητα (ἔστι λαβεῖν τό πλεῖον, τό ἔλαττον, τό ἴσον, / πᾶς ἐπιστήμων τήν ὑπερβολήν μέν καί τήν ἔλλειψιν φεύγει, τό δέ μέσον ζητεῖ καί τοῦθ' αἱρεῖται). 8. Όπως η τέχνη, έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον. Ο όρος επιστήμη ισοδυναμεί με τον όρο τέχνη, σε αυτή την ενότητα. Ενα έργο τέχνης όταν διακρίνεται από υπερβολή δεν αποτελεί τέχνη, ούτε όταν υπάρχει σε αυτό κάποια έλλειψις. Το είδος της μεσότητας που αντιστοιχεί εδώ είναι η μεσότητα «πρός ἡμᾶς». Είναι η μεσότητα που εχει επιλεγεί από το λόγο και είναι ανάλογη με το σκοπό που επιδιώκει η τέχνη. Όταν ο όρος επιστήμη σημαίνει την συστηματοποιημένη γνώση, αντιστοιχεί στο είδος της μεσότητας «πρός τό πρᾶγμα», δηλαδή την αριθμητική μεσότητα, γιατί η επιστήμη επιδιώκει να καταγράψει μια γνώση με αντικειμενικό τρόπο. Στην ενότητα 6 είδαμε ότι κάθε αρετή και το ίδιο το πράγμα το τελειοποιεί και το βοηθάει να εκτελέσει με το σωστό τρόπο το έργο του (πᾶσα ἀρετή.. αὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖ καί τό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσιν). Κάθε έργο τέχνης θεωρείται επιτυχημένο, όταν ο καλλιτέχνης εξισορροπεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη, ώστε να επιτύχει μια ιδανική μεσότητα. Τότε το έργο γίνεται τέλειο. Η ισορρροπία αυτή ανατρέπεται, αν προσθέσουμε ή αφαιρέσουμε κάτι, γιατί καταστρέφεται η μεσότητα. Στην Ποιητική του ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι ένα έργο δεν πρέπει να είναι ούτε παμμέγεθες ούτε πάμμικρον. Επίσης, «το μέτρο και η συμμετρία μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή» (Πλάτωνας -Φίληβος). Κάθε τέχνη λοιπόν είναι ενάρετη, όταν είναι στραμμένη προς τη μεσότητα και κατευθύνεται προς αυτήν. Τότε εκπληρώνει σωστά το έργο της (16). Άριστο έργο λοιπόν, κατά τον Αριστοτέλη, είναι εκείνο από το οποίο δεν μπορεί να αφαιρέσει κάποιος κάτι (οὔτ' ἀφελεῖν ἔστιν) ούτε να προσθέσει (οὔτε προσθεῖναι). Γιατί αν προσθέσει ή αφαιρέσει κάποιος κάτι το έργο χάνει την ισορροπία του που μόνο με τη μεσότητα επιτυγχάνεται (ὡς μέν τῆς ὑπερβολῆς καί τῆς ἐλλείψεως φθειρούσης τό εὖ, τῆς δέ μεσότητος σῳζούσης). Τέχνη, αρετή και φύση έχουν την δυνατότητα δημιουργίας κάποιας μορφής: η τέχνη μορφοποιεί το υλικό της, η φύση δημιουργεί επίσης μορφές, η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου. Η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη, κατά τον Αριστοτέλη, γιατί μορφοποιεί τον άνθρωπο. Αλλά και η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη και γι' αυτό η τέχνη «μιμεῖται τήν φύσιν». Ο Αριστοτέλης θεωρεί τα όντα της φύσης τελειότερα από κάθε έργο τέχνης. Γιατί κάθε φυσικό ον από τη στιγμή που γεννιέται και αυξάνεται κινείται και οδηγείται ανεξάρτητα από τη θέλησή του στο "τέλος ", στην τελειότητα, στην τελειότερη μορφή του, ενώ ένα έργο τέχνης είναι δημιούργημα του ανθρώπου ύστερα από σκέψη και μένει αμετάβλητο, δεν τείνει πουθενά. Αλλά και η αρετή είναι ανώτερη και ακριβέστερη από την τέχνη, γιατί είναι "τελειότης της φύσεως και κατωρθωμένη φύσις " δηλαδή μια φύση, μια φυσική ιδιότητα με επιτυχία οδηγημένη στο σκοπό της, σύμφωνα με τον Ασπάσιο, σχολιαστή του Αριστοτέλη: καί γάρ ἡ φύσις ἀμείνων τῆς τέχνης, μιμεῖται γάρ τέχνη τήν φύσιν, ἡ δέ ἀρετή ἔτι ἀμείνων, ἔστι γάρ ἡ ἀρετή τελειότης φύσεως καί κατωρθωμένη φύσις. Η αρετή(17) λοιπόν είναι ανώτερη από την τέχνη και από τη φύση. 6 / 13

7 Όγδοο βήμα: Αποδεικνύεται ότι κάθε τέχνη αποβλέπει στη μεσότητα και, επομένως, η αρετή που είναι υπεράνω κάθε τέχνης πρέπει κι αυτή να αποβλέπει στη μεσότητα (ἡ δ' ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική). 9. Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης. Η ηθική αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις. Πάθη είναι οι επιθυμίες, η οργή, ο φόβος, το θράσος, ο φθόνος, η χαρά, η φιλία, το μίσος, ο πόθος, ο ζήλος, το έλεος. Στην ενότητα αυτή παρατηρούμε τη μεθοδικότητα του Αριστοτέλη. Στην 8 η ενότητα διατύπωσε τη σκέψη του υποθετικά ( εἰ δέ πᾶσα... ) και δυνητικά ( ἄν εἴη ) και στη νέα ενότητα προχωρεί σε αναλυτική εξέταση και υποβολή της υπόθεσης σε λογικό έλεγχο για να πάρει η αρχική υπόθεση τη μορφή συμπεράσματος διατυπωμένου σε οριστική έγκλιση που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα : Μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή... Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σ'αυτά τα πάθη και τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή, η έλλειψη και το μέσον. Στην ενότητα 9 προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα και γι' αυτό ξεκινά με τη λέξη «οἷον» ( =για παράδειγμα ). Η μέθοδος που ακολουθεί είναι η επαγωγική. Οι άνθρωποι αναφέρει δείχνουν θάρρος, επιθυμούν, οργίζονται, ευσπλαχνίζονται, ευχαριστούνται ή λυπούνται άλλοι περισότεροι από όσο πρέπει και άλλοι λιγότερο. Αυτό ακριβώς, το πολύ ή το λίγο, η υπερβολή ή η έλλειψη δεν αποτελεί το καλό (εὖ), γιατί απομακρύνει και στη μια και στην άλλη περίπτωση τη μεσότητα. Ο φιλόσοφος προσθέτει εδώ κριτήρια, ώστε να οριστεί πληρέστερα η έννοια της μεσότητας. Η μεσότητα, λοιπόν, διασφαλίζεται υπό ορισμένες προυποθέσεις (18). Οι προϋποθέσεις αυτές καθορίζονται κατά τρόπο κατηγορηματικό (δεῖ =πρέπει) και έχουν σχέση με τον χρόνο του πάθους (ὅτε δεῖ), με τις συνθήκες ( ἐφ'οἷς δεῖ ), με τα πρόσωπα ( πρός οὕς δεῖ), με τον σκοπό (οὗ ἕνεκα) και με τον τρόπο (ὡς δεῖ). Η μεσότητα δεν είναι πάντοτε η ίδια σε σχέση πρός ἡμᾶς, αλλά προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και διάφορες συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος. Είναι, επομένως, προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει κάθε φορά το δεῖ για καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα. Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προυπόθεση της ευδαιμονίας. Για να γίνει κανείς ευτυχής πρέπει να γίνει πρώτα ενάρετος. Και ενάρετος είναι εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην επιτυχημένη εκτίμηση, κάθε φορά, των αντικειμενικών συνθηκών κατά την ώρα της πράξης (19). Η μεσότητα επαινείται ενώ οι ακρότητες ψέγονται. Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία, είναι κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες. Ο έπαινος ή ο ψόγος μιας συμπεριφοράς διαδραματίζει, επομένως, σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς των πολιτών. Στην ενότητα αυτή παρατηρούμε τη μεθοδικότητα του Αριστοτέλη. Στην 8 η ενότητα διατύπωσε τη σκέψη του υποθετικά ( εἰ δέ πᾶσα... ) και δυνητικά ( ἄν εἴη) και στη νέα ενότητα προχωρεί σε αναλυτική εξέταση και υποβολή της υπόθεσης σε λογικό έλεγχο για να πάρει η αρχική υπόθεση τη μορφή συμπεράσματος διατυπωμένου σε οριστική έγκλιση που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα. Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι ο Αριστοτέλης καταλήγει σε ένα λογικό συμπέρασμα, βεβαιότητα για τον ίδιο, στηριζόμενος σε λογικούς υποθετικούς συλλογισμούς. Δεν στηρίζεται σε δόγματα που δεν έχουν καμια σχέση με την επιστημονική διαδικασία. Ένας υποθετικός λογικός συλλογισμός είναι ανοικτός σε επιπλέον διερεύνηση από τους επιστήμονες, οι οποίοι μπορούν να αποδείξουν αν ισχύει ή αν δεν ισχύει. Με αυτό τον τρόπο προάγεται η επιστημονική έρευνα και εξελίσσονται οι επιστήμες. 7 / 13

8 Ένατο βήμα: Οι προυποθέσεις για τη διασφάλιση και για τον καθορισμό της μεσότητας. Η μεσότης καθορίζεται από τον ορθό λόγο. 10. Ορισμός της αρετής Ο Αριστοτέλης στην ενότητα αυτή παραθέτει αντιθετικά ζεύγη εννοιών (20) που άλλα χαρακτηρίζουν το αγαθό και άλλα το κακό. Μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους γιατί σύμφωνα με τους Πυθαγόρειους το κακό συνδέεται με το άπειρο ενώ το καλό είναι πεπερασμένο. Αντίθετα το να πράττει κάποιος το σωστό γίνεται με ένα τρόπο, γι' αυτό και είναι εύκολο να αποτύχει κανείς στο στόχο του, ενώ δύσκολο να επιτύχει. Γνώρισμα, επομένως, της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη, ενώ της αρετής η μεσότης. Ο στίχος που παρεμβάλλεται (ἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς, παντοδαπῶς δέ κακοί), άγνωστης προέλευσης, δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία και απλή, ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι. Στο στίχο αυτό τονίζεται ότι οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή, κάνοντας δηλαδή πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να κάνουν αυτά τα οποία πρέπει. Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και επιδιώκει πάντα το μέτρο. Η πορεία είναι μία. Αντίθετα υπάρχουν πολλές διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο για αυτούς που το ξεπερνούν καθώς και κάτω από το μέτρο γι' αυτούς που υπολείπονται. (Το νόημα του στίχου αυτού είναι το ίδιο με αυτό των παροιμιακών εκφράσεων, όπως: Ένας ο δρόμος του θεού και χίλιοι του διαβόλου, ο διάβολος έχει πολλά ποδάρια κλπ.) Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης επιχειρεί ένα πληρέστερο ορισμό της αρετής. Είδαμε ως τώρα ότι η αρετή είναι έξη και συνδέεται με τα πάθη. Ο άνθρωπος με τις πράξεις του και τον τρόπο συμπεριφοράς που υιοθετεί, «εθίζεται» και αποκτά ορισμένα σταθερά χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Η έξη, προσθέτει σε αυτή την ενότητα ο φιλόσοφος, είναι προαιρετική. Προϋποθέτει ορισμένη προσπάθεια και συγκεκριμένη προτίμηση. Επομένως, η έννοια προαίρεση (21) περικλείει τη λογική σκέψη, γιατί μόνο η λογική υποδεικνύει κάθε φορά την πρέπουσα συμπεριφορά και στάση και δίνει τη δυνατότητα της επιλογής. Είδαμε ότι, για να οριστεί μια έννοια, κατά τον Αριστοτέλη, πρέπει να καθοριστεί το προσεχές γένος της, να υπαχθεί δηλ. η οριστέα έννοια στο πλησιέστερο σύνολο στο οποίο περιέχεται και στη συνέχεια να καθοριστεί η ειδοποιός διαφορά της, το ιδιαίτερο δηλαδή γνώρισμα με το οποίο η οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς. Το προσεχές γένος του ανθρώπου είναι η έννοια ζώο. Ειδοποιός διαφορά το λογικό του. Το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι οι έξεις. Η ειδοποιός διαφορά είναι η προαίρεση, που προκύπτει από τη λογική του ανθρώπου. Στο τέλος ο Αριστοτέλης συνοψίζοντας όσα προηγούμενα εξετάσθηκαν λεπτομερώς και με τη μέθοδο της επαγωγής στηρίχτηκαν σε λογικά επιχειρήματα καταλήγει στον ορισμό της αρετής Δέκατο βήμα: Ορισμός της αρετής: "Η αρετή είναι συνήθεια (έξις) που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο- έξις προαιρετική- ( 6 η ενότητα) και βρίσκεται στο μέσον σε σχέση με εμάς ( ενότητα 7 η ), το οποίο μέσον καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα από τη λογική που καθορίζει ο φρόνιμος. Είναι μεσότητα ανάμεσα σε δύο κακίες που βρίσκονται η μια από την πλευρά της υπερβολής και η άλλη από την μεριά της έλλειψης ( ενότητες 8 η, 9 η ). Κι ακόμη οι κακίες, άλλες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα πάθη και στις πράξεις, ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον ". 8 / 13

9 Σημειώσεις: (1, 2) Με τον όρο φύσις εννοούμε ό,τι υπάρχει μέσα στον άνθρωπο ως καταβολή και το οποίο οδηγεί σε εκδήλωση μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς. Η λέξη έθος έχει ετυμολογική σχέση με τη λέξη ηθική ( ρ. σεθ- >ἔθος >ἦθος >ηθική ). Έθος σημαίνει συνήθεια. Οι ηθικές αρετές δεν συνδέονται με τον όρο φύσις γιατί, κατά τον Αριστοτέλη, δεν είναι έμφυτες. Αντίθετα είναι αποτέλεσμα συνήθειας, που σημαίνει ότι η αρετή πρέπει νε γίνει συνήθεια. Αυτό πετυχαίνεται με τον αγώνα και την άσκηση. Ο άνθρωπος, λοιπόν, γίνεται, δεν γεννιέται ενάρετος. Ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζεται πρακτικός νους που καταφεύγει συχνά στην πραγματικότητα για να τεκμηριώσει τις απόψεις του, τις οποίες παρουσιάζει σε απλό και λιτό ύφος. Στο σημείο αυτό για να γίνει κατανοητός και πειστικός χρησιμοποιεί το παράδειγμα της πέτρας. Η πέτρα είναι ένα πράγμα της φύσης που έχει συγκεκριμένες ιδιότητες. Αν την πετάξουμε προς τα επάνω, αυτή θα πέσει κάτω ακολουθώντας το νόμο της βαρύτητας. Αν δοκιμάσουμε πολλές φορές το ίδιο πράγμα, η πέτρα πάντοτε θα πέφτει και δεν θα «συνηθίσει» να πηγαίνει προς τα επάνω. Το ίδιο και η φωτιά. Πηγαίνει προς τα επάνω και όχι προς τα κάτω. Το συμπέρασμα που βγαίνει είναι πως δεν μπορούν να συμπεριφέρονται με άλλο τρόπο τα πράγματα που από τη φύση γεννιούνται με μια ορισμένη ιδιότητα. Η συλλογιστική αυτή του Αριστοτέλη ονομάζεται επαγωγή. Από τα επιμέρους δηλαδή παραδείγματα οδηγείται σε μια γενική διατύπωση. (3). Στην Αντιγόνη του Σοφοκλή η ομώνυμη ηρωίδα, στην προσπάθειά της να κεντρίσει τη φιλοτιμία της αδελφής της Ισμήνης και να πετύχει τη βοήθειά της στην ταφή του Πολυνείκη, κλείνει τον λόγο της ως εξής : οὕτως ἔχει σοι ταῦτα, καί δείξεις τάχα εἴτε εὐγενής πέφυκας, εἴτ' ἐσθλῶν κακή. Ο Σοφοκλής ακολουθεί την αρχαϊκή αριστοκρατική αντίληψη για την αρετή. Για τον Όμηρο, τον Τυρταίο, τον Θέογνι και τον Πίνδαρο, αρετή μπορούν να εχουν μόνο οι ευγενείς, οι άριστοι και ποτέ οι κοινοί άνθρωποι. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ακριβώς το αντίθετο. Καμιά αρετή δεν δίνεται από τη φύση, είναι επίκτητες, υπάρχει όμως δυνάμει μέσα σε κάθε άνθρωπο η ικανότητα προσέγγισή τους. Επίσης, ο Ξενοφώντας στο έργο του Αγησίλαος, όπου εγκωμιάζει τον ομώνυμο βασιλιά της Σπάρτης, αρχίζει και τελείωνει το προοίμιο του δοκιμίου του με τη λέξη αρετή. Στη συνέχεια, στην προσπάθειά του να δείξει την αρετή του Αγησιλάου γράφει : Οἶδα ὅτι τῆς Ἀγησιλάου ἀρετῆς τε καί δόξης οὐ ῥάδιον ἄξιον ἔπαινον γράψαι, ὅμως δ' ἐγχειρητέον.. Περί μέν οὖν εὐγενείας αὐτοῦ τι ἄν τι μεῖζον καί κάλλιον εἰπεῖν ἔχοι ἤ ὅτι ἔτι καί νῦν τοῖς προγόνοις ὀνομαζομένοις ἀπομνημονεύεται ὁπόσος ἀφ' Ἡρακλέους ἐγένετο, καί τούτοις οὐκ ἰδιώταις ἀλλ' ἐκ βασιλέων βασιλεῦσιν; (Μετάφραση: γνωρίζω ότι δεν είναι εύκολο να γραφεί έπαινος αντάξιος της αρετής και της δόξας του Αγησιλάου αλλά παρ' όλα αυτά θα το επιχειρήσω... Για την ευγένειά του τι μεγαλύτερο κα τι καλυτερο μπορεί να αναφέρει κανείς παρά το ότι και σήμερα ακόμη κατέχει εξαιρετική θέση μεταξύ των προγόνων που αναφέρονται ονομαστικά από τον Ηρακλή και μάλιστα όχι μεταξύ των ιδιωτών, αλλά μεταξύ των βασιλέων που κατάγονται από βασιλείς ;) Η ευγένεια του Αγησίλαου και η ηθική αρετή, κατά τον Ξενοφώντα, προέρχεται από την καταγωγή του. Αυτή η θέση είναι αντίθετη με αυτή που διατυπώνει ο Αριστοτέλης ο οποίος υποστηρίζει ότι οι ηθικές αρετές είναι επίκτητες και διδάσκονται και ότι ο άνθρωπος με προσπάθεια, επιμονή και άσκηση μπορεί να τις κατακτήσει. (4) Ο όρος δύναμις «φαίνεται ότι περικλείει τη σημασία του "δυνάμει "και τη σημασία της δραστήριας δύναμης, της αρχικής πηγής της δράσης, της αποτελεσματικής αιτιότητας». Είναι η δυνατότητα που εχει ένα πράγμα ή ον να γίνει ή να κάνει κάτι. Ενέργεια είναι η ικανότητα καταβολής προσπάθειας, είναι η θέληση να χρησιμοποιούμε όλη τη δύναμή μας είναι η πραγμάτωση της δυνατότητας (δυνάμεως) που έχει ένα πράγμα ή ον. Ο φιλόσοφος θεωρεί πιο αξιόλογη την δεύτερη έννοια ενέργειες.ό,τι δίνεται απο τη φύση είναι είναι έξω από τον έλεγχο του ανθρώπου. Αυτό που έχει σημασία αφότου ο άνθρωπος γεννηθεί είναι να αποκτήσει την συνήθεια των αρετών, που δεν είναι έμφυτες, υπάρχουν, όμως, ως δυνατότητα (δυνάμει) και εκφράζονται ως ενέργεια. Η ενέργεια αυτή σταθεροποιείται και καταλήγει στη βίωση των αρετών. Το συμπεραίνουμε από το κείμενο παρατηρώντας ότι ο συγγραφέας δεν παραθέτει μόνο, όταν αναφέρεται στην αρετή, τη χρονική σχέση των όρων δύναμις και ενέργεια, αλλά δίνει την ομοιότητα με τη μέθοδο της αναλογίας μεταξύ του τρόπου απόκτησης της αρετής και του τρόπου εξάσκησης των τεχνών. Όπως δηλαδή ένας τεχνίτης ή καλλιτέχνης γίνεται τεχνίτης ή καλλιτέχνης με την άσκηση, το ίδιο συμβαίνει και με τις ηθικές αρετές. 9 / 13

10 (5) Αξίζει να προσέξει κανείς τη λειτουργικότητα των χρονικών επιρρημάτων: πρότερον, ύστερον. Συνδέονται άμεσα με τους όρους δυνάμεις, ενεργείας. Ήδη από την πρώτη ενότητα ο Αριστοτέλης επιχειρεί να δώσει τη διαφορά του φύσει και του ἐξ ἔθους. Όταν οι δυνάμεις αποκτώνται φύσει υπάρχουν από πρίν, προηγούνται (πρότερον), και ακολουθούν χρονικά οι ενέργειες (ὕστερον). Αντίθετα οι δυνάμεις που αποκτούμε ἐξ ἔθους είναι αποτέλεσμα ( ὕστερον) των ενεργειών οι οποίες προηγούνται ( πρότερον). Σχηματικά : Φύσει: δυνάμεις πρότερον ενέργειες ὕστερον Ἐξ ἔθους: ενέργειες πρότερον δυνάμεις ὕστερον Επίσης, το επίρρημα πολλάκις μας δείχνει ότι η απόκτηση της αρετής ως αποτέλεσμα συνήθειας είναι αποτέλεσμα ενεργειών που επαναλαμβάνονται πολλές φορές φορές και απαιτείται για το σκοπό αυτό πολύς χρόνος και κόπος. Δεν αρκεί να γνωρίζει κάποιος τι είναι σωστό, καλό, δίκαιο κλπ., αλλά πρέπει να ασκηθεί στις αρετές αυτές μέχρι να του γίνουν συνήθεια, ἕξις. (6) Ο Περικλής στον Επιτάφιο κλείνοντας την κύρια πρόθεση του λόγου του χρησιμοποιεί την έννοια ἀρετή, όχι με την ευρύτητα του αριστοτελικού όρου, αλλά με το ηθικό περιεχόμενο της ευεργετικής δύναμης που φανερώνεται στις σχέσεις των ανθρώπων. Συγκεκριμένα λέει τα εξής: Καί τάς ἐς ἀρετήν ἐνηντιώμεθα τοῖς πολλοῖς οὐ γάρ πάσχοντες εὗ, ἀλλά δρῶντες κτώμεθα τούς φίλους. Βεβαιότερος δέ ο δράσας τήν χάριν ὥστε ὀφειλομένην δι' εὐνοίας ᾧ δέδωκε σωζειν ὁ δ' ἀντοφείλων ἀμβλύτερος, εἰδώς ἐς χάριν, ἀλλ' ἐς ἀρετήν ἀποδώσων (Θουκ.2, 40, 45. Σε άλλο χωρίο του λόγου του με τον όρο ἀρεταί δηλώνονται τα ανδραγαθήματα των νεκρών: ἅ γάρ τήν πόλιν ὕμνησα, αἱ τῶνδε καί τοιῶνδε ἀρεταί ἐκόσμησαν.. (Θουκ. 2, 42,2) Η αρετή και από τους δύο συγγραφείς δεν αντιμετωπίζεται ως αφηρημένη ιδέα, αλλά ως συγκεκριμένη πράξη με θετικό περιεχόμενο, που είναι αποτέλεσμα επανάληψης όμοιων ενεργειών. Στα αποσπάσματα του Επιταφίου η χρησιμοποίηση των λέξεων δράσας, δρῶντες ἀντοφείλων, ἀποδώσων δείχνει ότι η ηθική πράξη είναι αυτή που έχει σημασία και αυτή αποτελεί τη βάση των σχέσεων της Αθήνας με τις άλλες πόλεις. Η ηθική αρετή των Αθηναίων εκδηλώνεται ως ευεργεσία προς τους άλλους. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι την αρετή την μαθαίνουμε στην πράξη. Για παράδειγμα τις αρετές της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης και της ανδρείας τις κατακτούμε, όταν ασκούμαστε συστηματικά σ' αυτές. Το χωρίο στο οποίο εμπεριέχεται αυτή η άποψη είναι: «οὕτω δή καί τά μέν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τά δέ σώφρονα σώφρονες, τά δ' ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι». Ο W.D. Ross, γνωστός αριστοτελιστής, επισημαίνει στο χωρίο αυτό ένα παράδοξο: πώς μπορούμε να πράττουμε αγαθά έργα, αν δεν είμαστε οι ίδιοι αγαθοί; Παράλληλο φαινόμενο υπάρχει και στις τέχνες πχ δεν μπορεί να συζητά κανείς για σωστή γραμματική, αν δεν γνωρίζει του κανόνες της γραμματικής. Ένας άνθρωπος είναι ενάρετος ή ενεργεί ενάρετα, όταν ενεργεί: α) γνωρίζοντας τι πράττει, β) επιλέγοντας την πράξη χάρη της ίδιας της πράξης και γ) ακολουθώντας μια σταθερή ψυχική διάθεση. Ο Αριστοτέλης διαχωρίζει την αρετή από τη γνώση, αντίθετα με τη διδασκαλία του Σωκράτη, που νόμιζε πως οι αρετές είναι γνώση. Μπορεί να ξέρει κανείς ποιοι είναι οι σωστοί σκοποί της ζωής και οι σωστοί δρόμοι αλλά αυτές οι γνώσεις να αδρανούν στην ώρα της πράξης. Για την ενέργεια της αρετής χρειάζεται η εξειδίκευση, η εξατομίκευση ως την συγκεκριμένη περίπτωση της δράσης. Χρειάζεται η φρόνηση που είναι γνώση που στρέφεται προς το πράγμα, προς το συγκεκριμένο και δεν είναι θεωρητική. Με αυτή τη λογική ο λόγος μπορεί να προσφέρει στην πράξη. Αρετή χωρίς φρόνηση δεν υπάρχει. Επομένως,η ενέργεια «κατ' ἀρετήν» είναι ενέργεια «κατά λόγον». Η φρόνηση σαν γνώση του πρακτέου, είναι απαραίτητη προυπόθεση της ηθικής πράξης. (7) Η άποψη που εκφράζεται στο απόσπασμα συμφωνεί με όσα υποστήριξε ο Αριστοτέλης στην 1η ενότητα σχετικά με το ρόλο της διδασκαλίας στη γένεση και ανάπτυξη των αρετών (διανοητικών και ηθικών). Εκεί αναφέρει ότι η διανοητική αρετή κατά κύριο λόγο (το πλεῖον ) χρωστάει τη γένεση και την αύξησή της στη διδασκαλία. Η λέξη «το πλεῖον ἐκ διδασκαλίας» (=κατά κύριο λόγο από τη διδασκαλία), που αναφέρεται στην διανοητική αρετή δεν αποκλείει την διδασκαλία ως μέσο για την απόκτηση και της ηθικής αρετής, παρόλο που αυτή, κατά κύριο λόγο, δημιουργείται ἐξ ἔθους. Αν κάποιος δεν ασκηθεί σωστά δεν θα κατακτήσει ποτέ την ηθική αρετή. Και η σωστή άσκηση προυποθέτει διδασκαλία. (8) Σε άλλο χωρίο των Ηθικών Νικομαχείων ο Αριστοτέλης αναφέρει σχετικά με τους νόμους: ὁμοίως δέ καί κατά τάς ἄλλας ἀρετάς καί μοχθηρίας τά μεν κελεύων (=ο νόμος) τά δ' ἀπαγορεύων, ὀρθῶς, χεῖρον δ' ὁ ἀπεσχεδιασμένος ( ΗΝ, 1129 b3031) Μετάφραση: Ομοίως ο νόμος κάνει το ίδιο και σχετικά με τις υπόλοιπες αρετές και τις κακίες, συνιστώντας αυτές κι απαγορεύοντας εκείνες, κάνει δε αυτό, εφόσον θεσπίζεται ύστερα από σκέψη με σωστό τρόπο, αντίθετα έχουμε κακό αποτέλεσμα, όταν η νομοθεσία συντάσσεται επιπόλαια και πρόχειρα. Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι οι νόμοι ασκούν τους ανθρώπους στην ηθική αρετή με το να επιτρέπουν ή να απαγορεύουν ορισμένες συμπεριφορές.έτσι οι άνθρωποι συνηθίζουν και μαθαίνουν να 10 / 13

11 συμπεριφέρονται σωστά. ( Στην αρχαία Ελλάδα η έννοια του νόμου περιελάμβανε κανόνες δικαίου και, γραπτούς και άγραφους και αυτό γιατί η πόλις στην αρχαιότητα ήταν ταυτόχρονα κράτος αλλά και κοινωνία ). Ο Αριστοτέλης θέτει όρους κάτω από τους οποίους μια νομοθεσία μπορεί να θεωρηθεί πολύ καλή. Αυτοί οι όροι συνδέονται με τη θέσπιση των νόμων. Οι νόμοι πρέπει να θεσπίζονται με δημοκρατικές διαδικασίες και με μεγάλη σοβαρότητα. Γιατί μόνο τότε μπορούν να διαπαιδαγωγήσουν τους πολίτες. (9) Η αρετή για τον Αριστοτέλη έχει κοινωνικό χαρακτήρα. Αυτό το συμπεραίνουμε παρατηρώντας την επιχειρηματολογία του σε αυτή την ενότητα. Αναφέρεται δηλ. σε παραδείγματα της καθημερινής κοινωνικής ζωής, με πρώτη αναφορά στις καθημερινές συναλλαγές. Οι δίκαιες συναλλαγές διαμορφώνουν δίκαιους ανθρώπους, ενώ σε αντίθετη περίπτωση άδικους. Από τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συμπεριφέρονται προς τους άλλους διαμορφώνονται τα μόνιμα γνωρίσματα του χαρακτήρα τους. (10) Η έννοια ἕξις είναι λέξη παράγωγη από το ρήμα ἔχω. Χρησιμοποιήθηκε από τον Αριστοτέλη για να δηλώσει τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που τα αποκτά ο άνθρωπος με την επανάληψη ορισμένων ενεργειών. Οι ἕξεις είναι ένα από τα «γινόμενα ἐν τῇ ψυχῇ». Τα άλλα δύο είναι τα πάθη (ὀργή, φόβος, χαρά, μίσος... ) και οι δυνάμεις (δυνατότητες). Η καλή ή η κακή στάση που παίρνουμε απέναντι στα πάθη είναι ἕξεις. Επομένως η ποιότητα των ενεργειών απέναντι στα πάθη, καθορίζει τη μορφή των ἕξεων. Οι ἕξεις με τη σειρά τους διαμορφώνουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου. (11) Πολλές φορές εκείνο που πρέπει να κάνουμε -το ηθικώς πράττειν- είναι δυσάρεστο. Ο Αριστοτέλης γράφει σχετικά (ΗΝ, 1117, 17-18) ότι :οὐ δή ἐν ἀπάσαις ταῖς ἀρεταῖς τὸ ἐνεργεῖν ὑπάρχει, πλὴν ἐφ' ὅσον τοῦ τέλους ἐφάπτεται (=δεν είναι λοιπόν δυνατό να βρει κανείς σε όλες ανεξαιρέτως τις ἀρετές μια ενέργεια που συνεπάγεται ηδονή, παρά μόνο εφόσον αυτή επιτυγχάνει το σκοπό της). (12) Ο Πλάτωνας στους νόμους διατυπώνει την άποψη ότι πρέπει να διαπαιδαγωγούμε σωστά τα παιδιά, σε ό,τι αφορά τις ηδονές και τις λύπες, ώστε απαρχής μέχρι τέλους της ζωής τους να μισούν αυτά που πρέπει να μισούν και να αγαπούν αυτά που πρέπει να αγαπούν. Η παιδεία πρέπει να εγείρει το συναίσθημα της ελλόγου ηδονής και της ελλόγου οδύνης στον άνθρωπο από την παιδική του ηλικία. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι, όταν ο Λάκωνας ρωτήθηκε τι πετύχαινε διαπαιδαγωγώντας, απάντησε: «Κάνω τα σωστά πράγματα ευχάριστα για τα παιδιά». Και οι τρεις στοχαστές συμφωνούν ότι η παιδεία και η αγωγή πρέπει να μεταδίδονται από τα παιδικά χρόνια γιατί τότε οι παράγοντες αγωγής επιδρούν στην παιδική ψυχή και μπορούν να την κάνουν να χαίρεται και να λυπάται για όσα πρέπει. Συμφωνούν επίσης ότι η ηδονή ή η λύπη της παιδικής ηλικίας εμφανίζεται στην ψυχή των παιδιών ως αρετή ή κακία. (13) Στο τέλος αυτής της ενότητας συνδέεται η ηθική αρετή με την οργανωμένη πολιτική -κοινωνική ζωή. Η ηθική αρετή δεν ενδιαφέρει τον άνθρωπο ως άτομο, αλλά ως μέλος ενός κοινωνικού συνόλου. Η πολιτεία πρέπει να φροντίζει για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών από μικρή ηλικία. Η αγωγή που θα δοθεί πρέπει να είναι λογική και να εξυπηρετεί τους επιδιωκόμενους στόχους της κοινωνίας και της πολιτείας. Ο χαρακτήρας της παιδείας προσδιορίζεται από πλήθος παραγόντων που σχετίζονται με το κοινωνικό περιβάλλον, την παράδοση και τον πολιτισμό. (14) Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί την έννοια της αρετής με την ευρύτερη σημασία της. Αναφέρεται στην αρετή του οφθαλμού, του ίππου κλπ. Κάθε πράγμα έχει την αρετή του μια κατεξοχήν ιδιότητα που το χαρακτηρίζει. Η αρετή αυτή είναι επιδεκτική καλλιέργειας και ανάπτυξης. Έτσι καθε αρετή αποβλέπει στο να καταστεί η ίδια τέλεια και, αφού καταστεί τέλεια, να εκπληρώσει κατά τον πιο σωστό τρόπο το έργο της. Κάθε όν από τη στιγμή που γεννιέται, αυξάνεται και κινείται ανεξάρτητα από τη θελησή του και οδηγείται στο τέλος, τον τελικό σκοπό, στην τελειότερη μορφή του. Γι'αυτό το ζώο ή το πράγμα που έχει αρετή ο Αριστοτέλης το αποκαλεί σπουδαίον. Σπουδαίος είναι και ο άνθρωπος, όταν αναπτύσσει την ηθική αρετή. Γίνεται τότε αγαθός, καλός, ηθικός, ενάρετος και αξιόλογος. (Κάθε πρόσωπο, ζώο ή πράγμα που φτάνει στην πιο τέλεια κατάστασή του, την τελική, χαρακτηρίζεται ως "εὖ ἔχον ". Αυτό όμως που τα τελειοποιεί είναι η αρετή που το καθένα έχει, το χαρακτηριστικό δηλαδή γνώρισμα που αποβλέπει να καταστεί η ίδια η αρετή τέλεια, και να εκπληρώσει με τον καλύτερο τρόπο το έργο της). (15) Μεσότητα είναι: α) το μέσον μεταξύ δύο άκρων, η αριθμητική μεσότητα. Αυτή η μεσότητα είναι σε σχέση με το αντικείμενο και είναι ίδια για όλους. β) η μεσότητα σε σχέση με εμάς ποικίλλει ανάλογα με τα άτομα,είναι σύμφωνη με την ανθρώπινη φύση, δεν συνεπάγεται έλλειψη ή υπερβολή και δεν είναι ίδια για όλους. Ακρότητες: είναι τα δύο άκρα, η υπερβολή και η έλλειψη, το μεγαλύτερο και το μικρότερο σημείο που αποτελούν τα σημεία βασει των οποίων ορίζεται η μεσότητα. 11 / 13

12 Τα πρώτα σπέρματα της θεωρίας της μεσότητας, η οποία εδώ εκτίθεται αναλυτικά, εντοπίζονται σε προηγούμενη ενότητα (4η), όταν ο Αριστοτέλης αναπτύσσει τη σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της ηθικής αρετής. Σε αυτή η συλλογιστική του Αριστοτέλη στρέφεται στην καθημερινή ζωή και προσπαθεί να δείξει ότι η επανάληψη διάφορων συναισθημάτων οριστικοποιεί και δημιουργεί σταθερά ψυχικά χαρακτηριστικά στον άνθρωπο. Η δικαιοπραξία, για παράδειγμα, κατά τις συναλλαγές κάνει τους ανθρώπους δίκαιους ή άδικους. (16) Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ψυχή του ανθρώπου αληθεύει, ανακαλύπτει την αλήθεια, με την βοήθεια των διανοητικών αρετών, όπως η φρόνησις, η σοφία και ο νους. Όσα αναφέρονται στην ενότητα για τη μεσότητα δεν ισχύουν για τις διανοητικές αρετές. Οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες γιατί είναι ασυμβίβαστες με τις έννοιες υπερβολή και έλλειψη. Η φρόνησις για παράδειγμα, δεν είναι σοφία, ούτε επιστήμη ούτε τέχνη είναι μια έξη της ψυχής, αλλά ακολουθεί τον ορθό λόγο και μας επιτρέπει να διακρίνουμε το καλό από το κακό. Αποκτάται με τη διδασκαλία και την εμπειρία. Δεν υπάρχει μεσότητα σε αυτή τη διανοητική αρετή, γιατί δεν μπορούμε να μιλήσουμε για υπερβολή στη φρόνηση, ούτε για έλλειψη. (17) Στην ενότητα 5 ο Αριστοτέλης διατύπωσε την άποψη οτι η ηθική αρετή σχετίζεται με την ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια, επομένως με τα πάθη της ψυχής (ἐστιν γάρ ἡ ἀρετή περί ἡδονάς καί λύπας). Στην 8η ενότητα αναφέρει ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και υπάρχει σε αυτά υπερβολή, έλλειψη και μέσο (αὕτη γάρ ἐστι περί πάθη καί πράξεις, ἐν δέ τούτοις ἔστιν ὑπερβολή καί ἔλλειψις καί τό μέσον). Στην ενότητα 9 συμπληρώνει ότι «κατά τον ίδιο τρόπο υπάρχει και στις πράξεις υπερβολή και έλλειψη και μέσον. Και η αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις στην οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται, το ίδιο και η έλλειψη, ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστό». Η ηθική αρετή, λοιπόν, συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις στα οποία μπορούμε να διακρίνουμε την υπερβολή και την έλλειψη. Η αρετή προκύπτει από τη μεσότητα των παθών και των πράξεων. Η ίδια όμως δεν επιδέχεται υπερβολή ή έλλειψη γιατί τότε θα αναιρούσε την ουσία της. Πρέπει δηλαδή να νοηθεί «ως ενιαία και αδιαίρετη ηθική τελειότητα στον υπέρτατο αξιολογικό βαθμό» (Κ. Κατσιμάνης). (18). Ο Α. Λέσκυ γράφει για τα ηθικά Νικομάχεια ότι "είναι μια ανάλυση του ηθικού, όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις διάφορες συνθήκες της πραγματικότητας " και προσθέτει " ο Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα, λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς". Η αναζήτηση της μεσότητας της ηθικής αρετής διέπεται από ένα σύνολο δεοντολογικών κανόνων, που η εφαρμογή τους απαιτεί μόχθο και αγώνα και ο ακριβής προσδιορισμός αυτού που πρέπει ( δεῖ) κάθε φορά συνδέεται με το χρόνο ( ὅτε δεῖ ), με τα πρόσωπα και τις συνθήκες (ἐφ'οἷς καί πρός οὕς δεῖ ), το σκοπό και τον τρόπο ( οὗ ἕνεκα καί ὡς δεῖ). Τα διαδοχικά δεῖ του κειμένου, που επιδιώκουν να προσανατολίσουν στο ηθικά ορθό, συνδέονται με τη συγκεκριμένη ιστορική πραγματικότητα της πόλης -κράτους που βιώνει ο ίδιος ο συγγραφέας. (19). Πλούταρχος, περί ηθικής αρετής: «Λέγεται, εξ άλλου, πως η ψυχή κατέχει τα εξής τρία δύναμη, πάθος, έξη. Η δύναμη είναι αφετηρία ή υλικό του πάθους, όπως για παράδειγμα η οργιλότητα, η ντροπαλότητα, η τολμηρότητα. Το πάθος είναι ένα είδος κίνησης της δύναμης, όπως η οργή, το θάρρος, η ντροπή, η τόλμη. Η έξη, τέλος, είναι ισχύς και κατάσταση της δύναμης του αλόγου, που προέρχεται από τη συνήθεια και γίνεται, αφενός κακία, αν το πάθος παιδαγωγήθηκε άσχημα από το λόγο, και αφετέρου, αρετή, αν το πάθος παιδαγωγήθηκε σωστά». «Το ήθος τώρα, δημιουργεί την ορμή του πάθους, χρειάζεται όμως, τον λόγο για να κρατήσει στα όρια του μέτρου και να την εμποδίσει να υπερβεί ή να υπολειφθεί της κατάλληλης στιγμής». (20). Σε αυτή την ενότητα προσέχουμε τα αντιθετικά ζεύγη πολλαχῶς -μοναχῶς, κακῶν -ἀγαθοῦ, ἄπειρον -πεπερασμένον, ἁμαρτάνειν -κατορθοῦν για να κατανοήσουμε τη συλλογιστική πορεία μέσα από την οποία ο Αριστοτέλης συμπεραίνει και πάλι ότι η αρετή είναι "μεσότητα". (21). Ο Αριστοτέλης, εξάλλου, στο Γ βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων ταυτίζει την προαίρεση με την ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που είναι απαραίτητες για την ηθική ζωή. Η αρετή, λοιπόν, είναι συνήθεια, έξις που διαφέρει από τις άλλες καθώς απαραίτητη προϋπόθεση για να φτάσει κανείς σε αυτή είναι η προαίρεση και ο ορθός λόγος. Η προαίρεση περιλαμβάνει τη σκέψη, την επιλογή και την προσπάθεια που απαιτείται για να πράξει κάποιος αυτό που πρέπει. Η αρετή συνδέεται με το βουλητικό μέρος της ψυχής. Ο ορθός λόγος επιτρέπει στον άνθρωπο να σταθμίζει τα δεδομένα και να αποφεύγει την κακία που προκύπτει από την υπερβολή και την έλλειψη. Με αυτό τον τρόπο η αρετή συνδέεται και με το λογικό μέρος της ψυχής του ανθρώπου. 12 / 13

13 Βιβλιογραφία 1. Κ.Δ Γεωργούλη : Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης, Θεσσαλονίκη, During I., Ο Αριστοτέλης. Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του, μετάφραση Π. Κοτζιά- Παντελή, Αθήνα 1991, τ. Α και μετάφραση Γεωργίου- Κατσιβέλα τ.β, Αθήνα, Βουδούρης Κ., Η ανθρώπινη κοινωνία και η γένεση της κοινωνίας στον Αριστοτέλη, εκδ. Δ. Ανδριόπουλος. 4. Ελληνική Φιλοσοφική Εταιρεία, Φιλοσοφία και Πολιτική, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα Guthrie W.K.C., Οι Έλληνες φιλόσοφοι, μετφ. Σακελλαρίου, εκδ. Παπαδήμα, Λυπουρλής Δημ., Τα ηθικά Νικομάχεια και η διδασκαλία τους από το σχολικό εγχειρίδιο, Φιλόλογος, τεύχος 19-20, Λυπουρλής Δημ., Εισαγωγή στην ηθική φιλοσοφία του Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης μιλάει για την αρετή, Φιλόλογος, τευχ.84, Τσέλλερ - Νέστλε, Ιστορία της Ελληνικής φιλοσφίας, μετάφραση Χ. Θεοδωρίδης, Αθήνα Τσάτσος Κων/νος, Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμος Γ Δόλια Κυριακή, Αριστοτέλη: Ηθικά Νικομάχεια- Πολιτικά, εκδ. Κιμωλία, Δ.Δρακόπουλος- Κ. Ναστούλης- Χ.Γ.Ρώμας: Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια, Πολιτικά, εκδ. Σαββάλας, Ερωτήσεις αξιολόγησης και υποστηρικτικό υλικό για τα Ηθικά Νικομάχεια ( Κ.Ε.Ε - ομάδα φιλολόγων) Κώστας Κοκκίνης 13 / 13