1.1. Διάκριση των επιστημών Φυσικές επιστήμες: αρχές, νόμοι και τάσεις Κοινωνικές επιστήμες: αρχές, νόμοι και τάσεις

Transcript

1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ 1.1. Διάκριση των επιστημών Φυσικές επιστήμες: αρχές, νόμοι και τάσεις Η λέξη επιστήμη προέρχεται από το ρήμα επίσταμαι που σημαίνει την απόκτηση γνώσης, και την ικανότητα χρησιμοποίησής της. Η επιστήμη προϋποθέτει: τη χρήση συστηματικών μεθόδων έρευνας, την ανάλυση και ερμηνεία των ευρημάτων της έρευνας την εξαγωγή συμπερασμάτων που μπορεί να επαληθεύονται ή όχι, μπορεί να αλλάξουν, υπό το φως νέων επιστημονικών ανακαλύψεων. Οι επιστήμες, ανάλογα με το τι μελετούν, χωρίζονται σε φυσικές και κοινωνικές επιστήμες. Οι πρώτες μελετούν τα φυσικά φαινόμενα. Οι δεύτερες τα κοινωνικά φαινόμενα. Φαινόμενο είναι ο τρόπος με τον οποίο εμφανίζεται ένα φυσικό ή κοινωνικό συμβάν που γίνεται αντιληπτό μέσω της παρατήρησης. Οι φυσικές επιστήμες μελετούν τα φυσικά φαινόμενα και προσπαθούν να βρουν ανάμεσα σε αυτά σχέσεις αιτίας και αποτελέσματος. Σκοπός των φυσικών επιστημών είναι η ανάπτυξη καθολικών αιτιατών νόμων, δηλαδή σχέσεων ανάμεσα σε φυσικά φαινόμενα οι οποίες να ισχύουν παντού και πάντα. Βασικά επιστημονικά εργαλεία (μέθοδοι) των φυσικών επιστημών είναι η παρατήρηση και το πείραμα. Κοινωνικές επιστήμες: αρχές, νόμοι και τάσεις Με τον όρο «κοινωνικές επιστήμες» εννοούμε τις επιστήμες που ασχολούνται με τα κοινωνικά φαινόμενα (οικονομικά φαινόμενα, κοινωνικές σχέσεις και προβλήματα κτλ.). Διαφορές φυσικών και κοινωνικών επιστημών Οι κοινωνικές επιστήμες δεν διατυπώνουν νόμους, όπως οι φυσικές επιστήμες, αλλά τάσεις. Τάση είναι η δυναμική που δημιουργούν τα δεδομένα προς μία κατεύθυνση. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι η τάση θα πραγματοποιηθεί. Π.χ., τα υψηλά ποσοστά ανεργίας μπορεί να οδηγήσουν σε κοινωνική εξέγερση. Αυτή είναι τάση, η οποία όμως μπορεί να ακυρωθεί από πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες. Οι φυσικές επιστήμες διαφέρουν από τις κοινωνικές ακόμα στα εξής σημεία: α) Τα κοινωνικά φαινόμενα δεν είναι ίδια με τα φυσικά φαινόμενα. Τα κοινωνικά φαινόμενα παράγονται από ανθρώπους. Κατά συνέπεια, η μελέτη τους δεν μπορεί να γίνει αν δεν γνωρίζουμε τι νόημα (σκοπό) δίνουν οι άνθρωποι στη συμπεριφορά τους, αλλά και πώς ερμηνεύουν τη συμπεριφορά των άλλων ανθρώπων. Οι αποφάσεις και οι ενέργειες των ανθρώπων καθορίζουν, τελικά, την πορεία των πραγμάτων. Αντίθετα, η βροχή, το χιόνι, ο σεισμός συμβαίνουν παρά τη θέληση των ανθρώπων. β) Οι άνθρωποι όταν είναι αντικείμενα έρευνας, υπό παρατήρηση τροποποιούν τη συμπεριφορά τους. Αυτό δεν συμβαίνει με τα φυσικά φαινόμενα. Η βροχή δεν αλλάζει δύναμη επειδή την παρακολουθεί ο μετεωρολόγος. Ο καθηγητής, όμως, μπορεί να αλλάζει τρόπο διδασκαλίας όταν ένας ερευνητής παρακολουθεί το μάθημά του Λόγοι εμφάνισης των κοινωνικών επιστημών Οι σημαντικότερες αλλαγές από την Αναγέννηση μέχρι τον 19ο αιώνα που συντέλεσαν στην ανάπτυξη των κοινωνικών επιστημών είναι: α) Η ανάπτυξη του εμπορίου που φέρνουν πλούτο, γνώσεις και επαφή με άλλους πολιτισμούς. β) Η αμφισβήτηση της Παπικής Εκκλησίας και της βασιλικής εξουσίας. γ) Η Βιομηχανική Επανάσταση. δ) Η εμφάνιση των εθνικών κρατών. ε) Η εμφάνιση και ανάπτυξη της τυπογραφίας, που βοήθησε τη διάδοση των ιδεών. στ) Η ανάπτυξη των φυσικών επιστημών Η διεπιστημονικότητα στις κοινωνικές επιστήμες Τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά προβλήματα της εποχής ήταν το αντικείμενο των κοινωνικών επιστημών. Οικονομία. Ο Άνταμ Σμιθ (Adam Smith, ) από τα τέλη του 18ου αιώνα είχε συνδέσει την οικονομία με την ηθική. Στο επίκεντρο της σκέψης του ήταν το πώς ο καπιταλισμός θα μπορέσει να δημιουργήσει BAKE

2 οικονομική ευημερία και κοινωνική δικαιοσύνη. Μέσο για την επίτευξη αυτού του σκοπού ήταν, για τον Σμιθ, η ελεύθερη αγορά. Κοινωνιολογία. Ο Αύγουστος Κοντ (Auguste Comte, ) δημιούργησε τον όρο «κοινωνιολογία». Μια νέα επιστήμη που θα ανακάλυπτε τις αιτίες των κοινωνικών προβλημάτων ώστε αυτά να αντιμετωπιστούν. Η κοινωνιολογία ήταν το μέσο ευημερίας της κοινωνίας. Ο Κοντ έφτιαξε σχέδια οργάνωσης της γαλλικής κοινωνίας, στηριγμένα στην κοινωνιολογία, με σκοπό έναν καλύτερο κόσμο. Ο Μαρξ (Karl Marx, ), τον 19ο αιώνα, ανέλυσε τη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος και συμπέρανε ότι ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα που στηρίζεται στην ανισότητα και την εκμετάλλευση. Η λύση γι αυτόν δεν ήταν η ελεύθερη αγορά αλλά η σχεδιασμένη οικονομία και η κρατική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής σε ένα κράτος, τη διοίκηση του οποίου θα την έχει αναλάβει η εργατική τάξη. Το πλεόνασμα της κρατικοποιημένης παραγωγής θα μοιραζόταν στους ανθρώπους ανάλογα με τις ανάγκες τους (σοσιαλισμός). Ο ΕμίλΝτυρκέμ (Emile Durkheim, Γαλλία, ) μελέτησε τα κοινωνικά γεγονότα σαν «πράγματα» προκειμένου να κατανοήσει την κοινωνική μεταβολή της εποχής του. Κλειδί της μεταβολής ήταν ο καταμερισμός της εργασίας (οικονομία), ο οποίος γίνεται όλο και πιο περίπλοκος στις βιομηχανικές κοινωνίες, δημιουργώντας νέες αξίες και νέες μορφές κοινωνικών σχέσεων (κοινωνία). Οι οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές επιδρούν στη συνείδηση των ανθρώπων και την οργάνωση της κοινωνίας και της πολιτείας (πολιτική, ιδεολογία, νόμοι, τρόπος που αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι τον κόσμο, ηθική κτλ.). Ο Μαξ Βέμπερ (Max Weber, Γερμανία, ), αν και αναγνώρισε τη σημασία της οικονομίας στη διαμόρφωση της κοινωνίας, έδωσε βαρύτητα στις αξίες, τις ιδέες των ανθρώπων και τους τρόπους με τους οποίους ερμηνεύουν τον κόσμο. To ερώτημα που έθεσε ο Βέμπερ ήταν: γιατί ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε στην Δυτική Ευρώπη και όχι αλλού; Ο Βέμπερ θεωρεί ότι ο προτεσταντισμός έπαιξε σημαντικό ρόλο στο να αναπτυχθεί ο καπιταλισμός στην Δυτική Ευρώπη. Χαρακτηριστικό του προτεσταντισμού είναι η πουριτανική ηθική η οποία προωθεί έναν αυστηρά ασκητικό τρόπο ζωής με αποφυγή των απολαύσεων (ακριβά ρούχα, πλούσια γεύματα, πολυτελή σπίτια κτλ.) Γι αυτό και ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε σε περιοχές όπου οι πλούσιοι ήταν πουριτανοί, ζούσαν βίο λιτό και εστίασαν στην ανάπτυξη των επιχειρήσεών τους ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ Η σύγκριση χρησιμοποιείται από όλους μας καθημερινά. Στις κοινωνικές επιστήμες αποτελεί ένα χρήσιμο και διαδεδομένο εργαλείο έρευνας. Οι κοινωνικοί επιστήμονες συγκρίνουν φαινόμενα, θεσμούς, καταστάσεις ανάμεσα σε χώρες και ανάμεσα σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Η σύγκριση μπορεί να οδηγήσει σε χρήσιμα αποτελέσματα. Ο Βέμπερ σύγκρινε τις πόλεις της αρχαιότητας τόσο μεταξύ τους,όσο και με τι9ς ευρωπαϊκές πόλεις κατά τον Μεσαίωνα. Έτσι μπόρεσε να δημιουργήσει κατηγορίες των πόλεων και να εξηγήσει το ρόλο που έπαιξαν στις κοινωνικές εξελίξεις κάθε εποχής. Ο Ντυρκέμ μελέτησε τα κοινωνικά αίτια της αυτοκτονίας. Η αυτοκτονία,ως πράξη, αποτελεί ατομικό φαινόμενο και ατομική επιλογή. Ο Ντυρκέμ το ανέλυσε ως κοινωνικό φαινόμενο. Σύγκρινε τις στατιστικές των αυτοκτονιών στις πόλεις της Γαλλίας με άλλα κοινωνικά φαινόμενα,όπως η θρησκεία, ο γάμος και το διαζύγιο, η ζωή στα αστικά κέντρα κτλ και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι συχνότερα αυτοκτονούν όσοι δεν έχουν ισχυρούς θρησκευτικούς δεσμούς, κοινωνικούς δεσμούς, φιλίες και ευτυχισμένο γάμο Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ Χρησιμοποιούνται στοιχεία από προηγούμενες εποχές γνωρίζοντας όχι μόνο ονόματα και ημερομηνίες, αλλά κυρίως τις κοινωνικές συνθήκες, την οικονομία, την οργάνωση της κοινωνίας για κάθε εποχή ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Η ποσοτική έρευνα μελετά μετρήσιμα μεγέθη και χρησιμοποιεί κυρίως τη στατιστική και τα ερωτηματολόγια πχ πόσοι μαθητές φοιτούν στο λύκειο; Η ποιοτική έρευνα εξετάζει τις διαδικασίες, τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και ερμηνεύουν τον κόσμο πχ θέτει ερωτήματα του τύπου «γιατί κάποιοι μαθητές έχουν καλύτερη επίδοση από άλλους;» Η ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Είναι τεχνική παρατήρησης για να συλλέξουμε πληροφορίες. Μπορεί να είναι ανοιχτή,δηλαδή ο ερωτώμενος να αναπτύσσει ελεύθερα τις απόψεις του ή κλειστή, δηλαδή να βασίζεται σε ερωτηματολόγιο. BAKE

3 Η ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Χρησιμοποιείται κυρίως στην ποιοτική έρευνα για την κατανόηση του τρόπου που σκέφτονται και συμπεριφέρονται οι άνθρωποι. Συνοπτικά, τα βασικά είδη έρευνας είναι: 1) ποσοτική έρευνα: θέτει ποσοτικά ερωτήματα χρησιμοποιεί στατιστική και ερωτηματολόγια γίνεται σε μεγάλα δείγματα συσχετίζει μεταβλητές για να βρει την μεταξύ τους σχέση 2) ποιοτική έρευνα: θέτει ποιοτικά ερωτήματα χρησιμοποιεί συνέντευξη και παρατήρηση γίνεται σε μικρά δείγματα πχ μία σχολική τάξη ερμηνεύει αντιλήψεις, στάσεις και συμπεριφορές. 3) ιστορική έρευνα: γίνεται σε αρχαία βιβλία κτλ έχει σκοπό την ερμηνεία του παρελθόντος. 4) βιβλιογραφική έρευναείναι η μελέτη εργασιών και απόψεων για ένα θέμα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Α. 2.1 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Η Πολιτική Οικονομία είναι μία κοινωνική επιστήμη η οποία μελετά τα κοινωνικά φαινόμενα. Πιο συγκεκριμένα, το αντικείμενο της είναι: α)ποια προϊόντα θα παραχθούν σε μία οικονομία και σε ποιες ποσότητες. Οι καταναλωτές μέσω της ζήτησης συμβάλλουν στο ποια προϊόντα και σε τι ποσότητες θα παραχθούν. Σε αυτό συμμετέχουν ακόμα οι επιχειρήσεις και το κράτος. β)πως θα παραχθεί ένα προϊόν. Ένα προϊόν μπορεί να παραχθεί με διαφορετικούς τρόπους,το πώς θα παραχθεί εξαρτάται από την τεχνολογία που διαθέτει η οικονομία. γ)πως θα διανεμηθεί. Αυτό μπορεί να γίνει με διάφορους τρόπους ανάλογα με το κοινωνικό σύστημα που εφαρμόζεται: 1.να μοιραστούν εξίσου 2.να μοιραστούν σε όσους εργάζονται 3.να μοιραστούν σε όσους έχουν τη δυνατότητα να τα αγοράσουν 4.να μοιραστούν ανάλογα με τις ανάγκες κάθε μέλους. Ανάλογα με τα κριτήρια που επιλέγονται, η διανομή του προϊόντος άλλοτε διασφαλίζει κοινωνική δικαιοσύνη και άλλοτε προκαλεί κοινωνικές ανισότητες. δ)πως θα αναπτυχθεί η οικονομία. Μία οικονομία αναπτύσσεται όταν αυξάνεται η ποσότητα των προϊόντων που παράγει (Α.Ε.Π).Αυτό μπορεί να βελτιώσει τη ζωή όλων των μελών αν η κατανομή γίνεται με δίκαιο τρόπο. Τα ερωτήματα αυτά και οι απαντήσεις που δίνονται εξαρτώνται το ένα από το άλλο. 2.2 ΤΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ Το οικονομικό πρόβλημα κάθε κοινωνίας είναι το πώς θα καλυφθούν οι ανάγκες που είναι απεριόριστες με τα περιορισμένα αγαθά που υπάρχουν στη διάθεση μας. Το οικονομικό πρόβλημα οφείλεται στο ότι υπάρχει σχετική έλλειψη παραγωγικών συντελεστών, δηλαδή έδαφος, εργασία, κεφάλαιο. Αυτό μπορεί να αντιμετωπιστεί με βελτίωση τεχνολογίας και εύρεση νέων πόρων. Το οικονομικό πρόβλημα δεν μπορεί να λυθεί, μπορούν μόνο να μειωθούν οι συνέπειές του Η ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΠΟΡΩΝ Οι πόροι είναι περιορισμένοι και αυτό οφείλεται στην αύξηση του πληθυσμού, στην εξάντληση των φυσικών πόρων, στην καταστροφή του περιβάλλοντος και στον πολλαπλασιασμό των αναγκών Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Αποτελεί την απάντηση στο κύριο οικονομικό πρόβλημα και σημαίνει: α)αύξηση της παραγωγής, β)χρήση νέας τεχνολογίας, γ)αύξηση των θέσεων εργασίας, δ)αύξηση των εισοδημάτων Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΤΑΘΕΡΟΤΗΤΑ BAKE

4 Το κράτος με τα διάφορα μέτρα που λαμβάνει σκοπεύει στην εξασφάλιση της οικονομικής σταθερότητας ΠΩΣ ΕΠΗΡΕΑΖΕΙΗ ΔΙΑΝΟΜΗ ΤΟΥ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ α)όταν τα εισοδήματα των καταναλωτών είναι μικρά,οι επιχειρήσεις δεν πωλούν τα προϊόντα τους,μπορεί να κλείνουν,οι εργαζόμενοι μένουν άνεργοι (ύφεση). Η ανεργία οδηγεί σε ακόμα μικρότερα εισοδήματα και δημιουργείται ο φαύλος κύκλος της κρίσης. β)οι κοινωνικές ανισότητες προκαλούν νέα κοινωνικά προβλήματα πχ εγκληματικότητα, αυτοκτονίες κτλ Η ΕΠΙΛΥΣΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ Τα μέτρα που λαμβάνονται από το κράτος για να δώσει λύσεις στα προβλήματα ονομάζονται οικονομική πολιτική. Οι λύσεις που προτείνονται ανάλογα με το κοινωνικοπολιτικό σύστημα που επικρατεί είναι: Α)το σύστημα της ελεύθερης αγοράς (καπιταλισμός) υποστηρίζει την ιδιωτική επιχειρηματικότητα και την ατομική ιδιοκτησία για τη δημιουργία επενδύσεων και θέσεων εργασίας. Β)η σχεδιασμένη οικονομία (σοσιαλισμός-κομμουνισμός) υποστηρίζει ότι ο δημόσιος τομέας (κράτος) είναι αυτός που πρέπει να ελέγχει και να σχεδιάζει την οικονομία. Γ)η μικτή οικονομία (Κέυνς) υποστηρίζει ότι κοινωνική δικαιοσύνη και οικονομική ανάπτυξη μπορούν να γίνουν με συνδυασμό ιδιωτικών και δημόσιων επιχειρήσεων και κρατικών παρεμβάσεων. 2.3 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ Η οικονομική σκέψη ξεκίνησε από την αρχαιότητα όπου η λέξη οικονομία σημαίνει τη διαχείριση του οίκου που περιλαμβάνει το σπίτι και την περιουσία του ιδιοκτήτη του. Η οικονομική σκέψη αφορά την προσπάθεια σωστής διαχείρισης όχι μόνο του οίκου, αλλά της οικονομίας,της κοινωνίας και της πολιτείας συνολικά. Οι αρχαίοι θεωρούσαν την οικονομία μέρος των υποθέσεων της πόλης. Ο Ξενοφών ασχολήθηκε με την οικονομική σκέψη στα εξής: α) χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο «οικονομικός», β) όρισε την οικονομία ως επιστήμη διαχείρισης του οίκου, γ) διέκρινε τον ιδιοκτήτη της περιουσίας από τον ικανό διαχειριστή της, δ) υποστήριξε το εμπόριο και μάλιστα τις εισαγωγές και τις εξαγωγές, ε) διατύπωσε πρώτος ότι όταν αυξάνεται η προσφορά ενός προϊόντος μειώνεται η τιμή του. Ο Αριστοτέλης ήταν ο θεωρητικός της οικονομίας διατυπώνοντας έννοιες που χρησιμοποιούμε ακόμα και σήμερα: α) διέκρινε τα οικονομικά συστήματα σε τρία:κοινοκτημοσύνη, ιδιωτική οικονομία, μικτή οικονομία, β) χρησιμοποίησε τις έννοιες χρηστική και ανταλλακτική αξία των εμπορευμάτων, γ) διέκρινε το ρόλο του χρήματος ως μέσο ανταλλαγής, δ) συνέδεσε τις παραγωγικές σχέσεις με την ανάπτυξη των μεσών παραγωγής (Μαρξ). 2.5 ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ (ΑΝΤΑΜ ΣΜΙΘ) Ο Α. Σμιθ,επηρεασμένος από τον Διαφωτισμό, μίλησε για οικονομική ελευθερία (φιλελευθερισμός) και κατέστησε την οικονομία ως ξεχωριστό κλάδο των κοινωνικών επιστημών. Ο Σμιθ θεωρείται ο ιδρυτής (πατέρας) του φιλελευθερισμού και της κλασσικής σχολής της οικονομίας με βασικές αρχές την πίστη στην ατομική ιδιοκτησία και ατομική πρωτοβουλία, την οικονομική ελευθερία (αγορά χωρίς κρατική παρέμβαση), με στόχο το μέγιστο κέρδος. Ο ρόλος του κράτους είναι να μην εμποδίζει την οικονομική ελευθερία και να παρεμβαίνει μόνο στον τομέα της δικαιοσύνης και της ασφάλειας. Σύμφωνα με τον Σμιθ, η οικονομική ανάπτυξη μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνική ευημερία, τη δικαιοσύνη και αύξηση των μισθών. Ο Σμιθ,ακόμα, περιέγραψε το πώς η προσφορά και η ζήτηση διαμορφώνουν την τιμή κάθε προϊόντος. Ο Α. Σμιθ πίστευε ότι την οικονομία κινεί ένα «αόρατο χέρι» που είναι το συμφέρον των ατόμων. Στον καπιταλισμό θεωρείται ότι μέσα από το ατομικό συμφέρον επιτυγχάνεται και το κοινωνικό. Στις σύγχρονες οικονομίες, λόγω ατελούς ανταγωνισμού (μονοπώλια, ολιγοπώλια) πολλά από αυτά που είπε ο Σμιθ δεν ισχύουν: οι επιχειρήσεις αυξάνουν τα κέρδη τους, κάποιοι καταναλωτές μπορούν να αγοράσουν τα προϊόντα, αλλά πολλοί δεν μπορούν 2.8. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ (ΚΑΛ ΜΑΡΞ) Ο Μαρξ ήταν ο θεμελιωτής του σοσιαλισμού, άσκησε έντονη κριτική στον καπιταλισμό. Το πρόβλημα της ανισότητας σύμφωνα με τον Μαρξ, ξεκινά από την παραγωγή των προϊόντων, όπου οι εργάτες δεν πληρώνονται με βάση την εργασία που προσφέρουν, αλλά με βάση την εργατική τους δύναμη. Πιο συγκεκριμένα ο Μαρξ θεωρεί: Α. Στην καπιταλιστική κοινωνία, η παραγωγή βασίζεται σε δύο κοινωνικές τάξεις. Τους καπιταλιστές βιομήχανους που κατέχουν το κεφάλαιο (εργοστάσια) και τους εργάτες, που κατέχουν μόνο την εργατική BAKE

5 τους δύναμη, δηλαδή την ικανότητα να εργάζονται. Η αμοιβή του εργάτη (μισθός), είναι με βάση το χρόνο που εργάζεται και όχι με βάση το προϊόν που παράγει. Το αποτέλεσμα είναι ο μισθός που παίρνει, να είναι πολύ μικρότερος, από την αξία του προϊόντος που παράγει. Την επιπλέον αξία (υπεραξία) καρπώνονται οι βιομήχανοι και συνιστά εκμετάλλευση των εργατών. Β. Το εμπόρευμα έχει δύο αξίες. Την αξία χρήσης, δηλαδή την χρησιμότητα που δίνει στον καταναλωτή ένα προϊόν και την ανταλλακτική αξία, δηλαδή το χρηματικό αντίτιμο, που καταβάλλεται όταν το προϊόν πουλιέται Η γενική θεωρία της απασχόλησης, του τόκου και του χρήματος (Τζον Κέυνς) Ο Κέυνς, Άγγλος οικονομολόγος, υποστηρίζει: Οι καπιταλιστικές οικονομίες χρειάζεται να ξεπεράσουν την ανεργία και να προσεγγίσουν την πλήρη απασχόληση του εργατικού δυναμικού. Ο στόχος αυτός θα επιτευχθεί, αν το κράτος παρέμβει στην οικονομία. Το κράτος πρέπει να παρέμβει στους μισθούς, την παραγωγή και τη διανομή του πλούτου. Αν το κράτος κάνει επενδύσεις, οι άνθρωποι θα βρουν εργασία και θα αποκτήσουν εισόδημα, θα μπορέσουν να καταναλώσουν εμπορεύματα (ενεργή ζήτηση), οπότε οι επιχειρήσεις θα αυξήσουν την παραγωγή τους. Αυτό θα δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας και η οικονομία θα βγει από την ύφεση και θα μπει στην ανάπτυξη. Έργα που μπορεί να αναλάβει το κράτος είναι η κατασκευή έργων, σχολείων, νοσοκομείων, λιμανιών κτλ. Οι Η.Π.Α. υιοθέτησαν τις προτάσεις του Κέυνς το Η Αγγλία και όλες σχεδόν οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης ακολούθησαν μετά από τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο όταν το κράτος ήταν ο μοναδικός φορέας που μπορούσε να ανοικοδομήσει τα ερείπια που άφησε πίσω του ο καταστροφικός Β Παγκόσμιος Πόλεμος Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΒΙOΤΙΚΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ Το ζήτημα της οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής δικαιοσύνης απασχόλησε τις οικονομίες του 20 ου αιώνα. Ο Κλαρκ συμφωνούσε με τον Κέυνς και ασχολήθηκε με το πώς θα αυξηθεί το εθνικό προϊόν γιατί μέσα από αυτό έρχεται η ευημερία και η κοινωνική δικαιοσύνη. Εθνικό προϊόν (Α.Ε.Π.) είναι η συνολική αξία όλων των τελικών αγαθών που παράγονται μέσα σε ένα έτος από συντελεστές παραγωγής που ανήκουν σε μόνιμους κατοίκους της χώρας. Ο Φουραστιέ υποστήριξε ότι η οικονομική ανάπτυξη οφείλεται στην μετατόπιση από τον πρωτογενή (αγροτικό) τομέα, αρχικά προς τον δευτερογενή (βιομηχανικό) τομέα και έπειτα προς τον τριτογενή τομέα (υπηρεσίες). Ο Τζον Γκαλμπρέιθ ακολουθούσε τις απόψεις του Κέυνς και θεωρούσε ότι η κρατική παρέμβαση είναι απαραίτητη για να μειωθεί η δύναμη και η ασυδοσία των μονοπωλίων και των πολυεθνικών επιχειρήσεων. Επίσης, επειδή οι ανεπτυγμένες χώρες παράγουν άφθονα προϊόντα θα πρέπει να τα κατανείμουν έτσι ώστε να καταπολεμηθεί η φτώχεια. Ο Σουμπέτερ τόνισε την σημασία της καινοτομίας για την ανάπτυξη των επιχειρήσεων και τον ανταγωνισμό μεταξύ τους μέσα από τον οποίο κάποιες θα επιβιώσουν και κάποιες θα κλείσουν. Αυτό το ονόμασε δημιουργική καταστροφή. Β.ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ 2.1 ΤΟ ΔΟΥΛΟΚΤΗΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Οικονομικό σύστημα είναι ο τρόπος και τα μέσα με τα οποία η οικονομία παράγει,διανέμει τα αγαθά και προσδιορίζει τις κοινωνικές σχέσεις. Κοινωνία δεν είναι ένα απλό άθροισμα ατόμων, αλλά ένα σύνολο κοινωνικών σχέσεων που προσδιορίζεται από τον τρόπο που οι άνθρωποι παράγουν τα αγαθά. Παραγωγικοί συντελεστές είναι τα μέσα και οι πόροι που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή προϊόντων. Τέτοιοι είναι η εργασία, η γη, το κεφάλαιο, η επιχειρηματικότητα. Το δουλοκτητικό σύστημα υπήρχε στην αρχαιότητα (Αίγυπτο, Ελλάδα, Ρώμη) σύμφωνα με το οποίο βασικός συντελεστής παραγωγής είναι η γη και η εργασία σε αυτήν γίνονταν από δούλους οι οποίοι ανήκαν είτε στην ιδιοκτησία του κράτους όπως γινόταν στην Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία, είτε ανήκαν σε ιδιώτες όπως στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη.Οι δούλοι δεν είχαν κανένα δικαίωμα, ο ιδιοκτήτης τους τους εκμεταλλευόταν όπως αυτός ήθελε,προέρχονταν κυρίως από αιχμαλώτους πολέμου. Στην αρχαία Ελλάδα, δούλοι γίνονταν και οι πολίτες που είχαν χρεοκοπήσει και έχαναν τα πολιτικά τους δικαιώματα. Η χειρωνακτική εργασία ήταν υποτιμητική για τους πολίτες (γι αυτό την έκαναν οι δούλοι), ενώ η μη ιδιοκτησία δούλου ήταν για κάποιον ένδειξη φτώχειας. Στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, υπήρχαν εκατοντάδες χιλιάδες δούλοι-αιχμάλωτοι πολέμου και ήταν συχνές οι εξεγέρσεις δούλων. Η δουλεία αμφισβητήθηκε από τον Χριστιανισμό και επί Ιουστινιανού BAKE

6 ο δούλος έπαψε να θεωρείται πράγμα από νομική άποψη. Η δουλεία περιορίστηκε αλλά δεν εξαφανίστηκε, υπήρχε στις Η.Π.Α έως και τον 19 ο αιώνα για να χρησιμοποιούνται οι δούλοι στις φυτείες. 2.2 ΤΟ ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Η φεουδαρχική κοινωνία δημιουργήθηκε μέσα από το δουλοκτητικό σύστημα. Τα μεγάλα φέουδα δημιουργήθηκαν από τα λατιφούντια, δηλαδή εκτάσεις γης που αυτονομήθηκαν από τη Ρώμη και έγιναν μικρά κράτη με δικό τους στρατό. Σε αυτά τα αγροκτήματα δούλευαν πρώην δούλοι και ελεύθεροι αγρότες και έτσι σταδιακά έγιναν δουλοπάροικοι οι οποίοι ήταν δεμένοι με τη γη και δεν μπορούσαν να την εγκαταλείψουν. Τα είδη της ιδιοκτησίας στη φεουδαρχία είναι: 1) ο οίκος που είναι η γη που ανήκει στον φεουδάρχη, την οποία δε νοικιάζει και περιλαμβάνει ακόμα την κατοικία, τις εγκαταστάσεις, τα ζώα κτλ. 2) τα μικρά κτήματα τα οποία νοικιάζει ο φεουδάρχης στους δουλοπάροικους έναντι αμοιβής που ονομάζεται πρόσοδος. Η πρόσοδος είχε τις εξής μορφές: α)πρόσοδος σε εργασία (αγγαρεία) δηλαδή οι αγρότες δούλευαν χωρίς αμοιβή το 1/3 του χρόνου τους στο δικό τους κτήμα και τα 2/3 στο κτήμα του φεουδάρχη. β)πρόσοδος σε είδος (προϊόν).από τον 12 ο αιώνα υποχώρησε το σύστημα της αγγαρείας και εμφανίστηκε η πρόσοδος σε είδος, δηλαδή ο δουλοπάροικος δίνει το μεγαλύτερο μέρος της σοδειάς του στον φεουδάρχη ως ενοίκιο. γ)πρόσοδος σε χρήμα. Από τον 14 ο αιώνα η ανάπτυξη του εμπορίου οδήγησε σταδιακά στην αποκατάσταση της προσόδου σε είδος από την πρόσοδο σε χρήμα. Αυτό οδήγησε σε μεγαλύτερη εκμετάλλευση των αγροτών και ξέσπασαν εξεγέρσεις σε πολλές περιοχές της Ευρώπης. Η Εκκλησία λειτουργούσε ως φεουδάρχης, διέθετε μεγάλα κτήματα που τα καλλιεργούσαν δουλοπάροικοι. Η ανάπτυξη του εμπορίου οδήγησε και στην ανάπτυξη των πόλεων (από τον 12 ο αιώνα) που εξελίχθηκαν σε οικονομικά και διοικητικά κέντρα. Εκεί δραστηριοποιήθηκαν οι αστοί, δηλαδή έμποροι και βιοτέχνες που αποτέλεσαν μία νέα κοινωνική τάξη, την αστική η οποία ήταν αυτή που εν τέλει οδήγησε στην Γαλλική Επανάσταση το 1789 με αίτημα την κατάργηση της βασιλείας και τη δημιουργία εθνικών κρατών. 2.3 ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Τα βασικά χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού συστήματος που βασίζεται στην ιδεολογία του φιλελευθερισμού, είναι: α)η ατομική ιδιοκτησία και η ιδιωτική επιχειρηματικότητα με σκοπό το μέγιστο κέρδος, (οικονομική ελευθερία). β)ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων, γ)η μισθωτή εργασία δηλαδή οι εργάτες πληρώνονται με βάση τον χρόνο που εργάζονται. Το καπιταλιστικό σύστημα εμφανίστηκε σταδιακά στους κόλπους του φεουδαρχικού από τον 11 ο αιώνα οπότε έγιναν ορισμένες σημαντικές αλλαγές όπως: α) η αύξηση της αγροτικής παραγωγής με την εισαγωγή του αρότρου, β) η ανάπτυξη του εμπορίου δηλαδή τα προϊόντα πωλούνται στην αγορά, γ) ο εκχρηματισμός της οικονομίας δηλαδή η χρήση του χρήματος για τις ανταλλαγές. Ο φεουδάρχης πλέον ζητάει την πρόσοδο σε χρήμα. δ)η ανάπτυξη των πόλεων όπου γίνονται κέντρα εμπορίου και αναπτύσσονται σταδιακά μεγάλες βιοτεχνίες. ε) η δημιουργία μεγάλων επιχειρήσεων: βιοτεχνίες που εξελίχθηκαν σε μανιφακτούρες όπου εργάζονταν εργάτες με μισθό και αποτέλεσαν τον προάγγελο των εργοστασίων (με την εισαγωγή της μηχανής το 19 ο αι). στ)στις πόλεις δημιουργήθηκε μία νέα τάξη, η αστική που απέκτησε οικονομική δύναμη και διεκδίκησε την πολιτική εξουσία μέσω της Γαλλικής Επανάστασης. Το καπιταλιστικό σύστημα ουσιαστικά εγκαθιδρύθηκε με τη βιομηχανική επανάσταση στα μέσα του 19 ου αιώνα όπου σε θεωρητικό επίπεδο εφαρμόστηκαν οι ιδέες του Άνταμ Σμιθ, δηλ. ο οικονομικός φιλελευθερισμός (ελεύθερη αγορά, ανταγωνισμός και επιδίωξη κέρδους) και όσον αφορά το οικονομικό επίπεδο με την ανακάλυψη της ατμομηχανής και την εισαγωγή της στην παραγωγή. Από τις αρχές του 20 ου αιώνα ο καπιταλισμός περνάει κρίση, ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων παύει να υπάρχει λόγω των πολυεθνικών και των ολιγοπωλίων. Μετά την οικονομική κρίση του 1929 παρεμβαίνει το κράτος στην οικονομία (μικτό σύστημα) μέσω επενδύσεων, έργων υποδομής, προστασίας για θέματα ασφαλείας, υγείας και παιδείας για να αποφεύγονται οι κρίσεις. Μετά την πετρελαϊκή κρίση του 1973 εμφανίστηκε ο νεοφιλελευθερισμός που πιστεύει σε λιγότερες κρατικές παρεμβάσεις και σε ενίσχυση της ατομικής επιχειρηματικότητας. Παρά την ανάπτυξη του καπιταλισμού στις περισσότερες περιοχές του πλανήτη, BAKE

7 υπάρχουν τεράστιες κοινωνικές ανισότητες και προβλήματα όπως φτώχεια και εξαθλίωση για την πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού. 2.4 ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Τα κοινωνικά προβλήματα του 19 ου αιώνα προκάλεσαν τον σοσιαλιστικό στοχασμό με εμπνευστές τους Μαρξ και Ένγκελς. Ο Μαρξ θεωρεί ότι πρέπει να υπάρξει ένα νέο οικονομικό σύστημα, ο σοσιαλισμός για να πάψει η εκμετάλλευση των εργατών από τους καπιταλιστές (βιομήχανοι-αστική τάξη) με βασικά χαρακτηριστικά: 1) Κοινωνική ιδιοκτησία: τα μέσα παραγωγής (εργοστάσια, γη κτλ) ανήκουν στο κράτος το οποίο ελέγχεται από την εργατική τάξη, 2) Κρατικά σχεδιασμένη οικονομία ώστε η παραγωγή των προϊόντων να γίνεται για τις ανάγκες των μελών της κοινωνίας και όχι για το κέρδος 3) ο καθένας να αμείβεται ανάλογα με την εργασία που προσφέρει. Σκοπός του σοσιαλισμούείναι η εγκαθίδρυση της κομμουνιστικής κοινωνίας με χαρακτηριστικά: α)την εξαφάνιση του κράτους, β) την αταξική κοινωνία, δηλαδή δεν θα υπάρχουν κοινωνικές τάξεις και όλοι θα είναι ίσοι και γ)τα προϊόντα θα μοιράζονται ανάλογα με τις ανάγκες του καθενός. Για να γίνει αυτό, ο Μαρξ πίστευε ότι η εργατική τάξη στα πλαίσια του καπιταλιστικού συστήματος πρέπει να αναλάβει επαναστατική δράση που θα καταργήσει τον καπιταλισμό και την εκμετάλλευση και θα εγκαθιδρύσει «τη δικτατορία του Προλεταριάτου» η οποία θα οδηγήσει εν τέλει στην αταξική-κομμουνιστική κοινωνία. Αυτό έγινε το 1917 με τη Ρωσική Επανάσταση που οδήγησε στην ίδρυση της Σοβιετικής Ένωσης με ηγέτη τον Λένιν και μοναδικό κόμμα στην εξουσία το κομμουνιστικό κόμμα. Η Σοβιετική Ένωση δημιούργησε ένα συνασπισμό χωρών την ανατολικής Ευρώπης οι οποίες ακολούθησαν τον σοσιαλισμό και ονομάστηκαν Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Η μορφή της κοινωνίας (το κοινωνικό σύστημα) προσδιορίζεται από τον τρόπο με τον οποίο αυτή παράγει τα προϊόντα και από τις παραγωγικές σχέσεις που αναπτύσσονται. Έτσι, όταν λέμε αγροτική κοινωνία εννοούμε ότι η γη είναι ο κύριος συντελεστής παραγωγής και άρα παράγονται κυρίως αγροτικά προϊόντα, ενώ όταν λέμε βιομηχανική κοινωνία εννοούμε ότι ο κύριος όγκος της παραγωγής γίνεται από τη βιομηχανία και ότι ως συντελεστής παραγωγής κυριαρχεί το κεφάλαιο. Μια διάκριση των χωρών είναι με βάση το σύστημα που εφαρμόζουν και το επίπεδο της οικονομικής τους ανάπτυξης. Έτσι έχουμε: α)χώρες του πρώτου κόσμου που ανήκουν οι αναπτυγμένες χώρες του καπιταλισμού πχ δυτική Ευρώπη, Η.Π.Α, Αυστραλία, Ιαπωνία κ.α β)χώρες του δεύτερου κόσμου που περιλαμβάνει τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες και κομμουνιστικές χώρες που υπάρχουν ακόμα, στις οποίες η βιομηχανική ανάπτυξη οργανώνεται από το κράτος. γ)χώρες του τρίτου κόσμου είναι οι λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες του καπιταλισμού, οι οποίες εξαρτώνται οικονομικά και πολιτικά από τις ανεπτυγμένες χώρες του πρώτου κόσμου. Αυτές εκμεταλλεύονται τις πλουτοπαραγωγικές πηγές των τρίτων χωρών και ελέγχουν την οικονομική τους ζωή, ενώ ταυτόχρονα αποκτούν από αυτές φτηνό εργατικό δυναμικό. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ορισμός και αντικείμενο της κοινωνιολογίας Ο όρος κοινωνιολογία δημιουργήθηκε το 1839 από τον Αύγουστο Κοντ και δηλώνει τη μελέτη της κοινωνικής ζωής, των κοινωνικών ομάδων, των κοινωνικών σχέσεων, των κοινωνικών μεταβολών και των κοινωνικών προβλημάτων. Πιο συγκεκριμένα, η κοινωνιολογία μελετά: α) τα κοινωνικά φαινόμενα όπως οι ανισότητες, η φτώχεια, η εγκληματικότητα και τους παράγοντες που προκαλούν τα προβλήματα. β) τις κοινωνικές ομάδες: πως δημιουργούνται,τι σκοπούς επιδιώκουν, πως επηρεάζουν το άτομο και γιατί διαλύονται. γ) σχέσεις ανάμεσα στο άτομο και την ομάδα: πως το κοινωνικό περιβάλλον επηρεάζει τη ζωή του ατόμου πχ πως οι ομάδες των συνομηλίκων επηρεάζουν τη συμπεριφορά του κάθε μέλους και το πώς η συμμόρφωση με τους κανόνες της ομάδας μπορεί να σημαίνει παραβίαση των κανόνων της κοινωνίας. δ)σχέσεις ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες πχ πως επηρεάζουν τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις τις σχέσεις μεταξύ διαφορετικών θρησκευτικών ή φυλετικών ομάδων. BAKE

8 ΠΕΡΠΕΡΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ε)τα χαρακτηριστικά των κοινωνιών και την κοινωνική μεταβολή τους πχ πώς έγινε η αλλαγή από το φεουδαρχικό στο καπιταλιστικό σύστημα ή πως αλλάζουν οι θεσμοί ανάλογα με την κοινωνία και ανάλογα με τον χρόνο Βασικά στοιχεία του κοινωνιολογικού στοχασμού: η κοινωνιολογική «φαντασία» Η κοινωνιολογική θεώρησηή κοινωνιολογική «φαντασία»χαρακτηρίζεται από κάποιες παραδοχές οι οποίες αντανακλούν τον ιδιαίτερο τρόπο σκέψης της κοινωνιολογίας. Αυτές είναι: 1)ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον, δηλαδή αναπτύσσεται μέσα σε κάποια κοινωνία ή ομάδα, 2)οι κοινωνίες και οι ομάδες διαφοροποιούνται στον χώρο και στον χρόνο,γιατί αλλάζουν οι συνήθειες, οι κανόνες, οι θεσμοί κτλ. 3)οι κοινωνίες και οι ομάδες μεταδίδουν προς τις νέες γενιές τα χαρακτηριστικά τους, όπως νοοτροπία, γλώσσα, θρησκεία, συνήθειες κτλ. 4)οι σχέσεις μεταξύ των ομάδων είναι σχέσεις ανταγωνισμού και εξουσίας,δηλαδή δεν είναι ισότιμες, ανταγωνίζονται για τα δικά τους συμφέροντα και δεν έχουν όλες την ίδια δύναμη. Έτσι οι κυρίαρχες ομάδες επιβάλλονται στις κυριαρχούμενες ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ Σε κάθε κοινωνία εμφανίζονται κοινωνικές ανάγκες οι οποίες καλύπτονται μέσω των κοινωνικών σχέσεων και των κοινωνικών ρόλων. Στις πρωτόγονες/παραδοσιακές κοινωνίες αυτές οι σχέσεις ρυθμίζονται από τα ήθη και τα έθιμα. Στις ανεπτυγμένες κοινωνίες οι ανάγκες είναι περισσότερες και πιο σύνθετες και καλύπτονται μέσω των κοινωνικών θεσμών Τι είναι θεσμός Κοινωνικοί θεσμοί είναι τυποποιημένες, σταθερές σχέσεις και ρόλοι που ρυθμίζουν τη ζωή μιας κοινωνίας και ανταποκρίνονται σε διαρκείς κοινωνικές ανάγκες π.χ. το σχολείο. Το σχολείο αποτελεί την απάντηση της κοινωνίας για το μόνιμο ζήτημα της μετάδοσης των γνώσεων και του πολιτισμού προς τις νέες γενιές. Έτσι το σχολείο αποτελεί τη μόνιμη και συλλογική απάντηση της κοινωνίας στο ζήτημα αυτό. Βασικά Χαρακτηριστικά των Θεσμών 1) Είναι συλλογικά δημιουργήματα και όχι ατομικά. 2) Έχουν υποχρεωτικό χαρακτήρα και δεν μπορεί ένα άτομο να καταργήσει έναν θεσμό. Υπάρχουν όμως και μη υποχρεωτικοί θεσμοί π.χ. κάποιος δεν συνάπτει γάμο αν δεν θέλει. Οι θεσμοί δημιουργούνται ή καταργούνται με δυο τρόπους: α) Με θεσμοποίηση όταν ο υποχρεωτικός χαρακτήρας ενός θεσμού δημιουργείται σταδιακά μέσα από την ομοιόμορφη επανάληψη των κοινωνικών σχέσεων και των συλλογικών τρόπων δράσης π.χ. έθιμο. β) Με θεσμοθέτηση όταν ο υποχρεωτικός χαρακτήρας ενός θεσμού δημιουργείται από ένα νόμο Η αναγκαιότητα των θεσμών: 1) Ικανοποίηση συλλογικών αναγκών. 2) Ομαλή ένταξη των ατόμων στην κοινωνία. 3) Ρύθμιση της κοινωνικής ζωής με βάση κάποιους κανόνες Λειτουργίες των θεσμών Οι λειτουργίες κάθε θεσμού, διακρίνονται σε: α) έκδηλες δηλαδή κύριες και φανερές π.χ. η έκδηλη λειτουργία του θεσμού της εκπαίδευσης είναι η μετάδοση των γνώσεων, του πολιτισμού κ.λπ. β) μη-έκδηλες ή λανθάνουσες,δηλαδή όχι φανερές και επίσημες π.χ. η λανθάνουσα λειτουργία της εκπαίδευσης είναι η αναπαραγωγή της κοινωνικής πραγματικότητας, των κοινωνικών ανισοτήτων και οι σχέσεις κυριαρχίας μεταξύ των κοινωνικών τάξεων Η κρίση και η αλλαγή των θεσμών Όταν κάποιος θεσμός παύει να καλύπτει αποτελεσματικά μία συλλογική ανάγκη τότε εξασθενεί την σημασία του και μπαίνει σε διαδικασία κρίσης δηλαδή αμφισβήτησης από τα μέλη της κοινωνίας. Έτσι δημιουργείται η ανάγκη αλλαγής ή ακόμα και κατάργησης του θεσμού. Οι θεσμοί περνούν κρίση όταν αλλάζει: α) η κοινωνία και η οικονομία, β) η νοοτροπία και οι αξίες της κοινωνίας, γ) εξελίσσεται η τεχνολογία Η διαδικασία αλλαγής ή κατάργησης των θεσμών είναι ίδια με αυτή με την οποία δημιουργούνται δηλαδή θεσμοποίηση ή θεσμοθέτηση. BAKE

9 3.5 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗ ΠΕΡΠΕΡΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Κοινωνικό στρώμα και κοινωνική τάξη Κάθε κοινωνία διαθέτει ένα ιδιαίτερο σύστημα κατάταξης και ένταξης των μελών της σε μία κλίμακα ιεραρχίας, αυτό ονομάζεται κοινωνική διαστρωμάτωση. Η ιεράρχηση γίνεται με βάση κάποια κριτήρια ανισότητας, όπως η ιδιοκτησία, ο πλούτος, η δύναμη, το κύρος κ.ά. Οι διάφοροι θεωρητικοί της κοινωνιολογίας (κοινωνιολογικές σχολές) διατύπωσαν απόψεις για την κοινωνική διαστρωμάτωση: Α)η Σχολή των Συγκρούσεων (Μαρξισμός) ορίζει την κοινωνική τάξη με κριτήριο την ιδιοκτησία των μεσών παραγωγής (γη, κεφάλαιο). Έτσι στη φεουδαρχία έχουμε τους ιδιοκτήτες γης που ανήκουν στην τάξη των φεουδαρχών και τους ακτήμονες-αγρότες που ανήκουν στην τάξη των δουλοπάροικων. Στον καπιταλισμό, οι ιδιοκτήτες του κεφαλαίου ανήκουν στην αστική τάξη που είναι και η ανώτερη τάξη, ενώ οι μη ιδιοκτήτες ανήκουν στην εργατική, δηλαδή κατώτερη τάξη. Β)η Σχολή του Λειτουργισμού θεωρεί ότι τα πιο άξια και με προσόντα μέλη της κοινωνίας καταλαμβάνουν υψηλότερες θέσεις, γι αυτό η εκπαίδευση πρέπει να διακρίνει ποιοι είναι οι πιο ικανοί και οι πιο έξυπνοι για να τους προωθήσει μέσα από αξιολογήσεις στις ανώτερες θέσεις. Γ)οι απόψεις του Μαξ Βέμπερ περιέχουν στοιχεία και από τις δύο προηγούμενες Σχολές. Ο Βέμπερ διακρίνει τρία είδη διαστρωμάτωσης: η κοινωνική τάξη με κριτήριο τον οικονομικό παράγοντα, η κοινωνική θέση με κριτήριο το κύρος και το γόητρο και η πολιτική δύναμη με κριτήριο την εξουσία. Οι κοινωνικές τάξεις δεν αποτελούν ομοιογενείς ομάδες γιατί στο εσωτερικό τους εμφανίζονται συγκρούσεις και διαφοροποιήσεις (με βάση το συμφέρον),οι οποίες εκφράζονται με τα κοινωνικά στρώματα πχ δεν έχουν όλοι οι βιομήχανοι μεγάλη οικονομική και πολιτική δύναμη Κοινωνική θέση και κοινωνικός ρόλος Κοινωνική θέση είναι το σημείο που κατέχει ένα άτομο μέσα στον κοινωνικό χώρο πχ στην οικογένεια έχουμε τις θέσεις πατέρας ή μητέρα και παιδιά και στο σχολείο έχουμε τις θέσεις δάσκαλος-μαθητής. Οι κοινωνικές θέσεις συνεπάγονται και προϋποθέτουν την άσκηση κοινωνικής δύναμης,η οποία κατανέμεται διαφορετικά ανάμεσα στις κοινωνικές θέσεις. Η κοινωνική δύναμη διακρίνεται σε: α)οικονομική ισχύ, δηλαδή δυνατότητα επηρεασμού της οικονομικής ζωής πχ βιομήχανος, β)πολιτική ισχύ, δηλαδή δυνατότητα επηρεασμού της πολιτικής ζωής πχ υπουργός, γ)πολιτισμική ισχύ, δηλαδή δυνατότητα επηρεασμού της πολιτιστικής ζωής και της εκπαίδευσης πχ καθηγητής πανεπιστημίου. Μία κοινωνική θέση καθορίζεται (το πόσο ψηλά ή χαμηλά βρίσκεται) από το είδος και την ποσότητα της ισχύος που διαθέτει, δηλαδή: 1)πόση ισχύ διαθέτει ο φορέας κάθε θέσης στο δικό του πεδίο και στην κοινωνία γενικότερα πχ οι βιομήχανοι, οι πολιτικοί έχουν μεγαλύτερη κοινωνική ισχύ από τους εργάτες κτλ. 2)το είδος της ισχύος, δηλαδή κοινωνική, πολιτική ή πολιτισμική πχ ο καλλιτέχνης δεν επηρεάζει την οικονομική ζωή, αλλά μόνο την καλλιτεχνική. Σε κάθε κοινωνική θέση αντιστοιχεί ένας κοινωνικός ρόλος. Ο κοινωνικός ρόλος περιλαμβάνει το σύνολο των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων που απορρέουν από μία κοινωνική θέση. Ο κοινωνικός ρόλος περιλαμβάνει τις προσδοκίες και την κοινωνικά αποδεκτή συμπεριφορά που περιμένουν οι άλλοι από τον κάτοχο μίας θέσης πχ η κοινωνία περιμένει από τον εκπαιδευτικό να είναι τυπικός στα καθήκοντα του, να μεταδίδει γνώσεις, αξίες κτλ, να συμπεριφέρεται σωστά στους μαθητές κ.ά Οι κοινωνικοί ρόλοι διακρίνονται σε: 1. α)άτυποι,που δεν καθορίζονται από κάποιο νόμο αλλά από τις καθημερινές σχέσεις πχ ο ρόλος του φίλου. β)τυπικοί,όπου τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις καθορίζονται από κάποιο νόμο πχ ο ρόλος του εκπαιδευτικού και του μαθητή 2. ανάλογα με το αν αφήνουν περιθώρια ελευθερίας στο άτομο οι ρόλοι διακρίνονται σε α)αυστηροί και β)χαλαροί. Συχνά παρατηρείται το φαινόμενο όπου οι υποχρεώσεις που απορρέουν από ένα ρόλο έρχονται σε αντίφαση με τις υποχρεώσεις ενός άλλου ρόλου που ασκεί ταυτόχρονα ένα άτομο. Αυτό φέρνει το άτομο σε μία διλληματική κατάσταση που ονομάζεται σύγκρουση ρόλων, πχ μία γυναίκα που είναι εργαζόμενη και μητέρα αντιμετωπίζει το δίλημμα να αφιερώσει περισσότερο χρόνο στη δουλειά της ή στην οικογένειά της. BAKE

10 3.5.3 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ Είναι η δυνατότητα των ατόμων να μετακινούνται σε διαφορετική κοινωνική τάξη, θέση ή στρώμα. Σε ορισμένες κοινωνίες, η μετακίνηση αυτή είναι δύσκολη ή αδύνατη πχ δουλοκτητικό και φεουδαρχικό σύστημα που ονομάζονται κλειστά συστήματα κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Ένα τέτοιο σύστημα είναι και οι κάστες στην Ινδία,όπου το άτομο από τη γέννηση του εντάσσεται σε μία κάστα, αυτή των γονιών του,απ όπου δεν μπορεί να μετακινηθεί για όλη του τη ζωή. Δε μπορεί να παντρευτεί άτομο από άλλη κάστα ή να ασκήσει ορισμένα επαγγέλματα. Οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες αποτελούν ανοιχτά συστήματα κοινωνικής διαστρωμάτωσης που επιτρέπουν την κοινωνική κινητικότητα, κυρίως μέσα από την εκπαίδευση. Μεταπολεμικά, λόγω της ανάπτυξης του τομέα των υπηρεσιών, που απαιτεί πιο μορφωμένο προσωπικό, δόθηκαν ευκαιρίες σε παιδιά των κατώτερων τάξεων (εργατικών και αγροτικών) να μορφωθούν και να αποκτήσουν καλύτερη κοινωνική θέση. Σήμερα, η κοινωνική κινητικότητα είναι πιο δύσκολη σε σχέση με τις δεκαετίες 60-70,γιατί οι πτυχιούχοι βρίσκουν δύσκολα δουλειά. Τα είδη της κοινωνικής κινητικότητας είναι: 1. με κριτήριο την κατεύθυνση: α)ανοδική, β)καθοδική, γ)οριζόντια, όταν η μετακίνηση γίνεται σε θέση ή τάξη της ίδιας βαθμίδας με την προηγούμενη. 2. με κριτήριο τον χρόνο: α) ενδογενεακή,που γίνεται στη διάρκεια της ζωής του ατόμου και αφορά την κοινωνική του τροχιά,δηλαδή τις διαφορετικές θέσεις που καταλαμβάνει το άτομο στη διάρκεια της ζωής του που μπορεί να είναι ανοδική, καθοδική ή οριζόντια β) διαγενεακή. Είναι η μετακίνηση του ατόμου σε διαφορετική θέση από αυτή των προγόνων του, δηλαδή η μετακίνηση από γενιά σε γενιά πχ ο γιος του αγρότη που έγινε δικηγόρος. 3.6 Κοινωνικές Ανισότητες Αίτια και μορφές κοινωνικών ανισοτήτων Οι άνθρωποι εντάσσονται σε διαφορετικά κοινωνικά στρώματα ή τάξεις με βάση την άνιση κατανομή του πλούτου, της δύναμης, των ευκαιριών κλπ. Η ανισότητα αυτή οφείλεται σε κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες. Συγκεκριμένα: α. κυριαρχία της οικονομίας στην πολιτική, δηλαδή η διαπλοκή των οικονομικών συμφερόντων με του πολιτικούς με αποτέλεσμα την εξυπηρέτηση του ιδιωτικού κι όχι του δημοσίου συμφέροντος. β. συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας, δηλαδή του τομέα της εκπαίδευσης, της υγείας και της πρόνοιας για τα πιο αδύναμα στρώματα. γ. μείωση των μισθών. δ. αδυναμία πρόσβασης στην εκπαίδευση για τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα Συνέπειες Κοινωνικών Ανισοτήτων α. υψηλή εγκληματικότητα, β. διάλυση του κοινωνικού ιστού, γ. συρρίκνωση Δημοκρατίας, δηλαδή μειωμένη συμμετοχή στα κοινά, δ. εμπόδιο στην (οικονομική) ανάπτυξη Η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός Φτώχεια σημαίνει έλλειψη πόρων για την εξασφάλιση ανεκτού επιπέδου ζωής. Διακρίνεται σε : απόλυτη φτώχεια όταν κάποιος δεν καλύπτει τις βιοτικές του ανάγκες ( π.χ. τροφή, στέγη) σχετική φτώχεια όταν το άτομο καλύπτει τις βιοτικές αλλά όχι τις πολιτισμικές ανάγκες (π.χ. ηλεκτρικές συσκευές, διασκέδαση κ.α.) Η φτώχεια συνεπάγεται και αδυναμία πρόσβασης στην εκπαίδευση και στην υγεία όπως μειωμένες ευκαιρίες. Τα αίτια της φτώχειας: η ανεργία, οι χαμηλοί μισθοί, η αστικοποίηση, η αύξηση μονογονεϊκών οικογενειών, κρατικές δυσλειτουργίες. Συνέπειες της φτώχειας: α) εγκληματικότητα, β) κοινωνικός αποκλεισμός, γ) σχολική αποτυχία, δ) διαζύγια, ε) ψυχολογικά προβλήματα κ.α. φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας όπως αλκοολισμός, χρήση ουσιών κ.λπ. Κοινωνικός αποκλεισμός. Είναι η απομόνωση, αποξένωση, περιθωριοποίηση κάποιων κοινωνικών, θρησκευτικών ή άλλων ομάδων.ομάδες που βρίσκονται ή κινδυνεύουν με κοινωνικό αποκλεισμό είναι: οι φτωχοί, οι άνεργοι, τα Α.Μ.Ε.Α., οι ηλικιωμένοι, οι χρήστες ουσιών, οι αποφυλακισμένοι κ.α. φυλετικές ή εθνοτικές ομάδες. BAKE

11 Οι κοινωνικές ανισότητες στην ελληνική κοινωνία Παρουσιάζουν αύξηση τα τελευταία χρόνια και ανθεκτικότητα, δηλαδή δεν έχουν την τάση να μειώνονται παρά τα μέτρα που έχουν ληφθεί.τα αίτια για αυτό είναι η οικονομική κρίση, η υψηλή ανεργία, η είσοδος φτωχών μεταναστών κ.α. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Α. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ 4.3 Η αυτοκρατορία Η μοναρχία Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η μοναρχία ορίζεται ως η «αρχή τους ενός» σε αντίθεση με τη αριστοκρατία («αρχή των αρίστων») και τη δημοκρατία («αρχή του δήμου»). Στη μοναρχία, ο μονάρχης δέχεται τον τίτλο του από μια δύναμη η οποία δεν είναι ο λαός. Η δύναμή αυτή μπορεί να απορρέει είτε «ελέω Θεού» είτε από την αρχή της κληρονομικής νομιμότητας (οι βασιλείς κληροδοτούν την εξουσία τους στους απόγονούς τους). Τον 18ο-19ο αιώνα στην Ευρώπη εμφανίστηκαν οι «πεφωτισμένες μοναρχίες», δηλ. μονάρχες που πρότασσαν τις ιδέες του Διαφωτισμού (ορθός λόγος, ανεξιθρησκία, κτλ.) ως απάντηση στον ανορθολογισμό και την έλλειψη παιδείας που χαρακτήριζε τον απλό λαό. 4.4 Το εθνικό κράτος Μακιαβέλλι Το έθνος κράτος είναι έννοια που αναπτύχθηκε από το 16ο αιώνα στο πλαίσιο της αμφισβήτησης του φεουδαρχικού συστήματος από την ανερχόμενη αστική τάξη. Εκφραστής του αιτήματος για τη δημιουργία ενός ενιαίου έθνους-κράτους που θα υπερασπίζεται όχι τα προνόμια των ευγενών αλλά το αίτημα της αστικής τάξης για γραπτό δίκαιο, φορολογικό σύστημα, περιορισμό της δύναμης και των προνομίων των ευγενών είναι στην Ιταλία ο Νικολό Μακιαβέλι. Σε αυτόν οφείλεται ο όρος μακιαβελισμός που σημαίνει την άσκηση της εξουσίας χωρίς ηθικούς φραγμούς όπου ο πολιτικός χρησιμοποιεί κάθε μέσο για να επιτύχει το σκοπό του. Αργότερα η επιρροή του Διαφωτισμού, ( ), ο Αγώνας της Ανεξαρτησίας των Η.Π.Α( ) και η Γαλλική Επανάσταση (1789) συνετέλεσαν στη δημιουργία αστικών κρατών που βασίζονταν στο φιλελευθερισμό με αιτήματα: α) Συνταγματικά Δικαιώματα, β)εθνική ενότητα, γ) Εθνική απελευθέρωση (Ελληνική Επανάσταση του 1821). Οι ανερχόμενες αστικές δυνάμεις πρότειναν το μοντέλο διακυβέρνησης διά των αντιπροσώπων τουλαού. Οι αντιπρόσωποι του λαού προέρχονταν από τα πολιτικάκόμματα. Πολιτικό κόμμα είναι μια οργανωμένη ομάδα ατόμων,με κοινές ιδεολογικές αρχές και πολιτικές θέσεις, που στόχο έχει την κατάληψη της εξουσίας. Τα πολιτικά κόμματα είναι οι φορείς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας μέσω των οποίων ο λαός εκφράζει ιδέες, οράματα, επιδιώξεις,σχέδια. Η συμμετοχή των λαϊκών στρωμάτων στη διακυβέρνηση της χώρας που ισχύει σήμερα στον Δυτικό κόσμο εκφράζεται ως φιλελεύθερη αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία. Στα σύγχρονα κράτη του Δυτικού κόσμου επικρατεί η φιλελεύθερη (αστική) κοινοβουλευτική δημοκρατία με βασικά χαρακτηριστικά το Σύνταγμα, τη διάκριση των εξουσιών, τα κόμματα, η καθολική ψηφοφορία και ο κοινοβουλευτισμός (έμμεση δημοκρατία). 4.5 Η παγκόσμια κοινότητα Ο ρόλος των διεθνών οργανισμών Είναι υπερεθνικές οργανώσεις που ιδρύθηκαν για να αντιμετωπίσουν διεθνή ζητήματα τα οποία δε μπορεί να αντιμετωπίσει το κάθε κράτος μόνο του. Οι κυριότεροι διεθνείς οργανισμοί είναι: α) Ο Ο.Η.Ε. με σκοπό τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης. β) Η Ευρωπαϊκή Ένωση με αρχικό σκοπό την οικονομική συνεργασία των χωρών. γ) Η Unesco είναι θεσμός του ΟΗΕ με σκοπό τα εκπαιδευτικά και πολιτιστικά θέματα. δ) Ο Ο.Ο.Σ.Α. με σκοπό τη διεθνή συνεργασία για μεταρρυθμίσεις σε οικονομικά, εκπαιδευτικά κ.α θέματα ε) Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου με σκοπό τους κανόνες για το διεθνές εμπόριο. στ) Το ΝΑΤΟ ή Ατλαντική Συμμαχία με σκοπό την αμυντική συνεργασία μεταξύ των χωρών της Δύσης και για την αντιμετώπιση του αντίπαλου δέους (που ονομαζόταν σύμφωνο της Βαρσοβίας ) που ήταν η αντίστοιχη συμμαχία των χωρών του πρώην Ανατολικού μπλοκ υπό την ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης. 4.6 Η σχέση πολιτικής και οικονομίας Οικονομία και πολιτική αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Το κράτος καθορίζει το πλαίσιο, μέσω της νομοθεσίας στο οποίο ασκείται η οικονομική δραστηριότητα. Η οικονομική πολιτική καθορίζει και την πολιτική σε όλους τους άλλους τομείς π.χ. η χρηματοδότηση στην υγεία ή την παιδεία καθορίζει σημαντικά την λειτουργία τους. BAKE

12 Το κράτος από κάποιους (λειτουργιστές) θεωρείται ως ο πολιτικός θεσμός που συντονίζει τους υπόλοιπους θεσμούς για να διατηρείται η κοινωνική συνοχή ενώ από κάποιους άλλους (μαρξιστές) θεωρείται ο θεσμός που εκφράζει τα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης. Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο το κράτος παρεμβαίνει καθοριστικά στην οικονομία (μεικτό σύστημα - Κέυνς) για να κάνει μεγάλες επενδύσεις και έργα, με σκοπό την οικονομική ανάπτυξη. Μετά την δεκαετία του 70 η τάση αντιστρέφεται και η οικονομία δηλαδή οι επιχειρήσεις αποκτούν έλεγχο επί της πολιτικής.η επίδραση αυτή της οικονομίας επεκτείνεται σε κάθε τομέα π.χ. σημαντικοί θεσμοί όπως σχολεία, νοσοκομεία αντιμετωπίζονται ως επιχειρήσεις με κέρδη ή ζημίες.ο πολίτης πλέον αντιμετωπίζεται ως ψηφοφόρος που συμμετέχει ενεργά μόνο κάθε τέσσερα χρόνια. Τα αίτια για την επιβολή της οικονομίας στην πολιτική είναι πολλά, ανάμεσα σε αυτά είναι: Η οικονομία εξελίσσεται με πιο γρήγορο ρυθμό από την πολιτική Ο καπιταλισμός που προτάσσει το κέρδος και το ατομικό συμφέρον έναντι του δημόσιου. 4.7 Πολιτική ανάπτυξη και υπανάπτυξη Γενικά ο όρος ανάπτυξη σημαίνει την ανάγκη κοινωνικής προόδου και ευημερίας που σχετίζεται με την παραγωγή προϊόντων και την ελεύθερη διακίνηση προσώπων και εμπορευμάτων.για την πολιτική η ανάπτυξη αφορά το κατά πόσο οι πολιτικοί θεσμοί διασφαλίζουν την ισότητα, τη συμμετοχή, τη διαφάνεια και την αξιοκρατία. Πολιτικά αναπτυγμένες είναι οι κοινωνίες που: α) Ο λαός συμμετέχει καθολικά σε ψηφοφορία εκλογής των αντιπροσώπων του. β) Οι πολιτικοί σέβονται το Σύνταγμα και τους νόμους. γ) Η διακυβέρνηση γίνεται με διαφάνεια και αξιοκρατία. δ) Οι πολίτες συμμετέχουν συνειδητά στα κοινά. Οι πολιτικά μη αναπτυγμένες κοινωνίες έχουν τα αντίθετα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά, με βασικό γνώρισμα τις πελατειακές σχέσεις δηλαδή εντάσσονται οι πολίτες στην πολιτική ή σε κάποιο κόμμα προκειμένου να έχουν οφέλη για τους ίδιους και τις οικογένειές τους. Το πρόβλημα των πελατειακών σχέσεων υπάρχει έντονο στην Ελλάδα ως κατάλοιπο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και λόγω του ότι στην Ελλάδα δεν έγινε μια πραγματική αστική επανάσταση. Ακόμα στις πολιτικά μη αναπτυγμένες κοινωνίες είναι συχνά τα φαινόμενα παραβίασης των ανθρώπινων δικαιωμάτων, αυταρχισμού και ανελευθερίας (έλλειψη δημοκρατίας). Β. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ 4.1 Γενικά περί πολιτικής θεωρίας και ιδεολογίας Η πολιτική θεωρία είναι η συστηματική περιγραφή του στόχου που επιδιώκει να επιτύχει μία πολιτική δράση. Κάθε πολιτική θεωρία υποστηρίζει μια ιδεολογία δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι ερμηνεύουν τον κόσμο και τα πράγματα. Η Ιδεολογία: α)είναι ένα σύστημα πολιτικών ιδεών και πεποιθήσεων που οδηγούν σε δράση ή καισε κάποιο κόμμα. β) περιλαμβάνει στάσεις, αξίες, πρότυπα συμπεριφοράς. γ) είναι άποψη για τον κόσμο που καλύπτει κάθε πλευρά της ζωής (κοσμοθεωρία) και διεκδικεί το μονοπώλιο της αλήθειας. Η ιδεολογία ενός ατόμου διαμορφώνεται από την οικογένεια, τις παρέες, τα ΜΜΕ κτλ στην διάρκεια της κοινωνικοποίησης. Στην πορεία της ζωής όμως τα άτομα, συχνά και τα κόμματα μπορεί να αλλάζουν ιδεολογία κάτω από την επίδραση ιστορικών γεγονότων όπως ήταν και η γαλλική και η ρωσική επανάσταση. Σε κάθε ιστορική περίοδο μία ιδεολογία μπορεί να κυριαρχεί έναντι των άλλων έχοντας πείσει την πλειοψηφία ότι αυτή εκφράζει την απόλυτη αλήθεια και τα συμφέροντα ολόκληρης της κοινωνίας. Η αίσθηση αυτή αποτελεί μία «ψευδή συνείδηση», γιατί παραβλέπει ότι υπάρχουν ζητήματα στα οποία η κυρίαρχη ιδεολογία δεν έχει λύσεις. 4.2 ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ Ο Φιλελευθερισμός υποστηρίζει: α) την ελεύθερη διακίνηση ιδεών, ανθρώπων, κεφαλαίων και εμπορευμάτων. β) δικαιώματα, όπως το εκλέγειν και εκλέγεσθαι, ατομική ιδιοκτησία, ελευθερία του λόγου και του Τύπου. γ) το Σύνταγμα και την κοινοβουλευτική δημοκρατία με διάκριση των εξουσιών. Ο φιλελευθερισμός διαμορφώθηκε στο πλαίσιο του διαφωτισμού και εξέφραζε τα συμφέροντα της ανερχόμενης αστικής τάξης (έμποροι, βιοτέχνες, αργότερα βιομήχανοι) έναντι των φεουδαρχών. Ο Τζον Λοκ μίλησε για τα φυσικά δικαιώματα του ανθρώπου όπως η ζωή, η ελευθερία, η ιδιοκτησία και για την ανάγκη ενός κοινωνικού συμβολαίου για την προστασία των δικαιωμάτων και την διατήρηση της BAKE

13 κοινωνικής ισορροπίας. Ο Λοκ θεωρείται ο ιδρυτής του πολιτικού φιλελευθερισμού και πίστευε ότι οι εκλογές αποτελούν το μέσο για την σύναψη του κοινωνικού συμβολαίου. Έτσι ο φιλελευθερισμός προέβαλε το πολίτευμα της αντιπροσωπευτικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας που επικράτησε τον 20 0 αιώνα στον δυτικό κόσμο με κύρια στοιχεία του την ελεύθερη οικονομία και την κοινοβουλευτική δημοκρατία. 4.3 ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΣΜΟΣ Με τον όρο συντηρητισμό εννοούμε την φιλοσοφική τάση που διαμορφώθηκε κατά τον 18 ο αιώνα ως μία αρνητική στάση απέναντι σε οτιδήποτε καινούριο επιχειρώντας να διατηρήσει την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων και αποφεύγοντας κάθε αλλαγή. Ως φιλοσοφικό κίνημα ο συντηρητισμός συνδέθηκε με τις ρομαντικές αντιλήψεις στην δυτική Ευρώπη και με την προσπάθεια διατήρησης της φεουδαρχίας απέναντι στη βιομηχανική επανάσταση. Πρότεινε επιστροφή στην παράδοση, διατήρηση της πολιτικής και κοινωνικής κατάστασης που την θεωρεί φυσιολογική. Σε οικονομικό επίπεδο υποστήριξε την ελεύθερη οικονομία αλλά με κρατική παρέμβαση. Σε κοινωνικό επίπεδο ο συντηρητισμός εκφράστηκε με τον πουριτανισμό δηλαδή την εγκράτεια, την ηθική και θρησκευτική συνείδηση μακριά από τις απολαύσεις. 4.4 ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ Η Σοσιαλιστική σκέψη αναπτύχθηκε κυρίως ως κριτική στην βιομηχανική επανάσταση και τον καπιταλισμό λόγω των κοινωνικών προβλημάτων ( φτώχεια, εξαθλίωση εργατών) που αυτός επέφερε. Ξεκίνησε με τον ουτοπικό σοσιαλισμό που πίστευε στην δημιουργία μιας κοινωνίας με ισότητα και αδελφοσύνη μέσα από το σχέδιο σχηματισμού κοινοτήτων και την συναίνεση-και όχι την σύγκρουση-των κοινωνικών τάξεων. Αντίθετα ο Μαρξ και ο Ένγκελς δημιούργησαν τον επιστημονικό σοσιαλισμό όπου επιχειρεί την επιστημονική ανάλυση (κριτική) της καπιταλιστικής κοινωνίας και βλέπει την λύση των κοινωνικών προβλημάτων του καπιταλισμού όχι στην συνεργασία αλλά στη σύγκρουση των κοινωνικών τάξεων. Η εργατική τάξη πρέπει, σύμφωνα με τον Μαρξ, να αναλάβει επαναστατική δράση για να ανατρέψει τον καπιταλισμό και την εκμετάλλευση και να εγκαθιδρύσει τον σοσιαλισμό με τα εξής βασικά χαρακτηριστικά: 1) κοινωνική ιδιοκτησία, δηλαδή τα μέσα παραγωγής (εργοστάσια, κεφάλαιο κλπ) ανήκουν στο κράτος, το οποίο ελέγχεται από την εργατική τάξη. 2) ο καθένας θα αμείβεται ανάλογα με την εργασία του. 3) κρατικά σχεδιασμένη οικονομία, ώστε η παραγωγή να γίνεται για τις ανάγκες των μελών της κοινωνίας και όχι για το ατομικό κέρδος, ενώ το πλεόνασμα θα επενδύεται ξανά στην παραγωγή. Απώτερος σκοπός του σοσιαλισμού είναι η δημιουργία της αταξικής κομμουνιστικής κοινωνίας, με χαρακτηριστικά: α. την εξαφάνιση του κράτους. β. την εξαφάνιση των κοινωνικών τάξεων, δηλαδή θα είναι όλοι ίσοι. γ. τα προϊόντα θα μοιράζονται ανάλογα με τις ανάγκες του καθενός. 4.5 ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ Βασίζεται στην ιδέα της κατάργησης του κράτους το οποίο θεωρείται ως θεσμός καταπίεσης, καταναγκασμού και ανελευθερίας. Σύμφωνα με τους θεωρητικούς του αναρχισμού το κράτος έχοντας το μονοπώλιο άσκησης νόμιμης βίας ελέγχει και ασκεί αυταρχισμό, χειραγώγηση και αλλοτρίωση. Ο αναρχισμός είναι κομμάτι του σοσιαλισμού, ο ιδρυτής του ο Προυντόν θεωρούσε την ιδιοκτησία ως κλοπή, και ότι το κράτος πρέπει να καταργηθεί και η οικονομία να οργανωθεί σε συνεταιρισμούς. Ο Προυντόν διαφώνησε με τον Μαρξ και υποστήριξε ότι το κράτος πρέπει να καταργηθεί και όχι να τεθεί στον έλεγχο των εργατών. Άλλοι θεωρητικοί του αναρχισμού ήταν οι Ρώσοι Μπακούνιν και Κροπότκιν και ο Ιταλός Μαλατέστα. Συνοπτικά τα κοινά χαρακτηριστικά των θεωρητικών του αναρχισμού είναι: α) η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. β)οργάνωση της παραγωγής με βάση ενώσεις παραγωγών, συνεταιρισμούς, κοινωνικές οργανώσεις. γ)κατάργηση του κράτους και της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας με εγκαθίδρυση της άμεσης Δημοκρατίας. 4.6 ΦΑΣΙΣΜΟΣ Είναι η ιδεολογία του κινήματος που δημιούργησε ο Μουσουλίνι στην Ιταλία και ο Χίτλερ στην Γερμανία. Ο φασισμός είναι συνώνυμο του αυταρχισμού, της άρνησης κάθε άλλης άποψης, την έλλειψη ελευθερίας, την επιβολή με την βία και με την προπαγάνδα. Βασικές απόψεις του φασισμού: α)το έθνος είναι η ανώτατη αξία ( εθνικισμός) και αυτό στρέφει το ένα έθνος εναντίον των άλλων. BAKE