Το µικρό βιβλίο του Φιλελευθερισµού. Εισαγωγή, επιλογή κειµένων και σηµειώσεις από τον Detmar Doering. Επιχειρήµατα για την Ελευθερία

Transcript

1 Το µικρό βιβλίο του Φιλελευθερισµού Εισαγωγή, επιλογή κειµένων και σηµειώσεις από τον Detmar Doering Επιχειρήµατα για την Ελευθερία

2 Επίµετρο: Εκδόθηκε από Το Φιλελεύθερο Ινστιτούτο του Ιδρύµατος Φρίντριχ Νάουµαν Reinhardtstraße Berlin Germany Τηλέφωνο: Φάξ: Μετάφραση στα Ελληνικά: Beyond Words Translation Karaiskaki 20 Monastiriki GR Athens Επιµέλεια: Άλκης Ιωαννίδης ηµήτρης Σταύρου Νίκος Ρωµπάπας Αλέξανδρος Χαρκιολάκης και µε υποστήριξη από το Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών-Μάρκος ραγούµης Αστική Μή Κερδοσκοπική Εταιρεία Πολιτικής Σκέψης Πανεπιστηµίου 64 GR-Αθήνα Φαξ: COMDOK GmbH Office Berlin Πρώτη έκδοση 2013

3 Το μικρό βιβλίο του Φιλελευθερισμού

4 Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατα τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν.2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η ανευ γραπτής άδειας του εκδότη κατα οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκ μίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση, στο κοινό σε οποιαδήποτε μοερφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Εκτυπώθηκε στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας με χρηματοδότηση από το Γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών.

5 Το μικρό βιβλίο του Φιλελευθερισμού Εισαγωγή, επιλογή κειμένων και σημειώσεις από τον Detmar Doering

6

7 Περιεχόμενα Εισαγωγή...7 Karl R. Popper (1956): Φιλελευθερισμός Ορισμένες Θέσεις Ludwig von Mises (1927): Φιλελευθερισμός Ιστορικό Επιτυχίας John Locke (1689): Έκκληση για Ανεξιθρησκία William Leggett (1834): Τα Δικαιώματα του Λαού Wilhelm von Humboldt (1792): Ο Σκοπός του Ανθρώπου Adam Smith (1776): Η Αγορά και το Άτομο Frederic Bastiat (1849): Ελευθερία ως Ανταγωνισμός Edmund Burke (1790): Η Αρχή της Μεταρρύθμισης John Stuart Mill (1859): Ελευθερία και Παιδεία David Hume (1739): Ατομικό Συμφέρον και Δικαιοσύνη Friedrich August von Hayek (1976): Ο Μύθος της Κοινωνικής Δικαιοσύνης

8 John Gray (1986): Οι Αντίπαλοι του Φιλελευθερισμού John Prince-Smith (1860): Η Ελευθερία του Εμπορίου Jose-Οrtega y Gasset (1930): Η Τυραννία των Μαζών Robert Nozick (1974): Ουτοπία

9 Εισαγωγή Είναι αμφίβολο αν υπάρχουν άλλα πολιτικά κινήματα που μπορούν να παρουσιάσουν μία τόσο λαμπρή πνευματική παράδοση σαν αυτήν του φιλελευθερισμού. Οι μεγαλύτεροι στοχαστές της Δύσης συνωστίζονται υπό το λάβαρό του, κτίζοντας επάνω στις παραδόσεις της κλασικής και μεσαιωνικής εποχής περί ελευθερίας. Παρ όλα αυτά, μόνο τα τελευταία 300 χρόνια έχει διατυπωθεί λογικά η ιδέα της ελευθερίας ως βάση για ένα ολόκληρο πολιτικό σύστημα. Έτσι, ο φιλελευθερισμός αντιπροσωπεύει ό,τι καλύτερο έχει παράξει η δυτική παράδοση και ό,τι καλύτερο εμπεριέχεται στον μοντερνισμό. Είναι φυσικό ο φιλελευθερισμός μία ιδέα περί ελευθερίας να απέχει από τη διατύπωση απόλυτων αρχών. Αυτό ισχύει και επί του ίδιου. Δεν υπάρχει ολοκληρωμένος ορισμός του φιλελευθερισμού, ούτε είναι πιθανό να υπάρξει ποτέ. Κατ αρχήν, η πολιτική συνεχώς αναδεικνύει νέες προκλήσεις που απαιτούν νέες φιλελεύθερες απαντήσεις όμως ο βασικός λόγος είναι ότι ο φιλελευθερισμός δεν εφευρέθηκε μονομιάς, αλλά αποτελεί έργο πολλών διανοητών. Ο κάθε ένας συνεισέφερε στην ανάπτυξή του με τον δικό του τρόπο. Η παρούσα μικρή συλλογή κλασικών κειμένων του φιλελευθερισμού προτίθεται να αποτυπώσει αυτό ακριβώς το στοιχείο. Περιττό να πούμε ότι καμία τέτοια συλλογή δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι επιτελεί αυτό το έργο στον πλέον ολοκληρωμένο βαθμό. Προκειμένου να προλάβουμε τυχόν επικρίσεις, η συλλογή δεν ισχυρίζεται ότι είναι καθ οιονδήποτε τρόπο πλήρης. Η παράδοση του κλασικού φιλελευθερισμού είναι πολύ περίπλοκη για να μπορεί κανείς να ισχυριστεί κάτι τέτοιο. Η συλλογή είναι μάλλον μία προσπάθεια να κινήσει το ενδιαφέρον για μία μεγάλη σχολή της πολιτικής σκέψης, παραθέτοντας ορισμένα παραδείγματα της πολυμορφικότητάς της. Τα κείμενα που έχουν επιλεγεί γι αυτόν τον τόμο καλύπτουν τη μακρά περίοδο που ξεκινά τον 17ο αιώνα με τα γραπτά του John Locke, συνεχίζει με την άνθηση του φιλελευθερισμού κατά τον 19ο αιώνα (εποχή που εκπροσωπείται εδώ από το παράδειγμα του Frederic Bastiat), και φτάνει έως την εποχή των σύγχρονων συγγραφέων όπως οι Popper, Gray και Nozick. Επίσης, καλύπτουν ευρύ φάσμα θεμάτων. Ο John Stuart Mill πραγματεύεται το θέμα της παιδείας, ο David Hume τη δικαιοσύνη, ο Wilhelm von Humboldt 7

10 τον σκοπό του ανθρώπου, ο John Prince-Smith το ελεύθερο εμπόριο και αυτά είναι λίγα μόνο παραδείγματα. Πασίγνωστα ονόματα όπως του Adam Smith παρουσιάζονται δίπλα σε στοχαστές οι οποίοι αδίκως- έχουν μείνει πιο αφανείς, όπως ο Αμερικανός William Leggett. Ακόμη σημαντικότερο, παρουσιάζονται διαφορετικές, και εν μέρει αντικρουόμενες, βασικές φιλοσοφικές θέσεις. Όλες συμβάλλουν στην εδραίωση της ιδέας του φιλελευθερισμού για την ελευθερία. Ενώ ο Locke επικαλείται τα δικαιώματα του ανθρώπου που προϋπήρχαν της πολιτείας, ο Hume εδράζει την πολιτική του σκέψη επάνω στην υπόθεση ότι οι έννοιες της ελευθερίας και της δικαιοσύνης εμφανίζονται μόνο με την πολιτιστική ανάπτυξη που έλκει τον δυναμισμό της από την προσπάθεια του ατόμου να εξασφαλίσει όφελος. Η θέση αυτή με τη σειρά της ανάγεται σε ακραία μορφή από τον Ludwig von Mises, ο οποίος δέχεται μόνο το άτομο και την ικανότητά του για οικονομικό υπολογισμό, απορρίπτοντας έτσι κάθε ιδέα περί φυσικών δικαιωμάτων που προϋπήρχαν της πολιτείας. Τελικά όμως και οι τρεις καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα, ότι η προστασία της περιουσίας αποτελεί μία από τις πλέον σημαντικές αποστολές της φιλελεύθερης συνταγματικής πολιτείας. Ο Mill και ο Ortega y Gasset διαβλέπουν πιθανούς κινδύνους για την ελευθερία ακόμη και στη δημοκρατία, ενώ ο Leggett θεωρεί ότι η δημοκρατία είναι η απαραίτητη φιλοσοφική βάση της ελευθερίας. Όμως όλες αυτές οι προσεγγίσεις έχουν ένα κοινό στοιχείο: υποστηρίζουν την ιδέα του φιλελευθερισμού περί ελευθερίας. Υποστηρίζουν την ιδέα ότι κάθε εξουσία πρέπει να είναι συνυφασμένη με την ελευθερία του ατόμου. Υπηρετούν τον αγώνα κατά κάθε μορφής ανοικτού ολοκληρωτισμού, αλλά συγχρόνως κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου κατά της έρπουσας αποσυναρμολόγησης της ελευθερίας μέσω καλοπροαίρετου κρατικού παρεμβατισμού. Αναδεικνύονται πολλές προσεγγίσεις, οι οποίες όλες έχουν τον ίδιο σκοπό: μία ανοικτή και φιλελεύθερη κοινωνία που βασίζεται στο ιδεώδες της ελευθερίας του ατόμου και στις αρχές της συνταγματικής διακυβέρνησης και της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς. Η εξέταση των βάσεων μίας τέτοιας κοινωνίας (η παρούσα συλλογή έχει σκοπό να προσφέρει τροφή για σκέψη 8

11 ως προς αυτό το σημείο) είναι πάντοτε μία χρήσιμη διεργασία. Όπως είχε πει ο August von Hayek, Η βασική αρχή ότι μία πολιτική υπέρ της ελευθερίας του ατόμου είναι η μόνη πραγματικά προοδευτική πολιτική, παραμένει τόσο αληθινή σήμερα όσο ήταν και τον 19ο αιώνα. Detmar Doering 1 1 O Ντέτμαρ Ντέρινγκ Ph.D (Dr. Detmar Döring) γεννημένος το 1957, είναι διευθυντής του Φιλελεύθερου Ινστιτούτου του Ιδρύματος Φρήντριχ Νάουμαν για την Ελευθερία. 9

12 Karl R. Popper: ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΘΕΣΕΙΣ Ο (Sir) Karl Raimund Popper γεννήθηκε το 1902 στη Βιέννη. Με το βιβλίο του Η Λογική της Επιστημονικής Ανακάλυψης, το οποίο εμφανίστηκε το 1934, ίδρυσε τη φιλοσοφία του κριτικού ορθολογισμού. Κατά τη σχολή αυτή, δεν υπάρχουν απόλυτες αλήθειες. Η ανθρώπινη γνώση προοδεύει μόνο με τη βήμα-βήμα αντίκρουση εσφαλμένων υποθέσεων. Το βιβλίο του Η Ανοικτή Κοινωνία και οι Εχθροί της (1945), το οποίο έγραψε τον καιρό που ήταν εξόριστος στη Νέα Ζηλανδία, έγινε ένα από τα κλασικά κείμενα του φιλελευθερισμού. Στο βιβλίο παρέθεσε την ιδέα μίας ιστορικά σημαντικής κριτικής όλων των δομών συστημάτων. Η επιστημονική θεωρία επάνω στην οποία βάσισε τη σκέψη του εξελίχθηκε σε θεμελιώδη λίθο για πολλές μελέτες στα πεδία των οικονομικών και της κοινωνιολογίας. Οι μαθητές και ακολουθητές του περιλαμβάνουν τους Friedrich August von Hayek, Hans Albert και Ralf Dahrendorf όλοι τους από τους πιο σημαντικούς στοχαστές του φιλελευθερισμού κατά τον 20ο αιώνα. 1. Το κράτος είναι αναγκαίο κακό: οι εξουσίες του δεν πρέπει να αυξάνονται πέρα απ όσο είναι απαραίτητο. Μπορεί κανείς να ονομάσει αυτήν την αρχή Λεπίδα του Φιλελευθερισμού (κατ αναλογία με τη Λεπίδα του Όκκαμ, τη γνωστή αρχή ότι οντότητες ή ουσίες δεν πρέπει να πολλαπλασιάζονται πέρα απ όσο είναι απαραίτητο.) Για να δείξω την αναγκαιότητα του κράτους δεν επικαλούμαι την άποψη του Hobbes για τον άνθρωπο με βάση τη ρήση homo homini lupus (est) [ο άνθρωπος στον άνθρωπο είναι λύκος]. Αντιθέτως, η αναγκαιότητά του μπορεί να καταδειχθεί αν υποθέσουμε ότι homo homini felis ή ακόμη και ότι homo homini angelus με άλλα λόγια αν υποθέσουμε ότι λόγω της πραότητάς μας, ή της αγγελικής καλοσύνης μας, κανείς δεν κάνει ποτέ κακό στον άλλον. Σε έναν τέτοιο κόσμο και πάλι θα υπήρχαν πιο αδύνατοι και πιο ισχυροί, και οι πιο αδύνατοι δεν θα είχαν δικαίωμα εκ του νόμου να είναι ανεκτοί από τους ισχυρότερους αλλά θα τους όφειλαν ευγνωμοσύνη που είναι τόσο καλοί ώστε να τους ανέχονται. Όσοι (είτε αδύνατοι ή ισχυροί) θεωρούν ότι αυτή η κατάσταση δεν είναι ικανοποιητική, και πιστεύουν ότι κάθε άνθρωπος θα έπρεπε να έχει δικαίωμα στη ζωή και ότι κάθε άνθρωπος θα έπρεπε να απαιτεί βάσει του νόμου προστασία έναντι της δύναμης των ισχυρών, θα συμφωνήσουν ότι χρειαζόμαστε μία πολιτεία που προστατεύει τα δικαιώματα όλων. Διαπιστώνουμε εύκολα ότι το κράτος πρέπει να είναι ένας συνεχής κίνδυνος, ή (όπως επιχειρώ να το ονομάσω), ένα κακό, αν και αναγκαίο. Και αυτό γιατί 10

13 αν η πολιτεία πρόκειται να εκπληρώνει τον λειτουργικό της ρόλο, πρέπει, τουλάχιστον, να διαθέτει περισσότερη ισχύ από κάθε έναν πολίτη ή κάθε εταιρεία. Και παρ όλο που μπορεί να αναπτύξουμε θεσμούς που ελαχιστοποιούν τον κίνδυνο ότι αυτές οι εξουσίες θα τύχουν κακής χρήσης, ποτέ δεν μπορούμε να τον εξαλείψουμε εντελώς. Αντιθέτως, φαίνεται ότι οι περισσότεροι θα πρέπει πάντοτε να πληρώνουν για την προστασία που παρέχει το κράτος, όχι μόνο με τη μορφή φόρων, αλλά ακόμη και με την ταπείνωση που υπόκεινται, λόγου χάρη στα χέρια θρασύδειλων πολιτικών. Το θέμα είναι να μην πληρώνουμε υπερβολικά πολλά γι αυτήν την προστασία. 2. Η διαφορά μεταξύ μίας δημοκρατίας και μίας τυραννίας είναι ότι στις δημοκρατίες μία κυβέρνηση μπορεί να εκδιωχθεί χωρίς αιματοχυσία. Στις τυραννίες, αυτό δεν είναι εφικτό. 3. Η δημοκρατία καθεαυτή δεν μπορεί να αποδώσει οιοδήποτε όφελος στον πολίτη, και ούτε πρέπει να αναμένεται κάτι τέτοιο. Ουσιαστικά η δημοκρατία δεν μπορεί να κάνει τίποτε μόνο οι πολίτες της δημοκρατίας μπορούν να ενεργούν (περιλαμβανομένων φυσικά εκείνων των πολιτών που αποτελούν την κυβέρνηση). Η δημοκρατία δεν παρέχει τίποτε περισσότερο από ένα πλαίσιο εντός του οποίου οι πολίτες μπορούν να ενεργούν με έναν λιγότερο ή περισσότερο οργανωμένο και λογικά δομημένα τρόπο. 4. Είμαστε δημοκράτες, όχι επειδή η πλειοψηφία έχει πάντα δίκιο, αλλά επειδή οι δημοκρατικές παραδόσεις είναι οι λιγότερο κακές που γνωρίζουμε. Αν η πλειοψηφία (ή η κοινή γνώμη ) αποφασίσει υπέρ της τυραννίας, ο δημοκράτης δεν χρειάζεται να ανησυχήσει μήπως φανερώθηκε κάποια μοιραία ασυνέπεια στις απόψεις του. Θα συνειδητοποιήσει μάλλον, ότι η δημοκρατική παράδοση στη χώρα του δεν ήταν αρκετά ισχυρή. 5. Οι θεσμοί δεν είναι ποτέ επαρκείς από μόνοι τους αν δεν συνδυάζονται με παραδόσεις. Οι θεσμοί είναι πάντα διφορούμενοι, με την έννοια ότι ελλείψει ισχυρής παράδοσης μπορεί να εξυπηρετήσουν τον αντίθετο από τον επιδιωκόμενο σκοπό. Λόγου χάρη, η κοινοβουλευτική αντιπολίτευση πρέπει, υποτίθεται και μιλώντας γενικά, να μην επιτρέπει στην πλειοψηφία να κλέβει τα χρήματα των φορολογουμένων. Όμως θυμάμαι καλά την περίπτωση μίας χώρας στη νοτιοανατολική Ευρώπη όπου καταδεικνύεται η επαμφοτερίζουσα φύση αυτού του θεσμού. Στη χώρα αυτή, η αντιπολίτευση μοιράζεται τη λεία με την πλειοψηφία. 11

14 Συμπέρασμα: Οι παραδόσεις χρειάζονται για να δημιουργούν ένα είδος συνδέσμου μεταξύ των θεσμών και των επιδιώξεων και αποτιμήσεων μεμονωμένων ανθρώπων. 6. Μία φιλελεύθερη Ουτοπία δηλαδή μία πολιτεία που έχει σχεδιασθεί ορθολογικά επάνω σε ελεύθερο παραδόσεων λευκό χαρτί αποτελεί πράγμα αδύνατο. Και αυτό επειδή η αρχή του φιλελευθερισμού απαιτεί ότι οι περιορισμοί στην ελευθερία του καθενός που έχουν καταστεί απαραίτητοι από την κοινωνική ζωή, πρέπει, κατά το δυνατόν, να ελαχιστοποιούνται και να εξισώνονται (Kant). Αλλά πώς μπορούμε να εφαρμόσουμε αυτήν την a priori αρχή στην πραγματική ζωή; Θα εμποδίσουμε τον πιανίστα να μελετά ή θα εμποδίσουμε τον γείτονά του να ευχαριστηθεί ένα ήσυχο απόγευμα; Όλα αυτά τα προβλήματα μπορούν να επιλυθούν στην πράξη μόνο με αναφορά σε υφιστάμενες παραδόσεις και έθιμα και στην παραδοσιακή αντίληψη περί δικαίου το Κοινό Δίκαιο όπως καλείται στη Βρετανία, και με προσφυγή στην αντίληψη περί δικαιοσύνης ενός αμερόληπτου δικαστή. Όλοι οι νόμοι, όντες γενικές αρχές, πρέπει να ερμηνευθούν προκειμένου να εφαρμοστούν, και η ερμηνεία χρειάζεται κάποιες αρχές από την αληθινή πρακτική τις οποίες μόνο η ζώσα παράδοση μπορεί να προσφέρει. Αυτά ισχύουν ακόμη περισσότερο για τις ιδιαίτερα αφηρημένες και καθολικές αρχές του φιλελευθερισμού. 7. Οι Αρχές του Φιλελευθερισμού μπορεί να περιγραφούν (τουλάχιστον σήμερα) ως αρχές για την αποτίμηση και (αν χρειάζεται) την τροποποίηση ή μεταβολή υφιστάμενων θεσμών, παρά ως αρχές για την αντικατάσταση υφιστάμενων θεσμών. Αυτό μπορεί επίσης να διατυπωθεί λέγοντας ότι ο Φιλελευθερισμός είναι μία εξελικτική παρά μία επαναστατική θεωρία (εκτός αν αντιμετωπίζει κάποιο τυραννικό καθεστώς). 8. Ανάμεσα στις παραδόσεις που πρέπει να θεωρούμε ως μία από τις πλέον σημαντικές αρχές είναι αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε το ηθικό πλαίσιο (αντίστοιχο του θεσμικού νομικού πλαισίου ) μίας κοινωνίας. Ενσωματώνει την παραδοσιακή περί δικαίου ή δικαιοσύνης αντίληψη της κοινωνίας, ή τον βαθμό ηθικής ευαισθησίας στον οποίο αυτή έχει φτάσει. Αυτό το ηθικό πλαίσιο εξυπηρετεί ως βάση, η οποία καθιστά εφικτό έναν δίκαιο συμβιβασμό μεταξύ αντικρουόμενων συμφερόντων όταν αυτό είναι απαραίτητο. Το ίδιο το πλαίσιο δεν παραμένει βέβαια αμετάβλητο, αλλά οι αλλαγές επέρχονται με σχετικά βραδύ ρυθμό. Τίποτε δεν είναι πιο επικίνδυνο από την καταστροφή αυτού του παραδοσιακού πλαισίου, κάτι στο οποίο συνειδητά στόχευε ο Ναζισμός. Τελικά, η καταστροφή του οδηγεί στον κυνισμό 12

15 και στον μηδενισμό, δηλαδή στην απόρριψη και την αποσύνθεση όλων των ανθρώπινων αξιών. από: Karl Popper, In search of a Better World, Λονδίνο Νέα Υόρκη 1992, σελ (δημοσιεύεται με την άδεια του συγγραφέα). 13

16 Ludwig von Mises: ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ Ο Ludwig von Mises ( ) ήταν έναν από τους κύριους εκφραστές της Αυστριακής σχολής εθνικών οικονομολόγων. Ο φιλελευθερισμός του βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στη θεωρία των ατομικών θεωρήσεων περί οφέλους, η οποία ήταν χαρακτηριστική αυτής της σχολής. Κάθε κρατική παρέμβαση διαταράσσει την ικανότητα αντίληψης των τιμών ως ενδείξεων ανεπάρκειας. Κατά τον von Mises, η άποψη αυτή οδηγεί στην επιστημονική αντίκρουση το σοσιαλισμού, λόγω του γεγονότος που εδώ και καιρό παραβλέπουν οι διανοούμενοι, αλλά το οποίο τελικά αποδεικνύεται αληθινό: ο σοσιαλισμός, με την ανικανότητά του να υπολογίζει ορθολογικά το κόστος, είναι καταδικασμένος σε οικονομική αποτυχία. Σε μία εποχή κατά την οποία η ιδέα της ελευθερίας είχε σβήσει σχεδόν εντελώς στον Γερμανόφωνο κόσμο, το βιβλίο του Φιλελευθερισμός το οποίο έγραψε το 1927, ήταν μία από τις λίγες γενναίες προσπάθειες να στηριχθεί αυτή η ιδέα. Ο ιδιαίτερα ατομικιστικός και αντι-κρατιστικός χαρακτήρας της σκέψης του κέρδισε πολλούς υποστηρικτές, ειδικά στις ΗΠΑ, όπου είχε καταφύγει τον καιρό των Ναζί και δίδασκε. Φιλελευθερισμός Οι φιλόσοφοι, κοινωνιολόγοι και οικονομολόγοι του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα διατύπωσαν ένα πολιτικό πρόγραμμα το οποίο λειτούργησε ως κατευθυντήρια αρχή για την κοινωνική πολιτική, πρώτα στην Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, στη συνέχεια στην ηπειρωτική Ευρώπη, και τέλος και στα άλλα κατοικημένα μέρη του πλανήτη. Πουθενά το πρόγραμμα δεν εφαρμόστηκε στο σύνολό του. Ακόμη και στην Αγγλία, η οποία έχει χαρακτηριστεί πατρίδα του φιλελευθερισμού και το πρότυπο φιλελεύθερης χώρας, οι υποστηρικτές φιλελεύθερων πολιτικών ποτέ δεν πέτυχαν να γίνουν δεκτά όλα τα αιτήματά τους. Στον υπόλοιπο κόσμο μόνο τμήματα του φιλελεύθερου προγράμματος υιοθετήθηκαν, ενώ άλλα, το ίδιο σημαντικά, είτε απορρίφθηκαν εξαρχής ή εγκαταλείφθηκαν μετά από σύντομο χρονικό διάστημα. Μόνο με κάποια υπερβολή μπορεί κανείς να πει ότι ο κόσμος κάποτε έζησε μία εποχή φιλελευθερισμού. Ο φιλελευθερισμός ποτέ δεν αφέθηκε να φτάσει στην πλήρη ωρίμανση. Ωστόσο, όσο σύντομη και περιορισμένη και αν υπήρξε η επικράτηση των φιλελεύθερων ιδεών, ήταν αρκετή για να αλλάξει την όψη του κόσμου. Η οικονομική ανάπτυξη που κίνησαν ήταν εκπληκτική. Η απελευθέρωση των παραγωγικών δυνατοτήτων του ανθρώπου πολλαπλασίασε πολλές φορές τη 14

17 διαθέσιμη ποσότητα βασικών πόρων. Τις παραμονές του Παγκοσμίου Πολέμου (ο οποίος ήταν ο ίδιος το αποτέλεσμα ενός μακρόχρονου και σκληρού αγώνα κατά του φιλελεύθερου πνεύματος και οδήγησε σε μία περίοδο ακόμη δριμύτερων επιθέσεων εναντίον του), η γη ήταν ασύγκριτα πιο πυκνοκατοικημένη απ ότι είχε υπάρξει ποτέ πριν, και οι κάτοικοί της απολάμβαναν επίπεδα διαβίωσης ασύγκριτα καλύτερα απ αυτά που ήταν εφικτά τους προηγούμενους αιώνες. Η ευημερία που είχε δημιουργήσει ο φιλελευθερισμός μείωσε σημαντικά τη βρεφική θνησιμότητα, η οποία ήταν αλύπητη μάστιγα τους προηγούμενους αιώνες, ενώ η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης επιμήκυνε το μέσο προσδόκιμο ζωής. Μάλιστα η ευημερία δεν κατευθυνόταν μόνο σε μία επίλεκτη τάξη προνομιούχων. Τις παραμονές του Παγκοσμίου Πολέμου, ο εργάτης στις βιομηχανοποιημένες χώρες της Ευρώπης, στις Ηνωμένες Πολιτείες και στις υπερπόντιες πρώην κτήσεις της Αγγλίας, ζούσε καλύτερα και πιο εξευγενισμένα απ ότι ο αριστοκράτης του όχι και πολύ απώτερου παρελθόντος. Μπορούσε να φάει και να πιει όσο επιθυμούσε, αλλά μπορούσε επίσης να εξασφαλίσει για τα παιδιά του καλύτερη παιδεία και να συμμετέχει, αν ήθελε, στην πνευματική και πολιτιστική ζωή της χώρας του. Αν διέθετε ταλέντο και ενεργητικότητα, μπορούσε, χωρίς δυσκολία, να βελτιώσει την κοινωνική του θέση. Ήταν ακριβώς σε εκείνες τις χώρες που είχαν προχωρήσει περισσότερο στην υιοθέτηση του φιλελεύθερου προγράμματος στις οποίες την κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας καταλάμβαναν, κατά κύριο λόγο, όχι αυτοί που λόγω της γέννησής τους και μόνο απολάμβαναν προνομιακή θέση μέσω του πλούτου ή της υψηλής θέσης των γονέων τους, αλλά αυτοί που υπό ευνοϊκές συνθήκες είχαν καταφέρει να ανέλθουν στην κορυφή ξεκινώντας από περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες, με τις δικές τους δυνάμεις και μόνο. Το φράγμα που παλαιότερα χώριζε τους λόρδους από τους δουλοπάροικους είχε κατεδαφιστεί. Τώρα υπήρχαν μόνο πολίτες με ίσα δικαιώματα. Κανείς δεν αντιμετώπιζε διακρίσεις ή διωγμούς λόγω της εθνικότητας, των ιδεών, ή της θρησκείας του. Οι εσωτερικές πολιτικές και θρησκευτικές διώξεις είχαν σταματήσει, και οι διεθνείς πόλεμοι άρχισαν να παρουσιάζουν χαμηλότερη συχνότητα. Οι αισιόδοξοι ήδη υμνούσαν την αυγή της εποχής της αιώνιας ειρήνης. Όμως τα γεγονότα πήραν άλλη πορεία. Κατά τον 19ο αιώνα εμφανίστηκαν ισχυροί και βίαιοι αντίπαλοι του φιλελευθερισμού οι οποίοι πέτυχαν να κατεδαφίσουν πολλά από αυτά που είχαν κερδίσει οι φιλελεύθεροι. Ο κόσμος σήμερα δεν θέλει πια να ακούει για τον φιλελευθερισμό. Έξω από την Αγγλία, ο όρος φιλελευθερισμός γίνεται απαγορευμένος. Στην Αγγλία υπάρχουν 15

18 βέβαια ακόμη φιλελεύθεροι, αλλά οι περισσότεροι κατ όνομα μόνο. Στην πραγματικότητα, είναι μάλλον μετριοπαθείς σοσιαλιστές. Σήμερα παντού η εξουσία είναι στα χέρια των αντι-φιλελεύθερων. Το πρόγραμμα του αντιφιλελευθερισμού αποδέσμευσε τις δυνάμεις που οδήγησαν στον Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ η εφαρμογή ποσοστώσεων εισαγωγών και εξαγωγών, δασμών, εμποδίων στη μετανάστευση και άλλων παρόμοιων μέτρων, έχει φέρει τα έθνη του κόσμου σε σημείο αμοιβαίας απομόνωσης. Μέσα σε κάθε έθνος [το πρόγραμμα του αντι-φιλελευθερισμού] οδήγησε σε σοσιαλιστικά πειράματα, των οποίων το αποτέλεσμα είναι η μείωση της παραγωγικότητας του εργατικού δυναμικού και η αντίστοιχη αύξηση της ανέχειας και της δυστυχίας. Όποιος δεν κλείνει συνειδητά τα μάτια του στα γεγονότα, πρέπει να βλέπει παντού τις ενδείξεις μίας επερχόμενης καταστροφής στην παγκόσμια οικονομία. Ο αντι-φιλελευθερισμός κατευθύνει τις εξελίξεις προς μία γενική κατάρρευση του πολιτισμού. Αν κάποιος θέλει να γνωρίζει τι είναι ο φιλελευθερισμός και τι στόχους έχει, δεν αρκεί να μελετήσει απλώς την ιστορία και να διερευνήσει ποιες ήταν οι θέσεις των φιλελεύθερων πολιτικών και τι πέτυχαν. Και αυτό επειδή ο φιλελευθερισμός δεν κατόρθωσε πουθενά να εδραιώσει το πρόγραμμά του όπως επεδίωκε. Ούτε τα προγράμματα και οι πράξεις των κομμάτων που σήμερα αποκαλούν εαυτούς φιλελεύθερα δεν μας παρέχουν πληροφορίες για τη φύση του πραγματικού φιλελευθερισμού. Αναφέραμε πιο πάνω ότι ακόμη και στην Αγγλία, αυτό που σήμερα εννοείται ως φιλελευθερισμός μοιάζει πολύ περισσότερο με τις θέσεις των Τόρις και των Σοσιαλιστών παρά με το παλιό πρόγραμμα των υποστηρικτών του ελεύθερου εμπορίου. Αν υπάρχουν φιλελεύθεροι που θεωρούν συμβατό με τον φιλελευθερισμό τους το να εγκρίνουν την κρατικοποίηση των σιδηροδρόμων, των ανθρακωρυχείων, και άλλων επιχειρήσεων, ή που επιδοκιμάζουν την επιβολή προστατευτικών δασμών, είναι αμέσως σαφές ότι σήμερα τίποτε δεν έχει απομείνει από τον φιλελευθερισμό παρά μόνο το όνομα. Ούτε αρκεί πια να διαμορφώνει κανείς την άποψή του για τον φιλελευθερισμό μελετώντας τα κείμενα των μεγάλων ιδρυτικών στοχαστών του. Ο φιλελευθερισμός δεν είναι ολοκληρωμένο σύστημα ή σταθερό δόγμα. Αντιθέτως: είναι η εφαρμογή των διδαγμάτων της επιστήμης στην κοινωνική ζωή του ανθρώπου. Και όπως ακριβώς τα οικονομικά, η κοινωνιολογία, η φιλοσοφία, δεν έχουν παραμείνει στάσιμα από τον καιρό των David Hume, Adam Smith, David Ricardo, Jeremy Bentham και Wilhelm Humboldt, έτσι και 16

19 οι αρχές του φιλελευθερισμού είναι διαφορετικές σήμερα απ ότι στις ημέρες τους, αν και οι θεμελιώδεις βάσεις του παραμένουν αμετάβλητες. Εδώ και πολλά χρόνια, κανείς δεν έχει προσπαθήσει να παρουσιάσει μία περιεκτική δήλωση της βασικής έννοιας αυτού του δόγματος. Αυτό ίσως δικαιολογεί και την παρούσα προσπάθειά μας να επιτελέσουμε αυτήν ακριβώς την αποστολή. Υλική Ευημερία Ο φιλελευθερισμός είναι ένα σύστημα που πραγματεύεται αποκλειστικά συμπεριφορές ανθρώπων σε αυτόν τον κόσμο. Ουσιαστικά, δεν έχει άλλες βλέψεις από το να προάγει την εξωτερική, υλική ευημερία των ανθρώπων, και δεν ασχολείται άμεσα με τις εσωτερικές, πνευματικές και μεταφυσικές τους ανάγκες. Δεν υπόσχεται στους ανθρώπους ευτυχία και ευδαιμονία, αλλά μόνο την όσο το δυνατόν πληρέστερη ικανοποίηση όλων αυτών των επιθυμιών που μπορούν να ικανοποιηθούν από τα πράγματα του έξω κόσμου. Ο φιλελευθερισμός έχει συχνά κατηγορηθεί γι αυτήν την καθαρά εξωτερική και υλιστική στάση ως προς τα πεζά και πρόσκαιρα. Η ζωή του ανθρώπου, λέγεται, δεν συνίσταται στο να τρως και να πίνεις. Υπάρχουν υψηλότερες και πιο σημαντικές ανάγκες από την τροφή, τη στέγη και τον ρουχισμό. Ακόμη και τα μεγαλύτερα πλούτη του κόσμου δεν μπορούν να δώσουν ευτυχία στον άνθρωπο αφήνουν την εσωτερική του υπόσταση, τη ψυχή του, ανικανοποίητη και κενή. Το μεγαλύτερο σφάλμα του φιλελευθερισμού είναι ότι δεν πρόσφερε στις βαθύτερες, πιο ευγενικές επιδιώξεις του ανθρώπου. Όμως οι επικριτές που χρησιμοποιούν αυτά τα επιχειρήματα δείχνουν μόνο ότι έχουν μία πολύ ατελή και υλιστική αντίληψη αυτών των υψηλότερων, ευγενικών επιδιώξεων. Η κοινωνική πολιτική, με τα μέσα που έχει διαθέσιμα, μπορεί να κάνει τους ανθρώπους πλούσιους ή φτωχούς, αλλά ποτέ δεν μπορεί να τους κάνει ευτυχέστερους ή να ικανοποιήσει τις ενδόμυχες επιθυμίες τους. Σε αυτό το σημείο, όλα τα εξωτερικά μέσα αποβαίνουν άκαρπα. Το μόνο που μπορεί να κάνει η κοινωνική πολιτική είναι να εξαλείψει τις εξωτερικές αιτίες πόνου και δυστυχίας. Μπορεί να προωθήσει ένα σύστημα που ταΐζει τους πεινασμένους, ντύνει τους γυμνούς, στεγάζει τους άστεγους. Η ευτυχία και η ευδαιμονία δεν εξαρτώνται από την τροφή, τον ρουχισμό και τη στέγη, αλλά, πάνω απ όλα από αυτό που ο άνθρωπος θεωρεί πολύτιμο μέσα του. Ο λόγος για τον οποίο ο φιλελευθερισμός ασχολείται αποκλειστικά με την υλική ευημερία του ανθρώπου δεν είναι περιφρόνηση προς τα πνευματικά αγαθά, αλλά η πεποίθηση ότι τα ευγενέστερα και βαθύτερα στοιχεία του ανθρώπου δεν μπορούν να 17

20 επηρεαστούν από κανέναν εξωτερικό παράγοντα. Ο φιλελευθερισμός επιδιώκει να παράσχει μόνο εξωτερική ευημερία επειδή γνωρίζει ότι τα εσωτερικά, πνευματικά πλούτη δεν έρχονται στον άνθρωπο έξωθεν αλλά μόνο από τη δική του καρδιά. Ο φιλελευθερισμός δεν στοχεύει να δημιουργήσει τίποτε άλλο από τις εξωτερικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της εσωτερικής ζωής. Και δεν μπορεί να υπάρχει αμφιβολία ότι ένας σχετικά εύπορος άνθρωπος του 20ου αιώνα μπορεί να ικανοποιήσει τις πνευματικές του ανάγκες πιο εύκολα απ ότι π.χ. ένας άνθρωπος του 10ου αιώνα, ο οποίος δεν είχε ποτέ ανασασμό από την καθημερινή αβεβαιότητα για το αν θα μπορέσει να εξασφαλίσει τα προς το ζην ή αν θα αποφύγει τους διάφορους κινδύνους και εχθρούς του. Σίγουρα, σε όσους, σαν τους υποστηρικτές πολλών θρησκευτικών ιδεών της Ασίας και αιρέσεων του μεσαιωνικού Χριστιανισμού, αποδέχονται το δόγμα του απόλυτου ασκητισμού και θεωρούν ιδεώδες της ανθρώπινης υπόστασης την ανέχεια και την απελευθέρωση από την επιθυμία που απολαμβάνουν τα πουλιά στο δάσος και τα ψάρια στη θάλασσα, δεν μπορούμε να απαντήσουμε όταν κατηγορούν τον φιλελευθερισμό για την υλιστική του στάση. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι τους ζητήσουμε να μας αφήσουν να ακολουθήσουμε τη δική μας πορεία ανενόχλητοι, όπως και εμείς δεν τους εμποδίζουμε από το να φτάσουν στον παράδεισο με τον δικό τους τρόπο. Ας κλειστούν στα κελιά τους, μακριά από τους ανθρώπους και τα εγκόσμια, εν ειρήνη. Η συντριπτική πλειονότητα των σύγχρονών μας δεν μπορεί να καταλάβει αυτό το ιδεώδες του ασκητισμού. Αν όμως κάποιος απορρίψει τον ασκητικό τρόπο ζωής, δεν μπορεί να κατηγορήσει τον φιλελευθερισμό για την επιδίωξη της εξωτερικής ευημερίας. Ο σκοπός του Φιλελευθερισμού Υπάρχει η ευρέως διαδεδομένη άποψη ότι ο φιλελευθερισμός διακρίνεται από άλλα πολιτικά κινήματα από το γεγονός ότι θέτει τα συμφέροντα ενός τμήματος της κοινωνίας εύπορες τάξεις, καπιταλιστές, επιχειρηματίες- πάνω από τα συμφέροντα των άλλων τάξεων. Αυτός ο ισχυρισμός είναι εντελώς εσφαλμένος. Ο φιλελευθερισμός είχε πάντα κατά νου το καλό του συνόλου, όχι κάποιας συγκεκριμένης ομάδας. Αυτό ήταν που οι Άγγλοι χρησιμοθηρικοί ήθελαν να εκφράσουν αν και, είναι αλήθεια, όχι ιδιαίτερα προσφυώς- με τη γνωστή ρήση η περισσότερη ευτυχία για τον μεγαλύτερο αριθμό. Ιστορικά, ο φιλελευθερισμός ήταν το πρώτο πολιτικό κίνημα που στόχευε στην προαγωγή της ευημερίας όλων, και όχι ειδικών ομάδων του πληθυσμού: ο φιλελευθερισμός 18

21 διακρίνεται από τον σοσιαλισμό, ο οποίος επίσης ισχυρίζεται ότι αγωνίζεται για το καλό όλων, όχι από τον στόχο που θέτει, αλλά από τα μέσα που επιλέγει για να πετύχει αυτόν τον στόχο. Αν ειπωθεί ότι το αποτέλεσμα της φιλελεύθερης πολιτικής είναι, ή πρέπει να είναι, να ευνοούνται ορισμένα στρώματα της κοινωνίας, αυτό είναι ένα ζήτημα το οποίο και πάλι πρέπει να συζητηθεί. Ένας από τους στόχους της παρούσας εργασίας είναι να δείξει ότι αυτή η κατηγορία ουδόλως δικαιολογείται. Όμως δεν μπορεί κανείς να αποδώσει εξαρχής κακόπιστη διάθεση σε όποιον την εγείρει ίσως θεωρούμε τη γνώμη του εσφαλμένη, αλλά μπορεί να τίθεται απόλυτα καλόπιστα. Σε κάθε περίπτωση, όποιος επιτίθεται στον φιλελευθερισμό με αυτό το επιχείρημα παραδέχεται ότι οι προθέσεις του [του φιλελευθερισμού] είναι ανυστερόβουλες, και ότι επιθυμεί τίποτε περισσότερο από αυτά που δηλώνει ότι επιθυμεί. Αυτοί από τους επικριτές του φιλελευθερισμού που τον κατηγορούν ότι θέλει να προάγει όχι το γενικό συμφέρον αλλά αυτό ορισμένων τάξεων, ανήκουν σε άλλη κατηγορία. Αυτοί οι επικριτές είναι και άδικοι, και αμαθείς. Επιλέγοντας αυτόν τον τρόπο επίθεσης, δείχνουν ότι ενδόμυχα γνωρίζουν καλά τις αδυναμίες της δικής τους θέσης. Δράττονται δηλητηριώδη όπλα επειδή ειδάλλως δεν έχουν ελπίδα επιτυχίας. Αν ένας γιατρός εξηγήσει σε έναν ασθενή που επιθυμεί να φάει πράγματα που είναι επιβλαβή για την υγεία του πόσο παράλογη είναι αυτή η επιθυμία, κανείς δεν θα είναι τόσο ανόητος ώστε να πει: Ο γιατρός δεν νοιάζεται για το καλό του ασθενούς. Αν νοιαζόταν δεν θα του απαγόρευε τη χαρά της απόλαυσης τόσο νόστιμων φαγητών. Όλοι καταλαβαίνουν ότι ο γιατρός συμβουλεύει τον ασθενή να απέχει από την ευχαρίστηση που προσφέρουν οι επιβλαβείς τροφές αποκλειστικά με σκοπό να αποτρέψει προβλήματα για την υγεία του. Όταν όμως το θέμα αφορά κοινωνική πολιτική, πολλοί τείνουν να υιοθετούν αρκετά διαφορετική θεώρηση. Όταν ο φιλελεύθερος συμβουλεύει κατά κάποιων δημοφιλών μέτρων επειδή αναμένει ότι θα έχουν επιβλαβείς συνέπειες, κατηγορείται ως εχθρός του λαού. Οι έπαινοι κατευθύνονται στους δημαγωγούς, οι οποίοι χωρίς να υπολογίζουν τα δεινά που θα ακολουθήσουν, προτείνουν ότι εμφανίζεται βολικό εκείνη τη στιγμή. Οι ορθολογικές ενέργειες διακρίνονται από τις μη ορθολογικές από το γεγονός ότι εμπεριέχουν προσωρινές θυσίες. Αυτές είναι θυσίες μόνο φαινομενικά, αφού αντισταθμίζονται από τις ευνοϊκές συνέπειες που ακολουθούν αργότερα. Ο 19

22 ασθενής που αποφεύγει εύγευστες αλλά βλαβερές τροφές κάνει μία προσωρινή, φαινομενική θυσία. Το αποτέλεσμα αποτροπή βλάβης στην υγεία του- δείχνει ότι δεν έχασε, αλλά κέρδισε. Για να ενεργεί όμως κανείς έτσι, απαιτείται επίγνωση των συνεπειών των πράξεών του. Ο δημαγωγός εκμεταλλεύεται αυτό το γεγονός. Αντιτίθεται στον φιλελεύθερο, που προτείνει προσωρινές και μόνο φαινομενικές θυσίες, και τον αποκηρύσσει ως σκληρόκαρδο εχθρό του λαού, ανακηρύσσοντας παράλληλα τον εαυτό του ως φίλο της ανθρωπότητας. Όταν υποστηρίζει τα μέτρα που προτείνει, γνωρίζει καλά πώς να αγγίξει τις καρδιές των ακροατών του και να τους κάνει να δακρύσουν με αναφορές στη φτώχια και τη δυστυχία. Η αντι-φιλελεύθερη πολιτική είναι μία πολιτική ανάλωσης κεφαλαίου. Προτείνει να προσφέρουμε πλουσιοπάροχα για το παρόν, εις βάρος του μέλλοντος. Είναι ακριβώς σαν τον ασθενή που περιγράψαμε. Και στις δύο περιπτώσεις ένα σχετικά σοβαρό μειονέκτημα στο μέλλον τίθεται έναντι μίας σχετικά πλουσιοπάροχης προσωρινής ικανοποίησης. Το να συζητά κανείς σε μία τέτοια περίπτωση σαν το θέμα να ήταν θέμα σκληρότητας έναντι φιλανθρωπίας, είναι προφανώς ανέντιμο και ψευδές. Δεν είναι μόνο οι πολιτικοί της σειράς και οι εφημερίδες των αντι-φιλελεύθερων κομμάτων που υποπίπτουν σε αυτό το σφάλμα. Σχεδόν όλοι οι συγγραφείς της σχολής του Sozialpolitik χρησιμοποίησαν αυτήν τη δόλια μέθοδο σύγκρουσης. Το γεγονός ότι υπάρχει ανέχεια και δυστυχία στον κόσμο δεν είναι επιχείρημα κατά του φιλελευθερισμού, όπως ο μέσος αναγνώστης εφημερίδων είναι από αδράνεια- πολύ πρόθυμος να πιστέψει. Τη φτώχια και τη δυστυχία είναι ακριβώς που επιδιώκει να εξαλείψει ο φιλελευθερισμός, και θεωρεί ότι τα μέσα που προτείνει για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος είναι τα μόνα κατάλληλα. Όποιος πιστεύει ότι γνωρίζει έναν καλύτερο, ή έστω διαφορετικό, τρόπο να επιτευχθεί ο στόχος, ας καταθέσει τις αποδείξεις του. Ο ισχυρισμός ότι οι φιλελεύθεροι δεν αγωνίζονται για το καλό όλων των μελών της κοινωνίας αλλά μόνο για τα συμφέροντα ειδικών ομάδων, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να υποκαταστήσει μία τέτοια αποδεικτική διαδικασία. Το γεγονός ότι υπάρχει ανέχεια και δυστυχία δεν θα αποτελούσε επιχείρημα κατά του φιλελευθερισμού ακόμη και αν ο σημερινός κόσμος ακολουθούσε φιλελεύθερη πολιτική. Πάντα θα παρέμενε ανοικτό το ερώτημα: θα είχαν υπερισχύσει η φτώχια και η δυστυχία αν είχαν υιοθετηθεί άλλες πολιτικές; Ενόψει όλων των τρόπων με τους οποίους η λειτουργία του θεσμού της ιδιωτικής περιουσίας περιορίζεται και εμποδίζεται σε κάθε περίπτωση σήμερα 20

23 από τις αντι-φιλελεύθερες πολιτικές, είναι προφανώς παράλογο να επιδιώξει κανείς να διατυπώσει κατηγορίες κατά της ορθότητας των φιλελεύθερων αρχών λόγω του γεγονότος ότι οι σημερινές οικονομικές συνθήκες δεν είναι αυτές που θα επιθυμούσαμε. Για να εκτιμήσει κανείς τι έχουν πετύχει ο φιλελευθερισμός και ο καπιταλισμός, θα πρέπει να συγκρίνει τις σημερινές συνθήκες με εκείνες που ίσχυαν κατά τον Μεσαίωνα ή τους πρώτους αιώνες της σύγχρονης εποχής. Το τι θα μπορούσαν να είχαν πετύχει ο φιλελευθερισμός και ο καπιταλισμός αν τους είχε επιτραπεί να αναπτυχθούν ελεύθερα, μόνο από θεωρητικές εκτιμήσεις μπορεί να συναχθεί. Φιλελευθερισμός και Καπιταλισμός Μία κοινωνία στην οποία οι αρχές του φιλελευθερισμού γίνονται πράξη καλείται συνήθως καπιταλιστική κοινωνία, και η κατάσταση που επικρατεί καπιταλισμός. Από τη στιγμή που η οικονομική πολιτική του φιλελευθερισμού έχει μόνο προσεγγιστεί λιγότερο ή περισσότερο- στην πράξη, οι σημερινές συνθήκες στον κόσμο μας προσφέρουν μία ατελή ιδέα της έννοιας και των πιθανών επιτευγμάτων του καπιταλισμού σε πλήρη άνθηση. Παρ όλα αυτά, δικαιολογημένα μπορεί κανείς να ονομάσει την εποχή μας εποχή του καπιταλισμού, αφού ότι έχει δημιουργήσει τον πλούτο των ημερών μας μπορεί να αναχθεί στους θεσμούς του καπιταλισμού. Είναι χάρη σε αυτές τις φιλελεύθερες ιδέες που παραμένουν ζωντανές στην κοινωνία μας, χάρη σε ό,τι επιβιώνει από το καπιταλιστικό σύστημα, που η μεγάλη πλειονότητα των συνανθρώπων μας σήμερα μπορεί και απολαμβάνει επίπεδα διαβίωσης πολύ υψηλότερα από αυτά που πριν μόλις λίγες γενιές ήταν προσιτά μόνο στους πλούσιους και τους ιδιαίτερα προνομιούχους. Βέβαια στη συνηθισμένη ρητορική των δημαγωγών αυτά τα στοιχεία παρουσιάζονται πολύ διαφορετικά. Αν κανείς δεχόταν τα λεγόμενά τους, θα θεωρούσε ότι όλη η πρόοδος στις τεχνικές της παραγωγής είναι τελικά προς αποκλειστικό όφελος των λίγων προνομιούχων, ενώ οι μάζες βυθίζονται όλο και περισσότερο στην ανέχεια. Όμως δεν απαιτείται παρά μίας στιγμής σκέψη για να συνειδητοποιήσουμε ότι οι καρποί όλων των τεχνολογικών και βιομηχανικών καινοτομιών οδηγούν σε καλύτερη ικανοποίηση των επιθυμιών των μαζών. Όλες οι μεγάλες βιομηχανίες που παράγουν καταναλωτικά αγαθά εργάζονται απευθείας για τους καταναλωτές. Οι βιομηχανίες που παράγουν μηχανήματα και ημιτελή προϊόντα εργάζονται έμμεσα για τους καταναλωτές. Οι μεγάλες εξελίξεις στον χώρο της βιομηχανίας κατά τις τελευταίες δεκαετίες, όπως και εκείνες του 18ου αιώνα που αποκαλούνται, όχι πολύ επιτυχημένα, 21

24 Βιομηχανική Επανάσταση, είχαν σαν αποτέλεσμα, πάνω απ όλα, την βελτίωση στην ικανοποίηση των αναγκών των μαζών. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας ρουχισμού, η μηχανοποίηση της παραγωγής υποδημάτων, και οι βελτιώσεις στην επεξεργασία και τη διανομή τροφίμων, έχουν, από την ίδια τη φύση τους, ωφελήσει το ευρύτερο δυνατό κοινό. Είναι χάρη σε αυτές τις βιομηχανίες που οι μάζες σήμερα τρέφονται και ντύνονται καλύτερα απ ό,τι ποτέ στο παρελθόν. Όμως η μαζική παραγωγή καλύπτει όχι μόνο τα ζητήματα τροφής, στέγασης και ένδυσης, αλλά και άλλες ανάγκες. Ο τύπος εξυπηρετεί το κοινό, όπως και η βιομηχανία του κινηματογράφου, ενώ ακόμη και το θέατρο και παρόμοια οχυρά εξελίσσονται όλο και περισσότερο σε τόπους μαζικής ψυχαγωγίας. Όμως, ως αποτέλεσμα της δραστήριας προπαγάνδας των αντι-φιλελεύθερων κομμάτων, η οποία διαστρεβλώνει την πραγματικότητα, πολλοί σήμερα συνδέουν τις ιδέες του φιλελευθερισμού και του καπιταλισμού με την εικόνα ενός κόσμου καταδικασμένου σε συνεχή ανέχεια και δυστυχία. Σίγουρα, καμία υποτιμητική προπαγάνδα δεν θα μπορούσε ποτέ να προσδώσει, όπως ήλπιζαν οι δημαγωγοί, μειωτική απόχρωση στις λέξεις φιλελεύθερος και φιλελευθερισμός. Τελικά, δεν είναι δυνατόν να αγνοηθεί το γεγονός ότι παρ όλες τις προσπάθειες της αντι-φιλελεύθερης προπαγάνδας οι λέξεις αυτές ενέχουν κάτι που προσομοιάζει αυτό που αισθάνεται ο μέσος άνθρωπος όταν ακούει τη λέξη ελευθερία. Έτσι η αντι-φιλελεύθερη προπαγάνδα αποφεύγει τις συχνές αναφορές στη λέξη φιλελευθερισμός και προτιμά τα δεινά που αποδίδει στο φιλελεύθερο σύστημα να συνδέονται με τον όρο καπιταλισμός. Η λέξη αυτή φέρνει στον νου την εικόνα του σκληρόκαρδου καπιταλιστή που δεν σκέπτεται τίποτε παρά μόνο τον δικό του πλουτισμό, ακόμη και αν αυτός είναι εφικτός μόνο μέσω της εκμετάλλευσης των συνανθρώπων του. Κανείς δεν σκέπτεται όταν διαμορφώνει μία ιδέα του τι είναι ένας καπιταλιστής, ότι η κοινωνική τάξη που οργανώνεται πάνω σε πραγματικά φιλελεύθερες αρχές είναι έτσι συγκροτημένη ώστε να επιτρέπει στους επιχειρηματίες και τους καπιταλιστές έναν μόνο τρόπο πλουτισμού, δηλαδή παρέχοντας καλύτερα στους συνανθρώπους τους αυτά που οι ίδιοι πιστεύουν ότι χρειάζονται. Αντί να μιλά για τον καπιταλισμό σε σχέση με την εκπληκτική βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των μαζών, η αντι-φιλελεύθερη προπαγάνδα τον αναφέρει μόνο σε σχέση με εκείνα τα φαινόμενα που προέκυψαν λόγω των περιορισμών που τέθηκαν στον φιλελευθερισμό. Καμία αναφορά δεν γίνεται στο γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει κάνει μία νοστιμότατη πολυτέλεια, τη ζάχαρη, προσβάσιμη στις μάζες. Ο καπιταλισμός αναφέρεται σε σχέση με τη ζάχαρη μόνο όταν η τιμή της σε μία χώρα ανεβαίνει πάνω από την τιμή στην παγκόσμια αγορά λόγω 22

25 ενός καρτέλ. Λες και μία τέτοια εξέλιξη θα ήταν καν νοητή σε μία κοινωνική τάξη στην οποία θα εφαρμόζονταν οι αρχές του φιλελευθερισμού, και σε μία χώρα με φιλελεύθερο καθεστώς, στην οποία δεν υπάρχουν δασμοί, ούτε καρτέλ ικανά να ανεβάσουν την τιμή ενός βασικού αγαθού πάνω από την τιμή στην παγκόσμια αγορά. Οι κρίκοι της συλλογιστικής αλυσίδας με τους οποίους η αντι-φιλελεύθερη προπαγάνδα πετυχαίνει να ρίχνει στον φιλελευθερισμό και τον καπιταλισμό την ευθύνη γι όλες τις υπερβολές και δυσμενείς επιπτώσεις των αντι-φιλελεύθερων πολιτικών, έχουν ως εξής: Ξεκινά κανείς από την υπόθεση ότι οι αρχές του φιλελευθερισμού έχουν στόχο να προάγουν τα συμφέροντα των καπιταλιστών και επιχειρηματιών εις βάρος των συμφερόντων του υπόλοιπου πληθυσμού, και ότι ο φιλελευθερισμός είναι μία πολιτική που ευνοεί τους πλούσιους έναντι των φτωχών. Στη συνέχεια, παρατηρεί ότι πολλοί επιχειρηματίες και καπιταλιστές, υπό ορισμένες συνθήκες, υποστηρίζουν προστατευτικούς δασμούς, ενώ άλλοι, οι κατασκευαστές όπλων, στηρίζουν μία πολιτική εθνικής ετοιμότητας. Και ξαφνικά, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι αυτές πρέπει να είναι καπιταλιστικές πολιτικές. Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική. Ο φιλελευθερισμός δεν είναι πολιτική που προωθεί τα συμφέροντα κάποιας συγκεκριμένης ομάδας, αλλά πολιτική που προωθεί τα συμφέροντα όλης της ανθρωπότητας. Είναι συνεπώς εσφαλμένο να ισχυρίζεται κανείς ότι οι επιχειρηματίες και οι καπιταλιστές έχουν ειδικό συμφέρον να υποστηρίζουν τον φιλελευθερισμό. Το συμφέρον τους στην προώθηση του φιλελεύθερου προγράμματος είναι ακριβώς το ίδιο με όλων των άλλων. Ενδέχεται να υπάρχουν μεμονωμένες περιπτώσεις στις οποίες κάποιοι επιχειρηματίες ή καπιταλιστές προωθούν τα ιδιαίτερα συμφέροντά τους με το πρόγραμμα του φιλελευθερισμού. Όμως βρίσκουν πάντα απέναντί τους τα ιδιαίτερα συμφέροντα άλλων επιχειρηματιών και καπιταλιστών. Το θέμα δεν είναι τόσο απλό όσο φαντάζονται αυτοί που παντού μυρίζονται συμφέροντα και διαπλεκόμενους. Το γεγονός π.χ. ότι μία χώρα επιβάλλει έναν δασμό στον σίδηρο δεν μπορεί να εξηγηθεί λέγοντας απλώς ότι ο δασμός ευνοεί τους μεγιστάνες της σιδηροπαραγωγής. Υπάρχουν και φορείς με αντίθετα συμφέροντα στη χώρα, και μεταξύ των επιχειρηματιών. Και σε κάθε περίπτωση, αυτοί που κερδίζουν από τον δασμό στον σίδηρο αποτελούν μία συνεχώς μειούμενη μειοψηφία. Ούτε η δωροδοκία μπορεί να είναι η εξήγηση, αφού οι δωροδοκούμενοι δεν μπορεί παρά να είναι μειοψηφία. Και άλλωστε γιατί μία μόνο ομάδα, αυτή των υποστηρικτών του προστατευτισμού, προβαίνει 23

26 σε δωροδοκίες, και όχι εκείνη των αντιπάλων τους, των υποστηρικτών του ελεύθερου εμπορίου; Το γεγονός είναι ότι η ιδεολογία που καθιστά τον προστατευτικό δασμό εφικτό δεν δημιουργείται ούτε από τους εμπλεκόμενους ούτε από αυτούς που δωροδοκούν, αλλά από τους ιδεολόγους που δίνουν στον κόσμο τις ιδέες που ορίζουν την πορεία όλων των ανθρώπινων ζητημάτων. Στην εποχή μας, στην οποία υπερισχύουν οι αντι-φιλελεύθερες ιδέες, σχεδόν όλοι σκέπτονται αναλόγως, όπως πριν από εκατό χρόνια οι περισσότεροι άνθρωποι σκέπτονταν με σημείο αναφοράς την τότε επικρατούσα ιδεολογία του φιλελευθερισμού. Αν πολλοί επιχειρηματίες σήμερα υποστηρίζουν προστατευτικούς δασμούς, αυτό δεν είναι τίποτε άλλο από τη μορφή που λαμβάνει ο αντι-φιλελευθερισμός στην περίπτωσή τους. Δεν έχει τίποτε να κάνει με τον φιλελευθερισμό. από: Ludwig von Mises, Liberalism in the Classical Tradition, μετάφραση [προς τα Αγγλικά] από τον Ralph Raico, 3η έκδοση, Irvington on Hudson, NY, 1985, σελ. 1-5,

27 John Locke: ΕΚΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΑΝΕΞΙΘΡΗΣΚΙΑ Πολλοί ιστορικοί θεωρούν ότι ο Άγγλος φιλόσοφος John Locke ( ) είναι ο πραγματικός πνευματικός προπάτωρ του φιλελευθερισμού. Η πολιτική του φιλοσοφία βασίζεται στην ιδέα ενός δημοκρατικά συναπτόμενου κοινωνικού συμβολαίου για την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων και της περιουσίας, μία ιδέα με την οποία ο Locke ενέπνευσε την Αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας. Επιπλέον, ήταν υπέρμαχος της ανεξιθρησκίας σε μία εποχή που τέτοια ανεκτικότητα ήταν μάλλον εξαίρεση, όπως αποδεικνύει το κατωτέρω απόσπασμα από την Επιστολή Περί της Ανεξιθρησκίας (1689). Την πολιτεία την αντιλαμβάνομαι ως μία κοινωνία ανθρώπων που έχει συσταθεί μόνο για την εξασφάλιση, διατήρηση και προαγωγή των δικών τους πολιτικών δικαιωμάτων. Πολιτικά δικαιώματα καλώ τη ζωή, την ελευθερία, την υγεία και την ανάπαυση του σώματος καθώς και την κατοχή εξωτερικών πραγμάτων, όπως χρήματα, γη, ακίνητα, έπιπλα και άλλα παρόμοια. Αποτελεί καθήκον του αστικού δικαστή, μέσω της αμερόληπτης εφαρμογής ίσων νόμων, να εξασφαλίζει γι όλους τους πολίτες γενικά και για κάθε έναν υπήκοο ειδικότερα, τη δικαία κατοχή αυτών των πραγμάτων που ανήκουν σε αυτήν τη ζωή. Αν κάποιος θελήσει να παραβεί το δημόσιο δίκαιο και τη δημόσια δικαιοσύνη, που έχει εδραιωθεί για να προστατεύει τα ανωτέρω, η επιθυμία του πρέπει να αναχαιτίζεται από τον φόβο της τιμωρίας, η οποία ενέχει τη στέρηση ή ελάττωση αυτών των πολιτικών δικαιωμάτων ή αγαθών τα οποία ειδάλλως θα μπορούσε και θα έπρεπε να απολαμβάνει. Δεδομένου, όμως, ότι κανένας άνθρωπος δεν δέχεται πρόθυμα να τιμωρηθεί με στέρηση κάποιων από τα αγαθά του, και ακόμη λιγότερο με στέρηση της ελευθερίας ή της ζωής του, ο δικαστής είναι οπλισμένος με την εξουσία και τη δύναμη όλων των υπηκόων του για να τιμωρεί όσους παραβιάζουν τα δικαιώματα οιουδήποτε άλλου ανθρώπου. Τώρα που η δικαιοδοσία του δικαστή καλύπτει μόνο αυτές τις περιπτώσεις της αστικής ζωής και που όλη η πολιτική εξουσία, ισχύς και κυριαρχία περιορίζεται και οριοθετείται από τη μοναδική ενασχόληση της προαγωγής των ανωτέρω, και δεν μπορεί ούτε θα έπρεπε με οιονδήποτε τρόπο να επεκταθεί στη σωτηρία 25

28 των ψυχών: πιστεύω ότι οι στοχασμοί που ακολουθούν, αυτό, πειστικότατα, καταδεικνύουν. Πρώτον, επειδή η μέριμνα των ψυχών δεν αποδίδεται στον δικαστή, όπως δεν αποδίδεται και σε άλλους ανθρώπους. Λέγω ότι δεν αποδίδεται σε αυτόν από τον Θεό: γιατί φαίνεται ότι ο Θεός δεν έχει ποτέ δώσει στον άνθρωπο την εξουσία να υποχρεώνει άλλους ανθρώπους να ακολουθούν τη θρησκεία του. Ούτε μπορεί τέτοια εξουσία να αποδοθεί στον δικαστή με την έγκριση του κόσμου. Και αυτό γιατί κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να εγκαταλείψει τόσο τη μέριμνα της δικής του σωτηρίας ώστε να αφήσει τυφλά στα χέρια οιουδήποτε άλλου, είτε πρίγκιπα είτε υπηκόου, την επιλογή της πίστης ή της λατρείας που θα ακολουθήσει. Γιατί κανένας άνθρωπος, αν μπορεί, δεν υποτάσσει την πίστη του στις επιταγές κάποιου άλλου. Όλη η ζωή και η δύναμη της αληθινής θρησκείας έγκειται στην εσωτερική και πλήρη πεποίθηση του νου. Η πίστη δεν είναι πίστη αν δεν πιστεύεις. Ό,τι και να λέμε ότι είμαστε, όποια εξωτερική μορφή λατρείας και αν ακολουθούμε, αν δεν είμαστε οι ίδιοι βέβαιοι ότι το πρώτο είναι αληθές και ότι το δεύτερο ευχαριστεί τον Θεό, τότε αυτές οι δηλώσεις μας και αυτές οι πρακτικές λατρείας που ακολουθούμε, όχι μόνο δεν προάγουν, αλλά αποτελούν σημαντικά εμπόδια για τη σωτηρία μας. Αντί να εξιλεωνόμαστε γι άλλα αμαρτήματα, αν προσφέρουμε στον Παντοδύναμο Θεό τέτοια λατρεία, λατρεία που θεωρούμε ότι τον δυσαρεστεί, προσθέτουμε στα άλλα αμαρτήματά μας και αυτά της υποκρισίας και της ασέβειας προς τη Μεγαλοσύνη του. Δεύτερον, η μέριμνα των ψυχών δεν μπορεί να επαφίεται στον δικαστή, επειδή η εξουσία του αποτελείται από εξωτερική δύναμη μόνο: όμως η αληθινή και σωτήρια θρησκεία απαιτεί την εσωτερική πεποίθηση του νου, χωρίς την οποία τίποτε δεν μπορεί να είναι αποδεκτό από τον Θεό. Και είναι τέτοια η φύση αυτής της [θρησκευτικής] αντίληψης, που καμία εξωτερική δύναμη δεν μπορεί να υποχρεώσει κάποιον να πιστέψει. Η κατάσχεση της περιουσίας, η φυλάκιση, τα βασανιστήρια, τίποτε τέτοιο δεν μπορεί να επιβάλλει στους ανθρώπους να μεταβάλλουν τις εσωτερικές κρίσεις που έχουν διαμορφώσει περί των πραγμάτων. Τέλος, ας εξετάσουμε τώρα ποιο είναι το καθήκον του δικαστή στο θέμα της ανεξιθρησκίας: και είναι πολύ σημαντικό καθήκον. Αποδείξαμε ήδη ότι η μέριμνα των ψυχών δεν ανήκει στον δικαστή: εννοώ, αν μπορώ να το πω έτσι, ότι δεν ανήκει στη δικαστική μέριμνα, η οποία είναι 26

29 να ορίζει νόμους και να υποχρεώνει την τήρησή τους με απειλή κυρώσεων. Όμως η καλόβουλη μέριμνα, που είναι η διδασκαλία, η συμβουλή, η πειθώ, είναι κάτι που δεν μπορεί να απαγορευθεί σε κανέναν. Συνεπώς, η μέριμνα της ψυχής κάθε ανθρώπου ανήκει στον ίδιο και πρέπει να αφήνεται στον ίδιο. Τι θα συμβεί, όμως, αν παραμελεί τη μέριμνα της ψυχής του; Απαντώ: και τι θα συμβεί αν παραμελεί τη μέριμνα της υγείας του, ή της περιουσίας του, που και τα δύο είναι πλησιέστερα στη δικαιοδοσία του δικαστή από το άλλο [το θέμα της ψυχής]; Θα βγάλει ο δικαστής νόμο ότι αυτός ο πολίτης δεν θα γίνει φτωχός ή εκείνος δεν θα αρρωστήσει; Οι νόμοι προβλέπουν, στον βαθμό του δυνατού, ότι τα αγαθά και η υγεία των υπηκόων δεν βλάπτονται από άλλους με απάτες ή βία. Δεν προστατεύουν, όμως, από την αμέλεια ή την κακοδιαχείριση εκ μέρους των ίδιων των κατόχων. Κανείς δεν μπορεί να υποχρεωθεί να είναι πλούσιος ή υγιής. Ούτε ο Θεός δεν σώζει ανθρώπους κατά της δικής τους βούλησης. Ας υποθέσουμε όμως ότι κάποιος πρίγκιπας επιθυμούσε να υποχρεώσει τους υπηκόους του να συγκεντρώσουν πλούτη ή να διατηρούν τα σώματά τους υγιή και δυνατά. Θα προβλέπεται από τον νόμο ότι όλοι πρέπει να συμβουλεύονται γιατρούς της Ρώμης και όλοι πρέπει να ζουν σύμφωνα με τις συνταγές τους; Δεν θα μπορούμε να πάρουμε κανένα φάρμακο, κανένα γιατροσόφι, παρά μόνο αυτά που έχουν κατασκευαστεί στο Βατικανό, ή ίσως σε ένα εργαστήριο της Γενεύης; Ή, αν οι υπήκοοι πρέπει να γίνουν πλούσιοι, θα τους επιβάλλεται από τον νόμο να γίνονται έμποροι ή μουσικοί; Ή θα πρέπει κανείς να γίνει εστιάτορας ή σιδηρουργός, αφού πολλοί σε αυτά τα επαγγέλματα γίνονται πλούσιοι και φροντίζουν πλουσιοπάροχα τις οικογένειές τους; Όμως μπορεί να ειπωθεί ότι υπάρχουν χίλιοι δρόμοι προς τα πλούτη αλλά μόνο ένας προς τον παράδεισο. Και καλώς έχει ειπωθεί, και μάλιστα από αυτούς που υποστηρίζουν ότι πρέπει οι άνθρωποι να υποχρεώνονται να πιστεύουν το ένα ή το άλλο αφού αν υπάρχουν πολλά μονοπάτια που οδηγούν εκεί, δεν μένουν παρά μόνο προσχήματα για τον εξαναγκασμό. Τώρα όμως, αν προχωρώ με όλες μου τις δυνάμεις επάνω στον δρόμο που κατά την ιερή γεωγραφία οδηγεί απευθείας στην Ιερουσαλήμ, γιατί με κτυπούν και με κακομεταχειρίζονται; Μήπως επειδή δεν φέρω κοθόρνους; Επειδή τα μαλλιά μου δεν είναι κομμένα όπως πρέπει; Μήπως επειδή δεν ακολουθώ τη μόδα; Επειδή τρώγω κρέας στον δρόμο, ή κάτι άλλο που ταιριάζει στο στομάχι μου; Επειδή αποφεύγω ορισμένα μονοπάτια που μου φαίνεται να οδηγούν σε βάλτους ή σε γκρεμούς; Επειδή μεταξύ των διαφόρων μονοπατιών του ίδιου δρόμου επιλέγω αυτό που μου φαίνεται το ασφαλέστερο και το καθαρότερο; Επειδή αποφεύγω να συναναστρέφομαι κάποιους ταξιδιώτες που είναι λιγότερο σοβαροί, ή περισσότερο στρυφνοί, απ όσο πρέπει; Ή τελικά επειδή ακολουθώ έναν καθοδηγητή που φορά, ή δεν φορά, λευκά και φέρει μίτρα; Σίγουρα, αν το σκεφτούμε καλά, θα δούμε, ότι χωρίς να 27

30 επηρεάζονται καθόλου η θρησκεία και η σωτηρία των ψυχών, τόσο ασήμαντα πράγματα σαν αυτά, αν δεν συνοδεύονται από προλήψεις ή υποκρισία, μπορεί κανείς είτε να τα ακολουθεί ή να τα παραλείπει. Και όμως, υπάρχουν τέτοια πράγματα που τρέφουν αμείλικτες εχθρότητες μεταξύ Χριστιανών αδερφών, οι οποίοι όλοι συμφωνούν ως προς τις ουσιαστικές και πραγματικά θεμελιώδεις αρχές της θρησκείας τους. Αλλά ας δεχθούμε προς στιγμή την άποψη αυτών των φανατικών που καταδικάζουν κάθε τι που είναι έξω από τις συνήθειές τους, ότι από αυτές τις καταστάσεις προκύπτουν διαφορετικές εκβάσεις. Τι μπορούμε να συμπεράνουμε από αυτό; Μόνο ένας είναι ο πραγματικός δρόμος που οδηγεί στην αιώνια ευτυχία. Όμως, ανάμεσα σε αυτήν τη μεγάλη ποικιλία δρόμων που οι άνθρωποι ακολουθούν, ακόμη διίστανται οι απόψεις περί του ποιος είναι ο σωστός. Ούτε η μέριμνα της πολιτείας, ούτε το δικαίωμα θεσμοθέτησης νόμων δεν αποκαλύπτει στον δικαστή ποιος δρόμος οδηγεί στον παράδεισο με μεγαλύτερη βεβαιότητα απ ό,τι η αναζήτηση και η μελέτη κάθε ανθρώπου για τον εαυτό του. Το σώμα μου φθίνει από προοδευτική ασθένεια για την οποία γνωρίζω ότι υπάρχει μία μόνο θεραπεία, και αυτή άγνωστη. Είναι λοιπόν ευθύνη του δικαστή να μου συνταγογραφήσει αυτήν τη θεραπεία, αφού είναι μόνο μία και άγνωστη; Υπάρχει ένας μόνο τρόπος για να αποφύγω τον θάνατο είναι ασφαλές για μένα να κάνω ό,τι μου πει ο δικαστής; Αυτά τα οποία κάθε άνθρωπος θα έπρεπε ειλικρινά να διερευνήσει στον εαυτό του, και με διαλογισμό, μελέτη, αναζήτηση και τις δικές του προσπάθειες να κατανοήσει, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι τελούν υπό την ειδική ιδιοκτησία μίας οιασδήποτε ομάδας ανθρώπων. Οι πρίγκιπες γεννιούνται ανώτεροι από άλλους ανθρώπους ως προς τη δύναμή τους, αλλά ίσοι ως προς τη φύση τους. Ούτε το δικαίωμα, ούτε η τέχνη της κυβέρνησης δεν συνοδεύονται απαραιτήτως από βέβαιη γνώση περί άλλων πραγμάτων. Αν ήταν έτσι, πως έχει συμβεί και οι διάφοροι άρχοντες της γης διαφέρουν τόσο πολύ σε θρησκευτικά ζητήματα; από: John Locke, Ein Brief über Toleranz (Επιστολή Περί της Ανεξιθρησκίας), εκδ. J. Ebbringhaus, Hamburg 1957, σελ ,

31 William Leggett: ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ Ως εκδότης δύο εφημερίδων της Νέας Υόρκης, των Evening Post και Plaindealer, ο William Leggett ( ) αποδείχθηκε ο πιο αποτελεσματικός δημοσιογράφος της πτέρυγας laissezfaire (κατά του κρατικού παρεμβατισμού) ανάμεσα στους πολιτικούς φίλους του Προέδρου Andrew Jackson ( ). Η εποχή της διακυβέρνησης του Jackson θεωρείται η ακμή του κλασικού φιλελευθερισμού στις ΗΠΑ. Ήταν μία περίοδος κατά την οποία οι εξουσίες του κράτους περιορίστηκαν πολύ σημαντικά. Στα καλογραμμένα δοκίμιά του, ο Leggett υπερασπιζόταν το ελεύθερο εμπόριο, τα δικαιώματα των μεμονωμένων πολιτειών, και μία δημοκρατία υποκείμενη σε αυστηρά συνταγματικά όρια. Ήταν ένας από τους πλέον επίμονους αντιπάλους του θεσμού της δουλείας στον Αμερικανικό Νότο. Ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Andrew Jackson (κυβέρν ), κατά το τελευταίο του Διάγγελμα προς το Κογκρέσο διατύπωσε την εξής αξιοσημείωτη άποψη την οποία θα λάβουμε ως θέμα για ένα σύντομο σχόλιο: Το να υποθέσει κανείς ότι επειδή η Κυβέρνησή μας έχει συσταθεί προς όφελος του λαού πρέπει να διαθέτει την εξουσία να πράττει ό,τι φαίνεται να προάγει το δημόσιο συμφέρον, είναι ένα σφάλμα στο οποίο ακόμη και οι έντιμα σκεπτόμενοι μπορεί να υποπέσουν. Όποιος έχει παρατηρήσει προσεκτικά την πορεία που ακολούθησαν η Γενική και οι Πολιτειακές Κυβερνήσεις από τότε που ιδρύθηκαν, πρέπει, πιστεύουμε, να έχει σχηματίσει την απόλυτη πεποίθηση ότι ένα από τα μεγάλα πρακτικά δεινά του συστήματός μας προκαλείται από την υπεραφθονία νομοθετημάτων. Είναι πιθανό, αν όχι βέβαιο, ότι αν υπολογίσουμε τους νόμους που ψηφίζει το Κογκρέσο μαζί με αυτούς που θεσμοθετούν οι Πολιτείες, ανέρχονται σε αρκετές χιλιάδες ετησίως. Είναι πράγματι αναγκαίο οι καλοί άνθρωποι των Ηνωμένων Πολιτειών να περιορίζονται και να παρενοχλούνται συνεχώς από ένα τέτοιο πλήθος κανονισμών; Είναι βέβαιο ότι δεν μπορούν να διαβιούν σε τάξη χωρίς να αλυσοδένονται με νέους νόμους και κανόνες κάθε χρόνο; Κάθε περιττός νόμος αποτελεί μία αυθαίρετη και άσκοπη παρέμβαση στην ελευθερία του ατόμου να πράττει όπως επιθυμεί, και βλάπτει τα ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ. Ας δούμε ποια είναι αυτά τα δικαιώματα. Όλες οι κυβερνήσεις δημιουργούνται αρχικά για την προστασία των πολιτών και των περιουσιών τους. Και ο λαός, όταν τις σχηματίζει, αποδίδει στους ηγέτες μόνο τις εξουσίες εκείνες που είναι απαραίτητες για την επίτευξη αυτών των 29