Περιοδικό Φιλοσοφεῖν

Transcript

1 Φιλοσοφική Παρέμβαση με αφορμή το νέο βιβλίο του Γιάννη Πλάγγεση, Νεότερη πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία (University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2009, σελ. 460) Νένος Γεωργόπουλος, Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας Μέχρι το τέλος του δεκάτου ενάτου αιώνα οι διάφοροι συγγραφείς οι οποίοι σχολίαζαν και έκριναν τα κείμενα πολιτικών στοχαστών του παρελθόντος, πολλές φορές του μακρινού παρελθόντος, δε λάμβαναν υπόψη τη διαφορά στο χώρο και την απόσταση στο χρόνο. Ακόμη και βιβλία σχετικά με την ιστορία της πολιτικής σκέψης, όπως αυτό του Frederick Pollock, δε φαίνεται να δείχνουν επίγνωση του ότι η διαφορά και η απόσταση αυτή θα μπορούσε να δημιουργήσει προβλήματα ερμηνείας. Πιο πρόσφατα, αυτή η μηιστορική προσέγγιση των κειμένων του παρελθόντος έχει υιοθετηθεί από ιστορίες της πολιτικής σκέψης των οποίων οι συγγραφείς συνειδητά παρουσιάζουν το αντικείμενό τους με όρους άχρονης α- λήθειας. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν ότι αυτό που κάνει την ιστορία των ιδεών, συμπεριλαμβανομένης και της ιστορίας των πολιτικών ιδεών, σημαντική, και συνεπώς άξια σπουδής, είναι οι αιώνιες αλήθειες και οι μόνιμες αξίες που υποστηρίζουν ότι βρίσκουν σε αυτή. Ο Πλάγγεσης δεν είναι ένας από αυτούς. Δεν προσεγγίζει τα κείμενα με τα οποία καταπιάνεται με έναν, ούτως ειπείν, «βιβλικό» τρόπο ως αν η έννοια των κειμένων αυτών θα μπορούσε να εξακριβωθεί απλώς διαβάζοντάς τα και εξετάζοντας τα καθολικά τους μηνύματα. Αντίθετα, συμμερίζεται τον τρόπο προσέγγισης αυτών οι οποίοι θεωρούν έννοιες και ιδέες, την αλήθεια των πραγμάτων και τα ίδια τα πράγματα ως κάτι που αλλάζει, η φύση και η σημασία των οποίων μπορεί να κατανοηθεί μόνο αν τα δούμε ως σημεία μιας Copyright Φιλοσοφεῖν

2 διεργασίας συνεχούς διαφοροποίησης και εξέλιξης. Η ιστορία, για τον Πλάγγεση, έχει κεντρική σημασία. Η σκέψη δεν είναι δυνατόν να μη σχετίζεται με την ιστορικότητά της. Με άλλα λόγια δεν πιστεύει στην αυτονομία της σκέψης, και επομένως στην αυτονομία της διανοητικής ιστορίας γενικά και της πολιτικής φιλοσοφίας ειδικά. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι για τον Πλάγγεση ιδέες, δοξασίες και αξίες σχετίζονται και καθορίζονται από συγκεκριμένες δραστηριότητες και καταστάσεις. Και εφόσον αυτές είναι διάφορες και διαφορετικές, η αναζήτηση μονίμων αληθειών και αξιών δεν έχει νόημα. Αν η μη-ιστορική προσέγγιση φιλοσοφικών κειμένων είναι μέρος μιας παράδοσης οι ρίζες της οποίας χάνονται στο μακρινό παρελθόν, η ιστορική προσέγγιση του Πλάγγεση είναι μέρος μιας σχετικά πρόσφατης παράδοσης, συνιστώντας μία όψη της νεωτερικότητας. Τα θεωρητικά θεμέλια της παράδοσης αυτής τα έθεσαν, όπως είναι γνωστό, ο Bacon και ο Fontenelle, οι οποίοι επέμεναν στην ουσιαστική διάκριση παρόντος και παρελθόντος. Εξελίχθηκε, μέσω του Vico και του Savigny, από τον Herder, ο οποίος ήταν ο πρώτος που συστηματικά υπερασπίστηκε την ιδέα ότι οι πολιτισμοί δεν είναι ομοιόμορφοι και δεν παραμένουν αμετάβλητοι, και ο οποίος στο magnum opus του, Ιδέες για μια φιλοσοφική ιστορία του ανθρώπινου γένους, τόνισε κατ επανάληψη τη σημασία των ιστορικών περιστάσεων. Η παράδοση αυτή αποκορυφώθηκε με τον Hegel ο οποίος, ακολουθώντας τη γενική οργάνωση της θεωρησιακής φιλοσοφίας της ιστορίας του Herder, της έδωσε τη δική του γνωστή δομή. Στις διαλέξεις πάνω στην Φιλοσοφία της ιστορίας, ο Hegel θεωρούσε όλες τις όψεις της κοινωνικής ζωής, την πολιτική, την οικονομική, την πολιτισμική, συμπεριλαμβανομένης βέβαια και της φιλοσοφίας, να συνδέονται οργανικά. Τη συσχέτιση αυτή τη θεωρούσε να καθορίζεται οριστικά από το πνεύμα της εποχής στην οποία λάμβανε χώρα. Αναφερόμενος ειδικά στη φιλοσοφία, στη Φιλοσοφία του Δικαίου, την αντιλαμβάνεται ως άρρηκτα συνυφασμένη με την εκάστοτε ε- Copyright Φιλοσοφεῖν

3 ποχή της. Η φιλοσοφία, γράφει στον Πρόλογο του βιβλίου, «είναι η έκφραση μιας εποχής στους εννοιολογικούς της προσδιορισμούς». Ο Πλάγγεσης συμφωνεί πλήρως με τη θέση αυτή του Hegel. «Αυτό που υποστηρίζω», γράφει στην πρώτη σελίδα της Εισαγωγής του, «είναι πως ο φιλοσοφικός στοχασμός γενικά και τα φιλοσοφικά προβλήματα ειδικότερα δεν μπορούν να κατανοηθούν ως ένα είδος αυτόνομης ή αχρονικής διανοητικής παραγωγής». Τα βασικά φιλοσοφικά προβλήματα εγείρονται, κατά τη γνώμη του, «πάντοτε μέσα από μία ιστορική προοπτική». Ωστόσο ο ίδιος απαλλάσσει αυτή την προοπτική από τις ιδεαλιστικές προϋπόθεσης του Hegel. Συμμερίζεται την μαρξιστική προέκταση της εγελιανής θέσης, ιδιαίτερα όπως αυτή διατυπώνεται από τους Gramsci και Lukacs, σύμφωνα με τους οποίους η σωστή αντίληψη της σχέσης της φιλοσοφίας με την ιστορία της απαιτεί τη «στροφή μας στην πράξη, στις αντικειμενικές σχέσεις». Συμφωνεί ότι «η φιλοσοφία επηρεάζεται αποφασιστικά από την κοινωνική εξέλιξη». Αφήνοντας κάπως να αιωρείται ο βαθμός της επιρροής αυτής, δηλαδή αν πρόκειται απλώς περί καθορισμού (determination) ή αιτιοκρατίας (determinism), διατείνεται ότι προκειμένου «να κατανοηθεί αποτελεσματικά η φιλοσοφία είναι απαραίτητο να ενταχθεί στο ευρύτερο διανοητικό, πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο». Η προσέγγιση του Πλάγγεση είναι σαφώς μία μαρξιστική contextual προσέγγιση. Διακρίνουμε την προσέγγιση του, από την μία πλευρά, από αυτή η οποία χαρακτηρίζει την φροϋδική ψυχανάλυση, το λεγόμενο «μεθοδολογικό ατομικισμό», όπου το πλαίσιο αφορά τα άτομα, δηλαδή τους συγγραφείς και όχι τα ταξικά συμφέροντα. Και από την άλλη, από την προσέγγιση η οποία έχει εμπνευστεί από τον Wittgenstein, όπου η σπουδή της πολιτικής φιλοσοφίας έχει να κάνει με την προσπάθεια να ξεπεραστεί και το κείμενο (text) και το πλαίσιο (context) προκειμένου να αποκαλυφθούν οι προθέσεις του συγγραφέα. Copyright Φιλοσοφεῖν

4 Πιστός στη προσέγγιση του ο Πλάγγεσης, στην Εισαγωγή του, εντάσσει τη νεότερη πολιτική φιλοσοφία στο ευρύτερο πλαίσιο της νεότερης φιλοσοφίας, αναφερόμενος στα γενικά της χαρακτηριστικά και τους όρους γένεσής της. Στη συνέχεια, στο σώμα του βιβλίου, τοποθετεί τον κάθε πολιτικό φιλόσοφο με τα κείμενα του οποίου ασχολείται, στην εποχή του και δείχνει τον τρόπο με τον οποίο οι απόψεις του κάθε φιλοσόφου αντανακλούν και εκφράζουν την εκάστοτε εποχή. Για παράδειγμα, το γνωστό αίτημα του Machiavelli για την απελευθέρωση και ένωση της Ιταλίας, εντάσσεται στο πλαίσιο ενός γενικότερου αιτήματος της ανερχόμενης αστικής τάξης. Οι αναλύσεις του Hegel για την διαλεκτική κίνηση της ιστορίας, αντανακλούν τον αντιφατικό χαρακτήρα που παίρνει η εξέλιξη της Γαλλικής Επανάστασης. Σε αρκετές περιπτώσεις η επιρροή που ασκεί το πλαίσιο στα κείμενα του φιλοσόφου δεν παίρνει απλώς τη μορφή αντανάκλασης αλλά και δικαίωσης. Στην περίπτωση των Hobbes, Montesquieu και Mill αλλά ιδιαίτερα του Locke, η πολιτική φιλοσοφία, υποστηρίζει ο Πλάγγεσης, δεν είναι παρά ιδεολογία. Αν και ο Μill, όπως αναγνωρίζει ο Πλάγγεσης, παραπέμπει στο ιδεώδες μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας του μέλλοντος, εντούτοις παραμένει «ο κύριος εκφραστής της ιδεολογίας του φιλελευθερισμού στο δέκατο ένατο αιώνα», όπως ο Hobbes ήταν ο κύριος εκφραστής «της κτητικής κοινωνίας της αγοράς» στο δέκατο έβδομο αιώνα. Σε ό,τι αφορά τον Locke ο Πλάγγεσης δεν έχει κανέναν ενδοιασμό. «Ο πολιτικός λόγος του Locke, κατά τη γνώμη μου, είναι σαφώς ιδεολογικά καθορισμένος[...]όχι μόνο δεν εκφράζει αλλά και υπερασπίζεται τα συμφέροντα των κυρίαρχων δυνάμεων». Όπως είναι γνωστό, η πολιτική σκέψη του Locke είναι ρηχή, ασαφής, συχνά αντιφατική και διακρίνεται από την έλλειψη πρωτοτυπίας και λογικής συνέπειας. Εντούτοις, το κεφάλαιο που αφιερώνεται στο φιλόσοφο είναι το πιο έντονο, αν όχι παθιασμένο, σε ένα βιβλίο το οποίο, χωρίς να κρύβει τις προσωπικές απόψεις και πεποι- Copyright Φιλοσοφεῖν

5 θήσεις του συγγραφέα του, παραμένει ισορροπημένο και από πλευράς ύφους και από πλευράς κάλυψης περιεχομένου. Ο λόγος του έντονου τόνου δε βρίσκεται τόσο στη συγκεχυμένη σκέψη του Locke, στην οποία ακροθιγώς αναφέρεται, όσο στο ότι οι πολιτικές απόψεις του φιλοσόφου φαίνεται να ενσωματώνουν και να δικαιώνουν, ίσως περισσότερο από κάθε άλλο φιλόσοφο της νεότερης περιόδου, την ερμηνευτική προσέγγιση του συγγραφέα αυτή του πλαισίου. Ένας άλλος λόγος είναι ότι οι απόψεις αυτές εκπροσωπούν παραδειγματικά τον αντίποδα των πολιτικών πεποιθήσεων του συγγραφέα. Συνεπικουρούμενος από τον MacPherson, η παρουσίαση της σκέψης του Locke και η κρητική που της ασκείται είναι ίσως η καλύτερη του βιβλίου. Ένα επιπλέον πλεονέκτημα του κεφαλαίου αυτού είναι ότι δεν περιορίζεται στη Δεύτερη Πραγματεία για την Κυβέρνηση, όπως συμβαίνει με τους περισσότερους ιστορικούς, αλλά σχολιάζει και το Considerations, και το Reasonableness of Christianity, όπως και το λιγότερο γνωστό αλλά επίμαχο, «Υπόμνημα προς το συμβούλιο του εμπορίου και των αποικιών», αποκαλύπτοντας μία άλλη διάσταση του Άγγλου φιλοσόφου τη σκληρή στάση του για τους εργαζόμενους και την πλήρη περιφρόνησή του για τους φτωχούς, οι οποίοι, ανίκανοι, κατά τη γνώμη του, να ζήσουν μία έλλογη ζωή οφείλουν την κατάστασή τους στην ηθική τους διαφθορά. Από ιστορική οπτική, η πολιτική σκέψη του Locke συνιστά μέρος της γενικής ερμηνείας του πολιτικού φαινομένου την οποία συμμερίζονται ο Machiavelli και ο Hobbes πριν, ο Montesquieu και, ίσως σε λιγότερο βαθμό, ο Mill μετά. Ωστόσο με αφετηρία τον Rousseau στο πεδίο της πολιτικής φιλοσοφίας, η ερμηνεία αυτή υ- πόκειται σε ριζική αλλαγή. Μαρτυρούμε μία μετατόπιση έμφασης στην πολιτική σκέψη η οποία έχει ως συνέπεια την ανάδυση ενός διαφορετικού τρόπου αντίληψης του ανθρώπου, της πολιτικής και του κράτους, ο οποίος προϋποθέτει μεν την προηγούμενη ενόραση, αλλά την ολοκληρώνει και την υπερβαίνει. Copyright Φιλοσοφεῖν

6 Το κύριο ενδιαφέρον της σκέψης των Machiavelli, Hobbes, Locke και Montesquieu ήταν το κράτος: τα θεμέλια και η προέλευση του. Η αφετηρία της σκέψης αυτής ήταν το άτομο. Το περιεχόμενό της, η εξήγηση του κράτους με όρους νομικούς. Ο χαρακτήρας της, ατομικιστικός: αντλούσε την έννοια του κράτους από την αντίληψη ενός αφηρημένου, αυτάρκους, αυτοπροσδιοριζόμενου και ιδιοτελούς ανθρώπου. Στην κυριαρχία του και στην απομόνωση του, το κράτος κατείχε μία περίοπτη θέση υπεράνω της κοινωνίας. Οι κοινωνικές σχέσεις αντιλαμβάνονταν ως πολιτικά άσχετες. Ωστόσο αυτή η α- μιγώς πολιτική ενόραση σύντομα θα έδειχνε τις ελλείψεις της. Η ανάδυση νέων δυνάμεων και η εμφάνιση καινούριων ζητημάτων σύντομα μετέφεραν την προσοχή αυτής της σκέψης. Από το κράτος το ενδιαφέρον μεταφέρεται στις κοινωνικές σχέσεις οι οποίες ενσαρκώνουν τη δομή του. Τα ανθρώπινα όντα εκλαμβάνονται όχι στην ατομικότητά τους αλλά ως προϊόντα των ομαδικών τους σχέσεων. Από το νόμο η προσοχή στρέφεται στην ιστορία και την εξέλιξη. Και η οικονομία αποκτά κεντρική θέση, μετατρέποντας την δικαιοσύνη από τυπική ισότητα ενώπιον του νόμου σε αμεροληψία αμοιβών. Τα θεμέλια αυτής της μετατόπισης της έμφασης στην νεότερη πολιτική σκέψη τα έθεσε ο Rousseau. Η ενόρασή του συνιστά το συνδετικό κρίκο της πολιτικής συνείδησης ολόκληρης της νεότερης περιόδου, την ιστορία της οποίας αφηγείται ο Πλάγγεσης και ήρωας της οποίας, κατά τη γνώμη μας, παραμένει ο Rousseau. Από την μία πλευρά, η σκέψη του Rousseau συνιστά το αποκορύφωμα της καθαρά πολιτικής ενόρασης του πολιτικού φαινομένου που εγκαινιάζει ο Machiavelli, και από την άλλη, εκπροσωπεί τη διαλεκτική της στροφή (οι απόψεις του Hobbes και του Locke συνθέτονται και ταυτόχρονα υπερβαίνονται) όταν συγκροτείται για πρώτη φορά στη νεότερη περίοδο, ένα άλλο είδος ενόρασης: της κοινωνικής. Σωστά αναφέρεται στο βιβλίο ότι ο Rousseau, «ήταν ο πρώτος πολιτικός φιλόσοφος που άσκησε κριτική στην αστική κοινωνία». Ο πολιτικός λόγος του Copyright Φιλοσοφεῖν

7 Rousseau πηγάζει από αυτόν των άλλων θεωρητικών του κοινωνικού συμβολαίου. Η κριτική που τους ασκεί, ωστόσο, και γενικότερα το περιεχόμενο και το ύφος των πολιτικών του συγγραμμάτων, α- νοίγει νέους ορίζοντες, εξερευνώντας διαστάσεις οι οποίες είχαν παραμείνει άθικτες για δύο χιλιάδες χρόνια. Αν η πολιτική σκέψη του Rousseau είναι, όπως υποστηρίζουμε, η σύνθεση των απόψεων των προηγούμενων φιλοσόφων και ταυτόχρονα η υπέρβαση τους, αυτή του Hegel είναι η φιλοσοφική, δηλαδή η ορθολογική, σύνθεση των πραγματικών αντιφάσεων της εποχής του και ταυτόχρονα ο συμβιβασμός τους. Ένας συμβιβασμός ωστόσο, από τον οποίο, αξίζει να σημειωθεί, δε λείπει μία αδιαμφισβήτητη δόση υπονομευτικών στοιχείων. Η εποχή του Hegel, όπως επισημαίνει ο Πλάγγεσης, «συμπυκνώνεται στη Γαλλική Επανάσταση». Ο Hegel, θα μπορούσαμε να πούμε, εντόπισε τα θετικά στοιχεία της Επανάστασης στη συμβολή της για μία νέα αντίληψη του κράτους. Το κράτος, όπως το συνέλαβε ο φιλόσοφος, δεν είναι ένα τέχνασμα που επινόησε ο άνθρωπος. Αντίθετα αποτελεί μέρος της ίδιας της ανθρώπινης φύσης, έτσι ώστε το άτομο να μην μπορεί να συλληφθεί ανεξάρτητα από το κράτος στο κράτος το άτομο βρίσκει την τελειότητά του. Είναι αυτό «το πραγματικό», όπως το αποκαλεί, κράτος, το οποίο αναλύει διαλεκτικά στο Φιλοσοφία του Δικαίου, το Τρίτο μέρος του οποίου ο Πλάγγεσης συστηματικά, με ακρίβεια και, θα λέγαμε, με αρκετή σαφήνεια (όσο η σκέψη του Hegel είναι δυνατόν να αποσαφηνιστεί) διαγράφει. Αρχίζοντας από την ανθρώπινη βούληση, η οποία αυτή καθεαυτή είναι αφηρημένη και συνεπώς α- τελής - διότι μη-πραγματοποιημένη - η ανάλυση ακολουθεί την πορεία της βούλησης από τη στιγμή που, στρεφόμενη προς τον αντικειμενικό κόσμο, αρχίζει να πραγματοποιείται. Η πραγμάτωσή της περνάει διαλεκτικά από τρία επίπεδα ανθρωπίνων σχέσεων: την οικογένεια, την αστική κοινωνία και, τέλος, το κράτος όπου και, ολοκληρωμένη, εκφράζεται ως συγκεκριμένη ελευθερία. Copyright Φιλοσοφεῖν

8 Το σημαντικότερο στοιχείο της ανάλυσης αυτής, αναμφισβήτητα, είναι αυτό το οποίο πραγματεύεται την ανθρώπινη σφαίρα που ο Hegel αποκαλεί «αστική κοινωνία». Ο βαθύς διαχωρισμός της αστικής κοινωνίας από τη σφαίρα του κράτους, διαφοροποιεί τον Hegel από όλους τους προηγούμενους φιλοσόφους και τον καθιστά πρωτοπόρο της νεότερης πολιτικής σκέψης και, θα λέγαμε, της πολιτικής πρακτικής. Το πιο ενδιαφέρον μέρος της ανάλυσής του παραμένει ο διεισδυτικός τρόπος με τον οποίο ο φιλόσοφος περιγράφει την ιδιοτέλεια των μελών της κοινωνίας αυτής - τα οποία δεν είναι άλλα από τα μέλη του κράτους των Hobbes, Locke και Mill. Το πιο διαμφισβητούμενο μέρος, από την άλλη, συνεχίζει να είναι πρώτον, η αναγκαιότητα της ύπαρξης αυτής της κοινωνίας στην πορεία της πραγμάτωσης της ανθρώπινης ελευθερίας και, δεύτερον, η υπέρβασή της, μέσω μίας σειράς διαμεσολαβήσεων (κρατικών λειτουργιών όπως το σύστημα δικαιοσύνης, το σώμα δημοσίων υπαλλήλων, τα σωματεία και η αστυνομία), όπου αίρεται η αντίθεση του ατομικού συμφέροντος που κυριαρχεί στη κοινωνία και του γενικού συμφέροντος που είναι το κράτος. Οι διαμεσολαβήσεις αυτού του είδους μπορούν να άρουν τις αντιθέσεις και να συντελέσουν στη ενότητα της κοινωνίας, αλλά μόνο στο λογικομεταφυσικό κράτος του Hegel το οποίο δεν έχει καμία σχέση με το σύγχρονο πραγματικό κράτος.. Την άποψη αυτή ξεδιπλώνει νωρίς στην καριέρα του ο Marx, στην Κριτική της φιλοσοφίας του δικαίου του Hegel, με την οποία ο Πλάγγεσης ανοίγει το τελευταίο (και το συντομότερο) από τα οκτώ κύρια κεφάλαια του βιβλίου. Η μόνη πολιτειακή μορφή οργάνωσης που είναι σε θέση να οδηγήσει στην πραγματική, και όχι όπως στον Hegel «φανταστική», υπέρβαση του δυϊσμού της αστικής κοινωνίας και του κράτους είναι η «δημοκρατία», όπως την αποκαλεί ο Marx στην Κριτική. Μία μορφή οργάνωσης, για την μελλοντική υλοποίηση της οποίας οι βασικές κατευθύνσεις, όπως δεν παραλείπει να τονίσει και να περιγρά- Copyright Φιλοσοφεῖν

9 ψει ο Πλάγγεσης, ενσωματώθηκαν, κατά το φιλόσοφο, στο ιστορικό συμβάν που ήταν η Παρισινή Κομμούνα. Διαπιστώνουμε ότι μετά την Κριτική της φιλοσοφίας του δικαίου του Hegel, ο όρος «πολιτικό» αποκτά μία αρνητική συνεκδοχή για τον Marx. Στο Δεύτερο τόμο του Κεφαλαίου, για παράδειγμα, ο Marx γράφει: ο «άνθρωπος είναι, αν όχι όπως ισχυρίζεται ο Αριστοτέλης πολιτικό, εν πάση περιπτώσει κοινωνικό ον». Αυτός είναι εξάλλου και ο λόγος για τον οποίο η «δημοκρατία» της Κριτικής δίνει τη θέση της στον «κομμουνισμό» των άλλων συγγραμμάτων. Στην δημοκρατία του μέλλοντος, κατά τον Marx, όχι μόνο, δεν θα υπάρχει διάκριση αστού και πολίτη, αλλά ο «πολίτης» ή γενικότερα ο «πολιτικός» άνθρωπος θα αντικατασταθεί από τον «κοινωνικό» άνθρωπο. Με την ενόραση αυτή, δηλαδή της επιστροφής του ανθρώπου στην πραγματική, κοινωνική του φύση, που ήδη, όπως είναι γνωστό, σκιαγραφείται στο Τρίτο από τα λεγόμενα Φιλοσοφικά και οικονομικά χειρόγραφα του 1844, ο Marx, αφήνοντας πίσω το κράτος, οδηγεί ολόκληρη την παράδοση της κυρίως πολιτικής ενόρασης του πολιτικού φαινομένου στα έσχατα όρια της. Το κεφάλαιο το οποίο ο Πλάγγεσης αφιερώνει στον Marx ολοκληρώνεται με αναφορές στις αρνητικές εκτιμήσεις που διατυπώνουν οι Bakunin, Schmidt και Femia σχετικά με την μαρξική «δημοκρατία», εκτιμήσεις τις οποίες δεν τις αφήνει χωρίς να τις σχολιάσει. Αυτή η τακτική χρησιμοποιείται σε όλα σχεδόν τα κεφάλαια του βιβλίου. Όχι μόνο τοποθετεί, όπως αναφέραμε, κάθε ένα από τους φιλοσόφους στο ιστορικό του πλαίσιο, αλλά αναφέρεται και στον τρόπο με τον οποίο η ίδια η ιστορία τοποθετεί τον κάθε φιλόσοφο. Σχετικά με τον Μachiavelli, για παράδειγμα, γίνονται ε- κτενείς αναφορές στις ερμηνευτικές προσεγγίσεις των Hegel, Gramsci, Berlin, Skinner, Pocock, Wolin και Althusser. Όσον αφορά τον Locke, εκτός από τις γνωστές απόψεις του Macpherson, λαμβάνονται υπόψη οι ερμηνείες των Ascraft, Plamenatz, Marshall και κυρίως και εκτεταμένα του Tully, του οποίου η ερμηνεία των κειμένων Copyright Φιλοσοφεῖν

10 του Locke είναι αντίθετη από αυτή του Πλάγγεση. Ωστόσο δεν περιορίζεται στην καταγραφή των ερμηνειών αυτών. Εμπλέκεται σε διάλογο με τους συγγραφείς και, με επιχειρήματα βασισμένα στη δική του ερμηνεία των φιλοσοφικών κειμένων, υπερασπίζεται τις απόψεις του. Γίνεται σαφές ότι ο Πλάγγεσης γνωρίζει από πρώτο χέρι και σε βάθος τα κείμενα και είναι πλήρως εξοικειωμένος με τις σημαντικότερες ερμηνείες, πολλές φορές διατυπωμένες σε ογκώδη βιβλία, καθώς και με ένα πλήθος άλλων σχολιαστών. Το μόνο σημείο για το οποίο θα μπορούσε να εκφραστεί κάποια επιφύλαξη είναι το δεύτερο εισαγωγικό κεφάλαιο. Στην προσπάθεια να προσδιορισθεί εννοιολογικά η «πολιτική» και να διευκρινιστεί το πεδίο της πολιτικής φιλοσοφίας, εμπλέκεται, χωρίς λόγο κατά τη γνώμη μας, σε συγκρίσεις μεταξύ πολιτικής επιστήμης, πολιτικής ανθρωπολογίας, πολιτικής κοινωνιολογίας και πολιτικής θεωρίας, παραπέμποντας μάλιστα σε διάφορες και συχνά αντικρουόμενες απόψεις συγγραφέων, οι οποίες αντί να αποσαφηνίσουν περιπλέκουν έννοιες και πεδία, αντιστρέφοντας τις προθέσεις του συγγραφέα. Αυτό δεν πλήττει το σώμα αυτού του εμβριθούς και σοβαρού βιβλίου το οποίο δεν έχει τίποτε να ζηλέψει από οποιαδήποτε ξενόγλωσση ιστορία της νεότερης πολιτικής φιλοσοφίας. Ο ενδελεχής και σαφής τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται τα κεντρικά θέματα των σημαντικότερων πολιτικών φιλοσόφων της νεότερης εποχής, ο σεβασμός του συγγραφέα προς τα φιλοσοφικά κείμενα, η οικειότητά του με τις διάφορες ερμηνείες των, η έλλειψη προχειρότητας, και γενικότερα η αφοσίωση και η ευσυνειδησία του, ξεχωρίζουν αυτό το διεθνών προδιαγραφών βιβλίο από όλα τα άλλα με το ίδιο α- ντικείμενο στην ελληνική βιβλιογραφία. Copyright Φιλοσοφεῖν