Η επιστροφή στην πολιτική

Transcript

1 Η επιστροφή στην πολιτική Του Ηλία Ι. Κουσκουβέλη Αναπληρωτή Καθηγητή στη Θεωρία Διεθνών Σχέσεων Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Α. Εισαγωγή ή το διεθνές σύστημα προ της 11 ης Σεπτεμβρίου 2001 Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ δημιούργησε ένα κενό ισχύος και εξουσίας στο διεθνές σύστημα και επέτρεψε να αναδειχθούν οι ΗΠΑ ως η μοναδική υπερδύναμη του πλανήτη. Οι ΗΠΑ, σε συνεργασία (και όχι ανταγωνιστικά) με τους ευρωπαίους συμμάχους τους, ήταν συστημικά μοιραίο να επιχειρήσουν να καλύψουν το κενό της ΕΣΣΔ και να δημιουργήσουν, χωρίς να έχουν ουσιαστικά αντίπαλο, τη "νέα" δική τους παγκόσμια τάξη. 1 Στα πλαίσια της "νέας" παγκόσμιας τάξης το ΝΑΤΟ - η μακροβιότερη και ισχυρότερη ηγεμονική συμμαχία που γνώρισε ποτέ ο κόσμος - παύει να είναι μία περιφερειακή αμυντική συμμαχία και αναδεικνύεται σε έναν παρεμβατικό φορέα, αλλά και φορέα υπερεθνικής προσέγγισης και ενοποίησης. Οι ΗΠΑ με το ΝΑΤΟ και τις από αυτό εκπορευόμενες πρωτοβουλίες («Βορειοατλαντικό Συμβούλιο Συνεργασίας», «Συνεταιρισμός για την Ειρήνη») ή σε συνεργασία με τους υπόλοιπους δυτικοευρωπαϊκούς φορείς ολοκλήρωσης (Ευρωπαϊκή Ενωση) και διεθνούς συνεργασίας (ΔΕΕ, ΟΑΣΑ) επιχειρούν, μέσω των πολλαπλών και πολύπλοκων σχέσεων που δημιουργούνται, να συσπειρώσουν και να ενώσουν τα κράτη του βορείου ημισφαιρίου και να σταθεροποιήσουν τα πολιτικά τους συστήματα και τις μεταξύ τους σχέσεις. Στη «νέα» τάξη πραγμάτων, οι ΗΠΑ εστιάζουν την προσοχή τους, στο βόρειο τμήμα της Ευρασίας, παραμελώντας σχεδόν τα τεράστια προβλήματα που παρουσιάζει το νότιο ημισφαίριο. 2 Παράλληλα, επιχειρούν να επιβάλουν το δικό τους σύστημα πολιτικών και άλλων αξιών, όπως αυτό εκφράζεται από την εκάστοτε κυβέρνησή τους. 3 Στην μεταψυχροπολεμική εποχή, οι ΗΠΑ θα διεξάγουν δύο πολέμους. Ο πρώτος κατά του Ιράκ με στόχο την απελευθέρωση του Κουβέιτ, την αποκατάσταση της στρατιωτικής ισορροπίας στην περιοχή του Περσικού και την διασφάλιση της ροής του μαύρου χρυσού προς τη Δύση. Τον νικηφόρο πόλεμο των ΗΠΑ ακολουθούν σοβαρές κυρώσεις κατά του Ιράκ, όπως και διευθετήσεις στο Παλαιστινιακό χωρίς εν τούτοις να έπεται και οριστική επίλυση του πλέον σοβαρού και χρονίζοντος προβλήματος στη Μέση Ανατολή. Όμως η πρωταρχική μέριμνα των ΗΠΑ μετά το 1989 είναι η "σταθεροποίηση" της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, των Βαλκανίων και του χώρου τής πρώην ΕΣΣΔ, με την προσοχή να εστιάζεται κυρίως στη Ρωσία. Η τελευταία έπρεπε αφενός μεν να χάσει τα όποια στηρίγματα στο εξωτερικό που θα της επέτρεπαν να ξαναπαίξει σημαντικό διεθνή ρόλο, αφετέρου δε να "εκδημοκρατισθεί" στο 1 Βλ. Κουσκουβέλης Ηλίας, «Κοσσυφοπέδιο: Ο πόλεμος της νέας τάξης, Φιλελεύθερη Έμφαση, 4, 1999, σελ Βλ. Κουσκουβέλης Ηλίας, «Η νέα παγκόσμια τάξη πραγμάτων και τα Βαλκάνια», Πρακτικά Διημερίδας Ανωτάτης Σχολής Πολέμου, Νοέμβριος 2000, σελ Βλ. όπ. παρ. Φιλελεύθερη Έμφαση

2 εσωτερικό, έτσι ώστε να αποκλεισθεί η όποια πιθανότητα ανάκαμψης στην εξουσία των κομμουνιστών ή μίας στρατιωτικής "εθνικιστικής" δικτατορίας. Τον Ιανουάριο του 2001 επανήλθαν στην εξουσία οι Ρεπουμπλικάνοι με Πρόεδρο τον Τζορτζ Μπους, τον νεότερο. Η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ, όπως αναμενόταν, άρχισε να διαφαίνεται ως λιγότερο παρεμβατική στον τομέα της δημιουργίας νέων «εθνών», χωρίς όμως, σύμφωνα με δηλώσεις, να αποκλείονται οι επεμβάσεις όταν θα το απαιτούν τα συμφέροντα ασφαλείας των ΗΠΑ. 4 Οπως επίσης αναμενόταν, η προσέγγιση με τη Ρωσία είχε τροχοδρομηθεί, ενώ παράλληλα ήταν έκδηλη η μεγαλύτερη έμφαση της νέας κυβέρνησης στο θέμα των διαστημικών εξοπλισμών («Πόλεμος των Αστρων»). 5 Αυτή περίπου ήταν η εικόνα του διεθνούς συστήματος και του ρόλου της μοναδικής υπερδύναμης στην δεκαετία μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου, όταν στις 11 Σεπτεμβρίου 2001 έλαβε χώρα η με τρομοκρατικές επιχειρήσεις πολεμική επίθεση εναντίον των ΗΠΑ. Η επίθεση, που είχε ως αποτέλεσμα την ολοσχερή καταστροφή του Κέντρου Παγκοσμίου Εμπορίου (Νέα Υόρκη) και πτέρυγας του Πενταγώνου (Ουάσινγκτον), συντελέσθηκε, κατά την κυβέρνηση των ΗΠΑ, από ισλαμικούς, φονταμενταλιστικούς, μη κρατικούς παράγοντες του διεθνούς συστήματος, με την ανοχή, επίνευση ή και ενθάρρυνση κρατικών παραγόντων του διεθνούς συστήματος. Τούτο το πλήγμα ήταν το πρώτο που υπέστησαν οι ΗΠΑ στο εσωτερικό τους. Ο,τι δεν συνέβη με τα πυρηνικά (λόγω της αποτροπής) κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου, συνέβη στην μεταψυχροπολεμική εποχή, σε μία στιγμή αδιαμφισβήτητης παγκόσμιας αναγνώρισης της ηγεμονικής υπεροχής των ΗΠΑ. Πέραν της ανθρώπινης τραγικής διάστασης, από το πλήγμα αυτό ετρώθη το κύρος των ΗΠΑ, ενώ οι αρνητικές συνέπειες στην οικονομία είναι ήδη σημαντικές και μετρήσιμες. Παράλληλα, οι μετακινήσεις των πολιτών και η πυκνότητα των συναλλαγών μειώθηκαν, νομοθετικές ρυθμίσεις για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας έχουν ήδη δρομολογηθεί, ενώ έχει κινητοποιηθεί ολόκληρος ο κρατικός μηχανισμός των ΗΠΑ όχι μόνο για την αντιμετώπιση περαιτέρω επιθέσεων, αλλά και για την τιμωρία των ενόχων και την εξάλειψη του διεθνούς φαινομένου της τρομοκρατίας. Οι πρώτες αναλύσεις έκαναν λόγο για πλήγμα εναντίον των ΗΠΑ σημαντικότερο εκείνου του Περλ Χάρμπορ που θα αλλάξει τόσο τη δομή όσο και τη λειτουργία του διεθνούς συστήματος. Εκτίμησαν ότι το πλήγμα ήταν συνέπεια της αλαζονείας που επέδειξαν οι ΗΠΑ κατά την άσκηση της ηγεμονίας τους και ότι ο δυτικός κόσμος γενικά πληρώνει για την αδιαφορία του έναντι του Τρίτου Κόσμου. Θεώρησαν ότι πρόκειται για έκφανση της «σύγκρουσης πολιτισμών», ότι η Δύση συγκρούεται με το Ισλάμ, και ότι ο γνωστός θεωρητικός Σάμιουελ Χάντινγκτον, ο οποίος προέβλεψε τη σύγκρουση των πολιτισμών, 6 είχε τελικά δίκαιο ή, ακόμη, αν 4 Βλ. Κουσκουβέλης Ηλίας, «Η αμερικανική εξωτερική πολιτική μετά τον ψυχρό πόλεμο», Ελληνικός Βορράς, , σελ Βλ. Κουσκουβέλης Ηλίας, Θεωρία Διεθνών Σχέσεων: Αποτροπή και Πυρηνική Στρατηγική στον Ψυχρό Πόλεμο, Ποιότητα, Αθήνα, 2000, σελ. 65, 236 επ. και «Ο Πόλεμος των Άστρων», Μακεδονία, Huntington, Samuel P., The clash of civilizations and the remaking of world order, Simon & Shuster, N. York, Στα ελληνικά το βιβλίο έχει κυκλοφορήσει ως Η

3 τούτο δεν συμβαίνει, υπάρχει κίνδυνος να επισυμβεί αν οι ΗΠΑ δεν διαχειρισθούν σωστά την κρίση. Β. Μεθοδολογία Το ερώτημα γιατί συνέβη αυτή η επίθεση παραμένει. Μπορούν άραγε τα θεωρητικά εργαλεία, οι θεωρήσεις και οι θεωρίες 7 της Επιστήμης των Διεθνών Σχέσεων να το ερμηνεύσουν και, φυσικά, τι ακριβώς μπορεί να εξηγήσει το κάθε ένα από αυτά; Μήπως θα πρέπει να υιοθετήσουμε νέες θεωρητικές προσεγγίσεις για την κατανόηση των διεθνών σχέσεων, όπως, για παράδειγμα, εκείνη της «σύγκρουσης των πολιτισμών»; Ποιες είναι οι συνέπειες της επίθεσης κατά των ΗΠΑ στη δομή και τη λειτουργία του διεθνούς συστήματος; Με άλλα λόγια, τί, με βάση τις υπάρχουσες γνώσεις, θα μπορούσε να συμβεί, τόσο στο διεθνές σύστημα όσο και στη Θεωρία της Επιστήμης των Διεθνών Σχέσεων; Ο πρώτος στόχος του παρόντος άρθρου είναι να εξετάσει τα αίτια και τις συνέπειες αυτής της επίθεσης στη δομή και τη λειτουργία του διεθνούς συστήματος. Ο δεύτερος στόχος είναι να εξετάσει τις συνέπειες του εν λόγω γεγονότος στις θεωρήσεις της Επιστήμης των Διεθνών Σχέσεων και τα πολιτικά ρεύματα σκέψης που εμφανίζονται στη διεθνή σκηνή. Οι παραπάνω στόχοι θα επιτευχθούν μέσω της εξέτασης της ερμηνευτικής και αναλυτικής ικανότητας των θεωρήσεων και των απορρεουσών θεωριών των Διεθνών Σχέσεων. Θεωρήσεις και θεωρίες θα δοκιμασθούν δηλαδή στη βάση των υπαρχουσών για τις εξελίξεις πληροφοριών. Η εξέταση θα δομηθεί στα δύο κεφάλαια που ακολουθούν (τρίτο και τέταρτο) στη βάση των δύο γνωστών κατηγοριοποιήσεων της θεωρίας των Διεθνών Σχέσεων: αυτής των πολιτικών ρευμάτων σκέψης που ανήκει στον Martin Wight 8 σε ρεαλιστές, ρασιοναλιστές και επαναστατικούς, και της κλασσικής διάκρισης σε ρεαλισμό, πλουραλισμό και μαρξισμό. Σε αυτές τις τελευταίες θεωρήσεις, λόγω συγκυρίας, θα προστεθεί ως τέταρτη και θα συγκριθεί η προτεινόμενη από τον Χάντινγκτον θεώρηση της «σύγκρουσης των πολιτισμών». 9 Στο τελευταίο κεφάλαιο θα επιχειρηθεί η σύνθεση των συμπερασμάτων ως προς τα αίτια της επίθεσης, τις από αυτήν εξελίξεις και διαγραφόμενες αλλαγές στο διεθνές σύστημα, καθώς και τις συνέπειες στη Θεωρία της Επιστήμης των Διεθνών Σχέσεων. 10 σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης, Terzo Books, Αθήνα, Θεώρηση ή κατ άλλους «παράδειγμα» είναι ένα σύνολο αξιωμάτων που περιγράφουν το διεθνές σύστημα και τη λειτουργία του. Η θεωρία είναι μία ερμηνευτική πρόταση για ένα φαινόμενο. 8 Wight Martin, Διεθνής Θεωρία. Τα τρία ρεύματα σκέψης, Ποιότητα, Για ανάλογη προσέγγιση και σχολιασμό του Wight, βλ. Ήφαιστος Παναγιώτης, Ιστορία, Θεωρία & πολιτική Φιλοσοφία των Διεθνών Σχέσεων, Ποιότητα, Αθήνα, Βλ. ό. π. no Για τη θεωρία των Διεθνών Σχέσεων, βλ. Ήφαιστος Παναγιώτης, Κοσμοθεωρητική ετερότητα και αξιώσεις πολιτικής κυριαρχίας, Ποιότητα, Αθήνα, 2001.

4 Γ. Τα πολιτικά ρεύματα σκέψης Ο Martin Wight, με βάση τις απόψεις τους, κατατάσσει τους παράγοντες, τους παίκτες της διεθνούς πολιτικής σε τρία πολιτικά ή και φιλοσοφικά ρεύματα απόψεων ως προς το διεθνές σύστημα και τη λειτουργία του: τους Ρεαλιστές, τους Ρασιοναλιστές και τους Επαναστατικούς. 11 Η κατηγοριοποίηση αυτή είναι ιδιαιτέρως χρήσιμη καθώς εξετάζει τους ιδεολογικοπολιτικούς κώδικες λειτουργίας των ανθρώπων εκείνων που λαμβάνουν αποφάσεις και δρουν στη διεθνή πολιτική σκηνή. 12 Ι. Οι Ρεαλιστές πιστεύουν ότι το διεθνές σύστημα των κρατών είναι άναρχο και οι σχέσεις μεταξύ τους σε τελική ανάλυση ρυθμίζονται με πόλεμο. Η φύση του ανθρώπου είναι κακή. 13 Ο πόλεμος είναι αναπόφευκτος καθώς απορρέει τόσο από τη φύση του ανθρώπου όσο και από το άναρχο διεθνές σύστημα των κρατών. 14 Είναι κατά τον Clausewitz, «η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα». 15 Ο πόλεμος μπορεί να είναι προληπτικός, απεριόριστος (με τη μέγιστη δυνατή χρήση βίας) και βεβαίως επιδιώκει την καταστροφή του αντιπάλου. 16 Αυτό το ρεύμα σκέψης δεν μπορεί να ερμηνεύσει την επίθεση εναντίον των ΗΠΑ, με εξαίρεση ίσως το σημείο στο οποίο ο ρεαλισμός συναντάται με τη σκέψη των επαναστατικών: την χρήση απεριόριστης βίας που σκοπό έχει την καταστροφή του αντιπάλου. Αντίθετα, στο παρόν και στο μέλλον, η συγκεκριμένη κατηγορία σκέψης μπορεί να συμβάλει σε μεγάλο βαθμό στην κατανόηση της δράσης των ΗΠΑ, καθώς η ομάδα πολιτικών που ηγείται των ΗΠΑ, συμπεριλαμβανομένου και του Προέδρου, διέπεται ή εμφανίζει στοιχεία αυτής της πολιτικής σκέψης για τις διεθνείς σχέσεις. Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ διακήρυξε ότι ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας θα είναι μακροχρόνιος, οι ΗΠΑ δεν θα φεισθούν μέσων και θα επιδιώξουν την τιμωρία και την οριστική εξάρθρωση των τρομοκρατών. 17 Ακόμη, η παραδοχή των ρεαλιστών πολιτικών ότι υπάρχει ένα σύστημα κρατών και ότι το κράτος είναι ο κυρίαρχος θεσμός εξουσίας ίσως συμβάλλει, πέραν των όποιων υπαρχόντων αποδεικτικών στοιχείων, στο να οδηγείται η ηγεσία των ΗΠΑ στην άποψη ότι η επίθεση εναντίον τους δεν οργανώθηκε μόνο από μία τρομοκρατική οργάνωση, χωρίς τη βοήθεια, επίνευση ή και καθοδήγηση κάποιου ή κάποιων κρατών. 11 Βλ. ό.π. no Βεβαίως υπάρχει μία επικάλυψη με την κλασσική ή πιο γνωστή κατηγοριοποίηση σε ρεαλισμό, πλουραλισμό και μαρξισμό, η οποία θα χρησιμοποιηθεί παρακάτω. Η διαφορά είναι ότι η τελευταία αφορά και κυρίως συνιστά σχήματα ανάλυσης των μελετητών των διεθνών σχέσεων, χωρίς να εκφράζει στον ίδιο βαθμό ένα πολιτικό modus operandi των ανθρώπων/ παικτών στη διεθνή σκηνή. 13 Βλ. ό. π. no 8, σελ. 9, Στο ίδιο, σελ Στο ίδιο, σελ Στο ίδιο, σελ Βλ. Αρβανιτόπουλος Κωνσταντίνος, Η Αμερικανική εξωτερική πολιτική μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου, Ποιότητα, Αθήνα, 2000.

5 ΙΙ. Οι Ρασιοναλιστές, στα πλαίσια αυτού του διεθνούς άναρχου συστήματος κρατών, δίνουν έμφαση στις διεθνείς και θεσμοθετημένες διπλωματικές και εμπορικές συναλλαγές, αλλά και στην ύπαρξη μίας κάποιας διεθνούς κοινότητας. Ο άνθρωπος από τη φύση του δεν είναι ούτε καλός, ούτε κακός, και μπορεί να βελτιωθεί. 18 Η ειρήνη είναι ο κανόνας, ενώ ο πόλεμος η εξαίρεση. Αυτός είναι ένα αναγκαίο κακό το οποίο πρέπει κατά το δυνατόν να ελαχιστοποιηθεί. Ο πόλεμος πρέπει να είναι «δίκαιος»: να κηρύσσεται από μία αρμόδια αρχή, να επιδιώκει την αποκατάσταση αδικιών, ενώ πρέπει να διεξάγεται με τη σωστή νοοτροπία και την αναλογική χρήση βίας. 19 Ο ρασιοναλισμός δεν είναι σαφώς η σκέψη που διείπε εκείνους που εκτέλεσαν την επίθεση κατά των ΗΠΑ. Φαίνεται όμως ότι, όπως ο Ρεαλισμός, είναι χρήσιμος στο να γίνουν κατανοητές ορισμένες από τις αντιδράσεις και τις θέσεις των κρατών. Ειδικότερα οι απόψεις περί τιμωρίας των ενόχων για την αποκατάσταση της δικαιοσύνης αφού όμως προηγουμένως υπάρξουν αδιάσειστα στοιχεία για την ενοχή τους, περί αναλογικής χρήσης βίας εκ μέρους των ΗΠΑ εναντίον του Αφγανιστάν, περί αποφυγής μίας ανθρωπιστικής καταστροφής στην ίδια χώρα και, ακόμη, περί της ανάγκης η όλη επιχείρηση ή οι αποφάσεις για την επιχείρηση κατά της τρομοκρατίας να (ανα)ληφθούν στα πλαίσια του ΟΗΕ. ΙΙΙ. Οι Επαναστατικοί πιστεύουν ή επιδιώκουν τη δημιουργία (ή και τη διατήρηση) μίας κοινωνίας ή οικογένειας κρατών ή, ακόμη, και μίας διεθνούς κοινωνίας πολιτών που διέπεται από συγκεκριμένες αρχές ή και υποχρεώσεις. Είναι αισιόδοξοι και τελειομανείς ως προς την ανθρώπινη φύση, την οποία συχνά θεωρούν ότι μπορούν να αναμορφώσουν. Ο πόλεμος για αυτούς είναι ένα μέσο ή το εργαλείο της ιστορίας, σε ορισμένες δε περιπτώσεις και ένα εργαλείο εξαγνισμού ή και εξόντωσης. 20 Συχνά είναι αναγκαίος καθώς αποβλέπει σε μια μελλοντική ειρήνη, η οποία ταυτίζεται με την ανασύνθεση της διεθνούς κοινωνίας, με μια νέα ομοιογενή κατάσταση πραγμάτων πάνω σε συγκεκριμένα πρότυπα. Η πολιτική υπάρχει χάριν της διαρκούς κοινωνικής εξέλιξης, ενώ το άτομο θεωρείται αναλώσιμο χάριν της εξέλιξης. Η ανθρωπότητα διαιρείται σε καλή και κακή, ανάλογα με τα κριτήρια του κάθε δόγματος, και στη συνέχεια η καλή σκοτώνει την κακή. Ο πόλεμος πρέπει και είναι, κατά περίπτωση, «δίκαιος», συχνά δε και ιερός. 21 Στην κατηγορία των «επαναστατικών» ο Wight κατατάσσει τους πρώτους Μουσουλμάνους, τους Σταυροφόρους, τους Καθολικούς της αντιμεταρρύθμισης, τους Προτεστάντες, τους Ιακωβίνους της Γαλλικής Επανάστασης, τους Κομμουνιστές, τους Φασίστες, τους Ναζί. Όλοι αυτοί, ανεξαρτήτως της ηθικής και της αμετάκλητης συχνά κρίσης που τους επεφύλαξε η Ιστορία, επιχείρησαν να διατηρήσουν ή να ανατρέψουν και να οργανώσουν σύμφωνα με τις δικές τους 18 Βλ. Wight M., ό. π. no 8, σελ. 9, 46, Βλ. στο ίδιο, σελ , Στη μεταπολεμική τάξη πραγμάτων, όπως αυτή καθιερώνεται στον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ, δεν υπάρχει ακριβώς για τους ρασιοναλιστές «δίκαιος» πόλεμος. Υπάρχει μόνο «νόμιμος» πόλεμος σε δύο περιπτώσεις: στα πλαίσια της νόμιμης άμυνας (άρθρο 51) και στα πλαίσια απόφασης του Συμβουλίου Ασφαλείας με στόχο την αποκατάσταση της ειρήνης (κεφάλαιο 7 του Καταστατικού). 20 Βλ. Wight, ό. π. no 8, σελ. 9, 33, 270, Στο ίδιο, σελ

6 αρχές το διεθνές σύστημα της εποχής τους μη φειδόμενοι μέσων και (προσωπικών) θυσιών: διότι όλα έπρεπε ή μπορούσαν να θυσιαστούν στο βωμό ενός καλύτερου αύριο της ανθρωπότητας. Αυτοί ήξεραν όχι μόνο τι ήταν το καλύτερο για τους ίδιους, αλλά και ποιο είναι το καλύτερο για τους υπολοίπους. 22 Το ρεύμα σκέψης του επαναστατισμού φαίνεται, σε αντίθεση με τα προηγούμενα δύο, να είναι ιδιαίτερης χρησιμότητας για να κατανοηθούν σε σημαντικό βαθμό τα αίτια της τρομοκρατικής επίθεσης εναντίον των ΗΠΑ από τους φονταμενταλιστές του Ισλάμ, οπαδούς του Τζιχάντ. Ο Martin Wight γράφει: «Η Μουσουλμανική θεωρία είναι εκείνη που παρέχει ένα πλήρως ανεπτυγμένο δόγμα περί ιερού πολέμου. Στο ισλαμικό συνταγματικό δίκαιο ο κόσμος διαιρείται στο Dar-al- Islam, στην κατοικία του Ισλάμ (Ισλάμ σημαίνει «υποταγή στο Θεό» ) και στο Dar-al- Harb, στην κατοικία του πολέμου, που είναι το τμήμα εκείνο της ανθρωπότητας το οποίο δεν έχει ακόμη αποδεχθεί το Ισλάμ, και όπου βασιλεύει ο πόλεμος, πραγματικά ή εν δυνάμει, μέχρι, μετά από την κατάκτησή του, να απορροφηθεί από το Dar-al-Islam. Ένα από τα θρησκευτικά καθήκοντα που διδάσκει το Κοράνι στους Μουσουλμάνους είναι το Τζιχάντ, το καθήκον της διεξαγωγής πολέμου κατά εκείνων που δεν αποδέχονται τα δόγματα του Ισλάμ. Το να πεθάνει κανείς σε ένα τέτοιο πόλεμο του αποφέρει τη δόξα του μαρτυρίου και την άμεση είσοδο στον παράδεισο στον οποίο θα απολαμβάνει ιδιαίτερα προνόμια. Επομένως, Τζιχάντ είναι το καθήκον της διεξαγωγής πολέμου, ο οποίος είναι μόνιμα σε λανθάνουσα κατάσταση.. Αν και το Τζιχάντ ως τυπική διαδικασία έχει πεθάνει, παραμένει ζωντανό ως ιδέα στο σύγχρονο Ισλαμικό ριζοσπαστισμό και συχνά χρησιμοποιείται από τους Μουσουλμάνους τρομοκράτες». 23 Στο μοντέλο της «επαναστατικής» σκέψης θα μπορούσε να κατηγοριοποιηθεί ως ένα βαθμό και η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ υπό την ηγεσία των Δημοκρατικών. Η κυβέρνηση Κλίντον διεπόταν από έναν έντονο ιδεαλισμό που εκφραζόταν με την προσπάθεια και εστιαζόταν στην διάδοση και την επιβολή της φιλελεύθερης δημοκρατίας, καθώς και τις σταυροφορικού χαρακτήρα προσπάθειες προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Χαρακτηριστική περίπτωση ήταν ο πόλεμος κατά της Γιουγκοσλαβίας, με αφορμή τα γεγονότα στο Κοσσυφοπέδιο, όταν ξάφνιασε τόσο ο χαρακτηρισμός του πολέμου ως «δικαίου πολέμου», όσο και η επιμονή στο να καταχθεί ολοκληρωτική νίκη εναντίον του αντιπάλου. 24 Στην περίπτωση της Ρεπουμπλικανικής κυβέρνησης κατά την παρούσα κρίση, παρά τις επικρίσεις κατά του καθεστώτος των Ταλιμπάν, δεν έχει γίνει καμία αναφορά περί αποκατάστασης της δημοκρατίας στο Αφγανιστάν ως χρέους των δημοκρατικών κρατών της Δύσης ή ανάληψης πολέμου εκ μέρους των ΗΠΑ ώστε να αποκατασταθούν τα ανθρώπινα δικαιώματα στην εν λόγω χώρα. Βεβαίως θα μπορούσε να γίνει λόγος για κάποιες εκφάνσεις «αντιεπαναστατισμού» στη ρητορική έκφραση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Πρώτον διότι έχει γίνει χρήση του όρου «σταυροφορία» (κατά γενική ομολογία, με τη μεταφορική έννοια) κατά της τρομοκρατίας, δεύτερον διότι, πέραν της τιμωρίας των ενόχων, η όλη πολιτική και στρατιωτική προσπάθεια των ΗΠΑ και των συμμάχων τους αποσκοπεί στην διατήρηση της ελευθερίας, του δημοκρατικού πολιτεύματος και της ασφάλειας των δυτικών κρατών, και, τρίτον, διότι τόσο οι ΗΠΑ όσο και οι υπόλοιπες χώρες κινητοποιούνται και αναλαμβάνουν πολεμικές 22 Στο ίδιο. 23 Στο ίδιο, σελ Βλ. Κουσκουβέλης Ηλίας, Φιλελεύθερη Έμφαση, ό.π. no 1, σελ

7 επιχειρήσεις με στόχο τη διατήρηση του υπάρχοντος διεθνούς συστήματος και του πνεύματός του, ενός ιεραρχημένου δηλαδή διεθνούς συστήματος κρατών. Δ. Τα ρεύματα της Επιστήμης των Διεθνών Σχέσεων Οι θεωρίες περί πολέμου (που εξηγούν γιατί γίνεται πόλεμος) αναπτύχθηκαν από την επιστήμη των Διεθνών Σχέσεων στη βάση τριών κλασσικών ρευμάτων σκέψης ή θεωρήσεων ή παραδειγμάτων: τον ρεαλισμό (κλασσικό και νεορεαλισμό), τον πλουραλισμό και τον μαρξισμό. Δεν μπορεί βεβαίως, όπως αναφέρθηκε, να παραλειφθεί η προτεινόμενη από τον Χάντινγκτον θεώρηση της σύγκρουσης των πολιτισμών. Ι. Κλασσικός Ρεαλισμός Κατά την θεώρηση αυτή το διεθνές σύστημα αποτελείται από κράτη, που είναι προσωποποιημένα και ορθολογικά. Τα κράτη ανταγωνίζονται στα πλαίσια του διεθνούς συστήματος που είναι άναρχο, με στόχο την ικανοποίηση των συμφερόντων τους, εκ των οποίων το σημαντικότερο είναι η ασφάλειά τους. Την ασφάλειά τους την ικανοποιούν μέσω της ισχύος, και μάλιστα της στρατιωτικής. Το διεθνές δίκαιο και οι διεθνείς οργανισμοί δεν είναι παρά εργαλεία στα χέρια των ισχυρών. 25 Εξέλιξη του ρεαλισμού είναι ο νεορεαλισμός ή συστημικός ρεαλισμός. Σύμφωνα με αυτήν την εκδοχή τα συμφέροντα των κρατών δεν προσδιορίζονται με βάση τα συμφέροντα που τα ίδια προσδιορίζουν, αλλά με βάση τις πιέσεις που δέχονται από τις δομές του διεθνούς συστήματος. 26 Το μεθοδολογικό πρόβλημα του ρεαλισμού είναι ότι αξιωματικά δεν αναγνωρίζει τον ρόλο των προσώπων στη διεθνή πολιτική, καθώς αυτά λειτουργούν και εντάσσονται στο εσωτερικό των κρατών. Λόγω και της προσωποποίησης των κρατών, οι όποιες δραστηριότητες προσώπων θεωρούνται ότι αναπτύσσονται στο εσωτερικό των κρατών, ότι εκφράζουν τη λογική των κρατών και πάντα (αξιωματικά) με γνώμονα το εθνικό συμφέρον. Τα κράτη, δηλαδή, είναι, για τις ανάγκες της ανάλυσης, αυτόνομες και ενοποιημένες οντότητες, από τις οποίες απορρέει συνολικά μία έκφραση, ενώ ταυτόχρονα υφίστανται και ως ενοποιημένες οντότητες τις επιδράσεις της διεθνούς πολιτικής. Βεβαίως τόσο η θεώρηση του ρεαλισμού, όσο και οι θεωρίες που απορρέουν από αυτήν, μπορούν να αντιληφθούν τη συμπεριφορά των ΗΠΑ και των υπολοίπων μετά την τρομοκρατική επίθεση. Δεν μπορούν όμως να προσεγγίσουν και να ερμηνεύσουν τη δράση μη κυβερνητικών οργανώσεων, δεν μπορούν δηλαδή να μας είναι χρήσιμες για να εξετάσουμε τα αίτια της τρομοκρατικής επίθεσης εναντίον των ΗΠΑ. Εντούτοις και αυτό μπορεί να συμβεί αν θεωρηθεί (αξιωματικά και πάλι) ότι η επίθεση αυτή προερχόταν από συγκεκριμένο κράτος, ήταν δηλαδή 25 Βλ. Κουσκουβέλης Ηλίας, Διπλωματία και Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ενωσης, Παπαζήσης, Αθήνα, 1995, σελ. 101 και Κουσκουβέλης Ηλίας, Θεωρία Διεθνών Σχέσεων: Αποτροπή και Πυρηνική Στρατηγική στον Ψυχρό Πόλεμο, Ποιότητα, Αθήνα, 2000, σελ Στα ίδια, σελ. 103 και σελ. 37, αντίστοιχα.

8 έκφραση κρατικής συμπεριφοράς στο διεθνές σύστημα, και συγκεκριμένα, αν αποδεχθούμε τις αιτιάσεις των ΗΠΑ, του Αφγανιστάν. Με αυτήν λοιπόν την πρόσθετη υπόθεση εργασίας, θα εξετασθούν παρακάτω, στη βάση των θεωριών του ρεαλισμού περί πολέμου, τα αίτια τόσο της επίθεσης κατά των ΗΠΑ όσο και της αντίδρασης των τελευταίων. Στο ρεαλισμό, κλασσικό ή νέο, στηρίζονται οι εξής θεωρίες περί πολέμου: 1. Ο πόλεμος είναι αποτέλεσμα του ανταγωνισμού της ισχύος. 27 Η ίδια η θεωρία, σε βελτιωμένη μορφή, προβλέπει τον πόλεμο με στόχο τη δημιουργία ή τη διατήρηση της ισορροπίας της ισχύος. 28 Η θεωρία δύσκολα ερμηνεύει τη συμπεριφορά του Αφγανιστάν, εφόσον, όπως υποθέσαμε, το Αφγανιστάν εκτέλεσε την επίθεση. Για να δοθεί κάποια ερμηνεία για το χτύπημα στις ΗΠΑ στη βάση αυτής της θεωρίας απαιτείται μία επιπλέον προϋπόθεση: ότι το Αφγανιστάν ανέμενε συσπείρωση ορισμένων κρατών γύρω του ως συνέπεια της αντίδρασης των ΗΠΑ. Έτσι, η επίθεση κατά των τελευταίων θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μία προσπάθεια εκ μέρους του επιτιθέμενου για ανατροπή της ισορροπίας ισχύος, τουλάχιστον στην περιοχή της κεντρικής και της νοτιοδυτικής κυρίως Ασίας. Βεβαίως, η θεωρία εύκολα ερμηνεύει την συμπεριφορά των ΗΠΑ, οι οποίες σαφέστατα επιθυμούν κατ ελάχιστον να διατηρήσουν την ισορροπία ισχύος (μεταξύ αυτών και των υπολοίπων χωρών και μεταξύ των χωρών της περιοχής) και κατά μέγιστον να τη βελτιώσουν προς όφελός τους. Για να μην ανατραπεί η ισορροπία, δεν πρέπει να αυξηθεί η ισχύς του Αφγανιστάν και με αυτόν τον στόχο αναλαμβάνονται οι στρατιωτικές δράσεις. Ερμηνεύει επίσης τη συμπεριφορά της Ρωσίας, του Ουζμπεκιστάν, του Τατζικιστάν, του Πακιστάν, της Ινδίας, του Ιράν και της Κίνας, κράτη που τάσσονται είτε υπέρ των ΗΠΑ, είτε τηρούν στάση ανοχής ή ουδετερότητας. Η Ρωσία 29 αναμένει υποστήριξη στις σχέσεις της με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου και την Ευρωπαϊκή Ένωση, αντιμετωπίζει ανενόχλητη το πρόβλημα της Τσετσενίας, οι ΗΠΑ αντιμετωπίζουν το ενοχλητικό και για τη Ρωσία πρόβλημα των ισλαμιστών του Αφγανιστάν και, βεβαίως, η Ρωσία δεν έχει τίποτε να χάσει αν οι 27 Η ρίζα αυτής της θεωρίας βρίσκεται στον Θουκυδίδη, ο οποίος θεωρεί την αύξηση της ισχύος των Αθηνών ως την κύρια αιτία του Πελοποννησιακού Πολέμου βλ. Θουκυδίδης, Ιστορίαι, μετάφραση Ελευθερίου Βενιζέλου, Σμυρνιωτάκης, Αθήνα, σελ Η ρίζα της θεωρίας αυτής βρίσκεται επίσης στον Θουκυδίδη, αλλά διατυπώνεται για πρώτη φορά ξεκάθαρα από τον Νικολό Μακιαβέλι στο γνωστό έργο του Ηγεμόνας (Κάκτος, Αθήνα, 1994). Βλ. επίσης Κουσκουβέλης Ηλίας, «Η έννοια της σταθερότητας στη διεθνή πολιτική», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, 21, Μάιος 1997, σελ Βλ. New world order takes shape at speed, CNN.com./World, Foreign policy s pivotal moment, The Washington Post on Line, President Putin s promises to Washington, BBC News Online, Putin urges CIS joint anti-terror action, BBC News Online,

9 ΗΠΑ αποτύχουν. Το Ουζμπεκιστάν 30 δέχεται οικονομική βοήθεια, αντιμετωπίζει το πρόβλημα του Αφγανιστάν και εξισορροπεί με τις ΗΠΑ την επιρροή της Μόσχας. Το Τατζικιστάν αναμένει οικονομική βοήθεια. 31 Οι στρατηγοί του Πακιστάν αποδεσμεύονται από ένα καθεστώς που είχαν δημιουργήσει, που τους έγινε βάρος και που απειλεί πολιτικά το ίδιο το Πακιστάν, ενώ διεκδικούν κέρδη στο Κασμίρ. 32 Η Ινδία δεν θέλει να χάσει από την αύξηση της επιρροής του Πακιστάν, το Ιράν επιθυμεί την μείωση της επιρροής ενός παρόμοιου και γειτονικού θρησκευτικού καθεστώτος, ενώ, τέλος, η Κίνα αποφράζει μία πηγή ταραχών και προβλημάτων για τις δυτικές επαρχίες της Ο πόλεμος είναι αποτέλεσμα των αυξητικών, επεκτατικών ή ιμπεριαλιστικών τάσεων των κρατών. 34 Τα κράτη δηλαδή δεν κάνουν πόλεμο για να διαφυλάξουν την ακεραιότητά τους αλλά για να αυξήσουν την ισχύ τους. Μία πρώτη παραλλαγή της θεωρίας συνδέεται με την άποψη ότι ο πόλεμος είναι αποτέλεσμα της βίας που το ίδιο το κράτος ως τέτοιο εμπεριέχει. 35 Η εν λόγω άποψη δεν έχει ισχυρή βάση καθώς δεν είναι εύκολο μεθοδολογικά να διαψευσθεί και, αν ίσχυε, θα έπρεπε όλα τα κράτη διαρκώς να βρίσκονται σε κατάσταση πολέμου εναντίον όλων. Μία δεύτερη παραλλαγή αναφέρεται στους πολέμους που διεξάγουν οι ηγεμονικές δυνάμεις με στόχο τη διατήρηση ή την αύξηση της ηγεμονίας τους. Μία τρίτη έκφανση αναφέρεται στις επεκτατικές τάσεις και στους πολέμους που διεξάγουν οι ήδη υπάρχουσες μεγάλες δυνάμεις με στόχο τη διατήρηση της θέσης και του κύρους (status) που απολαμβάνουν ή οι αναθεωρητικές δυνάμεις που επιδιώκουν ανατροπή του υφισταμένου status quo. 36 Τέλος, η θεωρία του «κύκλου της ισχύος», αποτελεί παραλλαγή του ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων. Σύμφωνα με αυτήν οι μεγάλες δυνάμεις διαγράφουν ιστορικούς κύκλους και κατά την άνοδο ή την πτώση τους, συγκρούονται επειδή η μία επιθυμεί να παραμείνει ηγεμονική, ενώ η άλλη επιθυμεί να την αντικαταστήσει. 37 Με βάση την παραπάνω θεωρία και τις διαφορετικές εκφάνσεις της θα ήταν δύσκολο να ερμηνευθεί η διεξαγωγή πολέμου εκ μέρους του Αφγανιστάν εναντίον 30 Βλ. Uzbekistan offers cooperation to U.S., CNN.com./World, Uzbekistan backs unnatural ally, BBC News Online, Βλ. Tajiks stare starvation in the face, BBC News Online, Βλ. «Pakistanis seeking trade-off in Kasmir, The Washington Post On Line, Βλ. China asks US to look beyond Nato, BBC News Online, Asia gives U.S. cautious backing, CNN.com./World, Κουλουμπής Θεόδωρος, Διεθνείς Σχέσεις, Παπαζήσης, Αθήνα, 1995, σελ Βλ. Waltz, Kenneth, Man, the state, and war, Columbia University Press, N. York, 1959 βλ. επίσης και την άποψη της πολιτικής ανθρωπολογίας και ειδικά του Charles Tilly «war made the state and the state made war» στο Tilly Charles (ed.), The formation of national states in Western Europe, Princeton University Press, Princeton, NJ., Βλ. Carr, E.H., Η εικοσαετής κρίση , Ποιότητα, Αθήνα, 2000 Κουλουμπής Θεόδωρος, Διεθνείς Σχέσεις, Παπαζήσης, Αθήνα, 1995, σελ Ηφαιστος Παναγιώτης, Διπλωματία και Στρατηγική των Μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, Ποιότητα, Αθήνα Thompson W.R. (ed.), Contending approaches to world systems analysis, Sage, Beverly Hills, 1983 Κουλουμπής Θ., Διεθνείς Σχέσεις, Παπαζήσης, Αθήνα, 1995, σελ. 282.

10 των ΗΠΑ, καθώς το πρώτο, υπό την οπτική του ρεαλισμού και με όρους ισχύος, δεν είναι ηγεμονική δύναμη ή ανερχόμενη ηγεμονική δύναμη. Το μόνο ερμηνευτικό στοιχείο το οποίο θα μπορούσε να συγκρατήσει κανείς, είναι η αμφισβήτηση του ρόλου των ΗΠΑ ως ηγεμονικής δύναμης, δηλαδή ότι το Αφγανιστάν λειτούργησε και λειτουργεί ως αναθεωρητικό κράτος. Όμως η θεωρία στην δεύτερη και στην τρίτη της παραλλαγή μπορεί κάλλιστα να ερμηνεύσει τη συμπεριφορά και την αντίδραση των ΗΠΑ, όπως και σε ένα βαθμό κάθε κράτους, για την επίθεση που δέχτηκαν. Κυρίως ερμηνεύει τις πολεμικές επιχειρήσεις των ΗΠΑ ως μία προσπάθεια αποκατάστασης της θέσης και του κύρους τους (status) στη διεθνή σκηνή. Παράλληλα, μέσα από τις ίδιες επιχειρήσεις μπορεί να προκύψει διεύρυνση της αμερικανικής επιρροής είτε λόγω διέλευσης και παρουσίας στρατιωτικών δυνάμεων στην Κεντρική Ασία, είτε με τις διπλωματικές προσπάθειες για τον κατευνασμό της αντιπαλότητας Ινδίας και Πακιστάν. 3. Ο πόλεμος είναι απόρροια της δομής, των συσχετισμών ισχύος του διεθνούς συστήματος, είναι δηλαδή συστημικός πόλεμος. 38 Ένας πόλεμος για να είναι συστημικός δεν είναι απαραίτητο να διαχέεται σε ολόκληρο το διεθνές σύστημα. Αρκεί να απορρέει από τη δομή του διεθνούς συστήματος. Παράδειγμα συστημικών πολέμων ήταν οι πόλεμοι στον χώρο της Γιουγκοσλαβίας ή οι πόλεμοι στο εγγύς εξωτερικό της σημερινής Ρωσίας. Η εν λόγω θεωρία δεν μπορεί να ερμηνεύσει και πάλι την πολεμική δράση του Αφγανιστάν κατά των ΗΠΑ. Μπορεί όμως να ερμηνεύσει τη συμπεριφορά των ΗΠΑ, η οποία ως συστημική και μάλιστα ηγετική δύναμη αναγκάζεται από τις δομές του διεθνούς συστήματος (που δημιουργήθηκαν ή δημιούργησαν οι ίδιες) να συνεχίσει να ηγείται και να το σταθεροποιεί. Η άποψη ότι το διεθνές σύστημα χρειάζεται και είναι σταθερότερο όταν υπάρχει μία ηγεμονική δύναμη είναι διάχυτη μεταξύ μίας ομάδας ρεαλιστών διεθνολόγων Στον ρεαλισμό κυρίως στηρίζονται και οι θεωρίες περί συμμαχιών, των οποίων η ύπαρξη και περισσότερο ο βαθμός συσπείρωσης εξαρτάται από την αίσθηση της απειλής των κοινών συμφερόντων τους. Είναι προφανές ότι ένας σημαντικός βαθμός συσπείρωσης εμφανίζεται μεταξύ των χωρών της Δύσης, ενώ το αντίθετο μάλλον συμβαίνει μεταξύ των Αραβικών σε σχέση με το Αφγανιστάν. Παράλληλα δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί το αξίωμα του Ρεαλισμού ότι οι διεθνείς οργανισμοί, και ακόμη περισσότερο οι συμμαχίες, είναι εργαλεία των μεγάλων δυνάμεων. Υπό αυτό το πρίσμα, η πρωτοβουλία του ΝΑΤΟ «Συνεταιρισμός για την Ειρήνη», στην οποία συμμετέχουν και χώρες της Κεντρικής Ασίας, αποτελεί προσπάθεια προέκτασης της επιρροής των ΗΠΑ στη συγκεκριμένη περιοχή και δεν θα πρέπει να θεωρείται ξαφνική, ούτε να εκπλήσσει η ευκολία συνεργασίας του Ουζμπεκιστάν με τις ΗΠΑ. 38 Βλ. Κουλουμπής, στο ίδιο, σελ. 280 Waltz Kenneth, Theory of international politics, Addison-Wesley, Reading, Mass., 1979 Πλατιάς Αθανάσιος, Το νέο διεθνές σύστημα. Ρεαλιστική προσέγγιση των Διεθνών Σχέσεων, Παπαζήσης, Αθήνα, Αναφέρεται ως παράδειγμα το επιχείρημα ότι το Ελληνικό σύστημα των πόλεων κατέρρευσε επειδή η Σπάρτη, όταν νίκησε και ανέτρεψε την ηγεμονική δύναμη που ήταν η Αθήνα, δεν μπόρεσε να ασκήσει τα καθήκοντα του ηγεμόνα. Βλ. Raymond Aron, Paix et Guerre entre les Nations, Calmann Levy, Paris, 1962, σελ

11 ΙΙ. Πλουραλισμός Η θεώρηση αυτή, με διαφορετικές εκφάνσεις που της προσδίδουν τον προσδιορισμό της «διεθνικής», «ιδεαλιστικής» ή και «νεοφιλελεύθερης», πηγάζει από το νομικό ιδεαλισμό των αρχών του αιώνα και στη σύγχρονη μορφή της διαμορφώθηκε κυρίως από την κριτική που ασκήθηκε στην κυριαρχούσα θεώρηση του ρεαλισμού. Στην ακραία ή μάλλον «θριαμβεύουσα» κατά τη δεκαετία του 1990 μορφή της, η θεώρηση αυτή εμφανίζεται να καταλήγει στο ότι μετά την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ, η δημοκρατία θα επικρατήσει, ότι η οικονομία θα παγκοσμιοποιηθεί και οι ιδεολογίες δεν θα έχουν καμία χρησιμότητα, οδηγώντας συνεπώς στο τέλος των πολεμικών και ιδεολογικών συγκρούσεων, οδηγώντας, δηλαδή, στο τέλος της Ιστορίας. Ο πλέον γνωστός εκφραστής αυτής της άποψης ήταν ο Φράνσις Φουκουγιάμα, 40 ο οποίος, όμως, φαίνεται, μετά τα τελευταία γεγονότα, να αναθεωρεί τις απόψεις του. 41 Σε κάθε περίπτωση όμως, στην πλέον επεξεργασμένη και προσγειωμένη της μορφή, η θεώρηση δέχεται ότι στο διεθνές σύστημα, εκτός από τα κράτη, υπάρχουν και άλλοι φορείς που λειτουργούν ως παράγοντες του διεθνούς συστήματος. Το αξίωμα της προσωποποίησης των κρατών απορρίπτεται. Αποφάσεις για τα κράτη και εκτιμήσεις για τα συμφέροντά τους γίνονται από την κυβέρνηση ή από άλλους φορείς, όπως ελίτ ή ομάδες συμφερόντων ή και πρόσωπα. Το σύστημα παραμένει ανταγωνιστικό. Ωστόσο εκτός από τον ανταγωνισμό υπάρχει και η διεθνής συνεργασία, η οποία οδηγεί σε αλληλεξάρτηση και σε νέες μορφές ισχύος. Η ισχύς δεν είναι μόνο στρατιωτική, αλλά μπορεί να είναι οικονομική ή και θεσμική. Τέλος το διεθνές δίκαιο, οι διεθνείς οργανισμοί και τα διεθνή καθεστώτα συνεργασίας επηρεάζουν τη λειτουργία τού συστήματος και των παραγόντων σε αυτό. 42 Η εν λόγω θεώρηση είναι πρόσφορη για την προσέγγιση της επίθεσης κατά των ΗΠΑ καθώς δεν προσεγγίζει τη διεθνή πολιτική ως απόρροια της δράσης αποκλειστικά των κρατών, αλλά και ως αποτέλεσμα των ενεργειών μη κρατικών φορέων. Στη θεώρηση αυτή στηρίζονται οι παρακάτω θεωρίες περί πολέμου: 1. Ο πόλεμος είναι αποτέλεσμα της βίας της ανθρώπινης φύσης ή της ανθρώπινης παιδείας (κατά το προοίμιο της UNESCO «οι πόλεμοι γεννιούνται στο μυαλό των ανθρώπων»). 43 Η θεωρία αυτή είναι ανάλογη εκείνης που εντοπίζει στη φύση του κράτους την αιτία των πολέμων. Είναι διατυπωμένη κατά τρόπο πολύ γενικό, δεν διαψεύδεται εύκολα και, σίγουρα, δεν είναι εύκολο να αποδειχθεί. Για αυτό και είναι δύσκολο να βρει εφαρμογή ως ερμηνευτικό εργαλείο. 40 Fukuyama Francis, The end of History and the last man, Free Press/ Penguin Books, N. York, Βλ. Το Βήμα, , σελ. Α9. 42 Βλ. Κουσκουβέλης Ηλίας, Διπλωματία και Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Παπαζήσης, Αθήνα, 1995, σελ και Κουσκουβέλης Ηλίας, Λήψη αποφάσεων, κρίση, διαπραγμάτευση, Παπαζήσης, 1997, σελ Βλ. Κουλουμπής Θ., ό.π. no 37, σελ. 263.

12 2. Μία σειρά θεωριών λήψης αποφάσεων 44 ερμηνεύουν την έκρηξη του πολέμου. Η αξία αυτών των θεωριών έγκειται - κατά την εκτίμησή μου - στο να ερμηνεύουν κυρίως τα αίτια που επιτάχυναν ή που δεν απέτρεψαν τον πόλεμο, καθώς και τα αίτια μίας λανθασμένης διεξαγωγής ενός πολέμου. Η θεωρία περί γραφειοκρατικών ανταγωνισμών υποστηρίζει ότι λάθη στην εξωτερική πολιτική - μεταξύ αυτών και ένας πόλεμος - οφείλονται στο ότι μονάδες στο εσωτερικό του κράτους ανταγωνίζονται (ενίοτε μέχρις εσχάτων). 45 Η θεωρία αυτή δεν βρίσκει εύκολα εφαρμογή στην περίπτωση εκείνων που σχεδίασαν το πλήγμα κατά των ΗΠΑ, καθώς πρόκειται για έναν ή περισσότερους φορείς ή ακόμη και μία υπηρεσία ενός ή περισσοτέρων κρατών που έδρασαν προς μία κατεύθυνση και συνεργάσθηκαν για μία φορά. Είναι όμως καταρχήν χρήσιμη στο να ερμηνεύσει ορισμένες διαφοροποιήσεις στην διατύπωση της θέσης των ΗΠΑ από τους διαφόρους εκφραστές της, όπως ο Πρόεδρος, ο Υπουργός Εξωτερικών, ο Υπουργός Άμυνας, η Σύμβουλος Ασφαλείας του Προέδρου. Θα μπορούσε επίσης να χρησιμοποιηθεί κατά ή μετά την ανάληψη δράσης ή την ολοκλήρωση των επιχειρήσεων εκ μέρους των ΗΠΑ για να ερμηνευθούν τυχόν αποτυχίες κατά την εκτέλεση των πολεμικών σχεδίων. Η θεωρίες περί παρανόησης υποστηρίζουν ότι πόλεμοι προκύπτουν από λανθασμένες συνεννοήσεις ή από κακές εκτιμήσεις και φόβους που δημιουργούνται μεταξύ των αντιπάλων πλευρών. 46 Τα δεδομένα που είναι γνωστά δεν μπορούν να στηρίξουν την κακή εκτίμηση εκ μέρους της μίας ή της άλλης πλευράς. Ίσως να διαφαίνεται μία κακή εκτίμηση εκ μέρους των (θρησκευτικών) ηγετών του Αφγανιστάν ως προς το μέγεθος και τον τρόπο αντίδρασης των ΗΠΑ. Από τις ψυχολογικές θεωρίες, τέλος, μπορεί κανείς να σταθεί σε εκείνες της ατομικής ψυχολογίας που διαμορφώνουν τον «καμικάζι» «τρομοκράτη», καθώς και στην πιθανή αυταρχικότητα και την επιθετικότητα των ηγετών που οργάνωσαν και σχεδίασαν τα πλήγματα κατά των ΗΠΑ και που οφείλονται στην ψυχολογική προσωπικότητα και τα σύνδρομά τους. 47 Η μελέτη του ψυχολογικού προφίλ των ηγετών των ΗΠΑ και εκείνων των συμμάχων τους μπορεί να είναι χρήσιμη. Για παράδειγμα, έχει σημασία το γεγονός ότι ο Πρόεδρος των ΗΠΑ έζησε και ήταν Κυβερνήτης της πολιτείας του Τέξας ή ότι ο Υπουργός των Εξωτερικών ήταν στρατιωτικός; Οι ψυχολογικές θεωρίες της μάζας μπορεί να είναι χρήσιμες για να αντιληφθούμε έναν από τους επιδιωκόμενους στόχους των τρομοκρατών ή και του κάθε τρομοκράτη: τον μαζικό τρόμο. Μπορεί επίσης να είναι ιδιαιτέρως χρήσιμες ώστε να γίνει αντιληπτή η ψυχολογική προετοιμασία της κοινής γνώμης στις ΗΠΑ και στις υπόλοιπες δυτικές χώρες πριν την έναρξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Τέλος, από την θεωρία παιγνίων είναι ιδιαίτερα χρήσιμα για την κατανόηση της τακτικής των ΗΠΑ δύο παίγνια: το παίγνιο των «ανταρτών» και το παίγνιο της 44 Κουσκουβέλης Ηλίας, Λήψη αποφάσεων, κρίση, διαπραγμάτευση, Παπαζήσης, Στο ίδιο, σελ Στο ίδιο, σελ Στο ίδιο, σελ. 83.

13 «κότας». Το πρώτο περιγράφει τις περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες οι ΗΠΑ φαίνεται να καθυστερούν να αναλάβουν δράση λόγω της φύσης του αντιπάλου που έχουν να αντιμετωπίσουν, υφιστάμενες ταυτόχρονα τον κίνδυνο να δυσαρεστήσουν την κοινή τους γνώμη και αναλαμβάνοντας το ρίσκο να παραταθεί ακόμη περισσότερο η διάρκεια της σύγκρουσης. Το δεύτερο περιγράφει τις συμπεριφορές ή δηλώσεις αποφασιστικότητας των ΗΠΑ (π.χ., Πρόεδρος Μπους) ή των συμμάχων τους (π.χ., Μπλερ) όταν θέλησαν να δώσουν ένα σαφές μήνυμα των προθέσεών τους προς την άλλη πλευρά. 3. Μία τρίτη θεωρία ερμηνεύει σημαντικά τη συμπεριφορά του Αφγανιστάν, εφόσον το Αφγανιστάν όχι μόνο προσέφερε βάση για την οργάνωση που επιτέθηκε εναντίον των ΗΠΑ, αλλά και υποστήριξε εμμέσως τη συγκεκριμένη δράση. Πρόκειται για τη θεωρία που συνδέει τον πόλεμο με τη μορφή του πολιτεύματος μίας χώρας: τα αυταρχικά και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα κάνουν πόλεμο. Η θεωρία αυτή, συμπληρωμένη ή σε μία άλλη της μορφή, υποστηρίζει ότι αντίθετα οι δημοκρατίες δεν κάνουν πόλεμο ή, και αν κάνουν, αυτός ο πόλεμος στοχεύει στην ειρήνη, στην προστασία της δημοκρατίας ή είναι «δίκαιος». 48 Στην πρώτη της μορφή η θεωρία βρίσκει ένα σημαντικό όγκο ιστορικών δεδομένων που την στηρίζουν γενικώς και διαχρονικά, ενώ ειδικώς μπορεί να ερμηνεύσει την πιθανή συμμετοχή του αφγανικού καθεστώτος των Ταλιμπάν στην επίθεση. Στην δεύτερή της μορφή, μπορεί να συνδεθεί με τις διακηρύξεις τής ηγεσίας των ΗΠΑ ως προς την απονομή δικαιοσύνης, την αποκατάσταση της ασφάλειας στο διεθνές σύστημα, καθώς και με την δια παντός εξάλειψη της τρομοκρατίας και την άμυνα των δημοκρατικών κοινωνιών 4. Τέλος από την πλουραλιστική θεώρηση απορρέουν και οι περίφημες θεωρίες της υπερεθνικής ολοκλήρωσης. 49 Οι θεωρίες αυτές ερμηνεύουν ή προσδιορίζουν τις βάσεις της υπερεθνικής ολοκλήρωσης μεταξύ των διαφόρων κρατών και των λαών τους. Προϋπόθεση τέτοιων προσεγγίσεων είναι η ύπαρξη επιτυχημένων ή και ενισχυμένων συνεργασιών μεταξύ των κρατών στον τεχνικό, στον οικονομικό ή και στον πολιτικό τομέα. Είναι προφανές ότι αυτές οι θεωρίες (παράλληλα με την έλλειψη αντίληψης ενός κοινού κινδύνου) ερμηνεύουν τον μικρό βαθμό συσπείρωσης των Αραβικών κρατών γύρω από το Αφγανιστάν και την ή τις οργανώσεις που εκτέλεσαν τις πολεμικές ενέργειες. ΙΙΙ. Μαρξισμός Η μαρξιστική θεώρηση των διεθνών σχέσεων ανακύπτει στον 20ό κυρίως αιώνα, ως συνέπεια της δημιουργίας της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά και της διατύπωσης από τον Λένιν της θεωρίας περί ιμπεριαλισμού. Η θεωρία αξιώνει την ύπαρξη δύο συνασπισμών κρατών, που ελέγχονται από αντίπαλες τάξεις. Η σύγκρουση μεταξύ των δύο θεωρούνταν, τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή της απόκτησης πυρηνικών όπλων, ως μοιραία. 48 Wight Martin, Διεθνής Θεωρία, Τα τρία ρεύματα σκέψης, Ποιότητα, 1998, σελ Κουσκουβέλης Ηλίας, Διπλωματία και Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ενωσης, Παπαζήσης, Αθήνα, 1995, Γ κεφάλαιο.

14 Ο πόλεμος προκύπτει είτε ως προσπάθεια εξάπλωσης του μαρξιστικού ιδεώδους και συστήματος, οπότε είναι και «δίκαιος», είτε από πλευράς καπιταλιστών, μεταξύ τους και έναντι τρίτων, με σκοπό τον έλεγχο ή την κατάκτηση νέων αγορών. 50 Σε κάθε περίπτωση, αν δεχθούμε τις αξιωματικές προϋποθέσεις της θεωρίας, ο ιμπεριαλισμός είναι το ανώτατο στάδιο εξέλιξης του καπιταλισμού. Προφανώς η θεωρία αυτή δεν είναι ικανή να ερμηνεύσει τη συμπεριφορά των τρομοκρατών, εκτός αν αυτοί από «ισλαμιστές» ονομασθούν «μαρξιστές». Θα μπορούσε βεβαίως η θεωρία να αποδειχθεί πειστική ως προς την συμπεριφορά των ΗΠΑ, αν ήταν εφικτό να αποδειχθεί ότι οι πολεμικές προετοιμασίες και η επίθεση στο Αφγανιστάν οφείλονται κυρίως στην διεκδίκηση νέων αγορών και τη διασφάλιση πλουτοπαραγωγικών πηγών. Ως προς το τελευταίο βεβαίως, είναι εύκολο να αποδειχθεί το ενδιαφέρον των ΗΠΑ για την Κεντρική Ασία, με τα γνωστά τεράστια ενεργειακά αποθέματα, είναι δύσκολο όμως να αποδειχθεί (τουλάχιστον από έναν πανεπιστημιακό) αιτιώδης συνάφεια ανάμεσα στο συγκεκριμένο ενδιαφέρον και στην πολεμική προετοιμασία ή δράση. Η μαρξιστική θεώρηση δύναται να βρει καλύτερη εφαρμογή στην πιο πρόσφατη μορφή της, αυτήν της θεωρίας της εξάρτησης. 51 Σύμφωνα με αυτήν οι αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες του κέντρου ελέγχουν τις ελίτ των χωρών της περιφέρειας και με αυτές ασκούν τον πολιτικό και οικονομικό έλεγχο, οδηγώντας τις εξαρτημένες χώρες στην εξαθλίωση. Αυτή η θεωρία θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να επιχειρηματολογηθεί αφενός ότι η τρομοκρατική δράση είναι αποτέλεσμα της απαράδεκτης κατάστασης στην οποία βρίσκεται ο Τρίτος Κόσμος, αφετέρου δε ότι η αντίδραση των ΗΠΑ επιδιώκει τη διατήρηση του καθεστώτος εξάρτησης των συγκεκριμένων κρατών και των λαών τους. Και στις δύο περιπτώσεις όμως υπάρχει έλλειψη δεδομένων για την απόδειξη αιτιώδους συνάφειας. ΙV. Η σύγκρουση των πολιτισμών Η θεώρηση της σύγκρουσης των πολιτισμών ή πολιτισμική θεώρηση προτάθηκε στη δεκαετία του 1990 από τον Σάμιουελ Χάντινγκτον 52 και εμφανίζεται αρκετά ελκυστική ώστε να υιοθετηθεί ως κύριο εργαλείο ανάλυσης στα τεκταινόμενα του διεθνούς συστήματος, ιδιαίτερα μετά την επίθεση στις ΗΠΑ από παράγοντες που προβάλλουν έντονα το στοιχείο της θρησκευτικής και πολιτισμικής τους διαφοροποίησης από τις ΗΠΑ και τη Δύση. Το καίριο βεβαίως ερώτημα είναι αν πράγματι η θεώρηση αυτή προσφέρει κάτι παραπάνω από τις υφιστάμενες ή, ακόμη, αν παρέχει το κύριο εργαλείο ανάλυσης για την περίοδο που διάγει το διεθνές σύστημα. Το πρώτο αξίωμα της προτεινόμενης θεώρησης είναι ότι στον κόσμο υπάρχουν πραγματικές δυνάμεις ολοκλήρωσης (πολιτισμικής φύσης), οι οποίες παράγουν αντίρροπες δυνάμεις πολιτισμικής διεκδίκησης και πολιτισμικής συνείδησης. Ο 50 Βλ. ό.π. no 48, σελ. 291 και Κουλουμπής, ό.π. no 37, σελ Βλ. Dos Santos, Theotonio, «The structure of Dependence», American Economic Review, vol. 60, no 21, σελ. 325 και Frank A. G., The development of the underdevelopment, Monthly Review Press, Βλ. ό.π. no 6.

15 Χάντινγκτον καταγράφει εννέα διαφορετικούς πολιτισμούς, με κύριο διαχωριστικό κριτήριο τη θρησκεία. 53 Το εν λόγω αξίωμα είναι αρκετά γενικά διατυπωμένο και είναι δύσκολο να αμφισβητηθεί, καθώς πράγματι στον κόσμο υπάρχουν διαφορετικές θρησκείες, οι οποίες μετά το τέλος της σύγκρουσης των πολιτικών ιδεολογιών, προσφέρουν σε πολλούς ανθρώπους του πλανήτη ένα σημείο αναφοράς, προσωπικού προσδιορισμού και ταυτόχρονα διαφοροποίησης έναντι των υπολοίπων. Είναι επίσης γεγονός ότι πολιτισμικού χαρακτήρα δυνάμεις μπορούν, μεταξύ και άλλων, να λειτουργήσουν ως φορείς προσέγγισης αλλά και ενοποίησης των διαφόρων κρατών και των λαών τους. Εντούτοις, εντός του ιδίου πολιτισμικού ιδιώματος μπορούν να υπάρχουν και συγκρούσεις λόγω ακριβώς των εσωτερικών θρησκευτικών ή πολιτισμικών διαφορών. Χαρακτηριστική είναι η τρέχουσα σύγκρουση μεταξύ Σιϊτών και Σουνιτών στο εσωτερικό του Ισλάμ, η αντιπαράθεση των δύο θεοκρατικών καθεστώτων του Ιράν και του Αφγανιστάν ή ακόμη ο πόλεμος Ιράν - Ιράκ, συγκρούσεις που θα μπορούσε κάποιος πράγματι να συγκρίνει με εκείνες των Καθολικών και των Διαμαρτυρομένων ή των Καθολικών και των Ορθοδόξων, λαμβάνοντας όμως υπόψη τη χρονική απόσταση κάποιων αιώνων. Επιπλέον, η πολιτική αντιπαράθεση φιλελευθερισμού - κομμουνισμού δεν έχει εκλείψει, καθώς η Κίνα και κάποιες άλλες μικρότερες χώρες παραμένουν κομμουνιστικές, ενώ τα κομμουνιστικά κόμματα ή κινήματα συνεχίζουν να λειτουργούν σε πολλές χώρες του κόσμου. Τέλος, οι πολιτικές και οικονομικές δυνάμεις ολοκλήρωσης παραμένουν εξίσου σημαντικές, αν όχι σημαντικότερες από τις πολιτισμικές δυνάμεις ολοκλήρωσης. Τούτο είναι ιδιαίτερα εμφανές στην περίπτωση της Ελλάδας, την οποία ο Χάντινγκτον εντάσσει στον Ορθόδοξο κόσμο. Η χώρα μας εντάχθηκε και συνεχίζει να ολοκληρώνεται στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης με βάση καθαρά πολιτικά, οικονομικά και νομισματικά κριτήρια. Τα ίδια αποκλειστικά κριτήρια εφαρμόζονται και στην περίπτωση προσέγγισης ή μελλοντικής ένταξης στην Ένωση της Κύπρου, της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας και, μετά την καθεστωτική αλλαγή, της Γιουγκοσλαβίας, καθώς και της Αλβανίας, της Τουρκίας (που ο Χάντινγκτον κατατάσσει στον ισλαμικό κόσμο). Το δεύτερο αξίωμα της προτεινόμενης θεώρησης είναι ότι ο κόσμος είναι ουσιαστικά διαιρεμένος ανάμεσα στη Δύση, που αποτελεί τον μέχρι τώρα κυρίαρχο πολιτισμό, και όλους τους υπόλοιπους μη δυτικούς πολιτισμούς, οι οποίοι έχουν ελάχιστα κοινά στοιχεία μεταξύ τους. Πράγματι ο δυτικός πολιτισμός εμφανίζεται κυρίαρχος, όχι όμως καθαρά με όρους κουλτούρας ή πνεύματος, αλλά κυρίως με πολιτικο-στρατιωτικούς, οικονομικούς και τεχνολογικούς όρους. Στο σημείο αυτό ο Χάντινγκτον θέτει σε δεύτερη μοίρα το γεγονός ότι η έννοια της Δύσης (ή του «Βορρά» κατά τους μαρξιστές) προσδιορίσθηκε στον 20ό αιώνα με καθαρά πολιτικά και οικονομικά κριτήρια: (ακόμη και σήμερα) στη Δύση εντάσσονται η Τουρκία, το Ισραήλ, η Ιαπωνία, η Νότιος Κορέα, η Σιγκαπούρη, η Ταϊβάν, οι Φιλιππίνες. Ακόμη διαπράττει και ένα αυθαίρετο άλμα λογικής. Διότι δεν μπορεί αφενός μεν να διαχωρίζει τους Χριστιανούς σε Ανατολικούς και 53 Στο ίδιο, σελ. 36.

16 Δυτικούς, αφετέρου δε να μην διακρίνει τους Καθολικούς από τους Διαμαρτυρόμενους. Μήπως οδηγείται σε αυτό το αποτέλεσμα ακριβώς διότι η διαφοροποίηση μεταξύ των πρώτων και η σχετική ομογενοποίηση μεταξύ των δεύτερων οφείλεται κυρίως σε πολιτικούς, οικονομικούς και ιστορικούς λόγους; Στο τρίτο αξίωμα η θεώρηση παραδέχεται ότι τα εθνικά κράτη είναι και θα παραμείνουν οι σημαντικότεροι παράγοντες στις παγκόσμιες υποθέσεις, αλλά τα συμφέροντά τους, οι σχέσεις τους και οι συγκρούσεις τους όλο και πιο πολύ διαμορφώνονται από πολιτιστικούς και πολιτισμικούς παράγοντες. Ως προς το δεύτερο σκέλος το εν λόγω αξίωμα δεν μπορεί αφενός να διαψευσθεί, αφετέρου, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι πολιτιστικοί και πολιτισμικοί παράγοντες προσδιορίζουν, μεταξύ άλλων, το εθνικό συμφέρον. Όμως, ως προς το πρώτο σκέλος, το αξίωμα έρχεται σε αντίθεση με τα προηγούμενα. Διότι πώς θα παραμείνουν τα κράτη πρωταγωνιστές στο διεθνές σύστημα, όταν οι διαχωριστικές γραμμές χαράσσονται στη βάση πολιτισμικών και δη θρησκευτικών δυνάμεων και, ταυτόχρονα, οι δυνάμεις αυτές λειτουργούν ενοποιητικά στο διεθνές σύστημα; Τέλος, ο Χάντινγκτον αξιώνει ότι ο κόσμος βρίσκεται σε κατάσταση αναρχίας, βρίθει φυλετικών και εθνικών συγκρούσεων, αλλά οι συγκρούσεις που αποτελούν μεγαλύτερο κίνδυνο για τη σταθερότητα, είναι εκείνες μεταξύ κρατών ή ομάδων από διαφορετικούς πολιτισμούς. Πράγματι, το διεθνές σύστημα παραμένει σε μεγάλο βαθμό άναρχο, δεν πρέπει όμως να αγνοούνται οι προσπάθειες συντονισμού, συνεργασίας ή και οργάνωσης. Ακόμη, κάθε είδους σύγκρουση μπορεί να λειτουργήσει αποσταθεροποιητικά, χωρίς να αγνοείται το γεγονός ότι οι συγκρούσεις μεταξύ κρατών ή ομάδων από διαφορετικούς πολιτισμούς μπορεί να εμφανίζουν μεγαλύτερη ένταση βίας. Συνολικά, η προτεινόμενη θεώρηση έχει το πλεονέκτημα της υπενθύμισης του ρόλου των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων στη διεθνή πολιτική. Το ερώτημα είναι αν αφενός αυτές οι ιδιαιτερότητες και οι δυνάμεις που περιγράφονται είναι κυρίαρχες ή θα κυριαρχήσουν και, αφετέρου, αν η θεώρηση έχει αναλυτική ικανότητα, όπως υποστηρίχθηκε, στην προσέγγιση των συγκεκριμένων διεθνών πολιτικών εξελίξεων. Το βέβαιο είναι ότι οι δυνάμεις του Χάντινγκτον δεν είναι κυρίαρχες όπως είναι αδύνατη και η πρόβλεψη για το αν θα κυριαρχήσουν. Διότι αν μετά την 11 η Σεπτεμβρίου παρατηρείται μία προσέγγιση ή ακόμη και συσπείρωση, διαφορετική μάλιστα και αντίθετα με τις προβλέψεις του Χάντινγκτον, αυτή είναι μία συσπείρωση κρατών: είναι κυρίαρχη η συσπείρωση των κρατών που πολιτικοοικονομικά εντάσσονται στη Δύση, είναι θεαματική η προσέγγιση της Ρωσίας με τη Δύση και δεν περνούν απαρατήρητες η ανοχή της Κίνας, η (πρόσκαιρη;) ύφεση στις σχέσεις Ινδίας και Πακιστάν, η θέση του Ιράν, ή η επιτήδεια υπέρ των ΗΠΑ ουδετερότητα των Αραβικών κρατών. Βέβαιο είναι επίσης ότι η επίθεση κατά των ΗΠΑ πραγματοποιήθηκε από παράγοντες οι οποίοι προβάλλουν την πολιτισμική και θρησκευτική τους διαφοροποίηση και αντιπαράθεση και οι οποίοι αν τελικά, εκτός της «τιμωρίας» ή της «εκδίκησης» κατά των ΗΠΑ, είχαν έναν πολιτικό σκοπό με την ενέργειά τους, αυτός ήταν η συσπείρωση των Αράβων και ο διαχωρισμός του κόσμου με βάση τα

17 θρησκευτικά πρότυπά τους. Ουσιαστικά δηλαδή ο κόσμος που περιγράφει ο Χάντινγκτον είναι ο κόσμος που με βάση τις πράξεις τους θα επιθυμούσαν οι τρομοκράτες και επιχειρούν να αποφύγουν οι ηγεσίες των κρατών ή, αντίστροφα, ο κόσμος των κλασσικών θεωρήσεων είναι εκείνος τον οποίο προφανώς επιχειρούν να διατηρήσουν τα κράτη και να ανατρέψουν οι τρομοκράτες. Ε. Ανακεφαλαιώνοντας Ι. Τα αίτια της επίθεσης κατά των ΗΠΑ Δύο μόνο ερμηνείες μπορούν να δοθούν στην επίθεση κατά των ΗΠΑ, οι οποίες κινούνται στη σφαίρα του υποκειμενικού. Η πρώτη προέρχεται από το κατά τον Wight ρεύμα του επαναστατισμού και συνδέεται με την έκφανση του ιερού πολέμου του Ισλάμ. Η δεύτερη συνδέεται με τις ψυχολογικές θεωρίες του πλουραλιστικού πλαισίου ανάλυσης και αφορά ιδιαίτερα την προσωπικότητα των σχεδιαστών και των εκτελεστών της επίθεσης. Είναι μάλλον ανίσχυρες, κυρίως λόγω έλλειψης στοιχείων, η ερμηνεία περί προσπαθειών του Αφγανιστάν για ανατροπή της ισορροπίας ισχύος στην κεντρική και τη νοτιοδυτική Ασία, όπως και η ερμηνεία περί εξαγωγής βίας από το αυταρχικό θεοκρατικό καθεστώς του Αφγανιστάν. Σε κάθε περίπτωση, η έλλειψη ή η ερευνητική αδυναμία κατοχής στοιχείων κατά τη διεργασία διερεύνησης των αιτίων (που θα επέτρεπε την εξέταση σχέσεων αιτίου αποτελέσματος) θέτει εκτός χρήσης τον ρεαλισμό και τον ρασιοναλισμό από την κατηγοριοποίηση του Wight και τον μαρξισμό, την πολιτισμική προσέγγιση και, σε μεγάλο βαθμό, τον ρεαλισμό από την δευτέρου τύπου κατηγοριοποίηση. Σε συνδυασμό πάντως με τις ψυχολογικές θεωρίες, η προσέγγιση του Χάντινγκτον είναι χρήσιμη για την κατανόηση του επιδιωκόμενου σκοπού των τρομοκρατών, τον διαχωρισμό δηλαδή του κόσμου με βάση τα θρησκευτικά πρότυπά τους. ΙΙ. Η αντίδραση των ΗΠΑ και οι αλλαγές στο Διεθνές Σύστημα Στο επίπεδο διερεύνησης της αντίδρασης των ΗΠΑ, των συμμάχων τους και των υπολοίπων κρατών, καθώς και των εξελίξεων στο διεθνές σύστημα, τα πράγματα φαίνεται να επανέρχονται μεθοδολογικά και ερμηνευτικά στη «φυσιολογική» τους προτεραία της 11 ης Σεπτεμβρίου 2001 κατάσταση: η κλασσική επιστημονική κατηγοριοποίηση να εξηγεί τα αίτια των κινήσεων και των δράσεων στην παγκόσμια σκακιέρα, και η κατηγοριοποίηση των πολιτικών ρευμάτων του Wight να εξηγεί σε ένα άλλο επίπεδο τις αφορμές ή τα κίνητρά τους. Και ακόμη περισσότερο: ο ρεαλισμός, στις διαφορετικές του εκφάνσεις, να προσφέρει τις περισσότερες και τις πιο πιθανές ερμηνείες και ο πλουραλισμός να λειτουργεί, όπως συνήθως σε θέματα διεθνούς συστήματος, συμπληρωματικά προς το ρεαλισμό. Ήταν λοιπόν αναμενόμενο να αντιδράσουν οι ΗΠΑ, ως ηγεμονική δύναμη, για να αποκαταστήσουν το κύρος τους, να διασφαλίσουν τα συμφέροντά τους, να διατηρήσουν το status quo του διεθνούς συστήματος και, ει δυνατόν, να διευρύνουν τη σφαίρα επιρροής τους. Ενώπιον του κινδύνου ο οποίος (χάρη και στον Χάντινγκτον) έγινε αντιληπτός ή παρουσιάσθηκε ως κίνδυνος κατά των

18 δυτικών αξιών και της Δημοκρατίας, αλλά και εξ αιτίας των πιέσεων της ηγεμονικής δύναμης, η συσπείρωση τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό των ΗΠΑ, στα πλαίσια δηλαδή της συμμαχίας τους, ήταν απόλυτη. Με μία παρόμοια ανάλυση συμφερόντων φαίνεται πως κινήθηκαν και τα υπόλοιπα κράτη που μέχρι στιγμή τάχθηκαν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό υπέρ των ΗΠΑ. Πέραν ίσως των επιμέρους συμφερόντων τα οποία να οδήγησαν στη συμπεριφορά τους, το φάντασμα ενός κόσμου που περιγράφει ο Χάντινγκτον δημιουργεί αντιδράσεις συντήρησης της κρατικής οργάνωσης, ουσιαστικά δηλαδή αυτοσυντήρησης των κρατών. Στον μετά την 11 η Σεπτεμβρίου 2001 κόσμο, επιβεβαιώνονται η κρατική ετερότητα και, κυρίως, το διεθνές σύστημα των κρατών. 54 Σε αυτό το νέο σύστημα διαφαίνεται μία νέα σχέση συνεργασίας ΗΠΑ Ρωσίας και η απαρχή μίας πιο έντονης παρουσίας των ΗΠΑ στην κεντρική Ασία. Με βάση τις θεωρίες που στηρίζονται στον πλουραλισμό ήταν επίσης και είναι πάντα αναμενόμενες συγκεκριμένες αποχρώσεις επιμέρους συμπεριφορών των ηγετών των ΗΠΑ και της Δύσης, καθώς και οι διαφοροποιήσεις, τα λάθη ή και οι αντιθέσεις απόψεων (ή και κινήσεων, παρά το ότι μέχρι στιγμής δεν καταγράφηκαν) σε μία γραφειοκρατική μηχανή, όπως αυτή των ΗΠΑ ή των άλλων μεγάλων δυνάμεων. Ήταν επίσης αναμενόμενη η ψυχολογική προετοιμασία της κοινής γνώμης στις ΗΠΑ και στις υπόλοιπες δυτικές χώρες πριν την έναρξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Τέλος η θεωρία των παιγνίων αποδεικνύεται ιδιαιτέρως χρήσιμη για να γίνουν κατανοητές τόσο οι μεταλλαγές στην τακτική αντιμετώπισης του καθεστώτος του Αφγανιστάν όσο και η μεγάλη χρονική διάρκεια της διπλωματικής και της στρατιωτικής προετοιμασίας. Στο άλλο επίπεδο, αυτό των πολιτικών ρευμάτων σκέψης και του χαρακτήρα των πολιτικών δράσεων και αποφάσεων, οι επιβεβαιωμένες απόψεις ρεαλισμού της ηγεσίας των ΗΠΑ απέκλειαν διαφορετικό τρόπο σκέψης και δράσης. Δεν αποκλείονταν όμως και οι δηλώσεις ή σκέψεις ρασιοναλιστικού χαρακτήρα περί του σκοπού ή της μορφής και της έκτασης της πολεμικής αντίδρασης των ΗΠΑ και της «διεθνούς κοινότητας». Τέλος, η «επαναστατική» ισλαμική πόλωση, που οδηγεί και σε παρανόηση αντίληψης του διεθνούς περιβάλλοντος, φαίνεται να εμποδίζει (μέχρι στιγμής) μία πολιτική συνδιαλλαγής εκ μέρους του καθεστώτος του Αφγανιστάν. Αντίστοιχα, η ένταση και η πόλωση δεν απέκλεισαν στη Δύση και τις κάποιες ρητορικές εκφάνσεις «αντι-επαναστατισμού» («σταυροφορία», προστασία της δημοκρατίας, ανατροπή του καθεστώτος στο Αφγανιστάν, κλπ.). Η προτεινόμενη από τον Χάντινγκτον θεώρηση, πέρα από τις εσωτερικές και λογικές ατέλειες που παρουσιάζει κάτι που βεβαίως παρουσιάζουν όλες οι θεωρήσεις δεν μπορεί να εξηγήσει ούτε την επίθεση κατά των ΗΠΑ, ούτε βεβαίως τα επακολουθήσαντα γεγονότα. Κύριος αντίπαλος της θεώρησης του Χάντινγκτον είναι η θεώρηση του ρεαλισμού και, επικουρικά, οι θεωρίες της ολοκλήρωσης από τον πλουραλισμό. Ειδικά αυτές, με την απαίτησή τους για οικονομικά και πολιτικά στοιχεία ως προϋπόθεση για την ύπαρξη υπερεθνικής ολοκλήρωσης, αφενός φωτίζουν το μεγάλο βαθμό συσπείρωσης στο δυτικό 54 Βλ. Ήφαιστος Παναγιώτης, Κοσμοθεωρητική ετερότητα και αξιώσεις πολιτικής κυριαρχίας, Ποιότητα, Αθήνα, 2001.

19 κόσμο, πέρα και πάνω από θρησκευτικές διαφοροποιήσεις, αφετέρου εξηγούν τον μικρό βαθμό συσπείρωσης των Αράβων. ΙΙΙ. Οι συνέπειες στην επιστήμη των Διεθνών Σχέσεων Τέσσερις είναι οι συνέπειες στην επιστήμη των Διεθνών Σχέσεων στην μετά την 11 η Σεπτεμβρίου 2001 εποχή: 1. Τα γεγονότα αμφισβητούν την ερμηνευτική χρησιμότητα της προτεινόμενης από τον Χάντινγκτον θεώρησης της σύγκρουσης των πολιτισμών. 2. Τα γεγονότα επιβεβαιώνουν την κρατική ετερότητα και την επικράτηση του πολιτικού (και οικονομικού) διεθνούς συστήματος των κρατών έναντι του διεθνούς συστήματος των πολιτισμών. Συνεπακόλουθα, ο ρεαλισμός καταλαμβάνει δεσπόζουσα θέση μεταξύ των θεωρήσεων ανάλυσης της Επιστήμης των Διεθνών Σχέσεων. 3. Η πολιτική ανάλυση επιστρέφει και κυριαρχεί έναντι των οικονομικών αναλύσεων: πρόκειται για τη σκληρή απάντηση της διεθνούς πολιτικής έναντι εκείνων που πρόκριναν την αποκλειστική χρήση της οικονομίστικης ανάλυσης ή της άκρατης ιδεαλιστικής προσέγγισης, αντιτιθέμενοι ακόμη και σε πεφωτισμένους αναλυτές της διεθνούς πολιτικής οικονομίας Τέλος, η ανάλυση που προηγήθηκε επιβεβαιώνει και κάτι ακόμη: ότι παρά την επιστροφή του ρεαλισμού στην κυρίαρχη θέση, οι θεωρήσεις λειτουργούν συμπληρωματικά, ότι μία εμπεριστατωμένη ανάλυση απαιτεί τη χρήση θεωριών τουλάχιστον από τις δύο, αν όχι από όλες τις θεωρήσεις. Οι θεωρητικοί και η Θεωρία της Επιστήμης των Διεθνών Σχέσεων βρίσκονται εγκλωβισμένοι ή και καταδικασμένοι σε έναν διανοητικό πλουραλισμό Για παράδειγμα τους Keohane, R.O. και Nye, J. στο Power and Interdependence, Little & Brown, Boston, Βλέπε επίσης Gilpin Robert, The Political Economy of International Relations, Princeton University Press, Princeton NJ, Holsti K. J., The necrologists of international relations, Canadian Journal of Political Science, XVIII:4, December 1985, σελ