ΙΔΙΑΖΟΝΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ «ΛΑΪΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ» ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΔΑΜΙΑΝΟΣ ΔΑΜΙΑΝΟΥ ΙΔΙΑΖΟΝΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ «ΛΑΪΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ» ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ Α.Π.Θ. ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Αρχιμ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΣΚΡΕΤΤΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 ΙΔΙΑΖΟΝΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ «ΛΑΪΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ» ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ 2

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΔΑΜΙΑΝΟΣ ΔΑΜΙΑΝΟΥ ΙΔΙΑΖΟΝΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ «ΛΑΪΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ» ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ Α.Π.Θ. ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Αρχιμ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΣΚΡΕΤΤΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

4 Στους αγαπητούς μου γονείς, στην αγαπημένη μου σύζυγο και στον νεογέννητο υιό μου ΕΥΓΝΩΜΟΝΩΣ ΑΦΙΕΡΟΥΤΑΙ 4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Συχνά ο καθένας από εμάς μετέχει μέσα από τα δικά του μάτια, σε μια ξεχωριστή εμπειρία, την οποία μετατρέπει σε βίωμα και την εφαρμόζει στην καθ ημέρα ζωή του. Πέραν όμως της προσωπικής εμπειρίας, σχηματίζεται μέσα στο κοινωνικό σύνολο μια άλλη εμπειρία, μια κοινωνική εμπειρία που προσλαμβάνει διαστάσεις ευρύτερες και περιλαμβάνει άλλοτε μια κοινότητα, ένα χωριό, μια πόλη, ένα ολόκληρο νησί, ή ακόμη απηχεί τη συνείδηση ενός ολόκληρου λαού. Με τον τρόπο αυτό οι λαογράφοι παρατηρούν ότι σχηματίζονται τα κοινωνικά ήθη και έθιμα. Μαζί μ αυτά όμως, αλληλένδετα συμπλέκονται και λατρευτικά στοιχεία, τα οποία συχνά διαφοροποιούνται από τη θεσμική λατρεία, για την ακρίβεια διακρίνονται στο σύνολό τους από τη θεσμική λατρεία και αποτελούν, για έναν ερευνητή, ένα άλλο πεδίο ερεύνης, τη λαϊκή λατρεία. Πολλές φορές είναι έως και αδύνατο να αντιληφθεί κανείς τα στοιχεία αυτά, γιατί εγγράφονται στο DNA του καθενός, από τη στιγμή που γεννιέται. Π.χ. μαθαίνει από την μητέρα και την οικογένεια, να κάνει το Σταυρό του, να αναπέμπει μια παιδική προσευχή προς τον Ουράνιο Πατέρα, να προσκυνά τις εικόνες και άλλα πολλά. Έπειτα γίνεται μέλος της κοινότητας και της ενορίας στην οποία ανήκει. Έτσι και τα παιδιά μαθαίνουν με τα παιδικά μάτια της ψυχής τους τα ήθη και τα έθιμα της περιοχής τους, ενώ συνάμα λατρεύουν και το Θεό με ένα μοναδικό για τον καθένα ανεπανάληπτο τρόπο. Αυτός ο μοναδικός και ανεπανάληπτος τρόπος με τον οποίο αποδέχεται ο καθένας τα χαρίσματα, αυτός σφραγίζει και το βίωμα του καθενός και το καθιστά μοναδικό και ανεπανάληπτο γεγονός. Τα κοινωνικά σύνολα συχνά ευεργετούνται και φυλάττουν ως κόρην οφθαλμού τις διδαχές των εκλεκτών του Θεού. Αυτές ακριβώς οι διδαχές που στη βάση έχουν τον αληθινό Λόγο του Θεού τον Χριστό, εκφράζουν την αταλάντευτη πίστη του λαού και αποκαλύπτουν τον μοναδικό τρόπο με τον οποίο αγιάζεται καθημερινά ο κάθε πιστός, η ζωή του λαού, αλλά και ο κόσμος ολάκερος. Ελπίζουμε μέσα από τη μικρή μας έρευνα να μπορέσουμε να φωτίσουμε αυτές τις ιδιαίτερες πτυχές της πίστης και να βάλουμε ένα λιθαράκι γνώσης για την ευσέβεια του πιστού λαού του Θεού. 5

6 Στη γυναίκα μου Ελπίδα, που με στωική αγάπη έκανε ιδιαίτερη υπομονή και πρόσφερε απλόχερα βοήθεια και κατανόηση, εκφράζω από τη θέση αυτή την βαθιά μου ευγνωμοσύνη. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω προς τους γονείς μου, που και αυτοί με την υπομονή τους, τη στήριξη και τις διευκολύνσεις που μου πρόσφεραν κατέστησαν δυνατή την ολοκλήρωση αυτής της εργασίας. Πολλές ευχαριστίες οφείλω επίσης στον αγαπητό μου καθηγητή π. Νικόδημο Σκρέττα, ο οποίος με πατρικές νουθεσίες με καθοδήγησε τόσο στην εκπόνηση της εργασίας, όσο και στις διορθώσεις που ήταν απαραίτητες για την όσο δυνατόν αψεγάδιαστη μορφή της εργασίας. Ευχαριστίες πολλές οφείλονται και σ όλους τους άλλους πατέρες και αδελφούς που βοήθησαν με τη δική τους συμβολή στην συγγραφή αυτού του έργου, είτε παρέχοντάς μου συνεντεύξεις ή έχοντας την καλοσύνη να δουν τα κείμενά μου και να κάνουν τις δικές τους χρήσιμες παρατηρήσεις. Δαμιανός Δαμιανού Λευκωσία, Πάσχα

7 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΒΕΠΕΣ ΘΗΕ Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων. Εκδόσεις «Αποστολικής Διακονίας», Αθήνα 1955εξ. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, Αθήναι 1962εξ. 7

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 5 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ... 7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΝΝΟΙΑ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ «ΛΑΪΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ» 1. Η έννοια της «λαϊκής λατρείας» Λειτουργικά έθιμα και θεσμική λατρεία Οι επιδράσεις των λειτουργικών εθίμων στην καθ ημέραν ζωή και τη λειτουργική βίωση των πιστών ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΟΡΤΑΣΤΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ 1. Χριστούγεννα Θεοφάνεια (Δωδεκάμερα) Μεγάλη Τεσσαρακοστή Πάσχα Άλλες Δεσποτικές Εορτές Θεομητορικές Εορτές και Κοίμηση της Θεοτόκου Εορτές αγίων και ονομαστήρια Λαϊκές αγρυπνίες ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΤΑ ΑΓΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ 1. Γέννηση Λοχεία Βάπτιση Γάμος ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ 1. Έθιμα προοιμιακά εκτός του ναού Προσφορές και μνημονεύσεις Θεία Λειτουργία - Ιδιωτικές λειτουργίες

9 4. Νηστευτική προετοιμασία Συχνότητα μετοχής στη θεία μετάληψη Κοινωνία Ασθενών ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΕΘΙΜΑ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΚΕΚΟΙΜΗΜΕΝΩΝ 1. Ψυχορραγούντες Κοίμηση Περιποίηση νεκρού σώματος Νεκρώσιμος εξόδιος ακολουθία Ταφή Λειτουργίες υπέρ των ψυχών και ιερά μνημόσυνα ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Δωδεκάμερα Μεγάλη Τεσσαρακοστή Πάσχα i. Θρήνος-μοιρολόι-τραγούδι της Παναγίας ii. Άλλες συνήθειες του Πάσχα και της Διακαινησίμου Γέννηση-Λοχεία i. Δοξασίες της περιοχής Παλαικύθρου: ii. Ένα ενδιαφέρον έθιμο για το ξεμάτιασμα του βρέφους iii. Ιδιαιτέρως προστάτιδες δυνάμεις της μητέρας και του παιδιού Εορταζόμενη μέρα με Λιτή και Αρτοκλασία, κατά το τυπικόν της Εκκλησίας της Κύπρου Φωτογραφίες ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΠΗΓΕΣ Προσωπικές συνεντεύξεις-μαρτυρίες Β. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Ελληνόγλωσσα Ξενόγλωσσα

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα κατά τόπους έθιμα των εκκλησιαστικών κοινοτήτων αποτέλεσαν και αποτελούν πόλο έλξης πολλών ερευνητών. Η πληθώρα όμως αυτών των τοπικών εθίμων, η ποικιλία των παραλλαγών που συναντάμε ακόμα και σε δύο γειτονικές ενορίες που μοιράζονται τα έθιμά τους, καθώς και η διαρκής διαφοροποίησή τους, ως μέρος της ζωντανής παράδοσης του λαού, καθιστά τον πλούτο αμύθητο και την έρευνα επίπονη και ίσως ανεξάντλητη. Μεγάλη σημασία και καθοριστικό ρόλο έχει και η διάδοση και διατήρηση των ηθών και εθίμων καθώς και των παραδόσεων ενός λαού για την ιστορική του συνέχεια, αλλά και για την πολιτιστική του κατεύθυνση και ανάπτυξη. Τα ήθη και έθιμα 1 αποτελούν την γνήσια έκφραση της άδολης λαϊκής ψυχής και συνδέουν άμεσα το παρόν με το παρελθόν, καθώς και με το θεμελιακό υπόστρωμα του λαϊκού πολιτισμού 2. Παρόλο που όλα τα ήθη και έθιμα εκφράζουν την ψυχή του λαού, πολύ εντονότερα και καθαρότερα εκφράζεται η ψυχή με τα θρησκευτικά και ειδικότερα τα λειτουργικά έθιμα. Μερικά από τα έθιμα της «λαϊκής λατρείας» που θα εξετάσουμε στην παρούσα εργασία έχουν χαρακτήρα αποκλειστικά τοπικό, τα περισσότερα όμως είναι παγκύπρια. Συχνά όμοια έθιμα παρατηρούνται και σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας ή έχουν και πανελλήνιο χαρακτήρα. Κατεβλήθη προσπάθεια να περιληφθούν στην έρευνά μας κυρίως αυτά που έχουν ιδιάζοντα χαρακτήρα στις περιοχές της Κύπρου, γι αυτό και παραλείφθηκαν αυτά που συναντώνται στο πανελλήνιο. Μερικά έθιμα 1 Γ. Μέγα, Εἰσαγωγή εἰς τήν Λαογραφίαν, Ἀθῆναι , σσ : «Αἱ δύο αὐταί λέξεις συνεκφέρονται καί ἀποτελοῦν οἱονεί μίαν ἔννοιαν. Κάποια διαφορά ὑπάρχει μεταξύ των: μέ τήν λέξιν ἤθη ἐννοοῦμεν καί ἁπλάς ἐννοίας καί ἀντιλήψεις, ἐνῷ ἔθιμον σημαίνει πάντοτε πρᾶξιν. Ὅθεν τά ἤθη δυνατόν νά ἀπαγορεύουν μίαν πρᾶξιν, ἄν δέν ἐγκρίνουν τήν ἀντίληψιν, ἡ ὁποία ὑπόκειται ὡς βάσις εἰς αὐτήν. Τό ἔθιμον τοὐναντίον μόνον νά ἐπιτρέπει δύναται μίαν πρᾶξιν. Τά ἤθη, δηλαδή, ἔχουν τήν ἔννοιαν τοῦ ὑποχρεοῦντος, τοῦ ἠθικοῦ, τό ἔθιμον τήν ἔννοιαν τῆς παραδεδομένης συνηθείας Ὅθεν ὑπό τάς λέξεις ἤθη καί ἔθιμα ἐννοοῦμεν κάθε κανόνα αὐθαιρέτου ἐνεργείας, ὅστις διεμορφώθη εἰς μίαν λαϊκήν ἤ φυλετικήν κοινωνίαν, χωρίς ἡ τήρησις αὐτοῦ νά ἐπιβάλλεται διά ρητῶν ἐντολῶν καί διά ποινῶν ἐπιβαλλομένων διά τήν μή τήρησίν του». 2 Κ. Ρήγα, «Λαογραφικά από το Λευκόνοικο: Θρησκευτικά ήθη και έθιμα», Λαογραφική Κύπρος, Χρονιά ΙΕ (Γενάρης Δεκέμβρης 1985), τεύχος 35, σ

11 ίσως να παρουσιάζονται και σε κάποιες περιοχές του ελληνικού χώρου, γι αυτό όπου ήταν αυτό δυνατόν υπάρχουν οι σχετικές παρατηρήσεις. Για την παρούσα εργασία συγκεντρώθηκε υλικό μέσα κυρίως από λαογραφικές πηγές, με κέντρο ενδιαφέροντος τα λειτουργικά έθιμα. Η δυσκολία στην ανεύρεση και ερμηνεία του υλικού ήταν ιδιαίτερη, καθώς συχνά οι συλλογές των λαογράφων αποτελούν καταγραφή πρωτογενούς υλικού και εστιάζουν κυρίως στην εκδήλωση των εθίμων μέσα στο κοινωνικό τους πλαίσιο. Όσοι μάλιστα προσπάθησαν μια ενδελεχέστερη εξέταση του υλικού, πέραν από απλή καταγραφή, κατέφευγαν κατά κανόνα σε συγκριτική εξέταση του υλικού 3 (συμπεριλαμβανομένου του Ελληνικού και Κυπριακού) προς το αρχαιοελληνικό υλικό κυρίως, με σύγκριση της αρχαιοελληνικής θρησκείας και λιγότερο προς την εκκλησιαστική πράξη και την ανάλογη χριστιανική διδασκαλία (αν και, ωστόσο, συναντά κανείς εξαιρετικές μελέτες). Είναι λοιπόν επιτακτική η ανάγκη να αρχίσει μια συστηματικότερη εξέταση του υλικού αυτού προς όλες τις κατευθύνσεις καθώς και υπό άλλα πρίσματα, όπως τα θεολογικά, πέραν από τα λαογραφικά και ιστορικοφιλοσοφικά. Φυσικά τα έθιμα της λαϊκής λατρείας και ειδικά τα λειτουργικά έθιμα είναι καλό να τα παρατηρεί κανείς μέσα από τις ζωντανές εκδηλώσεις τους, γι αυτό κατά τη διάρκεια της έρευνας πραγματοποιήσαμε συνεντεύξεις σε διάφορες περιοχές της Κύπρου, ώστε να εμπλουτίσουμε το υλικό με μια σύγχρονη ζωντανή πινελιά. Είναι επίσης πολύ σημαντικό να είναι ο παρατηρητής και καλός γνώστης της λατρείας. Η γνώση της λαϊκής λατρείας είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη γνώση του θρησκεύειν και της θρησκείας γενικά. Έχοντας κανείς υπόψη το γεγονός αυτό, εύκολα μπορεί να αντιληφθεί πως ο λαός, πάρα την έλλειψη επαφής με την πλούσια ορθόδοξη εκκλησιαστική και μυσταγωγική γραμματεία, εντούτοις αναπληρώνει βιωματικά το κενό αυτό μέσα από την ανελλιπή παρακολούθηση των εκκλησιαστικών τελετών. Εδώ θεωρούμε σημαντικό να παραθέσουμε 3 Α. Γ. Κατσαρού, Φιλολογική και λαογραφική προσέγγιση του εθιμικού βίου του ελληνικού λαού: το παράδειγμα των νεκρικών εθίμων (Διδακτορική διατριβή), Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Παιδαγωγικό Τμήμα Δ.Ε., Τομέας Ανθρωπιστικών Σπουδών, Αθήνα 2004, σ. 7 όπως ανακτήθηκε από τον ιστότοπο: στις 22/12/

12 κατά λέξη την παρατήρηση του λαογράφου καθηγητή Μ. Βαρβούνη 4 στον αφιερωματικό τόμο για τον αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο: «Τα έθιμα της ελληνικής λαϊκής λατρείας διακρίνονται, πέραν της προσήλωσής τους στις τελετουργικές μορφές, και για μια βαθύτατη πνευματικότητα. Ο λαός μας, αν και δεν είχε στενή επαφή με την πλούσια ορθόδοξη εκκλησιαστική γραμματεία, εντούτοις αναπλήρωνε τα σχετικά κενά με την ανελλιπή παρακολούθηση όλων των εκκλησιαστικών τελετών, και με την ζωντανή και βιωματική εκκλησιαστική πρακτική του 5. Ζώντας καθημερινά μέσα στο ναό και συμμετέχοντας σε όλες τις σχετικές ακολουθίες, ο ορθόδοξος χριστιανός ανέπτυσσε μια έντονη και στενή σχέση με τις εσώτατες αλήθειες της πίστης, και εφάρμοζε τα σχετικά διδάγματα που έπαιρνε στην καθημερινή ζωή του 6». Στα λειτουργικά έθιμα ανιχνεύουμε πολλές φορές ρίζες και κατάλοιπα θρησκευτικά, χριστιανικά ή και πανάρχαια ειδωλολατρικά. Οι αιώνες, οι ασχολίες και οι επιρροές που δέχτηκε ο λαός ( ιδιαίτερα στο υποσυνείδητό του), και μέσα από αυτό το μοναδικό φίλτρο που έχει στο πλαίσιο της κοινωνικότητάς του στις μικρές ή μεγάλες κοινότητες που ζει δημιούργησαν αυτό που παρατηρούμε σήμερα ως λαϊκή παράδοση. Η υποταγή σ αυτά τα ήθη και έθιμα είναι κυρίως απόρροια της κοινωνικής συνείδησης των πιστών και όχι μια έξωθεν επιβολή είτε νομική είτε θεσμική. Ο λαός εκφράζεται κυρίως με τρόπο αυθόρμητο και ανεπιτήδευτο, γι αυτό και δεν εξαγοράζεται. Αυτή η ελεύθερη σκέψη του λαού τον κράτησε όρθιο και ζωντανό στην πορεία μέσα από σωρεία δυσκολιών και διατήρησε επίσης τη θρησκευτικότητά του καθαρή από τις επιβολές των διαφόρων κατακτητών του Νησιού. Η θρησκευτικότητα του λαού, μέσα από την χριστιανική πίστη, αποτέλεσε την παρηγορία, την ελπίδα και την πυξίδα για να περάσει τα πελάγη των δοκιμασιών. Το ξεχείλισμα αυτό της λατρεύουσας λαϊκής ψυχής 7, που μορφοποιείται σε ήθη και έθιμα, όπως περιγράφονται από πλήθος 4 «Πνευματικότητα και εκκοσμίκευση στα έθιμα της ελληνικής λαϊκής λατρείας», Χριστόδουλος Αφιερωματικός τόμος, Αθήναι 2010, σ Leop. Kretzenbacher, «Steirisches in Wort und Bild ahnlich zu Legende und Kult um die Kreuzauffindung zu Polling (Oberbayern)», Bayerisches Jahrbuch fur Volkskunde (1996), σσ R. Kristiansen, «Nature and religious identity», Tradition 26: 1 (1996), σσ Πρωτοπρ. Δημ. Τζερπού, «Η ορθόδοξη λατρεία στα ήθη και έθιμα του ελληνικού λαού», ΣΤ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο, Αθήναι, Σεπτεβρίου 2004, όπως δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο: 12

13 ερευνητών αλλά και όπως η πένα του γνωστού σε όλους μας Παπαδιαμάντη 8 ιδιαίτερα παραστατικά περιέγραψε μέσα από τα διηγήματά του, φανερώνει αυτό που ονομάζουμε ορθόδοξη λειτουργική ευσέβεια 9. Θα πρέπει να θεωρηθεί ομοούσιο γέννημα της ορθόδοξης λατρείας και οι λαϊκές χριστιανικές λατρευτικές πρακτικές, καθώς ήδη από τον 4 ο αιώνα ο Μ. Βασίλειος 10 παρατηρεί ότι ασκούνται κατ έθος και παράδοση και συνιστούν τμήμα της γενικότερης πνευματικής κληρονομιάς. Αναλυτικότερα στα επόμενα κεφάλαια θα δούμε πώς αυτή η πνευματική κληρονομιά αποτελεί μέρος της λατρείας και πώς συνδέεται με τους θεσμοθετημένους και καθιερωμένους ανά τους αιώνες λειτουργικούς τύπους, στις εορτές, στα άγια μυστήρια, στη θεία λειτουργία εξαιρέτως, αλλά και στα αφορώντα την έξοδο του ανθρώπου από την παρούσα ζωή. στις 22/12/ Αν. Κεσελόπουλου, Η λειτουργική παράδοση στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2000, σσ : «(Ὁ Παπαδιαμάντης) στά διηγήματά του προχωρεῖ ρωμαλέα σέ μιά θεολογική ἀνατομία τῆς πνευματικῆς ζωῆς τοῦ ὀρθοδόξου ἑλληνικοῦ χώρου καί ἀποτυπώνει μέ ἀνεπανάληπτο τρόπο τή λειτουργική παράδοση καί τό εὐχαριστιακό ἦθος τοῦ λαοῦ μας. Ἡ θεολογία πού κρύβεται στά ἔργα του εἶναι σέ τελική ἀνάλυση θεολογία τῆς Μεταμορφώσεως, ἀφοῦ ἀπεργάζεται τή λειτουργική ἀλλοίωση ἑνός λαοῦ σέ σῶμα Χριστοῦ. Γίνεται θεολογία τῆς μεταπλάσεως τῆς ἁπλοϊκῆς εὐλάβειας τῶν ταπεινῶν καί ἀπερριμένων σέ λειτουργία, δόξα καί ἀλήθεια». 9 Γενικά για την έννοια της λειτουργικής ευσέβειας βλ. N. Arsenief, «Θεμελιακά χαρακτηριστικά της λειτουργικής θεωρητικής και μυστηριακής ζωής», Λαός του Θεού, Δοκίμια ευχαριστιακής Θεολογίας, μετφρ. Μητ. Αττικής και Μεγαρίδος Νικοδήμου, εκδ. Σπορά, χ.χ., σ. 18. Χρ. Γιανναρά, «Λειτουργική ευσέβεια και ηθική - διάγραμμα συστηματικής ερμηνείας των όρων», στον τόμο: Πόνημα εὔγνωμον, Τιμητικός τόμος ἐπί τῇ 40ετηρίδι συγγραφικῆς δράσεως καί τῇ 35ετηρίδι καθηγεσίας τοῦ Β. Βέλλα, Ἐπιμελείᾳ καθηγητοῦ Ἀ.Π. Χαστούπη, ἐν Ἀθήναις 1969, σσ. 175, 177. Σ. Παπαθεμελή, «Ἡ ἀθέατη ὄψη τῆς λαϊκῆς εὐσέβειας», στο Ορθοδοξία και πολιτική, Θεσσαλονίκη 1986, σσ Περί Ἁγίου Πνεύματος 27, 66. ΒΕΠΕΣ 52, : «Τῶν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ πεφυλαγμένων δογμάτων καὶ κηρυγμάτων, τὰ μὲν ἐκ τῆς ἐγγράφου διδασκαλίας ἔχομεν, τὰ δὲ ἐκ τῆς τῶν ἀποστόλων παραδόσεως διαδοθέντα ἡμῖν ἐν μυστηρίῳ παρεδεξάμεθα ἅπερ ἀμφότερα τὴν αὐτὴν ἰσχὺν ἔχει πρὸς τὴν εὐσέβειαν. Καὶ τούτοις οὐδεὶς ἀντερεῖ, οὐκοῦν ὅστις γε κατὰ μικρὸν γοῦν θεσμῶν ἐκκλησιαστικῶν πεπείραται. Εἰ γὰρ ἐπιχειρήσαιμεν τὰ ἄγραφα τῶν ἐθῶν ὡς μὴ μεγάλην ἔχοντα τὴν δύναμιν παραιτεῖσθαι, λάθοιμεν ἂν εἰς αὐτὰ τὰ καίρια ζημιοῦντες τὸ Εὐαγγέλιον μᾶλλον δὲ εἰς ὄνομα ψιλὸν περιιστῶντες τὸ κήρυγμα». 13

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΝΝΟΙΑ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ «ΛΑΪΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ» 1. Η έννοια της «λαϊκής λατρείας». Η «λαϊκή λατρεία» έχει μια ευρεία έννοια, η οποία εξάγεται από την έννοια των δύο συνθετικών που την αποτελούν. Στην προσπάθειά μας να προσδιορίσουμε το επίθετο «λαϊκός» καταφύγαμε στην επιστήμη της λαογραφίας ως την επιστήμη που μελετά το λαϊκό στοιχείο. Συνάμα στο πλαίσιο του προσδιορισμού του όρου «Λατρεία», θα πρέπει να θεωρήσουμε ως δεδομένη την χρήση της έννοιας «Χριστιανική Ορθόδοξη Λατρεία», όπως αυτή περιγράφεται από την επιστήμη της Λειτουργικής στις Θεολογικές Σχολές. Ας δούμε όμως ιστορικά πώς προσδιορίζονται οι όροι. Η λέξη «λατρεύω» στην αρχαιοελληνική γραμματεία σημαίνει κυρίως υπηρετώ 11. Ακόμη και σήμερα παρατηρείται η χρήση του όρου με την ίδια έννοια(«η λάτρα του σπιτιού» 12 ). Η λέξη «λατρεύω» προσδιορίζει όμως και συγκεκριμένες πράξεις θρησκευτικής εκδήλωσης αίνου, απόδοσης τιμής ή αφοσίωσης, οι οποίες γενικότερα αποδίδονται σε ένα υπερανθρώπινο ον όπως ένας Θεός. Ειδικότερα η έννοια σημαίνει την υπηρεσία του θείου, γι αυτό και παρατηρούμε τους όρους «χριστιανική λατρεία», «λατρεία αγίων», «ειδωλολατρεία» και «λαϊκή λατρεία». Στη θρησκειολογία συναντάται με τον όρο cultus 13, ως σύστημα των θρησκευτικών πεποιθήσεων και τελετουργιών που αντιστοιχούν σε ένα θεολογικό σύστημα. Το ρήμα «λατρεύω» αρχικά σήμαινε «προσφέρω υπηρεσία έναντι αμοιβής», με το «λάτρον» 14 (λατ. latron) να σημαίνει «αμοιβή», και 11 Αισχύλου, Προμηθέας Δεσμώτης, στ. 968 (λατρεύειν πέτρα - υπηρετεί το βράχο). 12 Δ. Λουκάτου, Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, έκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1978, σ cultus: a system of religious beliefs and rituals. Ο όρος όμως χρησιμοποιείται π.χ. στη σύγχρονη γαλλική γλώσσα με την έννοια της εκκλησιαστικής λατρείας. Βλ. ενδεικτικά L. Duchesne, Origines du culte chrétien, Παρίσι

15 αργότερα γενικεύτηκε η χρήση του σε κάθε είδους υπηρεσία, ακόμη και δουλική. Στα έργα του Πλάτωνα βλέπουμε για πρώτη φορά τη χρήση της λέξης αναφορικά με υπηρεσίες προς το Θεό. Οι εβδομήκοντα στην μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης χρησιμοποιούν τον όρο «λατρεύω» σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις που σχετίζονται με θρησκευτικές υπηρεσίες, είτε προς τον Θεό του Ισραήλ είτε προς άλλους θεούς ή είδωλα. Αυτή η χρήση του όρου παρατηρείται και στην Καινή Διαθήκη και ως εκ τούτου καθιερώνεται στο νεοελληνικό λεξιλόγιο με μια διαφορά. Το κέντρο βάρους του όρου στην νεοελληνική μετατοπίζεται από τα προσφερόμενα έργα υπηρεσίας στα αισθήματα που υποκινούν την προσφορά. Έτσι, πέραν από τις έμπρακτες ενδείξεις της ευλάβειας και τις ιεροπραξίες, «λατρεία» σημαίνει και ολόκαρδη αφοσίωση προς κάποιον θεό ή άνθρωπο 15. Ο όρος «Λειτουργία», με τον οποίο δηλώνεται σήμερα η απόδοση της λατρείας του ανθρώπου προς το Θεό μέσα από το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, σημαίνει ετυμολογικά έργο του λαού, δηλαδή το έργο που γίνεται από το λαό για το λαό 16. Προφανώς η υιοθέτηση του όρου «Λειτουργία» στην ορθόδοξη Θεολογία δεν έγινε τυχαία, αλλά ακριβώς στοχοθετούσε στην υπογράμμιση του λαϊκού χαρακτήρα, τον οποίο η Ορθόδοξη Θεολογία υιοθέτησε απαρχής ως φύση του χριστιανικού μηνύματος. Έτσι η λειτουργία αποτελεί συλλειτουργία κλήρου και λαού κατά τη λατρευτική συγκρότηση των συνάξεων και φανερώνει την Εκκλησία θριαμβεύουσα και στρατευόμενη σ ένα σώμα 17. Στη λαογραφία «λατρεία» ονομάζεται το σύνολο των δοξασιών, των εθίμων και των εκδηλώσεων που συνοδεύουν τις γιορτές με βάση τη θρησκεία, αλλά και με διάθεση να τιμηθούν ή να εξευμενισθούν οι 14 Βλ. A Greek-English Lexicon, H.G. Liddell, R. Scott, H.S. Jones, R. McKenzie, Oxford University Press, 1996., λήμμα: «λάτρον». 15 Βλ. Greek-English Lexicon of the Septuagint, J. Lust, E. Eynikel, K. Hauspie, Deutsche Bibelgesellschaft, Theological Dictionary of the New Testament, G.W. Bromiley, Eerdmans Publishing Co., Γ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Ευ. Θεοδώρου, Μαθήματα Λειτουργικής (τεύχ. Α ), Αθήναι , σ. 41. Για τη σχετική ορολογία βλ. και Ιω. Φουντούλη, Λειτουργική (Πανεπιστημιακές Παραδόσεις), εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1985, σ Π. Σκαλτσή, «Ο λαός ως πλήρωμα στη Θεία Λειτουργία», Αναλόγιον, Τριμηνιαία έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων και Κοζάνης, τεύχ. 5 (Καλοκαίρι 2003), σ

16 οποιεσδήποτε δυνάμεις που ρυθμίζουν την εναλλαγή των εποχών και τη διατροφική παραγωγή. Σημαντικό, προτού προχωρήσουμε στον προσδιορισμό του όρου «λαϊκή λατρεία», είναι να δούμε τον όρο «θρησκευτικό συναίσθημα» ως την ενδιάθετη ορμή για τη λατρεία, την αγάπη και την αφοσίωση προς το Θεό. Ο λαϊκός άνθρωπος, εξαιτίας του ότι διέπεται από βαθειά θρησκευτικά συναισθήματα, προχωρεί και βαίνει σε λατρευτικές πράξειςτελετουργίες πέραν της ορισθείσης από τους κανόνες και συνόδους λατρευτικής τάξης. Ως λαϊκές τελετουργίες εννοούμε τις εθιμικές πράξεις που συνδέονται με τη λαϊκή λατρεία και εκφράζονται με ποικίλες εκδηλώσεις και συμβολισμούς στον κύκλο του χρόνου. Γεγονός που επιβάλλει μια μεθοδική-συγκριτική και επιστημονική προσέγγιση του λαϊκού πολιτισμού και της λαϊκής ψυχής, για την οριοθέτηση της «λαϊκής λατρείας». Σύμφωνα με την επιστήμη της λαογραφίας, το μεγάλο αυτό θέμα της «λαϊκής λατρείας» στηρίζεται σε τέσσερις βασικές κατηγορίες των λαογραφικών εκδηλώσεων: φιλολογία, δοξασίες, έθιμα και τέχνη. Έτσι η λατρεία δεν αποτελεί μόνο θρησκειολογία για το λαό, αλλά και φιλοσοφία και καλλιτεχνία (ψυχαγωγία-εκτόνωση) και κοινωνιολογία και γράμματα 18. Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι στη λαογραφία το θέμα της λαϊκής λατρείας χωρίζεται σε δύο βασικά κεφάλαια: τη Γενική δοξασιακή λατρεία: λαϊκές αντιλήψεις για τη θεότητα, και την Ειδική εθιμική: πρακτική λατρεία και ενέργειες, που τελούνται είτε σε έκτακτες ώρες και ανάγκες, είτε σε τακτικές και περιοδικές μέρες και ώρες που ορίζονται από τον κύκλο του Χρόνου και του Εορτολογίου 19. Στη ορθόδοξη θεία λατρεία βρίσκονται αποθησαυρισμένα γεννήματα του ανθρώπινου λόγου στον μυστικό διάλογο με τον λυτρωτή του, «καρπός χειλέων» 20, που προσεφέρθη σαν «ὀσμὴ εὐωδίας» 21 στον θρόνο 18 Σχετικά με την Επιστήμη της Λαογραφίας βλ. Δ. Λουκάτου, Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, έκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, 1978, σσ Όπ.π., σσ Ωσηέ 14, 3. 16

17 του Θεού και του αρνίου 22, η λατρεία αυτή περιβάλλει όλον τον άνθρωπο σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του. Ο αγρότης το πρωί κάνει το σταυρό του πριν πάει στο χωράφι και επικαλείται τη δύναμη του Θεού. Η γνώση του Πνεύματος, κατά την ορθόδοξη θεολογία, απαιτεί ανάλογο πνευματικό αισθητήριο, με μετοχή στην λογική λατρεία «ἐν ἑνὶ στόματι καὶ μιᾷ καρδίᾳ» 23. Στο βάθος η λατρεία του Θεού δεν είναι έργο ανθρώπου, αλλά είναι μυστήριο και ενέργεια του Αγίου Πνεύματος στην Εκκλησία 24. Η λατρεία κατ εξοχήν έχει λογική διάσταση, από την οποία και διέπεται κάθε πράξη λατρείας. 21 Αριθμοί 15, Ι. Φουντούλη, Λογική Λατρεία, Θεσσαλονίκη 1971, σ Θεία Λειτουργία Αγ. Ιωάννου Χρυστοστόμου, Δίπτυχα και Δεήσεις. 24 Ι. Φουντούλη, όπ.π., σ

18 2. Λειτουργικά έθιμα και θεσμική λατρεία. Το φαινόμενο της λατρείας είναι μια από τις σπουδαιότερες εκδηλώσεις του θρησκευτικού βιώματος του ανθρώπου και αποτελεί πανάρχαια έκφραση της θρησκευτικότητάς του. Μέσα από την Παλαιά Διαθήκη βλέπουμε πως ο άνθρωπος εκφραζόταν προς το Θεό ως υλικοπνευματικό ον, εκδηλώνοντας τη λατρεία του μέσα από αισθητούς τρόπους, όπως οι θυσίες και τα θυμιάματα 25. Οι τύποι και τα σύμβολα γίνονται όργανα έκφρασης της λατρείας του ανθρώπου προς το Θεό και αποτελούν τη λεγόμενη θρησκευτική έκφραση. Η λατρεία του ανθρώπου προς το Θεό, κατά την ορθόδοξη παράδοση, απηχεί την έλλαμψη του Παρακλήτου στον άνθρωπο και απορρέει από το θρησκευτικό του βίωμα 26. Τα δόγματα της πίστεως και ο χριστιανικός τρόπος ζωής δεν μπορούν να αυτονομηθούν και να νοηθούν με άλλο τρόπο, παρά μόνο σε σχέση με τη ζωή του Χριστού και το ήθος της Εκκλησίας. Ιδιαίτερα το ήθος της Εκκλησίας είναι πάνω απ όλα χριστοκεντρικό και ευχαριστιακό 27. Ο άνθρωπος, μέσα από την βιωματική εμπειρία του Θεού στη ζωή του και μέσα από την λειτουργική έκφραση της ευσέβειας που τον διακατέχει, σχημάτισε διάφορα λειτουργικά έθιμα. Η Εκκλησία όμως δεν αποτελεί απλά ένα σώμα πιστών χριστιανών, αλλά αποτελεί το σώμα του Χριστού, μάλιστα εν τη θεία ευχαριστία 28. «Η ενότητα της Εκκλησίας εντοπίζεται στο δόγμα, το ήθος, τη λατρεία και το πολίτευμά της» 29. Ο σχηματισμός των διαφόρων λειτουργικών εθίμων έχει να κάνει κυρίως με την βιωματική εμπειρία της κοινωνίας των πιστών σε εκκλησιολογική, λειτουργική και ευχαριστιακή βάση, καθώς Χριστός, Εκκλησία και Ευχαριστία δεν χωρίζονται 30. Γι αυτό παρατηρούμε στην ορθόδοξη 25 Ευ. Θεοδώρου, «Λατρεία», ΘΗΕ, τ. 8, στ Όπ.π. 27 Π. Σκαλτσή, «Η Θεοτόκος στη λαϊκή λειτουργική ευσέβεια», Λειτουργικές μελέτες Ι, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1999, σ Α' Κορ., κεφ. 12. Πρβλ. Μητροπ. Περγάμου Ιω. Ζηζιούλα, «Ἡ ἑνότης τῆς Ἐκκλησία ἐν τῇ Θείᾳ Εὐχαριστίᾳ καὶ τῷ Ἐπισκόπῳ κατά τοὺς τρεῖς πρώτους αἰῶνας, Αθήνα , σσ Αντιαιρετικόν Εγκόλπιον, Εξήγηση του Ιερού Συμβόλου της Πίστεως, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, όπως ανακτήθηκε από τον διαδικτυακό ιστότοπο: σ Π. Σκαλτσή, όπ.π., σ

19 λατρεία την ύπαρξη διαφόρων λειτουργικών τύπων, αλλά ταυτόχρονα την αλληλοπεριχώρησή τους και τον αλληλοεπηρεασμό. Η αλήθεια εντούτοις καθώς και το μήνυμα της πίστεως παραμένει ένα και το αυτό αναλλοίωτο σε όλες τις ορθόδοξες λειτουργικές εκφάνσεις «κατά το ρήμα Κυρίου», των Αποστόλων και των Πατέρων της Εκκλησίας. «Μία είναι περαιτέρω και η λατρεία που ενώνει το σώμα της σε όλους τους γεωγραφικούς τόπους στους οποίους, κατά τη χάρη του Θεού, είναι εντοπισμένη» 31. Η έλλειψη αυστηρής γραμμής από την θεσμική Εκκλησία παρέχει επίσης την δυνατότητα να εκφραστούν τα μέλη μιας κοινότητας πιο αυθεντικά και με περισσή θέρμη στην λατρεία και στην άσκηση. «Τα ιδιαίτερα λειτουργικά έθιμα, που παρατηρούνται σε κατά τόπους Εκκλησίες, δεν βλάπτουν την ενότητα της θείας λατρείας της, η οποία, κτισμένη στο δόγμα και την πίστη της, εκφράζει όσο τίποτε άλλο την ευσέβεια και την πνευματική της ζωή και υπόσταση. Κέντρο της θείας λατρείας της Εκκλησίας είναι φυσικά η τέλεση της θείας Λειτουργίας, στην οποίαν αναπαρίσταται και βιούται το όλο λυτρωτικό έργο του Χριστού, με επίκεντρο την τέλεση της θείας Ευχαριστίας, που είναι η αναίμακτη αναπαράσταση και η πραγματική επανάληψη της σταυρικής θυσίας του Χριστού» 32. Επιπλέον όλα αυτά τα παραλειτουργικά και τελετουργικά στοιχεία και έθιμα που πλαισιώνουν την λατρεία είναι ομόλογα και ομοούσια προς τα όσα άλλα έχουν ήδη ενσωματωθεί 33 ως δομικά στοιχεία στις λειτουργικές ακολουθίες 34. Έχοντας αυτά υπόψη η «οποιαδήποτε 31 Αντιαιρετικόν Εγκόλπιον, όπ.π., σ Όπ.π., σ Γιά τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο τά στοιχεῖα αὐτά ἐνσωματώθηκαν στή λατρεία, βλ. ενδεικτικά: Π. Σκαλτσή, «Οι συμβολισμοί στην ακολουθία του Βαπτίσματος», στο Λειτουργικές μελέτες Ι, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1999, σσ Πρωτοπρ. Δ. Τζέρπου, «Σύμβολα και συμβολισμοί κατά την τέλεση του Ορθόδοξου Γάμου», στο Ο γάμος στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Πρακτικά Δ Πανελληνίου Λειτουργικού Συμποσίου, εκδ. Κλάδου Εκδόσεων Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2004, σσ Του ιδίου «Το νεκρικό λείψανο και η επιτάφια φροντίδα του» στο Νεκρώσιμα Τελετουργικά, Εισηγήσεις-Πορίσματα Ιερατικού Συνεδρίου της Ιεράς Μητροπόλεως Δράμας, έτους 2001, Δράμα 2001, σσ Του ιδίου, «Θρήνος και ψαλμωδία κατά την ταφή των νεκρών στην Ορθόδοξη Εκκλησία», Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών ΛΖ, 2002, σσ Πρωτοπρ. Δ. Τζέρπου, «Η ορθόδοξη λατρεία στα ήθη και έθιμα του ελληνικού λαού», ΣΤ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο, Αθήναι, Σεπτεμβρίου 2004, όπως δημοσιεύτηκε στο: 19

20 ειδολογική προσομοιότητα των στοιχείων αυτών προς αντίστοιχα προχριστιανικά ή εξωχριστιανικά, δεν πρέπει να μας οδηγεί προς άχρωμες θρησκειολογίζουσες και κοινωνιολογίζουσες συγχύσεις, διότι αυτό που βαραίνει ιδιαίτερα στην περίπτωση αυτή είναι η διαφορετικότητα του δόγματος και του ήθους που εκφράζουν» 35. Υπάρχει ωστόσο και μια άλλη κατηγορία λαϊκών λατρευτικών εθίμων που συνδέονται με κάποιο εξωτερικό τρόπο με τη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας, όπως οι μαγγανείες, τα ξόρκια, τα δεσίματα και οι γητειές που συχνά επικαλούνται το Θεό και τους αγίους, αλλά πρόκειται ουσιαστικά για μαγικού 36 τύπου τελετές και αντιλήψεις ή δεισιδαιμονίες και προλήψεις, τα οποία προφανώς πόρρω απέχουν από την αληθινή πίστη και το λειτουργικό ήθος της Εκκλησίας. 35 Όπ.π. Αναφορά στη Λαογραφία ως πηγή της Λειτουργικής βλ. Ιω. Φουντούλη, Λειτουργική, όπ.π., σσ : «Δευτερεύουσα πηγή λειτουργικού υλικού αποτελεί η μελέτη των λατρευτικών εκδηλώσεων λαϊκής ευσεβείας, της συνήθως λεγομένης λαϊκής θρησκείας. Αύται μελετώνται υπό της Λαογραφίας. Συνήθως υπάρχει η τάσις αναγωγής όλων των λαϊκών θρησκευτικών εκδηλώσεων εις την ειδωλολατρείαν, εις την μαγείαν ή εις την δεισιδαιμονίαν. Η απροκατάληπτος και ενδελεχής μελέτη των στοιχείων τούτων θα καταδείξη μέχρι ποίου σημείου ταύτα προέρχονται εκ καθαρώς χριστιανικών λειτουργικών μορφών και μέχρι ποίου σημείου διεσώθησαν προχριστιανικά λατρευτικά έθιμα, ως και περί του βαθμού του εκχριστιανισμού τούτων. Γενικώς, αι παραλειτουργικαί αυταί πράξεις και εκδηλώσεις δεικνύουν τον βαθμόν επιδράσεως της Χριστιανικής λατρείας επί του λαού, τον ιδιόρρυθμον πολλάκις τρόπον κατανοήσεως αυτής υπό του λαού, την συμμετοχήν αυτού εις τας αγομένας υπό της Εκκλησίας εορτάς κ.λπ. Σημειωτέον ότι έθιμα και πράξεις λαϊκής ευσεβείας υιοθετήθησαν υπό της επισήμου λατρείας της Εκκλησίας, ως π. χ. η προσφορά γλυκισμάτων ή άλλαι υφίσταντο παλαιότερον εις την επίσημον λατρείαν και σήμερον διετηρήθησαν μόνον εις την λαϊκήν ευσέβειαν, ως π.χ. η προσφορά απαρχών κ.τ.τ.». 36 Ελ. Ψυχογιού., «Μαγεία και ελληνική λαογραφία», στο Μαγεία και Χριστιανισμός, Εισηγήσεις εις το Θεολογικόν Συνέδριον Ι. Μητροπόλεως Ηλείας (22-23 Φεβρουαρίου 1992), εκδ. Ι. Μητροπόλεως Ηλείας, Αθήνα 1993, σ. 7: «Με τον όρο μαγεία εννοούμε μια πρωτογονική, δυναμική αντίληψη περί του κόσμου και ένα σύνολο τελετουργικών πράξεων με τις οποίες επιδιώκεται κατά ένα τρόπο μυστηριώδη και με βάση υποτιθέμενες αναλογίες μεταξύ εμψύχων και αψύχων να επηρεασθούν οι φανερές αλλά και οι μυστικές δυνάμεις της φύσης, καθώς και τα ανώτερα πνεύματα (δαίμονεςάγγελοι-θεοί) να μπουν στην υπηρεσία του ανθρώπου-μάγου για να τον ωφελήσουν ή να βλάψουν τους εχθρούς του. Η πίστη στη μαγεία προϋποθέτει ότι ο κόσμος ελέγχεται από κάποιες απρόσωπες δυνάμεις, από κάποιους αμετάβλητους και άκαμπτους νόμους, στους οποίους είναι υποταγμένα όλα τα θεϊκά κι ανθρώπινα όντα. Αυτές οι δυνάμεις μπορούν να μπουν εξαναγκαστικά στην υπηρεσία της μαγείας και του μάγου, μέσω μαγικών πρακτικών, οι οποίες στηρίζονται σ αυτούς τους νόμους». Για τη σχέση γενικά θρησκείας και μαγείας, βλ. Δ. Δακουρά, «Θρησκεία και μαγεία εξ επόψεως θρησκειολογικής», στο Μαγεία και Χριστιανισμός, Εισηγήσεις εις το Θεολογικόν Συνέδριον Ι. Μητροπόλεως Ηλείας, όπ.π., σσ Αρχιμ. Κ. Ραμιώτη, Η μαγεία υπό το φως της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Η ακολουθία λύσεως μαγειών. Οι ευχές, Αθήνα

21 Όλοι φυσικά έχουμε τη δυνατότητα να παρατηρήσουμε ακόμη και σήμερα την ύπαρξη ποικιλότητας στην έκφραση των πιστών από περιοχή σε περιοχή. Στην Κένυα, για παράδειγμα, οι πιστοί χριστιανοί χρησιμοποιούν ακόμη και τους παραδοσιακούς χορούς και τα τραγούδια τους ως έκφραση της λατρείας τους προς τον Θεό. Οι χοροί γίνονται ακόμα και κατά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας 37. Ως παράδειγμα τοπικών λειτουργικών εθίμων μπορούμε να αναφέρουμε επίσης και τη νηστεία των Χριστουγέννων, όπου στην Κύπρο η κατάλυση ιχθύος επιτρέπεται κατά παράδοση μόνο από την 21 η Νοεμβρίου, δηλαδή μετά την εορτή της Παναγίας, μέχρι την 12 η Δεκεμβρίου, εορτή του Αγίου Σπυρίδωνος. Η νηστεία αυτή στον Ελληνικό χώρο διαφέρει και η κατάλυση ιχθύος επιτρέπεται από την αρχή της νηστείας μέχρι την 17 η Δεκεμβρίου, του Αγίου προφήτου Δανιήλ του νηστευτού, που ήταν και η ημέρα ενάρξεως της αρχαίας εβδομαδιαίας νηστείας των Χριστουγέννων. Πέραν όμως των διαφοροποιήσεων, βλέπουμε ότι οι τοπικές ιδιαιτερότητες γίνονται συχνά αποδεκτές και σε άλλα ευρύτερα ή ακόμα και με διαφορετικές καταβολές χριστιανικά σύνολα. Τα ρωσικά άμφια παρατηρούμε ότι διαφέρουν από τα ελληνικά, εντούτοις αυτά χρησιμοποιούνται και από έλληνες ιερείς, συχνά μάλιστα θεωρούνται ως ιδιαίτερα και πιο πανηγυρικά από αυτούς. Η δυνατότητα του σημερινού κόσμου για ταξίδια ευνοεί τον αλληλοεπηρεασμό και μεταδίδει εύκολα κάποια λειτουργικά έθιμα τοπικών εκκλησιών σε άλλες, όπου αυτά πολλές φορές γίνονται αποδεκτά με πολλή αγάπη και χαρά 38. Τοπικά λειτουργικά έθιμα επηρέασαν στο παρελθόν και τη διάταξη των αρχιτεκτονικών στοιχείων του ναού. Στη Συρία, απέναντι από το ιερό υπήρχε μία πεταλόσχημη εξέδρα, το συριακό βήμα (είδος καθέδρας), το οποίο ορθώνεται στο κέντρο του κεντρικού κλίτους. Στη διάρκεια της «Λειτουργίας του Λόγου», οι κληρικοί παρέμεναν στο βήμα αυτό, όπου διάβαζαν τις περικοπές, έψελναν και τελούσαν τις λιτανείες. Μετά την εναπόθεση των Τιμίων Δώρων στην αγία τράπεζα, οι κληρικοί 37 Μαρτυρία Μητροπ. Κένυας Μακαρίου Τηλλυρίδη. 38 Πολλά λειτουργικά έθιμα έρχονται στην Κύπρο μέσω των προσκυνητών που πάνε στο Άγιο Όρος. 21

22 κατέρχονταν από το βήμα και εισέρχονταν στο ιερό, όπου τελούνταν η Θεία Ευχαριστία 39. Μπορούμε ίσως και να ισχυριστούμε ότι τα λειτουργικά έθιμα φέρουν βάρος εθιμικού δικαίου και επηρέασαν κυρίως την θεσμοθέτηση της λατρείας, ίσως όμως θα μπορούσαν ακόμη και σήμερα ή μελλοντικά να επηρεάσουν άμεσα ή έμμεσα την θεσμική λατρεία δημιουργώντας εξελίξεις, αλλαγές και διευθετήσεις. Στο παρελθόν επίσης η ανάγκη καταπολέμησης των αιρέσεων επηρέασε κατά καιρούς την θεσμική λατρεία. Μια τέτοια σύγχρονη εξέλιξη είναι, για παράδειγμα, η απάλειψη των αιτήσεων και των ευχών υπέρ των κατηχουμένων κατά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας. Ελλείψει κατηχουμένων στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος σε διάφορες ενορίες, οι ιερείς (ίσως με εντολή της μητροπόλεώς τους ή κατά αυθαίρετο συνήθεια) παραλείπουν τις ευχές των κατηχουμένων. Αυτό φυσικά δείχνει μια στατικότητα και τυποποίηση της ζώσης λατρείας, πράγμα που είναι αντίθετο με τη δυναμική του Χριστιανικού μηνύματος «πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος» 40. Στην Κύπρο ακόμα δεν έχει περάσει αυτή η λειτουργική συνήθεια και οι ευχές εξακολουθούν να λέγονται ανελλιπώς σε κάθε λειτουργία υπέρ πάντων των «ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ» υπαρχόντων κατηχουμένων της Εκκλησίας. 39 Ένα ταξίδι στην Πρώιμη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, Η Εποχή του Ιουστινιανού, Πολιτισμός, Θρησκευτική Αρχιτεκτονική, Αρχιτεκτονική και Λειτουργία: (9/12/2011). 40 Ματθ. 28,

23 3. Οι επιδράσεις των λειτουργικών εθίμων στην καθ ημέραν ζωή και τη λειτουργική βίωση των πιστών. Τα λειτουργικά έθιμα, όπως έχουμε αναπτύξει στην προηγούμενη παράγραφο, είναι αλληλένδετα με την λατρεία στο σύνολό της. Όπως αναφερθήκαμε παραπάνω, είναι κατεξοχήν αυτά βιώματα της καθ ημέραν ζωής των πιστών και εκφράζουν την βαθειά πίστη του λαού. Οι πιστοί μέσα από τα προσωπικά τους βιώματα και τις προσωπικές τους ανάγκες συχνά αιτούνται την προστασία, το έλεος και την ευεργεσία του Θεού στην ζωή τους. Όπως επισημαίνει και ο λαογράφος καθηγητής Μ. Γ. Βαρβούνης 41 : «Τα συστατικά του θρησκευτικού βιώματος αποτελούν κοινό κτήμα μιας κοινότητας και πρόκειται για σύνολο πίστεων και κυρίως λατρειακών πρακτικών, με ρίζες σε απώτατες κάποτε πεποιθήσεις με αρχέγονη καταγωγή και πάντοτε με ορθόδοξη χριστιανική ουσία ή επίφαση, από τις οποίες ανακαλούνται κατά περίπτωση τα στοιχεία που αναγκαιούν για την τέλεση των λατρευτικών-τελετουργικών πράξεων μιας κοινότητας». Το γεγονός αυτό δημιουργεί ιδιαίτερες επιδράσεις στην καθ ημέραν ζωή των πιστών καθώς και στην λειτουργική λατρευτική τους βίωση. Επιπλέον τα θρησκευτικά τραγούδια του λαού της Κύπρου κατέχουν σημαντική θέση στην καρδιά των πιστών, όχι μόνο λόγω της ποιητικής τους αξίας, αλλά γιατί απηχούν εξίσου τη βαθειά ευλάβεια που χαρακτηρίζει το λαό και τροφοδοτεί άμεσα και έμμεσα τις εκδηλώσεις της λατρείας 42. Αυτή η πηγαία πίστη και η ευλάβεια που αναδύεται μέσα από τα θρησκευτικά τραγούδια αποτελεί και τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στη λαϊκή αντίληψη και τη θεολογική χροιά της πίστης του λαϊκού ανθρώπου, που δεσπόζει σε κάθε εκδήλωση της ζωής του. Μέσα επίσης στα λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας κυρίως στο Ευχολόγιο παρατηρούμε ευχές, οι οποίες εξυπηρετούσαν κάποιες ανάγκες του λαού και οι οποίες σήμερα δεν έχουν τόση μεγάλη απήχηση. Τα επιπλέον μέσα που έχει ο άνθρωπος στη ζωή του δημιούργησαν νέες 41 Ενοριακοί ναοί και παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά, Η περίπτωση του ναού του Αγίου Νικολάου Σάμου και η λαογραφική ανάγνωση ενός θεσσαλικού χειρογράφου, έκδ. Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου», Αθήνα 1995, σ Χρ. Κυπριανού, «Παρατηρήσεις στα θρησκευτικά τραγούδια του λαού μας», Πανόραμα Λαογραφίας, τομ. Β, 1996, σ

24 ανάγκες και γι αυτό έχουν προστεθεί άλλες ευχές που εξυπηρετούν τους πιστούς. Στο Μέγα Ευχολόγιο παρατηρούμε ευχές για μολυσμένα πηγάδια νερού 43 και για καθαρισμό «αγγείου οίνου» 44 ή μελιού ή οποιουδήποτε άλλου αγγείου. Αυτές οι ευχές καθώς και άλλες λόγω αλλαγής των συνηθειών του ανθρώπου έχουν πέσει σε αχρησία. Η εισαγωγή άλλων αντικειμένων και μέσων εξυπηρέτησης στη ζωή του ανθρώπου δημιούργησε την ανάγκη για νέες ευχές. Τέτοιες ευχές για παράδειγμα είναι: η ευχή για αγιασμό αυτοκινήτου 45, πλοίου 46, αεροπλάνου κ.ά. Κάποιες φυσικά παραμένουν ακόμα διαχρονικές όπως οι ευχές «επί σπόρου» 47, «εις μετάληψιν σταφύλης, τη στ του Αυγούστου» 48, για το άνοιγμα πηγαδιών «επί ορύξει φρέατος» 49 και άλλες πολλές ευχές που καλύπτουν την ανάγκη του ανθρώπου να επικαλεστεί τη θεία βοήθεια. Ευχές ή κανόνες επίσης υπάρχουν σχετικά με την υγεία του ανθρώπου. Όπως γίνεται ευνόητο οι ευχές προέκυψαν από την ανάγκη του ανθρώπου να νιώσει τη θεία παρέμβαση στη ζωή του σε περιπτώσεις δύσκολων συγκυριών. Σε αυτά περιλαμβάνονται: «κανών εις λοιμικήν ασθένειαν» 50, και «ευχή εις λοιμικήν νόσον» 51, «ευχή εις πληγήν θανατικού» 52, «ευχή ικετήριος προς Θεόν, λεγομένη εν καιρώ λοιμού και λιμού» 53, «Όταν σταυροί ο ιερεύς πάθος νοσήματος μετά της Αγίας Λόγχης» 54. Κατά συνέπεια, λόγω των κακουχιών που περιβάλλουν τον άνθρωπο, η Εκκλησία θεώρησε χρέος της να δεηθεί και να παρακαλέσει τον Κύριο και Δημιουργό μας για λύτρωση. Έτσι παρατηρούμε και ευχές «εις 43 Ευχολόγιον το Μέγα, εκδ. «ΑΣΤΗΡ», Αθήναι 1992, σσ Ευχολόγιον το Μέγα, όπ.π., σσ «Ἀκολουθία τοῦ Ἁγιασμού ἐπί εὐλογήσει νέου ὀχήματος», Μικρόν Ευχολόγιον, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1988, σσ «Ἀκολουθία ἐπί ἐγκαινίοις πλοίου», Μικρόν Ευχολόγιον, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1988, σσ Ευχολόγιον το Μέγα, όπ.π., σ Ευχολόγιον το Μέγα, όπ.π., σσ Ευχολόγιον το Μέγα, όπ.π., σ Ευχολόγιον το Μέγα, όπ.π., σσ Ευχολόγιον το Μέγα, όπ.π., σσ Ευχολόγιον το Μέγα, όπ.π., σσ Ευχολόγιον το Μέγα, όπ.π., σσ Ευχολόγιον το Μέγα, όπ.π., σ

25 επέλευσιν Βαρβάρων και επιδρομάς εθνών» 55, «κανών παρακλητικός εις την υπεραγίαν Θεοτόκον επί προσδοκία πολέμου» 56, «ευχή επί επιδρομάς εθνών» 57, «ευχαί επί συμφορά λαού του αγιωτάτου Καλλίστου (και εις λοιμικήν ασθενείαν)» 58. Οι ευχές για παράδειγμα της πίττας του αγίου Φανουρίου έγιναν ευρύτατα γνωστές μετά από έντονες απαιτήσεις των πιστών να διαβάζονται οι φανουρόπιτες σε όλους τους ιερούς ναούς. Αυτό οδήγησε και στη συγγραφή ευχών και από άλλους ποιητές και σήμερα σώζονται περισσότερες από τρεις. Οι ευχές λειτουργούν συνήθως τοπικά και ακολούθως, αναλόγως της χρησιμότητάς τους επεκτείνονται ακόμα και παγκοσμίως. Γι αυτό παρατηρούμε ότι από το Ευχολόγιο κάποιες ευχές χρησιμοποιούνται κατά κόρον, ενώ ορισμένες δεν χρησιμοποιούνται ποτέ. Η Εκκλησία όμως δεν παρέλειψε από το να θεσμοθετήσει το Ευχολόγιο δια Συνοδικής Αποφάσεως και έτσι να θεσμοθετήσει τη χρήση του στη λατρεία διασώζοντας πλήθος ευχών και προστατεύοντας αυτές από αλλοιώσεις που τυχόν παρεισφρέουν από επιτήδειους αιρετικούς Ευχολόγιον το Μέγα, όπ.π., σσ Ευχολόγιον το Μέγα, όπ.π., σσ Ευχολόγιον το Μέγα, όπ.π., σσ Ευχολόγιον το Μέγα, όπ.π., σσ Βλέπε: Ορθόδοξοι Ιεραπόστολοι Ενοριακής Νεανικής Εστίας Ι. Ναού Αγ. Ελευθερίου Αχαρνών, (9/12/2011). 25

26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΟΡΤΑΣΤΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ 1. Χριστούγεννα Θεοφάνεια (Δωδεκάμερα). Ο εορταστικός κύκλος της λατρείας αποτελεί πηγή αναφοράς πολλών ιδιαζόντων εθίμων. Ως ένα μικρό ενιαίο κομμάτι του εορταστικού κύκλου μπορούμε να θέσουμε τις γιορτές των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Θεοφανείων. Ο κύκλος των εορτών αυτών στην Κύπρο είναι γνωστός και ως Δωδεκάμερα 60. Μάλιστα κατά κάποιους οι δώδεκα αυτές μέρες αποτελούν μια μικρογραφία της χρονιάς που θα έρθει και αντιστοιχούν σε όλους τους μήνες του χρόνου 61. Θεωρούνται μάλιστα οι μέρες αυτές πολύ σημαδιακές. Τα Χριστούγεννα (25 Δεκεμβρίου) είναι μια από τις σημαντικότερες εορτές του Χριστιανισμού ολόκληρου και ιδιαίτερα των Κυπρίων. Μαζί με το Πάσχα αποτελούν τους Φάρους του μηνύματος του Χριστού και γι αυτό και έχουν πρωτοκορυφαία θέση στις καρδιές των Κυπρίων. Στη γλώσσα του κυπριακού λαού είναι γνωστές και οι δύο ως Πάσκαν 62 (Πάσκαν των Γεννών και Πάσκαν της Λαμπρής). Σημαδιακή είναι και η νηστεία των Χριστουγέννων, που λέγεται και Μικρή Σαρακοστή ή Σαρακοστή των Χριστουγέννων 63. Ξεκινάει με τις σήκωσες 64 του Αγίου Φιλίππου 14 Νοεμβρίου (εκτός αν τύχει νήστιμη 60 Δωδεκάμερα ονομάζονται επειδή περιλαμβάνει τις δώδεκα μέρες αρχίζοντας από τα Χριστούγεννα και κλείνει ο κύκλος των εορτών με τα Θεοφάνεια. 61 Βλ. Κ. Γ. Γιαγκουλλή, Κυπριακά ήθη και έθιμα του κύκλου της ανθρώπινης ζωής, του εορτολογίου και των μηνών με στοιχεία γεωργικής λαογραφίας [Βιβλιοθήκη Κυπρίων Λαϊκών Ποιητών, Αρ. 67], Λευκωσία 2008, σ. 49 και Στ. Χατζιωνά, «Γιορταστικές Συνήθειες», Λαογραφική Κύπρος, Χρονιά ΙΑ (Γενάρης Δεκέβρης 1981), τεύχος 31, σ. 75, και Κ. Ρήγα, «Λαογραφικά από το Λευκόνοικο (Θρησκευτικά ήθη και έθιμα)», Λαογραφική Κύπρος, Χρονιά ΙΕ (Γενάρης Δεκέμβρης 1985), τεύχος 35, σσ Η λέξη Πάσχα σήμαινε αρχικά μόνο την Ανάσταση, τη μέρα της Λαμπρής, αργότερα όμως πήρε ευρύτερη σημασία, αφού με τη λέξη αυτή στην Κύπρο ονοματίζονται και οι εξής άλλες τρεις εκκλησιαστικές γιορτές: (α) Το «Πάσχα» των Χριστουγέννων (25 Δεκεμβρίου) (β) Το «Πάσχα» των Αγ. Αποστόλων (29 Ιουνίου) και (γ) Το «Πάσχα» της Παναγίας ή του Δεκαπενταύγουστου. Πρβλ. Κ. Γ. Γιαγκουλλή, όπ.π., σ Βλ. Κ. Γ. Γιαγκουλλή, όπ.π., σ Σήκωσες (από το ρήμα σηκώνω μαζεύω), χαρακτηρίζεται έτσι η κάθε τελευταία μέρα ανάλωσης αρτύσιμων φαγητών, όταν την επομένη αρχίζουν νηστείες, επειδή τα αρτύσιμα σηκώνονται μαζεύονται από την τράπεζα. 26

27 μέρα, οπόταν το γλέντι γίνεται την προηγούμενη, την δε ημέρα του Αποστόλου Φιλίππου τρώμε μόνο ψάρι). Το μεγάλο οικογενειακό γλέντι οργανώνεται πάντα από συγγενείς και φίλους. Σημαντικό σημείο αναφοράς είναι οι προπόσεις που κάνουν οι συνδαιτυμόνες στο γλέντι. Ο νοικοκύρης υψώνει πρώτος το δικό του ποτήρι και εύχεται: - Καλώς βρεθήκαμε, συγγενείς και φίλοι! Να μας αξιώσει ο Θεός να φτάσουμε καλά Χριστούγεννα και καλή Πρωτοχρονιά! - Αμήν! - απαντούν οι υπόλοιποι 65. Εύχονται επίσης να τους χαρίσει ο Θεός υγεία και να τους καταξιώσει για καλά Χριστούγεννα. Το γλέντι συνήθως διαρκεί μέχρι τα μεσάνυχτα, αλλά καμιά φορά μπορεί μέχρι και τις πρώτες πρωινές ώρες. Στα έθιμα των Χριστουγέννων παρατηρούμε έθιμα γέννησης. Τη γέννηση του Χριστού ο λαός μας τη βλέπει ακριβώς όπως βλέπει τη γέννηση ενός παιδιού 66. Όλοι την ημέρα των Χριστουγέννων πρέπει να φορούν καινούργια και όμορφα ρούχα και τα σπίτια πρέπει να είναι περιποιημένα δεόντως. Ανταλλάσσονται χαιρετισμοί και χρόνια πολλά και οι νεώτεροι συνηθίζουν να φιλούν τα χέρια των γεροντότερων. Τα Κάλαντα (=χριστουγεννιάτικα τραγούδια) δεν λείπουν από κανένα σπίτι, αφού τα παιδιά γυρνάνε από σπίτι σε σπίτι και τα τραγουδάνε. Απαραίτητα στοιχεία είναι ο χορός και το τραγούδι 67. Την περίοδο αυτή ακόμη και σήμερα πολλά σπίτια στα χωριά φτιάχνουν ψωμιά και διάφορα άλλα κουλούρια από την παραμονή των Χριστουγέννων. Ανάμεσα σ αυτά διακρίνονται τα χριστόψωμα, τα κούμουλλα ή δαχτυλιές, τα κουλούρια που σε κάποιες περιοχές σχηματίζουν το γράμμα «Θ» ή είναι στρογγυλά και προστίθεται σταυρός 68, σ αυτά υπάρχουν και ορισμένα με άλλα σχήματα όπως το σχήμα του βατράχου 69, οι γεννόπιτες ή πούλλες Βλ. Κ. Γ. Γιαγκουλλή, όπ.π., σ Βλ. όπ. π., σ Βλ. Χρ. Εξαδακτύλου, Κυπριακή Λαογραφία των μηνών: Τα μηναλλάγια, εκδ. Ζαβαλλή, Ανάτυπο εκ των Κυπριακών σπουδών ΜΕ, Λευκωσία 1981, σσ Πρβλ. Χρ. Στ. Κυπριανού, «Οι γιορτές του δωδεκαμέρου», Λαογραφική Κύπρος, Χρονιά Θ (Γενάρης Απρίλης 1979), τεύχος 25-27, σ Βλ. Π. Πέρδικου «Λαογραφικά από τη Λύση: Έθιμα των Χριστουγέννων και της πρωτοχρονιάς», Λαογραφική Κύπρος, Χρονιά K (Γενάρης Δεκέμβρης 1990), τεύχος 40, σ Κατά τη μαρτυρία του αρχιμ. Κυπριανού, από το χωριό Αγρός, το σχήμα του βατράχου είναι ιδιαίτερα δημοφιλές στην περιοχή, χωρίς όμως να γνωρίζουμε την προέλευσή του. 27

28 Με σχόλια [O1]: Από Π. Πέρδικου, «Λαογραφικά από τη Λύση: Έθιμα των Χριστουγέννων και της πρωτοχρονιάς», Λαογραφική Κύπρος Χρονιά Κ, Γενάρης Δεκέμβρης 1990, τεύχος 40, σ. 65 Να το βάλω ή όχι?? Σημαντικότερα αρτοσκευάσματα της περιόδου αυτής είναι η βασιλόπιτα και ο Βασίλης 71 που ήταν αφιερωμένα στον Άγιο και τα έκοβαν την πρωτοχρονιά, κατά τη γιορτή του Αγίου. Μέσα στην πίττα για τον Άγιο Βασίλη, όταν την ζύμωναν οι σπιτονοικοκυρές, έκρυβαν και ένα νόμισμα, συνήθως ασημένιο σελίνι ή διπλοσέλινο, σήμερα ευρώ. Σήμερα στην Κύπρο υπάρχουν και οι Βασιλόπιττες που τις προσφέρουν ακόμα και οι φούρνοι. Με σχόλια [O2]: Από Π. Πέρδικου, «Έθιμα των Χριστουγέννων και της πρωτοχρονιάς», Λαογραφική Κύπρος Χρονιά Κ, Γενάρης Δεκέμβρης 1990, τεύχος 40, σ. 67. Να το βάλω ή όχι?? Εκείνος που βρίσκει το νόμισμα θεωρείται όχι μόνο τυχερός της μέρας, αλλά και όλης της χρονιάς. Παλαιότερα, όταν τα ψωμιά τα φύλαγαν στο 70 Bλ. Κ. Ρήγα, «Λαογραφικά από το Λευκόνοικο (Θρησκευτικά ήθη και έθιμα)», Λαογραφική Κύπρος, Χρονιά ΙΕ (Γενάρης Δεκέμβρης 1985), τεύχος 35, σ. 130: «Αυτή την περίοδο κατασκεύαζαν οι νοικοκυρές και τα Χριστόψωμα, μια πίττα Πούλλα σησαμένη με το σημείο του σταυρού, που την έλεγαν Γεννόπιττα. Την έλεγαν και Πούλλα». 71 Βλ. Π. Πέρδικου, «Λαογραφικά από τη Λύση: Έθιμα των Χριστουγέννων και της πρωτοχρονιάς», όπ.π., σσ : «Ο Βασίλης ήταν ένα κουλούρι με μήκος 30 εκ. περίπου. Για να τον φτιάξουν ένωναν δύο κομμάτια ζυμάρι, ένα μικρότερο για το κεφάλι (που είχε δύο σπέρματα λουβιού για μάτια) και ένα μεγαλύτερο για το κορμί του. Στο κομμάτι αυτό έκαναν με ένα μαχαίρι τρία κοψίματα έτσι που όταν τα απομάκρυναν να σχηματίζονται τα πόδια και τα χέρια. Για τα μικρά παιδιά πολλές οικογένειες έκαναν κουλούρια που έμοιαζαν με το Βασίλη, αλλά είχαν μικρότερο μέγεθος. Η πίτα για τον Άγ. Βασίλη έμοιαζε με μεγάλο ψωμί (διάμετρος εκ.), που στόλιζαν με διάφορα σχήματα που έκαναν με τα δόντια μιας καθαρής κτενιάς, με το ψαλίδι και με τα χείλη ενός μικρού ποτηριού. Στην πίτα έβαζαν ένα νόμισμα (σελίνι, διπλοσέλινο), που θα το έβρισκε κάποιος, όταν την έκοβαν την πρωτοχρονιά». 28

29 σπίτι μέσα στην καρελιά 72 (= καλαμωτή), τοποθετούσαν πάνω σ αυτή το Βασίλη για να είναι ευλογημένα και άφθονα τα ψωμιά 73. Οι λαϊκές πεποιθήσεις θέτουν την ημέρα της παραμονής των Χριστουγέννων ως ημέρα αρχής των επισκέψεων των καλικάντζαρων ή σκαλαπούνταρων ή πλανήταρων 74. Οι καλικάτζαροι στην λαϊκή αντίληψη διατηρούν διάφορες μορφές (μαύροι, με σουβλερά δόντια και μακριές ουρές, κέρατα, τραγοπόδαροι κ.ά.), βγαίνουν με τη δύση του ηλίου και τους αρέσει κατά κοινή αντίληψη να συχνάζουν σε αλώνια, μύλους, βρύσες, πηγάδια, ιδιαίτερα σε καπνοδόχους και τσιμινιές 75. Οι αγρότες αυτή την περίοδο προσπαθούν να γυρίζουν στο σπίτι γρηγορότερα, για να τους αποφεύγουν και γι αυτό την παραμονή των Χριστουγέννων οι νοικοκυρές καθάριζαν ιδιαίτερα καλά το τζάκι τους, για ν ανάψει το βράδυ εκείνο η νέα φωτιά. Στη ΝΔ Πάφο μάλιστα, όπως στο χωριό Γουδί κ.ά., αμέσως μετά τη λειτουργία των Φώτων οι χωρικοί μετέβαιναν στα αλώνια τους και άναβαν εκεί μια φωτιά για καθαρτικούς και ευετηριακούς λόγους. Τα ξύλα (κυριώς λατζιά ή κυπαρισιού) που δέχεται το τζάκι τοποθετούνται σταυρωτά και, όπως επισημαίνει ο Κ. Γ. Γιαγκουλλής, μάλλον ως αποτρεπτικό της μόλυνσής τους από τους καλικάντζαρους 76. Οι στάχτες αυτές μάλιστα συνήθως μαζεύονταν και πετιόνταν στους φράχτες και στους κήπους, γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η στάχτη του Δωδεκαημέρου έχει δύναμη αποτρεπτική, προφυλάσσει το σπίτι και αυξάνει τη γεωργική παραγωγή 77. Οι καλικάτζαροι θεωρούνταν πολύ επικίνδυνοι. Πίστευαν ότι μπορούσαν να σου κάνουν κακό και ότι τους έβλεπαν μόνο οι αλαφροστοισειώτες (= αλαφροΐσκιωτοι), αυτοί μάλιστα μπορούσαν να τους στέλλουν να κάνουν και διάφορα θελήματα 78. Απήγαγαν άντρες και 72 Φτιαγμένη από σχοινί και κρεμόταν από την οροφή του σπιτιού, για να φυλάγονται και να διατηρούνται καθαρά τα ψωμιά. 73 Βλ. Κ. Γ. Γιαγκουλλή, όπ.π., σ Για το ενδιαφέρον αυτό θέμα, βλ. τώρα το (διπλο)βραβευμένο δίτομο έργο του Χαμπή Τσαγγάρη, Οι καλικάντζαροι τζαι το παιξίμιν, Λευκωσία 2005, όπου και η σχετική βιβλιογραφία. Βλ. επίσης Κυρ. Χατζηϊωάννου, Τα εν διασπορά Β', Λευκωσία 1979, σσ Βλ. Στ. Χατζιωνά, «Γιορταστικές Συνήθειες», Λαογραφική Κύπρος, Χρονιά ΙΑ (Γενάρης Δεκέβρης 1981), τεύχος 31, σ Βλ. Κ. Γ. Γιαγκουλλή, όπ.π., σ Βλ. όπ.π. 78 Στ. Χατζιωνά, όπ.π., σ. 75. Βλ. Χρ. Κυπριανού, «Οι γιορτές του δωδεκαμέρου», Λαογραφική Κύπρος, Χρονιά Θ (Γενάρης Απρίλης 1979), τεύχος 25-27, σσ. 109, 112: Σε 29

30 γυναίκες και τους άφηναν τα ξημερώματα. Είχαν ακόμη νύχια κοκαλένια που τα άφηναν στα σπίτια. Οι χωρικοί, για να προστατευτούν από τους καλικάντζαρους, σταύρωναν τα φαγητά, τα ερμάρια και οτιδήποτε άλλο πίστευαν ότι θα μαγαριζόταν από αυτούς 79. Επιπλέον όπως σημειώνει ο Κ. Γ. Γιαγκουλλής στο πλαίσιο της λαϊκής δεισιδαιμονίας, «για να προστατευθούν από τους καλικάντζαρους, κυρίως οι γυναίκες, δε βγαίνουν νύχτα από το σπίτι τους, δεν αντλούν νερό από το πηγάδι, δεν αφήνουν ανοιχτά ή αφύλακτα μαγειρικά και άλλα οικιακά σκεύη. Αποφεύγουν επίσης να λούζονται καθ' όλη τη διάρκεια του δωδεκάμερου, επειδή τα νερά θεωρούνται μολυσμένα από τους καλικάντζαρους» 80. Στην Κύπρο τους καλικάτζαρους τους δέχονταν και οι Τούρκοι με την ονομασία «Κοντζιολοί». Θεωρούνται μάλιστα πολύ κακοπρόσωποι και το στίφος αυτό των δαιμονίων, που πηγάζει από τα έγκατα της γης, το εξαφανίζει ο αγιασμός των «Καλάντων» στις 5 του Γενάρη 81. Στα χωριά - καμιά φορά και στις πόλεις- οι οικοκυρές φτιάχνουν «ξεροτήανα» (= λουκουμάδες), τους οποίους ρίχνουν στη στέγη σαν αποχαιρετιστήριο δώρο για τους «σκαλαπούνταρτους» λέγοντας: «Τιτσίν - τιτσίν λουκάνικον κομμάτιν ξεροτήανον να φάμεν και να φύουμεν» 82. Ένα άλλο έθιμο της περιόδου αυτής είναι η χοιροσφαγία 83 (το λεγόμενο χοιροφάιν στην Κύπρο). Σε κάποια χωριά ονόμαζαν μάλιστα τα μερικά μέρη της Κύπρου πιστεύεται πως, αν δεθεί Καλικάντζαρος με «λινήν κότσιινην (= κόκκινη) κλωστήν», μπορεί εκείνος που θα τον δέσει να τον κάνει δούλο του και να τον βάλει να του εκτελεί θελήματα. Παρόμοια πίστη συναντάται και στα χωριά του Κύκκου με τον βαρυπνά (τον αρχαίο Εφιάλτη), πού πιστεύεται πως, αν μπορέσουμε ν αρπάξουμε τον σκούφο του, εκτελεί τα θελήματά μας και μας αποκαλύπτει κρυμμένους θησαυρούς. Ας θυμηθούμε και τον Ενύπνιον Ηρακλή των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων. Κάτι παρόμοιο, πάνω σε πανελλήνια βάση, θρυλείται για το πέπλο της νεράιδας. 79 Βλ. Κ. Γ. Γιαγκουλλή, όπ.π., σσ , βλ. και Π. Πέρδικου, «Θρησκευτικά ήθη και έθιμα», Λαογραφική Κύπρος, Χρονιά ΙΕ (Γενάρης Δεκέμβρης 1985), τεύχος 35, σσ Όπ.π., σ Βλ. Αρχιμ. Λ. Χατζηκώστα, «Χριστουγεννιάτικα έθιμα», Τα Λεύκαρα, τεύχος αρ. 64, (Οκτ - Δεκ. 1998), σ Βλ. όπ.π., Και Γ. Μέγα, Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1992, σ. 43 υποσημ. 2, όπου αναφέρει ότι και σε μερικούς τόπους της Γερμανίας αφήνουν τη νύχτα φαγητά πάνω στο τραπέζι και το πρωί εξετάζουν αν η Frau Bercht τα δοκίμασε. (Geiger, σ. 157 Να δω στο βιβλίο του Μέγα για την παραπομπή αυτή). 83 Βλ. Χρ. Εξαδακτύλου, Κυπριακή Λαογραφία των μηνών: Τα μηναλλάγια, όπ.π., σ. 273: Χοίρους έσφαζαν και σε άλλες περιόδους. Στις Κυβίδες σφάζουν τους χοίρους την πρωτοχρονιά. Οι κάτοικοι της ορεινής Λεμεσού αγόραζαν τα χοιρίδια κατά τη γιορτή της 30