ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΚΑΙΟ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΟΠΡΑΞΙΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΕΜΠΟΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΟΠΡΑΞΙΩΝ Η ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΠΕΛΑΤΕΙΑΣ ΣΤΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΑΝΟΜΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ Επιβλέπουσα Καθηγήτρια : Ρ. Χατζηνικολάου-Αγγελίδου Νικόλαος Α. Ζδράγκας (ΑΜ:611) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 Συντομογραφίες ΑΚ Αστικός Κώδικας ΑΠ Άρειος Πάγος άρθ. Άρθρο Αρμ. Αρμενόπουλος Β.Δ. Βασιλικό Διάταγμα γερμεμπκ γερμανικού Εμπορικού Κώδικα γνμδ. Γνωμοδότηση ΔΕΕ Δικαστήριο Ευρωπαϊκής Ένωσης ΔΕΚ Δικαστήριο ΕυρωπαΙκών Κοινοτήτων Εδ. Εδάφιο ΕισΝΑΚ Εισαγωγικός Νόμος Αστικού Κώδικα Ε.Ν. Εμπορικός Νόμος Εκδ. Έκδοση ΕλλΔνη Ελληνική Δικαιοσύνη ΕΕμπΔ Επιθεώρηση Εμπορικού Δικαίου ΕΟΚ Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα ΕΠΕ Εταιρία Περιορισμένης Ευθύνης ΕπισκΕΔ Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου Εφ Εφετείο ΚΠολΔ Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας ΜονΠρ Μονομελές Πρωτοδικείο Ν. Νόμος Ν.Δ. Νομοθετικό Διάταγμα ΝοΒ Νομικό Βήμα ΟλΑΠ Ολομέλεια Αρείου Πάγου ό.π. Όπως παραπάνω Παρ. Παράγραφος ΠΠρ Πολυμελές Πρωτοδικείο Π.Δ. Προεδρικό διάταγμα ΣχΕμπΚ Σχέδιο Εμπορικού Κώδικα Σελ. Σελίδα ΤΝΠ Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών Φ.Ε.Κ. Φύλλο Εφημερίδας Κυβέρνησης ΧρΙΔ Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛΙΔΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7 ΜΕΡΟΣ 1 Ο Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗΣ ΠΕΛΑΤΕΙΑΣ 8 Α) Γενικά 8 B) Η αποζηµίωση πελατείας ως µέσο ισοστάθµισης των ωφελειών του εντολέα και της ζηµίας του αντιπροσώπου η ουσία του θεσµού 8 Γ) Η νοµική φύση της αξίωσης για αποζηµίωση πελατείας 10 α) αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισµού 10 β) αξίωση εταιρικού δικαίου 11 γ) θεσµός παρεµφερής προς την αποζηµίωση καταγγελίας του εργατικού δικαίου 12 δ) ιδιόρρυθµη συµβατική αξίωση αµοιβής µε έντονο κοινωνικόπροστατευτικό χαρακτήρα 13 Δ) Διάκριση από την αποζηµίωση του κοινού δικαίου 15 Ε) Τα δύο συστήµατα υπολογισµού της αποζηµίωσης πελατείας 16 ΟΙ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΕΝΝΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΞΙΩΣΗΣ ΓΙΑ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΠΕΛΑΤΕΙΑΣ 18 Α) Η ΤΥΠΙΚΗ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΗ 19 Ι) Ο κυριότερος λόγος λύσης: Καταγγελία της σύµβασης εµπορικής αντιπροσωπείας 19 Iα) Προθεσµίες τακτικής καταγγελίας στο πλαίσιο της σύµβασης εµπορικής αντιπροσωπείας αορίστου χρόνου 20 3

4 Ιβ) Έκτακτη καταγγελία σύµφωνα µε την παρ. 8 του άρθ. 8 του π.δ. 219/1991 και η έννοια του σπουδαίου λόγου στις συµβάσεις αορίστου χρόνου 22 Ιγ) Καταγγελία σύµβασης εµπορικής αντιπροσωπείας ορισµένου Χρόνου 24 ΙΙ) Λοιποί λόγοι λύσης της σύµβασης 24 ΙΙα) Η πτώχευση ενός από τα συµβαλλόµενα µέρη 24 ΙΙβ) Η λύση της σύµβασης µε συµφωνία των µερών 26 ΙΙγ) Η λύση της σύµβασης εµπορικής υπαντιπροσωπείας 27 ΙΙδ) Η µεταβίβαση της αντιπροσωπευόµενης επιχείρησης ή διακοπή λειτουργίας της 29 ΙΙε) Η λύση του νοµικού προσώπου εταιρίας εµπορικού Αντιπροσώπου 31 Β) ΟΙ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ 33 1) Η ΕΙΣΦΟΡΑ ΝΕΩΝ ΠΕΛΑΤΩΝ ΚΑΙ/Η ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ ΜΕ ΤΟΥΣ ΥΠΑΡΧΟΝΤΕΣ ΠΕΛΑΤΕΣ 33 i) Η έννοια του όρου «πελάτης» 33 ii) Η εισφορά νέων πελατών 35 iii) Η δραστηριότητα του εµπορικού αντιπροσώπου ως αιτία για την προσέλκυση νέων πελατών 36 iv) Σηµαντική προαγωγή των υποθέσεων µε τους υπάρχοντες πελάτες 38 2) Η ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΟΦΕΛΩΝ ΕΚ ΜΕΡΟΥΣ ΤΟΥ ΕΝΤΟΛΕΑ ΜΕΤΑ ΤΗ ΛΥΣΗ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ 39 i) Το περιεχόµενο της έννοιας «όφελος» 39 ii) Ουσιαστικός χαρακτήρας των οφελών 40 iii) Πρόγνωση σχετικά µε τη διατήρηση των οφελών εκ µέρους του εντολέα 41 iv) Μορφές εµφάνισης των οφελών που διατηρεί ο εντολέας 43 4

5 3) Ο ΔΙΚΑΙΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗΣ ΠΕΛΑΤΕΙΑΣ 46 i) Η έννοια της προµήθειας του εµπορικού αντιπροσώπου 47 ii) Η «απώλεια προµηθειών» ως βάση υπολογισµού της αποζηµίωσης πελατείας 48 α) Η απόφαση Semen (C-348/07) του ΔΕΕ 48 β) Η άποψη της ελληνικής θεωρίας και νοµολογίας 50 γ) Το ποσό της απώλειας προµηθειών 51 iii) Λοιπές περιστάσεις 52 iv) Ειδικότερα η µετασυµβατική απαγόρευση ανταγωνισµού (ρήτρα µη ανταγωνισµού) 54 ΜΕΡΟΣ 2 Ο Η ΑΝΑΛΟΓΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ Π.Δ. 219/1991 ΣΤΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΑΝΟΜΗΣ 59 Η σύµβαση διανοµής Γενικά 59 Συγκριτική επισκόπηση των δύο συµβάσεων Εµπορικής αντιπροσωπείας και διανοµής 60 Α) Η τυπολογία της σύµβασης εµπορικής αντιπροσωπείας 60 Β) Η τυπολογία της σύµβασης εµπορικής διανοµής 63 Ειδικότερα η σύµβαση αποκλειστικής διανοµής 65 Η απόφαση σταθµός ΑΠ 139/ Κριτήρια για την αναλογική εφαρµογή του π.δ. 219/ α) Ο διανοµέας να ενεργεί ως τµήµα της εµπορικής οργάνωσης του προµηθευτή 70 β) Συµβολή στην επέκταση της πελατείας του αντισυµβαλλοµένου του και εκτέλεση συγκρίσιµων καθηκόντων 73 γ) Υποχρέωση µη ανταγωνισµού 74 δ) Γνωστοποίηση του πελατολογίου 75 ε) Η οικονοµική δράση και τα οικονοµικά οφέλη του διανοµέα 76 Συµπερασµατικά 78 5

6 Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ (ΠΑΡ. 4 ΤΟΥ ΑΡΘ. 14 ΤΟΥ Ν. 3557/2007) 79 Ατυχής ή επιτυχής η νοµοθετική παρέµβαση; 80 Οι δίδυµες αποφάσεις ΟλΑΠ 15/2013 και ΟλΑΠ 16/ ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ 88 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ 90 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 92 6

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Με το άρθρο 14 παρ. 4 του Ν. 3557/2007 ορίζεται ότι οι διατάξεις του π.δ. 219/1991 εφαρµόζονται αναλόγως στις συµβάσεις: α) αντιπροσωπείας, οι οποίες αφορούν παροχή υπηρεσιών και β) αποκλειστικής διανοµής, εφόσον, ως συνέπεια της σύµβασης αυτής, ο διανοµέας ενεργεί ως τµήµα της εµπορικής οργάνωσης του προµηθευτή. Στόχος της παρούσης είναι στο 1 ο µέρος η αναζήτηση της νοµικής φύσης της αποζηµίωσης πελατείας του π.δ. 219/1991 του εµπορικού αντιπροσώπου, η ουσία του θεσµού της αποζηµίωσης πελατείας, οι προϋποθέσεις γέννησης της εν λόγω αξίωσης και η διάκρισή της από την αποζηµίωση του κοινού δικαίου. Στο 2 ο µέρος της παρούσης αναλύονται τα κριτήρια και οι προϋποθέσεις αναλογικής εφαρµογής του π.δ. 219/1991 για τους εµπορικούς αντιπροσώπους στη σύµβαση αποκλειστικής διανοµής, οι δικαιοπολιτικοί λόγοι που οδήγησαν το νοµοθέτη στην επέκταση των διατάξεων του π.δ. 219/1991 στην ως άνω σύµβαση και το εάν ήταν επιτυχής η νοµοθετική παρέµβαση µε το άρθρο 14 παρ. 4 του Ν. 3557/2007, που επεκτείνει την αναλογική εφαρµογή του π.δ. 219/1991 µόνο στη σύµβαση αποκλειστικής διανοµής, χωρίς να λαµβάνει υπόψη τις υπόλοιπες διαρκείς συµβάσεις διαµεσολάβησης, όπως η παραγγελιοδοχική αντιπροσωπεία και η πρακτορεία. Τέλος, γίνεται µια αναφορά στις δίδυµες αποφάσεις της νοµολογίας της Ολοµέλειας του Αρείου Πάγου (ΟλΑΠ 15/2013 και 16/2013) σχετικά µε το ζήτηµα της αναλογικής εφαρµογής των διατάξεων του π.δ. 219/1991 και στις λοιπές διαρκείς συµβάσεις διαµεσολάβησης. 7

8 ΜΕΡΟΣ 1 Ο Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗΣ ΠΕΛΑΤΕΙΑΣ Α) Γενικά Αποζηµίωση πελατείας νοείται η εύλογη (δίκαιη) εκείνη αποζηµίωση, την οποία δικαιούται ο εµπορικός αντιπρόσωπος µετά τη λήξη της σύµβασης εµπορικής αντιπροσωπείας, εάν και εφόσον συνέβαλε στη διεύρυνση της σταθερής πελατείας ή προήγαγε σηµαντικά τις υποθέσεις µε τους ήδη υφιστάµενους πελάτες. Η εν λόγω αξίωση του εµπορικού αντιπροσώπου εισήχθη στο ελληνικό δίκαιο µε το άρθ. 9 του π.δ. 219/1991, κατ επιταγήν της Οδηγίας 86/653/ΕΟΚ, η οποία ως Οδηγία ελάχιστης εναρµόνισης 1 παρείχε τη δυνατότητα στους εθνικούς νοµοθέτες να θεσπίσουν πρόσθετα µέτρα για την ευρύτερη προστασία των συµφερόντων των εµπορικών αντιπροσώπων. Πριν την εισαγωγή του θεσµού στο ελληνικό δίκαιο µε το π.δ. 219/1991, ο εµπορικός αντιπρόσωπος δεν είχε σχετική αξίωση. Η µοναδική αξίωση για αποζηµίωση σχετικά µε την απώλεια πελατείας του αντιπροσώπου, η οποία δηµιουργήθηκε από τις ενέργειες του τελευταίου θα µπορούσε να βασιστεί στο αρθ. 722 και 726 ΑΚ ως µέρος της θετικής ζηµίας ή του διαφυγόντος κέρδους του, υπό την προϋπόθεση της άκαιρης και άκυρης καταγγελίας της σύµβασης αντιπροσωπείας εκ µέρους του εντολέα του. Β) Η αποζηµίωση πελατείας ως µέσο ισοστάθµισης των ωφελειών του εντολέα και της ζηµίας του αντιπροσώπου η ουσία του θεσµού Στις περιπτώσεις κατά τις οποίες ο αντιπρόσωπος φέρνει νέους πελάτες στον εντολέα του, το όφελος του τελευταίου δεν έγκειται µόνο στη σύναψη της πρώτης µεµονωµένης συναλλακτικής πράξης µε καθένα από τους νέους αυτούς πελάτες, όσο πολύ περισσότερο στο ότι αποκαθιστά µε αυτούς, χάρη στις προσπάθειες του αντιπροσώπου, µια συναλλακτική επαφή διαρκείας, 1 Τα κράτη μέλη μπορούν να διατηρήσουν σε ισχύ ή να θεσπίσουν αυστηρότερες διατάξεις και να διευρύνουν το πεδίο εφαρμογής και το επίπεδο προστασίας που κατοχυρώνει η Οδηγία 8

9 ελπίζοντας βάσιµα ότι θα ακολουθήσουν και άλλες πράξεις µαζί τους. Όσο διαρκεί, λοιπόν, η σύµβαση εµπορικής αντιπροσωπείας αντλούν οφέλη από τη σταθερή πελατεία που «κέρδισε» ο εµπορικός αντιπρόσωπος τόσο ο ίδιος, εισπράττοντας προµήθειες, όσο και ο εντολέας του, αποκοµίζοντας επιχειρηµατικό κέρδος από τις σχετικές συναλλαγές 2. Αυτή η από κοινού κάρπωση της πελατείας που δηµιουργήθηκε χάρη στη δραστηριότητα του αντιπροσώπου, παύει να υφίσταται µε τη λύση της σύµβασης, διότι τα οφέλη από τη δηµιουργία της πελατείας, απ εδώ και στο εξής, τα αντλεί (σχεδόν) αποκλειστικά ο εντολέας-επιχειρηµατίας. Συγκεκριµένα, αυτός συνεχίζει να διαθέτει τα προϊόντα του στον εν λόγω κύκλο προσώπων όπως και πριν τη λύση της σύµβασης, αφού ο αντιπρόσωπος υποχρεούται να του αφήσει τους πελάτες που ο ίδιος «κέρδισε» ή δεν µπορεί πλέον στην πράξη να αντλεί οφέλη από τη συναλλακτική επαφή που δηµιούργησε µαζί τους. Συνεπώς, η λύση της σύµβασης εµπορικής αντιπροσωπείας δηµιουργεί ένα περιουσιακό όφελος υπέρ του εντολέα-επιχειρηµατία, µια µεταφορά αξίας, η οποία δηµιουργήθηκε χάρη στη δραστηριότητα του αντιπροσώπου 3. Ο θεσµός της αποζηµίωσης πελατείας, λοιπόν, αποσκοπεί στο να ισοσταθµιστούν δύο µεγέθη, που βρίσκονται σε συνάφεια µεταξύ τους: από τη µια, τα ενδεχόµενα οφέλη που αποκοµίζει από τη λύση της σύµβασης ο εντολέας χάρης τη δράση του εµπορικού αντιπροσώπου, και από την άλλη οι αρνητικές περιουσιακές επιπτώσεις που η λύση του συµβατικού δεσµού προκαλεί στον εµπορικό αντιπρόσωπο, έχοντας τη µορφή απώλειας προµηθειών. Με τον τρόπο αυτό παρέχεται στον εµπορικό αντιπρόσωπο ένα εύλογο αντάλλαγµα για το ότι µε τη δράση του συνέβαλε στο να δηµιουργηθεί 2 Βλ. Ν. Τέλλη, η αποζημίωση πελατείας του εμπορικού αντιπροσώπου Ιδιαίτερη αμοιβή του αντιπροσώπου μετά τη λύση της σύμβασης, 1997, σελ Βλ. Ν. Τέλλη, ό.π., σελ Το περιουσιακό όφελος αυτό μπορεί να συνίσταται : α)στο επιχειρηματικό κέρδος, το οποίο θα συνεχίσει να αποκομίζει ο εντολέας και μετά τη λύση της σύμβασης από συναλλαγές με νέους πελάτες, β)στο ότι αυξήθηκε η υπεραξία (goodwill) της επιχείρησής του, ακριβώς λόγω της αύξησης της σταθερής πελατείας της, γ)στην εξοικονόμηση των προμηθειών εκείνων, τις οποίες αν δεν είχε λήξει η σύμβαση, θα υποχρεωνόταν να καταβάλει στον αντιπρόσωπο για τις μελλοντικές παραγγελίες των πελατών που αυτός έφερε. 9

10 ένα άυλο περιουσιακό αγαθό, ένας κύκλος σταθερής πελατείας, η εκµετάλλευση του οποίου «παραχωρήθηκε» µε τη λύση της σύµβασης αποκλειστικά στον εντολέα 4. Κατά τη διάρκεια της σύµβασης, ο εµπορικός αντιπρόσωπος, ενώ από τη µια είναι υποχρεωµένος να παρέχει τις υπηρεσίες του στον εντολέα σε διαρκή βάση, µεριµνώντας για τη συνεχή προώθηση και διεκπεραίωση των πωλήσεών του, από την άλλη για να έχει δικαίωµα αµοιβής, µε τη µορφή των προµηθειών, πρέπει οι διαµεσολαβητικές του προσπάθειες να στεφτούν µε επιτυχία, να καταρτιστούν δηλαδή, πράγµατι, οι επιδιωκόµενες πράξεις µε τους υποψήφιους πελάτες. Φέρει, συνεπώς, ο ίδιος τον κίνδυνο για το άκαρπο των προσπαθειών του. Η συµβατική υποχρέωση του αντιπροσώπου για διαρκή (διαµεσολαβητική) δράση συνδυάζεται µε το ότι η αµοιβή του δεν αναφέρεται στη δραστηριότητά του καθεαυτή, αλλά στο επιτυχές της αποτέλεσµα. Συνεπώς, ο εν λόγω θεσµός της αποζηµίωσης πελατείας διαπνέεται σε καθοριστικό βαθµό από σταθµίσεις επιείκειας 5. Γ) Η νοµική φύση της αξίωσης για αποζηµίωση πελατείας α) αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισµού Η διεύρυνση του πελατειακού κύκλου του εντολέα, η οποία επιτυγχάνεται µέσω της επιτυχούς διαµεσολαβητικής προσπάθειας του εµπορικού αντιπροσώπου, παρέχοντας στον αντιπροσωπευόµενο την ευκαιρία να συνεχίσει να καταρτίζει συµβάσεις µε τους νέους (σταθερούς) πελάτες, τους οποίους τους προσπόρισε ο πρώην αντιπρόσωπός του, µπορεί να θεωρηθεί «πλουτισµός» του αντιπροσωπευοµένου στο πλαίσιο του άρθ. 904 ΑΚ 6. Ο εµπορικός αντιπρόσωπος, όµως, δεν λαµβάνει κανένα αντάλλαγµα για την 4 Βλ. Ν. Τέλλη, ό.π., σελ Βλ. Ν. Τέλλη, ό.π., σελ Βλ. Μ. Σταθόπουλο, Γενικό Ενοχικό Δίκαιο, 2004, σελ.875, όπου ως πλουτισμός (ή ωφέλεια) του υπόχρεου ορίζεται κάθε βελτίωση της περιουσιακής κατάστασής του, ήτοι θετική επαύξηση της περιουσίας του (αύξηση ενεργητικού ή μείωση παθητικού της) ή αποθετική (αποφυγή ελάττωσης της περιουσίας), Απ. Γεωργιάδη/Μ. Σταθόπουλου ΑΚ, άρθρο 904, πλαγιαριθ. 6, όπου ρητά διευκρινίζεται ότι πλουτισμός με τη μορφή αύξησης του ενεργητικού της περιουσίας επέρχεται και με τη δημιουργία επωφελούς έννομης ή πραγματικής κατάστασης, όπως π.χ. στην περίπτωση της απόκτησης νέας πελατείας. 10

11 προσπόριση αυτού του πλουτισµού, αφού η προµήθεια, η οποία παρέχεται στο πλαίσιο της σύµβασης, δίδεται ως αντάλλαγµα για τη σύναψη της εκάστοτε συναλλακτικής πράξης (διαµεσολαβητική προσπάθεια του αντιπροσώπου). Εντούτοις, η διατήρηση της πελατείας, δηλαδή του πλουτισµού αυτού, από τον αντιπροσωπευόµενο δεν φαντάζει αδικαιολόγητη, καθώς νόµιµη αιτία του πλουτισµού αυτού αποτελεί η ίδια η σύµβαση εµπορικής αντιπροσωπείας 7. Υποστηρίζεται και η άποψη ότι η αξίωση του εµπορικού αντιπροσώπου για καταβολή αποζηµίωσης πελατείας αποτελεί αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισµού για παροχή που έλαβε χώρα για λήξασα αιτία. Με τη λήξη της σύµβασης, λοιπόν, λήγει και η νόµιµη αιτία, η οποία δικαιολογούσε τη διατήρηση του επίµαχου πλουτισµού. Ο αντιπρόσωπος δικαιούται, συνεπώς, να αναζητήσει την απόδοση της σχετικής ωφέλειας του πρώην εντολέα του. Παρά ταύτα, η συγκεκριµένη άποψη, εµφανίζει ορισµένες ατέλειες. Ακόµη και αν γίνει δεκτό πως το εδ. β της παρ. 1 του άρθρου 904 ΑΚ βρίσκει εφαρµογή και στις διαρκείς συµβάσεις, αυτό συµβαίνει µόνο όταν οι συµβάσεις αυτές περατώνονται πρόωρα. Συνεπώς, η προσφυγή στην ΑΚ 904 παρ. 1 εδ. β αδυνατεί να προσφέρει ικανοποιητική εξήγηση για την υποχρέωση καταβολής αποζηµίωσης πελατείας, τουλάχιστον στις περιπτώσεις που έχουµε συµβάσεις αντιπροσωπείας ορισµένου χρόνου, οι οποίες δεν περατώνονται µε έκτακτη καταγγελία, αλλά επειδή παρήλθε απλώς ο χρόνος αυτός 8. β) αξίωση εταιρικού δικαίου Υποστηρίζεται η άποψη ότι η αξίωση για καταβολή αποζηµίωσης πελατείας αποτελεί αξίωση εταιρικού δικαίου µε το επιχείρηµα ότι η δηµιουργία και εκµετάλλευση της σταθερής πελατείας αποτελεί κοινό σκοπό, σύµφωνα µε το άρθρο 741 ΑΚ. Όµως, στη σύµβαση εµπορικής αντιπροσωπείας και οι δύο συµβαλλόµενοι επιδιώκουν να αντλήσουν οφέλη από τη λειτουργία της σύµβασης αυτής, αλλά κινούνται προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Ο εντολέας 7 Η περιουσιακή αυτή μετατόπιση συνιστά αποτέλεσμα της ίδιας της εκπλήρωσης των συμβατικών υποχρεώσεων του εμπορικού αντιπροσώπου. 8 Βλ. Ν. Τέλλη, ό.π., σελ. 32,...ακόμη, η εξάρτηση τόσο της γέννησης όσο και του ύψους της απαίτησης αποζημίωσης πελατείας από σταθμίσεις επιείκειας, η επιδίκασή της δηλαδή μόνο εάν και εφόσον η καταβολή της είναι δίκαιη, δεν συνάδει με την επιχειρούμενη αξιολόγησή της ως αξίωσης αδικαιολόγητου πλουτισμού. 11

12 στοχεύει στην επίτευξη ολοένα και µεγαλύτερου επιχειρηµατικού κέρδους, αναλαµβάνοντας παράλληλα και τον αντίστοιχο επιχειρηµατικό κίνδυνο, ενώ ο αντιπρόσωπος λαµβάνει την προµήθεια ως αµοιβή για τις υπηρεσίες, που προσφέρει στον αντισυµβαλλόµενό του, όπως τη διαπραγµάτευση και σύναψη συµβάσεων µε τους πελάτες 9. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, ο εµπορικός αντιπρόσωπος δεν αποτελεί εταίρο, ούτε καν αφανή του αντιπροσωπευοµένου του σχετικά µε τη µελλοντική αξιοποίηση της πελατείας, την οποία εισέφερε στον εντολέα του. Ούτε η αξίωση για αποζηµίωση πελατείας αποτελεί εταιρικής µορφής αξίωση στα µελλοντικά επιχειρηµατικά κέρδη του εντολέα. Γι αυτό, άλλωστε, το ύψος της επιδικαστέας αποζηµίωσης πελατείας δεν εξαρτάται µόνον από τα οφέλη που αναµένεται να διατηρήσει ο εντολέας µετά τη λύση της σύµβασης από συναλλαγές µε τους εν λόγω πελάτες, αλλά επιπρόσθετα και από σταθµίσεις επιείκειας, κυρίως δε από την «απώλεια προµηθειών», την οποία προβλέπεται να υποστεί ο αντιπρόσωπος από τη διακοπή του συµβατικού δεσµού 10. γ) θεσµός παρεµφερής προς την αποζηµίωση καταγγελίας του εργατικού δικαίου Η άποψη αυτή είχε υποστηριχθεί κατά το παρελθόν από µερίδα της γερµανικής θεωρίας, αντλώντας επιχειρήµατα κυρίως από τον κοινωνικοπολιτικό χαρακτήρα του θεσµού της αποζηµίωσης πελατείας, ο οποίος θεµελιούµενος στην αρχή της επιείκειας, λειτουργεί ως µέσο προστασίας του εµπορικού αντιπροσώπου σε περίπτωση καταγγελίας εκ µέρους του οικονοµικά ισχυρότερου αντισυµβαλλοµένου του. Η αποζηµίωση πελατείας, σύµφωνα µε αυτή την άποψη, αντιµετωπίζεται ως ένας θεσµός συγγενικός προς την αποζηµίωση καταγγελίας, την οποία δικαιούται ο απολυµένος µισθωτός στο πλαίσιο του εργατικού δικαίου Βλ. Γ.Μάλος, η αποζημίωση πελατείας στη σύμβαση εμπορικής αντιπροσωπείας και στις λοιπές εμπορικές συμβάσεις, 2014, σελ Βλ. Ν. Τέλλη, ό.π., σελ Έρεισμα έχει βρει η άποψη αυτή και στη νομολογία του ΔΕΕ, το οποίο έχει αποπειραθεί να χαρακτηρίσει ως συγκρίσιμη τη θέση του εμπορικού αντιπροσώπου εντός της συμβατικής σχέσης με τον εντολέα του με εκείνη ενός μισθωτού υπό σχέση 12

13 Ωστόσο, η ως άνω άποψη δεν µπορεί να γίνει τελικά δεκτή στο πλαίσιο λειτουργίας του θεσµού αποζηµίωσης πελατείας, όπως αυτό έχει διαµορφωθεί από τον ενωσιακό νοµοθέτη. Ο εµπορικός αντιπρόσωπος παραµένει ανεξάρτητος διαµεσολαβητής και διατηρεί τη νοµική του αυτονοµία απέναντι στον αντιπροσωπευόµενο. Δεν υπάγεται στο διευθυντικό δικαίωµα του εντολέα του. Ο παραλληλισµός της θέσης του εµπορικού αντιπροσώπου µε εκείνη ενός µισθωτού ούτε νοµικά ούτε δικαιοπολιτικά είναι εύστοχος. Ακόµη, η άποψη αυτή δεν µπορεί να δώσει πειστική απάντηση, στις περιπτώσεις εκείνες που οφείλεται αποζηµίωση πελατείας, παρόλο που δεν έχει µεσολαβήσει καταγγελία της σύµβασης εκ µέρους του εντολέα, οπότε και δεν ανακύπτει ζήτηµα αυξηµένης προστασίας του κατά τεκµήριο ασθενέστερου µέρους, ήτοι του εµπορικού αντιπροσώπου 12. δ) ιδιόρρυθµη συµβατική αξίωση αµοιβής µε έντονο κοινωνικό-προστατευτικό χαρακτήρα Υιοθετώντας µια τελολογική προσέγγιση του θεσµού της αποζηµίωσης πελατείας, προκύπτει ότι η καταβολή της αποζηµίωσης αυτής έχει κατά πρώτο λόγο χαρακτήρα αµοιβής. Ο εµπορικός αντιπρόσωπος αµείβεται για την επιπρόσθετη αξία, την οποία εισέφερε στον εντολέα του 13, πέραν από τις προµήθειες που εισέπραττε κατά τη διάρκεια της σύµβασης 14. Η αποζηµίωση πελατείας δεν µπορεί να θεωρηθεί παροχή κοινωνικής πρόνοιας, η οποία χορηγείται αποκλειστικά και µόνο µε βάση κριτήρια κοινωνικού χαρακτήρα, χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι ο θεσµός της αποζηµίωσης εξηρτημένης εργασίας, εξομοιώνοντας τη θέση εμπορικών αντιπροσώπων, οι οποίοι δραστηριοποιούνταν στην αγορά αυτοκινήτων, με τη θέση υπαλλήλων. 12 Εάν υιοθετηθεί η άποψη αυτή, δεν μπορεί να δικαιολογηθεί επαρκώς η αξίωση του αντιπροσώπου για αποζημίωση πελατείας ακόμη και όταν ο τελευταίος καταγγείλει τη σύμβαση, σύμφωνα με το εδ. β της παρ. 3 του άρθ. 9 του π.δ. 219/1991, ή όταν η σύμβαση λήγει για λόγο άλλο από την καταγγελία, όπως π.χ. σε περίπτωση θανάτου του εμπορικού αντιπροσώπου ή παρέλευσης του χρόνου σε σύμβαση ορισμένου χρόνου. 13 Ο αντιπρόσωπος εισφέρει νέους (σταθερούς) πελάτες και/ή προάγει σημαντικά τις υποθέσεις με τους ήδη υπάρχοντες πελάτες, διευρύνοντας σημαντικά τον πελατειακό κύκλο του εντολέα του, ο οποίος θα αντλήσει κατ αποκλειστικότητα οφέλη από τις συναλλακτικές σχέσεις με τους πελάτες αυτούς. 14 Οι προμήθειες αποτελούν αμοιβή όχι για τη δημιουργία σταθερής πελατείας, αλλά απλώς για την κατάρτιση της καθεμιάς μεμονωμένης συναλλαγής (πώλησης) 13

14 πελατείας στερείται τέτοιων εκφάνσεων, εφόσον χορηγείται στον αντιπρόσωπο ένα χρηµατικό ποσό ως αµοιβή, το οποίο πρακτικά θα του επιτρέψει να επιχειρήσει ένα νέο επιχειρηµατικό εγχείρηµα και να έχει ένα εξασφαλισµένο εισόδηµα για το µεταβατικό αυτό διάστηµα, ιδίως όταν δεσµεύεται από έγκυρη ρήτρα µη ανταγωνισµού. Σύµφωνα, λοιπόν, µε την κρατούσα άποψη 15, ο θεσµός της αποζηµίωσης πελατείας συγκροτείται από δύο ισοδύναµες και αλληλοσυµπληρούµενες λειτουργικές συνιστώσες 16. Από τη µία εξασφαλίζει στον αντιπρόσωπο ένα εύλογο οικονοµικό αντάλλαγµα για την επιτυχή διαµεσολαβητική προσπάθειά του και για το ότι η πελατεία, την οποία ο ίδιος και µε δικές του προσπάθειες εισέφερε, παραχωρείται κατ αποκλειστικότητα στον αντιπροσωπευόµενο. Από την άλλη, η αποζηµίωση πελατείας επιτελεί και µια κοινωνικήπροστατευτική λειτουργία προς όφελος του εµπορικού αντιπροσώπου, ο οποίος είναι κατά τεκµήριο το ασθενέστερο µέρος στη σύµβαση εµπορικής αντιπροσωπείας. Η κοινωνική και προστατευτική λειτουργία του θεσµού αποτυπώνεται και στην ίδια τη νοµοθετική ρύθµιση της Οδηγίας, σύµφωνα µε την οποία τόσο η γέννηση όσο και το ύψος της αποζηµίωσης πελατείας εξαρτώνται από σταθµίσεις επιείκειας. Σ ό,τι αφορά το εάν ο χαρακτήρας της αποζηµίωσης πελατείας είναι συµβατικός, το ΔΕΕ έχει κρίνει ότι η σχετική αξίωση του εµπορικού αντιπροσώπου σύµφωνα µε το άρθρο 17 της Οδηγίας 86/653/ΕΟΚ είναι συµβατικής φύσεως 17. Η θέση αυτή του ΔΕΕ έχει βρει ισχυρό έρεισµα και στη 15 Βλ. Ν. Τέλλη, ό.π., σελ Κατά πάγια διατύπωση από την εγχώρια νομολογία «η αποζημίωση πελατείας είναι ιδιόρρυθμη αξίωση αμοιβής, που κινείται μεταξύ δύο ισοδύναμων πόλων, εκείνου της αμοιβής και εκείνου της επιείκειας, οι οποίοι δικαιολογούν το χαρακτηρισμό της ως ένα είδος εύλογης ή δίκαιης αποζημίωσης, όπως ιδίως φαίνεται και από την ως άνω διατύπωση του άρθρου 9 παρ. 1 εδ. α του π.δ. 219/1991», ΑΠ 175/2010, ΝοΒ 2010, σελ επ., ΕλλΔνη 2011, σελ. 52 επ., ΑΠ 592/2008 ΔΕΕ 2008, σελ επ., ΑΠ 704/2007, ΔΕΕ 2007, σελ. 970 επ., ΕφΠειρ 782/2010 ΧρΙΔ 2011, σελ. 283 επ. 17 Όπως επεσήμανε το ΔΕΕ «σε ό,τι αφορά ειδικότερα το δικαίωμα του ανεξάρτητου εμπορικού αντιπροσώπου να ζητήσει την τήρηση προθεσμίας για την καταγγελία, η συμβατική του φύση, και κατά συνέπεια, η συμβατική φύση της αποζημίωσης για τη μη τήρηση της προθεσμίας καταγγελίας, καθορίστηκε με τα άρθρα 15 και 17 στης Οδηγίας 86/653 του Συμβουλίου, της 18 ης Δεκεμβρίου 1986, για το συντονισμό των δικαίων των 14

15 θεωρία, όπου γίνεται δεκτό ότι πρόκειται περί συµβατικής αξίωσης, καθώς η ίδια η σύµβαση είναι η νόµιµη αιτία της. Μπορεί, όµως, να υποστηριχθεί βάσιµα και η θέση ότι η αξίωση του εµπορικού αντιπροσώπου για αποζηµίωση πελατείας δεν είναι συµβατικής φύσεως, καθώς πηγάζει εκ του νόµου και επιδικάζεται εάν πληρούνται οι συγκεκριµένες προϋποθέσεις, τις οποίες έχει θέσει ο ενωσιακός νοµοθέτης, ανεξαρτήτως της συµβατικής βούλησης των µερών, δηλαδή, είτε εντοπίζεται σχετικός συµβατικός όρος, είτε όχι, ο εµπορικός αντιπρόσωπος θα δικαιούται να αξιώσει την ως άνω αποζηµίωση σύµφωνα µε το άρθρο 9 του π.δ. 219/1991, εάν αποδείξει ότι συντρέχουν οι προϋποθέσεις, που έχει θέσει ο νοµοθέτης 18. Δ) Διάκριση από την αποζηµίωση του κοινού δικαίου Σύµφωνα µε το εδ. γ της παρ. 2 του αρθ. 17 της Οδηγίας 86/653/ΕΟΚ, «η χορήγηση αυτής της κατ αποκοπή αποζηµίωσης δεν στερεί από τον εµπορικό αντιπρόσωπο την αξίωση για την ανόρθωση της ζηµίας την οποία υπέστη». Η αξίωση του αντιπροσώπου για την ανόρθωση της ζηµίας την οποία ενδεχοµένως αυτός υπέστη, γεννιέται υπό τις προϋποθέσεις, τις οποίες θέτει το κοινό δίκαιο του κάθε κράτους-µέλους, οπότε είτε θα απαιτείται υπαίτια παραβίαση συµβατικών υποχρεώσεων (ενδοσυµβατική ευθύνη) είτε τέλεση κρατών μελών όσον αφορά τους εμπορικούς αντιπροσώπους (ανεξάρτητους επαγγελματίες)» 18 Βλ. Κ. Παπαδιαμάντη, Συμβάσεις Εμπορικής Συνεργασίας σε Δίκαιο Διεθνών Συναλλαγών, σελ. 624,625, σύμφωνα με τον οποίο το δικαίωμα του εμπορικού αντιπροσώπου να ζητήσει αποζημίωση πελατείας δεν ερείδεται στη συμφωνία των μερών, ούτε παρέχεται από τη συμφωνία, ούτε δυνάμει αυτής, αλλά απευθείας από το νόμο, είτε έχει συμβατικά προβλεφθεί, είτε όχι, οπότε και η απαίτηση για αποζημίωση πελατείας είναι εξωσυμβατική και διέπεται από τους κανόνες που αφορούν τις εξωσυμβατικές ενοχές. Την άποψη αυτή φαίνεται να υιοθετούν και τα ελληνικά δικαστήρια, στις αποφάσεις των οποίων δεν γίνεται καμία μνεία σε συμβατική αξίωση, βλ. ΑΠ 175/2010, ΝοΒ 2010, σελ επ., ΕλλΔνη 2011, σελ. 52 επ., ΕφΠειρ 782/2010 ΧρΙΔ 2011, σελ. 283 επ., ΑΠ 703/2009, ΝοΒ 2009, σελ επ., ΕΕμπΔ 2009, σελ. 804 επ. «... η αποζημίωση πελατείας είναι μια ιδιόρρυθμη αξίωση αμοιβής, που κινείται μεταξύ δύο ισοδύναμων πόλων, εκείνου της αμοιβής και εκείνου της επιείκειας, οι οποίοι δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό της ως ένα είδος εύλογης ή δίκαιης αποζημίωσης...». 15

16 αδικοπραξίας εις βάρος του αντιπροσώπου (αδικοπρακτική ή εξωσυµβατική ευθύνη του αντιπροσωπευοµένου). Τόσο η ρύθµιση της Οδηγίας 86/653/ΕΟΚ στο εδ. γ της παρ. 2 του άρθ. 17, όσο και η εθνική ρύθµιση στο εδ. γ της παρ. 1 του αρθ. 9 του ΠΔ 219/1991 ορίζουν ότι η χορήγηση αυτής της κατ αποκοπή αποζηµίωσης δεν στερεί από τον εµπορικό αντιπρόσωπο την αξίωση για την ανόρθωση της ζηµίας την οποία υπέστη. Στην προκειµένη περίπτωση γίνεται λόγος για σώρευση των αξιώσεων του εµπορικού αντιπροσώπου για αποζηµίωση πελατείας και για αποζηµίωση του κοινού δικαίου, καθώς αυτές οι δύο αξιώσεις δεν ταυτίζονται ούτε ως προς το περιεχόµενό τους, ούτε ως προς τον οικονοµικό σκοπό, στον οποίο αποβλέπουν. Η αποζηµίωση πελατείας έχει χαρακτήρα αµοιβής (Vergütung), ενώ η αποζηµίωση του κοινού δικαίου επιτελεί αποκαταστατική λειτουργία, καλύπτοντας κάθε ζηµία, την οποία υπέστη ο εµπορικός αντιπρόσωπος λόγω παράνοµης συµπεριφοράς του αντισυµβαλλοµένου του. Ε) Τα δύο συστήµατα υπολογισµού της αποζηµίωσης πελατείας Τα κράτη µέλη καλούνταν να επιλέξουν µεταξύ της «κατ αποκοπή αποζηµίωσης» κατά το γερµανικό σύστηµα, σύµφωνα µε την παρ. 2 του άρθ. 17 της Οδηγίας και της «(πλήρους) ανόρθωσης της ζηµίας» κατά το γαλλικό σύστηµα, σύµφωνα µε την παρ. 3 του αρθ. 17 της Οδηγίας Συγκριτικά µε τα δύο συστήµατα, το ύψος της αποζηµίωσης πελατείας στη Γαλλία είναι πολύ µεγαλύτερο από αυτό που προβλέπει το γερµανικό σύστηµα της κατ αποκοπή αποζηµίωσης, καθώς στο γαλλικό δεν προβλέπεται ανώτατο όριο καταβλητέας πλήρους ανόρθωσης της ζηµίας (παρ. 3 αρθ. 17 της Οδηγίας), όπως προβλέπεται στο γερµανικό (παρ. 2 αρθ. 17 της Οδηγίας) Αρθ. 17 παρ.2 β) Το ποσό της αποζημίωσης αυτής δεν μπορεί να υπερβαίνει ποσό ισοδύναμο με μια ετήσια αποζημίωση υπολογιζόμενη με βάση τον μέσο ετήσιο όρο των αμοιβών που εισέπραξε ο εμπορικός αντιπρόσωπος κατά τα πέντε τελευταία έτη, αν δε 16

17 Ο εθνικός νοµοθέτης, όπως και τα περισσότερα κράτη µέλη της Ένωσης υιοθέτησαν το γερµανικό σύστηµα της «κατ αποκοπή αποζηµίωσης» ή αποζηµίωσης πελατείας, όπως έχει καθιερωθεί στην ελληνική επιστήµη και νοµολογία, µε πρότυπο το αρθ. 89b του γερµεµπκ του Ο όρος αποζηµίωση πελατείας θα µπορούσε να χαρακτηριστεί ατυχής καθώς η χρήση του όρου «αποζηµίωση» στο ελληνικό δίκαιο παραπέµπει στην πλήρη αποκατάσταση της πραγµατικής περιουσιακής ζηµίας του δανειστή, χωρίς να εξυπηρετεί άλλους (π.χ. κυρωτικούς) σκοπούς. Αντιθέτως, η αξίωση για αποζηµίωση πελατείας αποδίδει ουσιαστικά στον εµπορικό αντιπρόσωπο ένα χρηµατικό ποσό προς ισοστάθµιση των ωφελειών, τις οποίες ο εντολέας διατηρεί κατ αποκλειστικότητα µετά το πέρας της σύµβασης, ενώ δεν απαιτείται παραβίαση συµβατικών υποχρεώσεων ή παρανοµία εκ µέρους του εντολέα. Συνεπώς, η αποζηµίωση πελατείας του εµπορικού αντιπροσώπου αποτελεί ιδιαίτερη αµοιβή του αντιπροσώπου µετά τη λύση της σύµβασης, ορθότερος δε όρος για την πληρέστερη απόδοση του όρου θα ήταν ο όρος «ισοστάθµιση ωφελειών (του αντιπροσωπευοµένου) και ζηµιών (του αντιπροσώπου)» 20 κατά πιστή απόδοση του γερµανικού όρου «Ausgleich», έτσι ώστε να διαφοροποιείται και ονοµατολογικά ο θεσµός αυτός από την αποζηµίωση του κοινού δικαίου, όπως επίσης ο όρος «εξισωτική αξίωση», «αξίωση συνεισφοράς» και «ισοσταθµική αξίωση» 21 κατά πιστή µετάφραση του γερµανικού όρου «Ausgleichsansrpuch». η σύμβαση διήρκεσε λιγότερο από πέντε έτη, η αποζημίωση υπολογίζεται με βάση των μέσο όρο της εν λόγω περιόδου 20 Βλ. Ν. Τέλλη, η αποζημίωση πελατείας του εμπορικού αντιπροσώπου Ιδιαίτερη αμοιβή του αντιπροσώπου μετά τη λύση της σύμβασης, 1997, σελ Βλ. Λ. Κοτσίρη, Αποζημίωση πελατείας των συντονιστών ασφαλιστικών συμβούλων (γνμδ), ΕΕμπΔ 2011, 506 επ. 17

18 ΟΙ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΕΝΝΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΞΙΩΣΗΣ ΓΙΑ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΠΕΛΑΤΕΙΑΣ Για τη γέννηση της αξίωσης αποζηµίωσης πελατείας του εµπορικού αντιπροσώπου θα πρέπει να συντρέχει Α) η τυπική προϋπόθεση της λύσεως της συµβάσεως εµπορικής αντιπροσωπείας και Β) οι ουσιαστικές προϋποθέσεις, δηλαδή, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο νόµο 22, ο εµπορικός αντιπρόσωπος δικαιούται µετά τη λύση της σύµβασης αποζηµίωση, «εάν και εφόσον»: 1) ο αντιπρόσωπος έφερε νέους πελάτες στον εντολέα ή προήγαγε σηµαντικά τις υποθέσεις µε τους υπάρχοντες πελάτες, και ο εντολέας διατηρεί (και µετά τη λύση της σύµβασης) ουσιαστικά οφέλη που προκύπτουν από τις υποθέσεις µε τους νέους αυτούς πελάτες, και 2) η καταβολή της αποζηµίωσης αυτής είναι δίκαιη, λαµβανοµένων υπόψη όλων των περιστάσεων, και ιδιαίτερα των προµηθειών που χάνει ο εµπορικός αντιπρόσωπος, και οι οποίες προκύπτουν από τις υποθέσεις µε τους πελάτες αυτούς. Τόσο η τυπική, όσο και οι ουσιαστικές προϋποθέσεις θα πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά για να γεννηθεί η εν λόγω αξίωση. Αυτό, άλλωστε δηλώνει και η έκφραση του κοινοτικού νοµοθέτη «εάν και εφόσον». Εάν, συνεπώς, εκλείψει έστω και µία από αυτές τις προϋποθέσεις, είτε η τυπική, είτε οι ουσιαστικές, ο εµπορικός αντιπρόσωπος δεν δικαιούται αποζηµίωση πελατείας. Ακόµη, από τη λέξη «εφόσον», που χρησιµοποιεί ο κοινοτικός νοµοθέτης, προκύπτει ότι οι ουσιαστικές προϋποθέσεις καθορίζουν ή ακριβέστερα περιορίζουν καθ ύψος την εν λόγω απαίτηση του εµπορικού αντιπροσώπου 23. Η καταβλητέα αποζηµίωση ανέρχεται, λοιπόν, στο ύψος του µικρότερου από τα δύο µεγέθη: από τη µια, δηλαδή, το ποσό των ωφελειών που αναµένεται να διατηρήσει ο επιχειρηµατίας µετά τη λύση της σύµβασης, χάρη στη δραστηριότητα που ανέπτυξε ο αντιπρόσωπος (κατά τη διάρκεια της 22 άρθρο 9 παρ. 1 εδ. α π.δ. 219/1991, αποδίδοντας πιστά το περιεχόμενο των παραγράφων 1 και 2 του άρθρου 17 της Οδηγίας 86/653/ΕΟΚ. 23 Βλ. Ν. Τέλλη, ό.π. σελ

19 σύµβασης) 24, και από την άλλη, το ποσό εκείνο, στο οποίο πρέπει, µε γνώµονα την αρχή της επιείκειας, να ανέρχεται η καταβλητέα αποζηµίωση πελατείας, προκειµένου να είναι «δίκαιη». Α) Η ΤΥΠΙΚΗ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΗ Η λύση της σύµβασης εµπορικής αντιπροσωπείας αποτελεί την πρώτη προϋπόθεση για να γεννηθεί η αξίωση αποζηµίωσης πελατείας του εµπορικού αντιπροσώπου. Η παραπάνω προϋπόθεση, όταν πληρούται δεν ασκεί οποιαδήποτε επιρροή στο ύψος της επιδικαστέας αποζηµίωσης, σε αντίθεση µε ότι συµβαίνει µε τις υπόλοιπες προϋποθέσεις γέννησης της αξίωσης (τις ουσιαστικές), απλώς επιτελεί λειτουργία φράγµατος 25, µε την έννοια ότι εάν αυτή δεν συντρέχει, δεν είναι καν νοητή η γέννηση της αξίωσης. Έτσι, λοιπόν, είναι απαραίτητο να έχει επέλθει το γεγονός της έγκυρης λύσης της συµφωνίας, ώστε να ενεργοποιηθεί ο µηχανισµός διάγνωσης των όρων γένεσης, αναγνώρισης και υπολογισµού της αποζηµίωσης πελατείας. Σε αντίθετη περίπτωση δεν είναι νόµιµο το αίτηµα είτε περί καταβολής αποζηµίωσης πελατείας, είτε περί ανόρθωσης της περαιτέρω ζηµίας του αντιπροσώπου 26. Ι) Ο κυριότερος λόγος λύσης: Καταγγελία της σύµβασης εµπορικής αντιπροσωπείας Η λύση της σύµβασης εµπορικής αντιπροσωπείας επέρχεται συνήθως µε καταγγελία. Είναι πολύ σπάνιες οι περιπτώσεις, όπου επιδικάζεται αποζηµίωση 24 Τέτοια οφέλη είναι, για παράδειγμα, 1)το αναμενόμενο επιχειρηματικό κέρδος του εντολέα από τις μελλοντικές συναλλαγές με τους πελάτες που «κέρδισε» ο εμπορικός αντιπρόσωπος, όπως, επίσης, και 2)η εξοικονόμηση των προμηθειών που αυτός θα κατέβαλε στον εμπορικό αντιπρόσωπο εάν συνεχιζόταν η σύμβαση 25 Βλ. Ν. Τέλλη, ό.π. σελ ΕφΑθ 5539/2001, ΕπισκΕμπΔ 2002, σελ. 418, η οποία έκρινε ότι: «... η αξίωση καταβολής της ειδικής αυτής αποζημίωσης προϋποθέτει, την σε κάθε περίπτωση, λύση της σύμβασης εμπορικής αντιπροσωπείας, είτε λόγω λήξεως του χρόνου αυτής εάν συνομολογήθηκε να είναι ορισμένου χρόνου, είτε λόγω έγκυρης και ισχυρής καταγγελίας επί της αορίστου χρόνου, είτε λόγω θανάτου του αντιπροσώπου. Η αγωγή κατά το κονδύλιο αυτής, με το οποίο ζητείται η καταβολή ποσού για αποζημίωση πελατείας... είναι μη νόμιμη, αφού η ικανοποίηση της αξιώσεως αυτής προϋποθέτει λύση της σύμβασης, η οποία, όμως, κατά το κύριο αναγνωριστικό αίτημα της αγωγής περί αναγνώρισης της ακυρότητας της καταγγελίας δεν επήλθε...». 19

20 πελατείας και έχει προηγηθεί λύση της σύµβασης λόγω παρόδου του ορισµένου χρόνου, θανάτου ή πτώχευσης ή συµφωνίας των µερών. Iα) Προθεσµίες τακτικής καταγγελίας στο πλαίσιο της σύµβασης εµπορικής αντιπροσωπείας αορίστου χρόνου Σε περίπτωση σύµβασης αορίστου χρόνου η τακτική καταγγελία είναι ο κανόνας. Γίνεται δεκτό ότι η σύµβαση αορίστου χρόνου λύεται µονοµερώς δια τακτικής καταγγελίας, η οποία στην περίπτωση της σύµβασης αορίστου χρόνου εµπορικής αντιπροσωπείας υπόκειται στις προθεσµίες, όπως αυτές προβλέπονται στις παρ. 4 και 5 του άρθ. 8 του π.δ. 219/1991 ή ως άλλως έχουν συµφωνήσει τα µέρη υπό την επιφύλαξη της παρ. 5. Σύµφωνα µε την παρ. 3 του άρθ. 8 του π.δ. 219/1991 «όταν η σύµβαση εµπορικής αντιπροσωπείας είναι αορίστου χρόνου, κάθε ένας από τους συµβαλλοµένους µπορεί να την καταγγείλει, µε τήρηση ορισµένης προθεσµίας». Στην παρ. 4 αναφέρεται ότι «η προθεσµία καταγγελίας είναι ένας µήνας για το πρώτο έτος της σύµβασης, δύο µήνες από την αρχή του δεύτερου έτους, τρεις µήνες από την αρχή του τρίτου έτους, τέσσερις µήνες από την αρχή του τέταρτου έτους, πέντε µήνες από την αρχή του πέµπτου έτους και έξι µήνες από την αρχή του έκτου έτους και τα επόµενα έτη». 27 Ο δικαιοπολιτικός λόγος για την εισαγωγή των συγκεκριµένων προθεσµιών είναι η παροχή αυξηµένης προστασίας στον εµπορικό αντιπρόσωπο και εντάσσεται στις προστατευτικού χαρακτήρα διατάξεις του π.δ. 219/1991, ενόψει και των σταθµίσεων επιείκειας, οι οποίες διαπνέουν σε µεγάλο βαθµό την αποζηµίωση πελατείας Ο εθνικός νομοθέτης επέλεξε την πλέον προστατευτική για τα συμφέροντα του εμπορικού αντιπροσώπου προσέγγιση, καθορίζοντας τις χρονικές προθεσμίες στο απώτατο χρονικό σημείο, το οποίο του επέτρεπε ο ενωσιακός νομοθέτης. (άρθ. 15 παρ. 2 της Οδηγίας «η προθεσμία καταγγελίας είναι ένας μήνας για το πρώτο έτος της σύμβασης, δύο μήνες από την αρχή του δεύτερου έτους, τρεις μήνες από την αρχή του τρίτου και για τα επόμενα έτη...» και άρθ. 15 παρ. 3 της Οδηγίας «τα κράτη μέλη μπορούν να καθορίσουν τη διάρκεια της προθεσμίας σε 4 μήνες για το τέταρτο έτος έτος της σύμβασης, σε πέντε μήνες για το πέμπτο έτος και σε έξι μήνες για το έκτο και τα επόμενα έτη...» 28 Οι προθεσμίες καταγγελίας προβλέπονται, έτσι ώστε μετά τη λήξη της συμβατικής σχέσης, ο εμπορικός αντιπρόσωπος να έχει τον απαιτούμενο χρόνο στη διάθεσή του να μεταπηδήσει σε άλλον τομέα δραστηριότητας ή να προετοιμαστεί πληρέστερα για τη συνέχιση της δραστηριότητάς του στον ίδιο τομέα, αλλά στο όνομα και για λογαριασμό 20

21 Οι προθεσµίες αυτές είναι οι µικρότερες επιτρεπτές, όπως ορίζεται και µε την αναγκαστικού δικαίου διάταξη του εδαφίου β της παρ. 4 του άρθ. 8 «δεν είναι δυνατόν να ορισθούν µικρότερες προθεσµίες µε συµφωνία των συµβαλλοµένων». Εάν τελικά τα συµβαλλόµενα µέρη συµφωνήσουν σε µεγαλύτερη από τις προβλεπόµενες στην παρ. 4 του άρθ. 8 προθεσµία, η προθεσµία τακτικής καταγγελίας που πρέπει να τηρήσει ο αντιπροσωπευόµενος, δεν µπορεί να είναι µικρότερη από εκείνη που ισχύει για τον εµπορικό αντιπρόσωπο, σύµφωνα µε την παρ. 5 του άρθ Τέλος, µε την παρ. 6 του άρθ. 8 ορίζεται ότι «εφόσον τα µέρη δεν έχουν συµφωνήσει διαφορετικά, η λήξη της προθεσµίας καταγγελίας πρέπει να συµπίπτει µε το τέλος του ηµερολογιακού µηνός». Τι συµβαίνει, όµως, στην περίπτωση της τακτικής καταγγελίας σύµβασης αορίστου χρόνου χωρίς την τήρηση των ως άνω προθεσµιών; Σε περίπτωση που η τακτική καταγγελία ασκηθεί κατά παράβαση των προθεσµιών της παρ. 4 του άρθ. 8 και οι οποίες είναι αναγκαστικού δικαίου διατάξεις (δεν µπορούν δηλαδή να οριστούν µε συµφωνία των µερών συντοµότερες προθεσµίες), έχει γίνει δεκτό (ορθά) από τη νοµολογία ότι η καταγγελία αυτή δεν επιφέρει αµέσως τη λύση της σύµβασης, αλλά παράγει τα αποτελέσµατά της µετά την εκπνοή της προβλεπόµενης στην παρ. 4 του άρθ. 8 προθεσµίας. Ο αντιπρόσωπος (καθότι η συνήθης περίπτωση είναι η καταγγελία χωρίς τήρηση της προθεσµίας από τον αντιπροσωπευόµενο) προστατεύεται για όλο το χρονικό διάστηµα, το οποίο έχει ορίσει ως ελάχιστο ο νοµοθέτης. 30 άλλου εντολέα ή ακόμη να παρουσιαστεί στην οικεία αγορά ως (αποκλειστικός ή επιλεκτικός) διανομέας, δικαιοδόχος, παραγγελιοδοχικός αντιπρόσωπος κ.λ.π. 29 Για την παράβαση της ως άνω διάταξης, σε περίπτωση δηλαδή που συμφωνηθεί μικρότερη προθεσμία για τον αντιπροσωπευόμενο σε σύγκριση με αυτήν του αντιπροσώπου, θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι τυχόν τέτοια συνομολόγηση προθεσμίας είναι άκυρη (άρθ. 174 ΑΚ) και στη θέση της ισχύει η προθεσμία, η οποία έχει συμφωνηθεί για τον αντιπρόσωπο. 30 ΠΠρΑθ 3539/2005 ΧρΙΔ 2006, σελ.816επ., «τα αποτελέσματα της λύσης (λόγω καταγγελίας της σύμβασης αορίστου χρόνου) δεν επέρχονται αμέσως από την παρέλευση της δήλωσης στον εμπορικό αντιπρόσωπο, αλλά από χρόνο μεταγενέστερο, δηλ. από την καθοριζόμενη, από τις ως άνω διατάξεις, προθεσμία, αναλόγως της διάρκειας της σύμβασης, πριν από την καταγγελία. Μέχρι τη λήξη της προθεσμίας αυτής ο εμπορικός αντιπρόσωπος δικαιούται να λαμβάνει προμήθεια (αμοιβή) και, σε υπερημερία του αντιπροσωπευομένου, ο εμπορικός αντιπρόσωπος δικαιούται 21

22 Αντίθετη άποψη ισχυρίζεται ότι η τακτική καταγγελία σύµβασης αορίστου χρόνου που έγινε χωρίς την τήρηση προθεσµίας επιφέρει και τη λύση της συµβατικής σχέσης. Η καταγγελία δε αυτή είναι παράνοµη και γεννά αξίωση για αποζηµίωση υπέρ του δέκτη της καταγγελίας (τον αντιπρόσωπο κατά πάσα πιθανότητα) τόσο λόγω ενδοσυµβατικής (άρθ. 330, 297, 298 ΑΚ), αλλά και αδικοπρακτικής ευθύνης (άρθ. 914 επ., 919, 932 ΑΚ). 31 Μια τέτοια άποψη θα πρέπει να θεωρηθεί εσφαλµένη, καθώς αντίκειται στο σκοπό και στο πνεύµα των διατάξεων των παρ. 4 και 5 του άρθ. 8 και θα εξέθετε τον αντιπρόσωπο σε κινδύνους, από τους οποίους ο νοµοθέτης θέλει ακριβώς να τον προστατεύσει. Ιβ) Έκτακτη καταγγελία σύµφωνα µε την παρ. 8 του άρθ. 8 του π.δ. 219/1991 και η έννοια του σπουδαίου λόγου στις συµβάσεις αορίστου χρόνου Σύµφωνα µε την παρ. 8 του άρθ. 8 του π.δ. 219/1991 «η σύµβαση εµπορικής αντιπροσωπείας µπορεί να καταγγελθεί κατά πάντα χρόνο και χωρίς την τήρηση των προθεσµιών της παραγράφου 4 σε περίπτωση κατά την οποία ένα εκ των µερών παραλείψει την εκτέλεση του συνόλου ή µέρους των συµβατικών υποχρεώσεων καθώς και σε περίπτωση εκτάκτων περιστάσεων». Η διάταξη της παρ. 8 του άρθ. 8 αναφέρεται στις συµβάσεις εµπορικής αντιπροσωπείας αορίστου χρόνου 32. Συγκεκριµένα, ο εθνικός νοµοθέτης προτίµησε να µεταφέρει σχεδόν αυτολεξεί την αντίστοιχη διάταξη του άρθ. 16 αποζημίωσης συνιστάμενης στο διαφυγόν κέρδος, που θα απεκόμιζε, κατά τη συνήθη πορεία των πραγμάτων, δηλαδή το ποσό των προμηθειών που λάμβανε πριν την καταγγελία, το οποίο, μετά πιθανότητας θα εξακολουθούσε να λαμβάνει μέχρι τη λύση της». 31 ΠΠρΑθ 8119/2009 ΕλλΔνη 2011, σελ 101 επ., ΕφΑθ 986/2005 ΔΕΕ 2005, σελ. 701 επ., η οποία αφορούσε σύμβαση αποκλειστικής διανομής, στην οποία δεν είχαν εφαρμογή οι διατάξεις του π.δ. 219/1991, και εφαρμόστηκαν οι διατάξεις περί εντολής (724 και 725 ΑΚ), οπότε και στην περίπτωση αδικαιολόγητης, άκαιρης ή κατά κατάχρηση δικαιώματος ανάκλησης της εντολής, που ισοδυναμεί με καταγγελία της σύμβασης, δικαιούται ο εντολοδόχος να αξιώσει τη θετική και αποθετική ζημία την οποία υπέστη, ήτοι την καταβολή πλήρους διαφέροντος, την οποία και οφείλει να αποδείξει, ομοίως και η ΕφΑθ 2419/2000 ΔΕΕ 2000, σελ 642 επ. και ΕφΘεσ 927/2007 ΕπισκΕΔ 2007, σελ επ. 32 Βλ. Γ.Μάλος, ό.π.,σελ , Αντίθετος ο Ν.Τέλλης,ό.π.,σελ.53, ο οποίος υποστηρίζει ότι τα συμβαλλόμενα μέρη έχουν δικαίωμα λύσης της σύμβασης με έκτακτη καταγγελία σύμφωνα με την παρ. 8 του άρθ. 8, όταν συντρέχει σπουδαίος λόγος, ανεξαρτήτως αν πρόκειται περί αορίστου ή ορισμένου χρόνου σύμβαση εμπορικής αντιπροσωπείας. 22

23 της Οδηγίας, εισάγοντας στο π.δ. 219/1991 µια πιο περιοριστική εκδοχή του σπουδαίου λόγου 33, δηλαδή τα συµβαλλόµενα µέρη µπορούν να καταγγείλουν τη σύµβαση εµπορικής αντιπροσωπείας χωρίς αν τηρήσουν τις προθεσµίες της παρ. 4 του άρθ. 8, α) σε περίπτωση κατά την οποία ένα εκ των µερών παραλείψει την εκτέλεση του συνόλου ή µέρους των συµβατικών υποχρεώσεων ή β) σε περίπτωση εκτάκτων περιστάσεων. Αναφορικά µε τον (α) πρώτο εξ αυτών των λόγων, θα πρέπει αυτές οι συµβατικές υποχρεώσεις να έχουν αποτελέσει αντικείµενο συµφωνίας των µερών και να έχουν αποτυπωθεί στο κείµενο της σύµβασης, ή τουλάχιστον, να προκύπτουν από το ίδιο το περιεχόµενο, το οποίο αποδίδει ο εθνικός νοµοθέτης στη σύµβαση εµπορικής αντιπροσωπείας σύµφωνα µε το άρθ. 4 του π.δ. 219/1991. Εποµένως, εάν έχει περιληφθεί σχετικός συµβατικός όρος (π.χ. η µη επίτευξη ενός ορισµένου κατ ελάχιστον όριο αριθµού πωλήσεων) θα µπορεί να θεωρηθεί σπουδαίος λόγος καταγγελίας της σύµβασης αορίστου χρόνου, σύµφωνα µε την παρ. 8 του άρθ. 8, και τότε θα είναι δυνατή η απρόθεσµη καταγγελία. Σε διαφορετική περίπτωση, πρέπει να γίνει δεκτό ότι η καταγγελία θα πρέπει να ασκείται σύµφωνα µε την παρ. 4 του άρθ. 8, δηλαδή εµπρόθεσµα, για να θεωρηθεί έγκυρη. 34 Αναφορικά µε τον (β) δεύτερο εξ αυτών των λόγων, οι «έκτακτες περιστάσεις» θα πρέπει να ερµηνεύονται στενά, κατά τρόπο ώστε να περιορίζεται η εφαρµογή της συγκεκριµένης διάταξης µόνο σε περιπτώσεις τυχηρών (casus fortuitous) ή ανωτέρας βίας (vis major), καθώς η διάταξη αυτή παραµένει εξαιρετική σε σχέση µε τον κανόνα, ο οποίος είναι η τήρηση των προθεσµιών για τακτική καταγγελία συµβάσεων αορίστου χρόνου. 33 Βλ. Δ.Ανδρουτσόπουλος, Η σύμβασις εμπορικής αντιπροσωπείας, 1968, σελ. 283, ΑΠ 1805/2007 ΝοΒ 2008,σελ.143 επ., ΕφΑθ 2817/2007 Αρμ 2008, σελ. 576 επ. Γίνεται δεκτό τόσο στη θεωρία όσο και στη νομολογία ότι σπουδαίο λόγο συνιστά κάθε περιστατικό εξ αιτίας του οποίου, λαμβανομένων υπόψη και των σκοπών της σύμβασης, της καλής πίστης και σύμφωνα με τα χρηστά συναλλακτικά ήθη, δεν είναι δυνατόν να απαιτηθεί από τον καταγγέλοντα να συνεχίσει την εκτέλεση της σύμβασης μέχρι τη συμβατικώς προβλεπόμενη λήξη αυτής ή να απαιτηθεί από αυτόν να τηρήσει την ορισμένη κάθε φορά προθεσμία καταγγελίας. 34 Βλ. Γ.Μάλος, ό.π., σελ.56 23

24 Ιγ) Καταγγελία σύµβασης εµπορικής αντιπροσωπείας ορισµένου χρόνου Σ ό,τι αφορά τις συµβάσεις εµπορικής αντιπροσωπείας ορισµένου χρόνου αυτές λύονται αυτοµάτως µόλις παρέλθει ο συµφωνηµένος χρόνος, οπότε και γεννάται η αντίστοιχη αξίωση για αποζηµίωση πελατείας. Στο π.δ. 219/1991 δεν εντοπίζεται οποιαδήποτε διάταξη σχετικά µε το δικαίωµα έκτακτης καταγγελίας της σύµβασης εµπορικής αντιπροσωπείας ορισµένου χρόνου πριν από την παρέλευση του χρόνου αυτού 35. Ελλείψει τέτοιας διάταξης, προτείνεται η προσφυγή στις διατάξεις του κοινού δικαίου και πιο συγκεκριµένα στις διατάξεις περί εντολής (άρθ. 724 και 725 ΑΚ), οι οποίες εφαρµόζονται συµπληρωµατικά στις συµβάσεις εµπορικής αντιπροσωπείας και στις συναφείς διαρκείς συµβάσεις διαµεσολάβησης (διανοµής, παραγγελιοδοχικής αντιπροσωπείας, δικαιόχρησης κ.τ.λ.) οπότε και είναι επιτρεπτή η έκτακτη καταγγελία µόνο για σπουδαίο λόγο 36. Τη συνδροµή του σπουδαίου λόγου οφείλει να την αποδείξει ο καταγγέλλων, ο οποίος µπορεί να την προβάλλει κατ ένσταση 37. ΙΙ) Λοιποί λόγοι λύσης της σύµβασης ΙΙα) Η πτώχευση ενός από τα συµβαλλόµενα µέρη Σπάνιες είναι οι περιπτώσεις εκείνες, στις οποίες ο αντιπρόσωπος δικαιούται να εισπράξει αποζηµίωση πελατείας από τον πτωχεύσαντα 35 Αντίθετος ο Ν.Τέλλης, ό.π., ο οποίος υποστηρίζει την εφαρμογή της παρ. 8 του άρθ. 8 και στις συμβάσεις εμπορικής αντιπροσωπείας ορισμένου χρόνου. 36 Ο Α. Καραγκουνίδης, Ζητήματα καταγγελίας και αποζημιώσεως στη σύμβαση διανομής, ΕπισκΕΔ 2003, σελ. 376 επ. εναντιώνεται στην προσφυγή στις διατάξεις των άρθρων 724 και 725 ΑΚ για το ζήτημα της καταγγελίας στις συμβάσεις αποκλειστικής διανομής, λόγω του ότι η σύμβαση εντολής αποβλέπει εξίσου είτε στη διεξαγωγή μίας και μόνης υπόθεσης του εντολέα, οπότε η εντολή παρίσταται ως σύμβαση στιγμιαία, είτε περισσότερων υποθέσεων, οπότε αποκτά το χαρακτήρα γνήσιας διαρκούς σύμβασης. Οι διατάξεις των άρθρων 724 και 725 ΑΚ δεν ρυθμίζουν επαρκώς τη διάκριση σε ορισμένου και αορίστου χρόνου ούτε λαμβάνουν πρόνοια για την απορρέουσα από την καλή πίστη ανάγκη να συνοδεύεται η καταγγελία από προθεσμία, όταν η σύμβαση είναι αορίστου χρόνου. Για το λόγο αυτό υποστηρίζει ότι η σύμβαση διανομής αορίστου χρόνου μπορεί πάντοτε να καταγγελθεί από τα μέρη με τήρηση των προθεσμιών της παρ. 4 του άρθ. 8 του π.δ. 219/1991, ενώ εφόσον συντρέχει μία από τις περιπτώσεις της παρ. 8 του άρθ. 8 (δεν χρησιμοποιεί την έννοια του σπουδαίου λόγου), κάθε συμβαλλόμενος δικαιούται να καταγγείλει τόσο τη σύμβαση ορισμένου όσο και αορίστου χρόνου. 37 ΑΠ 1321/2007 ΝοΒ 2008, σελ. 176 επ. 24

25 αντιπροσωπευόµενο, καθώς πληρούται µεν η τυπική προϋπόθεση της λήξεως της σύµβασης εµπορικής αντιπροσωπείας και µάλιστα κατά τη στιγµή της κήρυξης της πτώχευσης, δεν πληρούται, όµως, συνήθως, µία άλλη από εκείνες τις ουσιαστικές προϋποθέσεις, οι οποίες απαιτούνται να συντρέχουν σωρευτικά, σύµφωνα µε την παρ. 1 του άρθ. 9 π.δ. 219/1991. Στις περισσότερες, λοιπόν, περιπτώσεις ο εντολέας πτωχός δεν διατηρεί µετά τη λύση της σύµβασης ωφελήµατα από συναλλαγές µε τους πελάτες εκείνους, που είχε «κερδίσει» ο εµπορικός του αντιπρόσωπος κατά το χρόνο της σύµβασης. 38 Η σύµβαση, λοιπόν, εµπορικής αντιπροσωπείας λύεται αυτοδικαίως εάν κηρυχθεί σε πτώχευση είτε ο αντιπροσωπευόµενος επιχειρηµατίας είτε ο αντιπρόσωπος 39. Η αυτοδίκαιη αυτή λύση αποτελεί απόρροια του προσωποπαγούς και εµπιστευτικού χαρακτήρα της σύµβασης και έχει ως νοµοθετικό θεµέλιο την ΑΚ 726, σύµφωνα µε την οποία «η εντολή λύεται µε την πτώχευση του εντολέα ή του εντολοδόχου. Εάν, λοιπόν, λυθεί η σχέση εµπορικής αντιπροσωπείας λόγω πτώχευσης κάποιου από τους συµβαλλοµένους, τότε είναι (κατ αρχήν) δυνατόν να γεννηθεί αξίωση για αποζηµίωση πελατείας. Εάν, µάλιστα η σύµβαση λυθεί λόγω πτώχευσης του εµπορικού αντιπροσώπου, η εν λόγω απαίτηση θα ανήκει στην πτωχευτική περιουσία 40 και όχι στην µεταπτωχευτική, καθώς η απαίτηση του εµπορικού αντιπροσώπου δεν γεννιέται µετά, αλλά κατά την κήρυξη της πτώχευσης, αφού τη στιγµή αυτή λήγει αυτοδικαίως και η σχέση εµπορικής αντιπροσωπείας 41. Τέλος, ανάλογα ισχύουν και στην περίπτωση που η σύµβαση εµπορικής αντιπροσωπείας λύεται λόγω πτώχευσης του αντιπροσωπευόµενου επιχειρηµατία. Η απαίτηση, συγκεκριµένα, του αντιπροσώπου για αποζηµίωση 38 Βλ. Παρακάτω ουσιαστικές προϋποθέσεις 39 Βλ. Λ.Κοτσίρη, Πτωχευτικό Δίκαιο (έκδ 5 η, 1996), σελ Βλ. Λ.Κοτσίρη, Πτωχευτικό Δίκαιο (έκδ 5 η, 1996), σελ. 204 επ. 41 Το γεγονός ότι η αποζημίωση πελατείας έχει το χαρακτήρα αμοιβής του αντιπροσώπου για τη δημιουργία σταθερής πελατείας και την προσπόρισή της στον εντολέα του, δεν σημαίνει ότι η σχετική απαίτηση του εμπορικού αντιπροσώπου ανήκει στην εξωπτωχευτική περιουσία και ειδικότερα, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί «απαίτηση μισθού» και κατά συνέπεια ακατάσχετη (982 παρ. 2 εδ. δ ΚΠολΔ). 25

26 πελατείας αποτελεί πτωχευτικό και όχι µεταπτωχευτικό πίστωµα, αφού γεννιέται ακριβώς τη στιγµή και εξαιτίας της κήρυξης της πτώχευσης 42. ΙΙβ) Η λύση της σύµβασης µε συµφωνία των µερών Καταρχάς, αξίωση για αποζηµίωση πελατείας γεννιέται και όταν η λύση της σύµβασης επέρχεται ύστερα από συµφωνία των µερών 43. Τίθεται το ερώτηµα εν προκειµένω, εάν γεννιέται η εν λόγω αξίωση, όταν η συµφωνία των µερών περί λύσεως της σύµβασης επέρχεται ύστερα από πρωτοβουλία του ίδιου του εµπορικού αντιπροσώπου. Μήπως αυτή η περίπτωση θα πρέπει να τύχει της ίδια νοµικής µεταχείρισης µε εκείνη, κατά την οποία ο ίδιος ο εµπορικός αντιπρόσωπος προβαίνει σε καταγγελία της σύµβασης, οπότε δεν δικαιούται αποζηµίωση πελατείας κατά την παρ. 3 εδ. β του άρθ. 9 π.δ. 219/1991; Στην παρ. 3 του άρθ. 9 π.δ. 219/1991, απαριθµούνται εξαντλητικά οι περιπτώσεις στις οποίες κατ εξαίρεση (και µόνο) δεν δικαιούται αποζηµίωση πελατείας ο εµπορικός αντιπρόσωπος 44. Ο νοµοθέτης, λοιπόν, δεν µνηµονεύει ρητά στο παραπάνω άρθρο τη συγκεκριµένη περίπτωση (της λύσης της σύµβασης ύστερα από πρωτοβουλία του αντιπροσώπου) 45, όπως, επίσης, δεν 42 Εδώ θα πρέπει να διακρίνουμε δύο περιπτώσεις: α) την περίπτωση κατά την οποία τα οφέλη «παίρνουν σάρκα και οστά» με την πώληση της επιχείρησης ως ενότητας από τον σύνδικο και την είσπραξη απ αυτόν αυξημένου τιμήματος, εξαιτίας της πελατείας που ο αντιπρόσωπος δημιούργησε, οπότε το επιχειρηματικό κέρδος που εισπράττει από τις συναλλαγές με τους εν λόγω πελάτες αυξάνει την πτωχευτική περιουσία. Συνεπώς, η απαίτηση του αντιπροσώπου για αποζημίωση πελατείας, δεν είναι ομαδικό πίστωμα (αλλά πτωχευτικό), αφού δεν προήλθε από τη δράση του συνδίκου κατά τη διάρκεια της πτώχευσης (ο οποίος απλά ρευστοποίησε ένα ενεργητικό στοιχείο της πτωχευτικής περιουσίας που προϋπάρχει), αλλά είχε δημιουργηθεί ήδη από την κήρυξη της πτώχευσης. Και β) την περίπτωση κατά την οποία ο σύνδικος της πτώχευσης, προκειμένου να συνεχίσει τη συνεργασία με τον εμπορικό αντιπρόσωπο, καταρτίζει νέα σύμβαση εμπορικής αντιπροσωπείας μαζί του. Εάν, λοιπόν, στη συνέχεια, καταγγελθεί η σύμβαση από τον σύνδικο και πωληθεί η επιχείρηση του πτωχού ως σύνολο, τότε η αποζημίωση πελατείας, που ενδεχομένως θα οφείλεται στον αντιπρόσωπο για τους πελάτες που αυτός κέρδισε κατά τη διάρκεια της πτώχευσης, θα έχει χαρακτήρα ομαδικού πιστώματος. 43 Βλ. Ν.Τέλλη, ό.π., σελ Βλ. Άρθ. 9 παρ. 3 εδ. β «όταν ο εμπορικός αντιπρόσωπος καταγγείλει τη σύμβαση, εκτός εάν η λύση αυτή οφείλεται σε υπαιτιότητα του αντιπροσωπευομένου ή δικαιολογείται από λόγους ηλικίας, σωματικής αδυναμίας ή ασθένειας του εμπορικού αντιπροσώπου, εξαιτίας των οποίων δεν είναι δυνατό να απαιτηθεί εύλογα από αυτόν η εξακολούθηση της δραστηριότητάς του». 45 Εάν βέβαια ήθελε να προβλέψει κάτι τέτοιο θα το είχε κάνει. 26

27 θα ήταν και δικαιοπολιτικά ορθό ο εµπορικός αντιπρόσωπος να µη δικαιούται αποζηµίωσης πελατείας εάν µε δική του πρωτοβουλία επήλθε η λύση της σύµβασης, καθώς ο θεσµός διαπνέεται από σταθµίσεις επιείκειας. ΙΙγ) Η λύση της σύµβασης εµπορικής υπαντιπροσωπείας Η σύµβαση εµπορικής υπαντιπροσωπείας εµφανίζεται σε δύο περιπτώσεις: i) της γνήσιας υπαντιπροσωπείας και ii) της µη γνήσιας (καταχρηστικής) υπαντιπροσωπείας. i) Σ ό,τι αφορά την περίπτωση της γνήσιας υπαντιπροσωπείας, ο εθνικός νοµοθέτης στο εδ. β της παρ. 3 του άρθ. 1 του π.δ. 219/1991 ορίζει ότι «ο εµπορικός αντιπρόσωπος µπορεί να διατηρεί υπαντιπροσώπους στην έδρα της εγκατάστασής του ή σε άλλες πόλεις µέσα στον γεωγραφικό τοµέα στον οποίο ασκεί τη δραστηριότητά του». Αυτή η πρακτική συναντάται κυρίως στην περίπτωση εκείνη που διεθνείς εταιρίες επιχειρούν να διεισδύσουν σε µια εθνική αγορά και συµβάλλονται µε γενικό αντιπρόσωπο, ο οποίος και αναλαµβάνει να προωθήσει τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες του αντιπροσωπευοµένου µέσω της λειτουργίας ενός δικτύου υπαντιπροσώπων, οι οποίοι δραστηριοποιούνται σε συγκεκριµένο γεωγραφικό χώρο. Σε µια τέτοια περίπτωση συµβατικός δεσµός υπάρχει µεταξύ του αντιπροσωπευόµενου επιχειρηµατία και του γενικού εµπορικού αντιπροσώπου, ενώ ο τελευταίος συνδέεται συµβατικά και µε τους υπαντιπροσώπους του, οι οποίοι δεν συνδέονται µε κανέναν συµβατικό δεσµό µε τον αντιπροσωπευόµενο επιχειρηµατία (γνήσια υπαντιπροσωπεία). Ο υπαντιπρόσωπος λειτουργεί, συνεπώς, ως βοηθός εκπλήρωσης (άρθ. 334 ΑΚ) του γενικού αντιπροσώπου και εποµένως, κάθε πράξη του υπαντιπροσώπου χρεώνεται στον γενικό αντιπρόσωπο, ο οποίος θα ευθύνεται για κάθε πταίσµα του υπαντιπροσώπου. Συνεπώς, σε περίπτωση λύσης της σύµβασης µεταξύ αντιπροσωπευόµενου και γενικού αντιπροσώπου, το ποσό της αξίωσης αποζηµίωσης πελατείας του γενικού αντιπροσώπου θα είναι αυξηµένο, καθώς 27