ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ, ΑΜΦΙΔΡΟΜΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΕΣ: ΑΔΑΜΠΑ ΕΙΡΗΝΗ, ΓΕΩΡΓΙΤΣΑΚΗ ΑΡΓΥΡΩ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΚΑΡΑΣΑΒΒΑΓΛΟΥ ΚΑΒΑΛΑ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1.1 Εισαγωγικά Η έννοια του όρου «Οικονομική κρίση» Αίτια της οικονομικής κρίσης Επιπτώσεις στην κοινωνική και οικονομική ζωή Οι επιπτώσεις της πολιτικής του μνημονίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΤΑ ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 2.1 Εισαγωγικά Η επίδραση της κρίσης στον τομέα της υγείας Η επίδραση της οικονομικής κρίσης στα συστήματα υγείας, Η κρίση και οι επιπτώσεις της στην ψυχολογία Ρατσιστική βία και το φαινόμενο «Χρυσή Αυγή» Η φτώχεια στην οικονομική κρίση Η κοινωνική συνοχή ως αποτέλεσμα της φτώχειας Φαινόμενα υποσιτισμού-λιποθυμιών στα σχολεία Ανεργία και μετανάστευση νέων Το φαινόμενο των ενεχυροδανειστηρίων Οικονομική ή ηθική κρίση και κρίση αξιών;

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΤΑ ΘΕΤΙΚΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 3.1 Εισαγωγικά Σύσφιξη ανθρωπίνων σχέσεων Η κοινωνική υποστήριξη στην οικονομική κρίση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 4.1 Σκοπός της έρευνας Στατιστική μονάδα της έρευνας Δειγματοληπτική Έρευνα Σύνταξη ερωτηματολογίου Διανομή ερωτηματολογίου και κωδικοποίηση απαντήσεων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 5.1 Αναλυτικά αποτελέσματα Συμπεράσματα έρευνας ΕΠΙΛΟΓΟΣ...87 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...88 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παγκόσμια οικονομία βρίσκεται εν μέσω της μεγαλύτερης χρηματοπιστωτικής και οικονομικής κρίσης από τη δεκαετία του Η αρχή έγινε το 2007 από τις Ηνωμένες Πολιτείες και είχε επίκεντρο τις τραπεζικές επισφάλειες και ειδικότερα την αδυναμία εξυπηρέτησης των στεγαστικών δανείων. Η εξάπλωση της χρηματοπιστωτικής κρίσης έγινε σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα στις ανεπτυγμένες χώρες και στη συνέχεια σε ολόκληρο τον κόσμο, με δραματικές συνέπειες στο τραπεζικό σύστημα και τις επιχειρήσεις. Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης ήταν επίσης άμεσες και στην οικονομία της Ελλάδας και κατ επέκταση και στη κοινωνία. Στη παρούσα εργασία θα γίνει μια μικρή αναδρομή για το πότε και πως ξεκίνησε η οικονομική κρίση, ποιους τομείς έπληξε κοινωνικά και πολιτικά. Στη συνέχεια θα γίνει αναφορά στα αρνητικά στοιχεία της κρίσης, το πόσο επηρέασε την υγεία και την ψυχολογία των ανθρώπων, αλλά και τα φαινόμενα που βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθούν σε τέτοιες περιόδους. Ακόμη, θα σημειωθεί και η άλλη πλευρά της οικονομικής κρίσης, η θετική. Τα θετικά στοιχεία που μπορούν να εμφανιστούν μέσα σε τέτοιες δύσκολες περιόδους, τις δράσεις και την κινητοποίηση φορέων και ανθρώπων για την ενίσχυση και τη βοήθεια των αδυνάτων. Τέλος, θα παρουσιαστεί η μεθοδολογία και τα αποτελέσματα έρευνας που πραγματοποιήθηκε στη χώρα μας και μελετά το πώς αντιμετωπίζει η ελληνική κοινωνία τη συγκεκριμένη κρίση. 4

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1.1 Εισαγωγικά Τα τελευταία χρόνια, η παγκόσμια κοινότητα αντιμετωπίζει μια μεγάλης έντασης οικονομική κρίση, η οποία, αν και εκδηλώθηκε αρχικά στις Ηνωμένες Πολιτείες με επίκεντρο τις τραπεζικές επισφάλειες και ειδικότερα την αδυναμία εξυπηρέτησης των στεγαστικών δανείων, σύντομα έλαβε διαστάσεις επιδημίας. Η χρηματοπιστωτική κρίση επεκτάθηκε ταχύτατα στις αναπτυγμένες χώρες και στη συνέχεια σε ολόκληρο τον κόσμο, με δραματικές επιπτώσεις στο τραπεζικό σύστημα και τις επιχειρήσεις. Σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η κρίση μεταφέρεται με σφοδρότητα στην πραγματική οικονομία, με αποτέλεσμα την ύφεση και την πτώση της απασχόλησης (Birdsall, 2009). Η αντίδραση των χωρών στο φαινόμενο της οικονομικής κρίσης ήταν άμεση σ ό,τι αφορά στη λήψη μέτρων. Φυσικά, τα μέτρα που πάρθηκαν από χώρα σε χώρα είχαν διαφορές, ωστόσο είχαν έναν κοινό στόχο, τη βελτίωση της ρευστότητας, την κινητοποίηση των επενδύσεων με σκοπό την αναθέρμανση της οικονομίας και τη συγκράτηση της απασχόλησης. Οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, όπως επίσης και το Ηνωμένο Βασίλειο ως ένα σημείο, ακολουθούν την παράδοση του John Maynard Keynes προς αυτή την κατεύθυνση. Η θεωρία αυτή έχει σαν στόχο την αναθέρμανση της οικονομίας με αύξηση των δημοσίων δαπανών, ούτως ώστε να αντισταθμιστεί τμήμα του ελλείμματος της ζήτησης. Την ίδια στιγμή όμως, η πολιτική αυτή οδηγεί σε αύξηση των ελλειμμάτων και του δημόσιου χρέους, τα οποία δεν μπορούν να κριθούν επί του παρόντος. Στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η τακτική για την αντιμετώπιση της κρίσης, τη στήριξη και την ανάκαμψη της οικονομίας κατατέθηκε το Δεκέμβριο του Η ανάπτυξη κοινών στρατηγικών σε συνδυασμό με την προώθηση των μακροπρόθεσμων στόχων της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν το βασικό χαρακτηριστικό αυτού του σχεδίου. Στόχος είναι να επέλθει η τόνωση της αγοράς και να πραγματοποιηθεί η λήψη μέτρων για τη στήριξη των επιχειρήσεων και της απασχόλησης. Οι βασικοί πυλώνες αντιμετώπισης της κρίσης είναι η εισαγωγή ρευστότητας στην 5

6 οικονομία ώστε να τονωθεί η ζήτηση και η προώθηση των επενδύσεων με μακροπρόθεσμο στόχο την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της Ευρώπης, πάντα όμως λαμβάνοντας υπόψη τους περιορισμούς του Συμφώνου Σταθερότητας, το οποίο δίνει έμφαση στη δημοσιονομική πειθαρχία και τη νομισματική σταθερότητα (European Commission, 2009). Την στιγμή που η κρίση στην Ελλάδα έχει δώσει το έναυσμα για μια κρίση εμπιστοσύνης σε ολόκληρη την ευρωζώνη, οι υπόλοιπες χώρες επιχειρούν να την περιορίσουν με αυστηρά μέτρα περιορισμού των ελλειμμάτων στη χώρα μας, όπου βρίσκεται και η καρδιά της νέας (δημοσιονομικής) φάσης της ευρωπαϊκής κρίσης. Κανείς, συμπεριλαμβανομένων των καταναλωτών, των επιχειρήσεων και των εξειδικευμένων διεθνών αναλυτών μπορούν να προβλέψουν με βεβαιότητα τη διάρκεια της εγχώριας κρίσης. Η κρίση της ελληνικής οικονομίας συνδέεται εν μέρει με την κρίση της στρατηγικής του ευρώ. Παρά την αρχική αναιτιολόγητη αισιοδοξία, οι οικονομικές εξελίξεις στις διεθνείς χρηματαγορές έπληξαν τον πυρήνα του ευρώ και οδήγησαν σε κρίση τις στρατηγικές εξουσίας που συνδέονται με αυτό. Η συμβίωση χωρών με διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης κάτω από την ίδια νομισματική «στέγη», είχε ως αποτέλεσμα τη διαφορά στους ρυθμούς μεγέθυνσης και κερδοφορίας. Η ταχεία ανάπτυξη στις χώρες της «περιφέρειας» και η σχετική στασιμότητα του «κέντρου» μείωσε δραστικά την αναπτυξιακή «ψαλίδα» μεταξύ τους. Συγχρόνως, οι μεγαλύτεροι ρυθμοί ανάπτυξης στις πρώτες συνοδεύτηκαν τόσο από ραγδαία μείωση στο κόστος του εγχώριου δανεισμού όσο και από εισροή ξένων «αποταμιεύσεων», κάτι το οποίο δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση σταθερών πλεονασμάτων στο ισοζύγιο των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών. Αν και στην αρχή υπήρξε αμηχανία και αμφιταλαντεύσεις, παρόλα αυτά η κρίση αντιμετωπίζεται ως αφορμή για την ενίσχυση των νεοφιλελεύθερων στρατηγικών που συνδέονται με το σχέδιο του ευρώ (Busch, 1986). 1.2 Η έννοια του όρου "Οικονομική κρίση" Με την έννοια οικονομική κρίση, νοείται το φαινόμενο εκείνο κατά το οποίο μια οικονομία χαρακτηρίζεται από μια διαρκή και αισθητή μείωση της οικονομικής της δραστηριότητας. Όταν ακούγεται η φράση «οικονομική δραστηριότητα», γίνεται 6

7 αναφορά σε όλα τα μακροοικονομικά μεγέθη της οικονομίας, όπως η απασχόληση, το εθνικό προϊόν, οι τιμές, οι επενδύσεις κ.λπ. Ο βασικότερος δείκτης οικονομικής δραστηριότητας είναι οι επενδύσεις, οι οποίες, όταν αυξομειώνονται, συμπαρασύρουν μαζί τους και όλα τα υπόλοιπα οικονομικά μεγέθη (Κουφάρης, 2010). Η οικονομική κρίση αποτελεί τη μία από τις δύο φάσεις των οικονομικών διακυμάνσεων και συγκεκριμένα τη φάση της καθόδου, όταν δηλαδή η οικονομική δραστηριότητα βρίσκεται σε μια συνεχή συρρίκνωση. Οι οικονομικές διακυμάνσεις ορίζονται ως οι διαδοχικές αυξομειώσεις της οικονομικής δραστηριότητας μέσα σε μια οικονομία. Λέγονται αλλιώς και κυκλικές διακυμάνσεις ή οικονομικοί κύκλοι. Κατά τους Άγγλους, το φαινόμενο αποδίδεται με τον όρο «bysiness cycles», ακριβώς για να τονίσουν την ιδιαίτερη βαρύτητα των επενδύσεων στην εξέλιξη του οικονομικού κύκλου. Από πολύχρονες στατιστικές παρατηρήσεις διαπιστώθηκε ότι οι οικονομικοί κύκλοι διαρκούν περίπου από 7 έως 11 χρόνια (European Commission, 2009). 1.3 Αίτια της οικονομικής κρίσης Το φαινόμενο της πρόσφατης οικονομικής κρίσης δεν ήταν ούτε ανεξάρτητο αλλά ούτε και απρόσμενο γεγονός. Τα αίτια, η φύση και τα χαρακτηριστικά της συνδέονται με την όλη ιστορία της μεταπολεμικής διαδικασίας συσσώρευσης του κεφαλαίου στον ανεπτυγμένο καπιταλισμό. Πιο συγκεκριμένα τη «χρυσή εποχή» της συσσώρευσης του κεφαλαίου, την κρίση της δεκαετίας του 1970, τον τρόπο με τον οποίο «λύθηκε» ή αντιμετωπίστηκε η κρίση αυτή, την εμπειρία της «νεοφιλελεύθερης» περιόδου και ιδίως της τελευταίας της φάσης, όταν και εντάθηκε το φαινόμενο της χρηματιστικοποίησης της καπιταλιστικής οικονομίας (Υπουργείο Οικονομικών, 2010). Από την άλλη, τα αίτια της κρίσης πρέπει να αναζητηθούν αφενός στα χρόνια διαρθρωτικά προβλήματα και τις πολιτικές που εφαρμόστηκαν, αφετέρου και στη διεθνή συγκυρία της χρηματοπιστωτικής και οικονομικής κρίσης που τα ανέδειξε με εντονότερο και οξύτερο τρόπο. Ένα από τα σημαντικότερα γνωρίσματα της οικονομίας της Ελλάδας, είναι η ύπαρξη διαρθρωτικών προβλημάτων πολύ πριν την εμφάνιση της χρηματοπιστωτικής και οικονομικής κρίσης, τα οποία διογκώθηκαν τα τελευταία χρόνια με την εμμονή στην άσκηση πολιτικών στη κατεύθυνση των αυτορυθμιζόμενων αγορών (Μπούρας&Λυκούρας, 2011). 7

8 Η Ελληνική κρίση αναμένεται να έχει μεγαλύτερο βάθος και διάρκεια από ότι σε άλλες χώρες της Ευρωζώνης, ακριβώς για τον λόγο του ότι η δομή και τα διαρθρωτικά της προβλήματα όχι μόνο είναι διαφορετικά, αλλά διατηρούνται και καθημερινά γίνονται μεγαλύτερα και οξύτερα, αντί να αμβλύνονται, κάτω και από τις συνθήκες της διεθνούς κρίσης (Βικο^ 1985). Η παραγωγική βάση της Ελληνικής Οικονομίας είναι ισχνή καθώς στηρίχθηκε, σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, σε τομείς όπως ο τουρισμός, η ναυτιλία και η οικοδομή, κλάδοι που πλήττονται πρώτοι και με ιδιαίτερη ένταση από την κρίση. Ακόμη, οι Τράπεζες το πιο ισχυρό τμήμα του ελληνικού κεφαλαίου, οι οποίες λειτούργησαν με πρωτόγνωρους ρυθμούς πιστωτικής επέκτασης, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, με την επέκταση τους στα Βαλκάνια και τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, μαζί με άλλες μεγάλες ελληνικές επιχειρήσεις, είναι εκτεθειμένες στην διεθνή κρίση με την ανάληψη υψηλών κινδύνων, καθώς η κρίση αυτή πλήττει με ιδιαίτερη σφοδρότητα τις χώρες αυτές (Τσουλφίδης, 2010). Η σημερινή κρίση ξεκίνησε από την ταυτόχρονη συνύπαρξη των ακόλουθων τριών παραγόντων (ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, 2008): Η φούσκα στις τιμές των ακινήτων σε πολλές περιοχές των ΗΠΑ, η οποία διευκόλυνε την υπέρ-κατανάλωση, με αποτέλεσμα την υπέρ-θέρμανση της οικονομίας και την αύξηση του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών, όπως πολλές φορές συμβαίνει σε παρόμοιες κρίσεις. Η ραγδαία εξάπλωση στεγαστικών δανείων υψηλού κινδύνου, από 9% των συνολικών στεγαστικών το 2003 σε 24% το 2007, δηλαδή μια αχαλίνωτη πιστωτική επέκταση σε κατηγορίες νοικοκυριών που υπό κανονικές συνθήκες δεν θα έπρεπε να έχουν δανειοδοτηθεί. Οι τράπεζες παρείχαν δάνεια με μόνη εγγύηση την αναμενόμενη αύξηση στην τιμή της κατοικίας, ενώ διευκόλυναν τα νοικοκυριά με ελκυστικά χαμηλά επιτόκια στα πρώτα χρόνια, τα οποία όμως θα αναπροσαρμόζονταν στη συνέχεια. Πολλές φορές οι τράπεζες αναλάμβαναν να πληρώσουν το δάνειο του νοικοκυριού από άλλη τράπεζα, επειδή το νοικοκυριό είχε πρόβλημα αποπληρωμής. Η μεταφορά του ρίσκου από τους ισολογισμούς των τραπεζών στο κοινό και τους επενδυτές μέσω τιτλοποιήσεων, πολλοί από τους οποίους αγνοούσαν το ύψος του 8

9 κινδύνου και υπήρξαν επιρρεπείς στις τότε υψηλές αποδόσεις. Η μεταφορά αυτή του ρίσκου επέτρεπε στις τράπεζες να δανείζουν άφοβα σε μη φερέγγυους δανειολήπτες και στη συνέχεια να αποκτούν ρευστότητα για επιπλέον δανειοδοτήσεις, χωρίς να χρειάζεται να βρουν νέους καταθέτες. Πέραν τούτου, οι αιτίες της ελληνικής δημοσιονομικής κρίσης πρέπει να εντοπιστούν σε τρεις επιπλέον παράγοντες: Στις πολιτικές δραστικής μείωσης των φορολογικών εσόδων που ακολούθησαν οι ελληνικές κυβερνήσεις για πάνω από μια δεκαετία πριν την κρίση. Στη νεοφιλελεύθερη στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που απέκλειε τη στήριξη των δημόσιων οικονομικών της Ευρωζώνης με απευθείας δανεισμό από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, αλλά υποχρέωνε τις κυβερνήσεις να αντλούν δάνεια μόνο από τις εμπορικές τράπεζες και γενικότερα τις χρηματοπιστωτικές αγορές, με αποτέλεσμα την εκτίναξη των επιτοκίων δανεισμού στη συγκυρία της κρίσης. Στην εμμονή παράλληλα της ελληνικής κυβέρνησης στις νεοφιλελεύθερες συνταγές διαχείρισης της οικονομίας. Όταν οι χρηματαγορές απέσυραν την εμπιστοσύνη τους προς την ελληνική οικονομία, τα επιτόκια δανεισμού του Δημοσίου εκτινάχθηκαν σε δυσβάσταχτα ύψη. Τον Φεβρουάριο 2010 αποφασίστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η διαμόρφωση ενός πακέτου δανειακής στήριξης του ελληνικού Δημοσίου με την εμπλοκή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), υπό τον όρο ότι η χώρα θα ακολουθούσε ένα αυστηρό πρόγραμμα περιστολής των δημόσιων δαπανών. Η κυβέρνηση προσανατολίστηκε στον περιορισμό των μισθιακών δαπανών του δημοσίου και στην περιστολή του κοινωνικού κράτους, με παράλληλη αύξηση των εσόδων κυρίως από έμμεσους φόρους (αύξηση ΦΠΑ). Άφησε αμετάβλητες τις συνθήκες αναφορικά με άλλες πηγές εσόδων ή δαπανών. Στις 23 Απριλίου 2010 η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε την ενεργοποίηση του μηχανισμού δανειακής στήριξης εκ μέρους της ΕΕ και του ΔΝΤ, εγκαινιάζοντας παράλληλα πολιτικές «συρρίκνωσης του κράτους» αναφορικά με το ασφαλιστικό σύστημα, τις συντάξεις, την τοπική αυτοδιοίκηση. 9

10 Στην ίδια την ύπαρξη του ευρώ που, πριν την κρίση, διευκόλυνε τη μεταφορά πόρων προς τις χώρες που αναπτύσσονταν ταχύτερα. Οι κεφαλαιακές αυτές εισροές ισοσκέλιζαν το ισοζύγιο πληρωμών της χώρας, δηλαδή επέτρεπαν πριν την κρίση στην Ελλάδα και άλλες χώρες της λεγόμενης «ευρωπαϊκής περιφέρειας» να διατηρούν ένα σημαντικό έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Με το ξέσπασμα της κρίσης η δυνατότητα αυτή ξανεμίσθηκε, καθώς συρρικνώθηκαν οι κεφαλαιακές εισροές. Τέλος, στο διάστημα η Ελλάδα σημείωσε υψηλή πραγματική αύξηση του ΑΕΠ κατά 61,0%, η Ισπανία κατά 56,0% και η Ιρλανδία κατά 124,1%, σε αντίθεση με τις περισσότερο αναπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες. Το αντίστοιχο ποσοστό για την Γερμανία ήταν 19,5%, την Ιταλία 17,8% και για τη Γαλλία 30,8%. Οι χώρες που σημείωσαν υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης κατά βάση κατέληξαν με σημαντικά ελλείμματα στις τρέχουσες συναλλαγές (ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, 2008). 1.4 Επιπτώσεις στην κοινωνική και οικονομική ζωή Η επίδραση των αποτελεσμάτων της οικονομικής κρίσης στην κοινωνική ζωή είναι δραματικά, λόγω του ότι η μείωση ή και η απουσία εισοδήματος προκαλεί απώλειες στην ευημερία και ωθεί μεγάλα τμήματα του πληθυσμού στη φτώχεια. Το διεθνές εμπόριο, ο ρυθμός της οικονομικής ανάπτυξης και η απασχόληση αντανακλούν σε μεγάλο βαθμό την κατάσταση στην οποία βρίσκεται η διεθνής οικονομία (Marmot&Bell, 2009). Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης διαφέρουν, όχι μόνο μεταξύ των χωρών, όπου οι χώρες χαμηλής και μέσης ανάπτυξης πλήττονται σε μεγαλύτερο βαθμό από τις αναπτυγμένες χώρες, αλλά και στο εσωτερικό των χωρών, έτσι ώστε οι εργάτες χειρονακτικών εργασιών και τα άτομα με χαμηλή εκπαίδευση να υφίστανται τις πλέον δυσμενείς επιπτώσεις σε σχέση με τα άτομα υψηλής εκπαίδευσης της μεσαίας και ανώτερης τάξης (Stiglitz, 2006). Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (World Trade Organization, WTO 2009), η μείωση στη ζήτηση εισαγωγών είχε ήδη παρατηρηθεί από το Έτσι και οι προβλέψεις για το 2012 οι οποίες ήταν ιδιαίτερα 10

11 δυσοίωνες, καθώς προβλεπόταν πτώση 10% σε ποσοτικούς όρους, επιβεβαιώθηκαν. Η μείωση αυτή αναμένεται να πλήξει περισσότερο τις αναπτυγμένες από τις αναπτυσσόμενες χώρες (Lapy, 2009). Ωστόσο, αν και η παγκοσμιοποίηση είχε θετική επίδραση σε ορισμένες χώρες, όπως η Κίνα, Ινδία και άλλες, με τη μείωση της φτώχειας, η πτώση του διεθνούς εμπορίου έχει φρενάρει αυτή τη βελτίωση και έχει θέσει σε κριτική επανεξέταση το υπόδειγμα της παγκοσμιοποίησης. Επίσης, αναδεικνύει την ανάγκη για ρύθμιση των αγορών και κρατική παρέμβαση στους κανόνες επιχειρηματικής δραστηριότητας και διανομής των δημοσίων αγαθών. Η κρίση που υπάρχει σήμερα, κινεί σε μηδενικό ή ακόμα και σε αρνητικό ρυθμό την ανάπτυξη στην παγκόσμια οικονομία, με εξαίρεση την Κίνα, την Ινδία και μερικές άλλες νέες βιομηχανικές χώρες. Επόμενο είναι, τα χρόνια που ακολουθούν η παγκόσμια οικονομία να συρρικνωθεί, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα. Το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) προβλέπεται να μειωθεί στις χώρες του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης. Παγκοσμίως η οικονομική κρίση, έχει καταστήσει την εργασία αβέβαιη στο ήμισυ σχεδόν των εργατών, οι οποίοι βρίσκονται σε κίνδυνο απώλειας της εργασίας και συνεπώς σε κατάσταση εργασιακής ανασφάλειας. Από τα τέλη του 2008 η ανεργία άρχισε να αυξάνεται. O αριθμός των φτωχών εργαζομένων θα αυξηθεί παγκόσμια κατά 200 εκατομμύρια και θα ανέλθει στο επίπεδο των εκατομμυρίων. Η κατάσταση αυτή, όπως περιγράφηκε παραπάνω, απειλεί πρωτίστως χώρες με χαμηλή και μέση ανάπτυξη, όπως επίσης και στο εσωτερικό των χωρών τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα, ενώ αποδεικνύει τρία βασικά αλληλοσυνδεόμενα προβλήματα: Την αυξανόμενη τάση των ανισοτήτων στο εσωτερικό των χωρών, την ανισοτιμία στις συνθήκες κοινωνικής προστασίας και υγείας, και τα επείγοντα ζητήματα της κλιματικής αλλαγής και της οικολογικής υποβάθμισης (Βισβίζη, 2012). 11

12 1.5 Οι επιπτώσεις της πολιτικής του μνημονίου Η εφαρμογή του μνημονίου έχει αντίκτυπο στην σημερινή κοινωνία σε πολλούς τομείς. Πρώτα και κύρια, στα δημοσιονομικά και μακροοικονομικά στοιχεία της χώρας. Η ύφεση και η ανεργία στην χώρα από το 2010 συνεχώς αυξάνονται και βέβαια, το μέγεθος της πραγματικής ανεργίας είναι πολύ μεγαλύτερο, εάν συνυπολογιστεί το μηεπίσημα καταγεγραμμένο ανθρώπινο δυναμικό καθώς και η εποχιακή και η διαρθρωτική ανεργία (από επαγγέλματα και κλάδους που έχουν απαξιωθεί). Επίσης, η αύξηση που σημειώνεται στον πληθωρισμό καθιστά μικρότερη την ζήτηση και την κατανάλωση. Η ιδιωτική κατανάλωση (δηλαδή η κατανάλωση των νοικοκυριών) έχει υποστεί καθίζηση, με συνεχώς αυξανόμενη πτώση από το 2008 και μετά. Η καταναλωτική εμπιστοσύνη μειώνεται συνεχώς (όπως προκύπτει από την πορεία του Δείκτη Καταναλωτικής Εμπιστοσύνης που παρουσίασε ο ΙΟΒΕ τον Απρίλιο του 2011), ενώ οι προσδοκίες των νοικοκυριών για την οικονομική κατάσταση τους επόμενους μήνες είναι κατά ποσοστό άνω του 90% αρνητικές. Ακόμα, η υστέρηση σε καθαρά δημόσια έσοδα, παρά την πολύ μεγάλη αύξηση των έμμεσων φόρων, οδήγησε σε μεγαλύτερη περικοπή των δημοσίων δαπανών. Επιπλέον, οι εργασιακές σχέσεις έχουν αλλάξει σε μεγάλο μέρος και φυσικά σε βάρος του εργαζομένου. Εκτός από το πάγωμα και τις μειώσεις των συντάξεων, δραστικές αλλαγές έγιναν επίσης και στο ασφαλιστικό σύστημα της χώρας, με αγώνες πολλών ετών σε διάφορους κλάδους να πηγαίνουν στράφι. Τέλος, μια ακόμη ρητή εντολή του μνημονίου είναι και η συρρίκνωση του δημόσιου τομέα, με απολύσεις, ιδιωτικοποιήσεις παντός τύπου της δημόσιας περιουσίας και ανάθεσης σε ιδιώτες υπηρεσιών που παλαιότερα κάλυπτε ο δημόσιος τομέας (Τσουλφίδης 2010). Ωστόσο, ένα από τα βασικότερα μειονεκτήματα των πολιτικών του μνημονίου, είναι η έλλειψη ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας. Πρόκειται δηλαδή για μειώσεις μισθών στον ιδιωτικό τομέα, μέσω άμεσης ή έμμεσης κατάργησης των σχετικών συλλογικών συμβάσεων εργασίας. Η απομείωση του εισοδήματος που θα επιφέρει αυτή η αλλαγή θα πλήξει άμεσα την ήδη μειωμένη καταναλωτική δυνατότητα των πολιτών και θα έχει ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις στον τζίρο των επιχειρήσεων. Επιπροσθέτως, θα διαταράξει την εργασιακή ειρήνη στις επιχειρήσεις καθώς οι σχετικές ρυθμίσεις αποτυπώνουν την μείωση των αποδοχών ως εργοδοτικό δικαίωμα, 12

13 μετακυλύοντας το βάρος της απόφασης στον εργοδότη/επιχειρηματία που καλείται να αντιμετωπίσει τις δύσκολες συνθήκες και να προσθέσει στα προβλήματά του και το ζήτημα των αμοιβών των υπαλλήλων του. Η πρόβλεψη για μείωση των εργοδοτικών εισφορών προς το ΙΚΑ κατά 5%, ως κίνηση ενίσχυσης της επιχειρηματικότητας θα μπορούσε να είναι μια θετική επιλογή αλλά συνοδεύεται από τη νεφελώδη πρόβλεψη για εξεύρεση μέτρων ισοδυνάμου δημοσιονομικού αποτελέσματος ώστε να μην υπάρξει απώλεια πόρων από τα ασφαλιστικά ταμεία ( Ανάλογες εισοδηματικές επιπτώσεις έχουν επέλθει και στο επίπεδο των συντάξεων με μείωση των επικουρικών συντάξεων, αλλά γενικότερα υπάρχει πρόβλεψη για δομικές αλλαγές στο συνταξιοδοτικό σύστημα με στόχο την μείωση των υψηλών συντάξεων σε ταμεία τα οποία λαμβάνουν κρατική επιχορήγηση. Κρίνοντας από τη μέχρι σήμερα εφαρμογή τέτοιων οριζόντιων μέτρων περικοπής συντάξεων, υπάρχουν βάσιμες αμφιβολίες για τη διατήρηση ενός αξιοπρεπούς βιοτικού επιπέδου των συνταξιούχων. Επιπλέον, παρατηρείται τάση των νέων ετών να παραμένουν στις οικογενειακές τους κατοικίες λόγω της αδυναμίας εύρεσης απασχόλησης ή της ανεπάρκειας του εισοδήματος για αγορά κατοικίας, καθώς και η στροφή προς την οικογένεια και τους συγγενείς για τη λήψη οικονομικής βοήθειας. Οι συνέπειες του Μνημονίου επεκτείνονται και σε πολλούς ακόμα τομείς: στην οικονομική δραστηριότητα, στην Παιδεία, την Υγεία και την Κοινωνική Πρόνοια κοκ. Το μόνο σίγουρο είναι πως το Μνημόνιο και οι πολιτικές για την εφαρμογή του, μάλλον επιτείνουν το δομικό οικονομικό πρόβλημα της Ελλάδας αντί να το περιορίζουν και πως είναι αναγκαίο να εφαρμοστεί ένα διαφορετικό υπόδειγμα οικονομικής πολιτικής, που θα δίνει έμφαση στην ανάπτυξη και την τόνωση της αγοράς ( Οι πολιτικές και τα μέτρα που λαμβάνονται για την εξυπηρέτηση των στόχων του μνημονίου, δημιουργούν μια δυσμενή κατάσταση στην αγορά, ιδίως για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Ο σημαντικός περιορισμός του δανεισμού και της πιστωτικής επέκτασης προς τον ιδιωτικό τομέα πλήττει κυρίως τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις που δεν έχουν επαρκή κεφάλαια για να χρηματοδοτήσουν τις καθημερινές δραστηριότητες τους, ενώ αυξάνονται οι επισφάλειες και ο χρόνος είσπραξης των απαιτήσεων. Αποτέλεσμα είναι η 13

14 επιβίωση πολλών ΜμΕ να γίνεται δύσκολη και να εξετάζουν πολλές εξ αυτών το ενδεχόμενο κήρυξης χρεωκοπίας. Σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει από το Ινστιτούτο Μικρών Επιχειρήσεων της ΓΣΕΒΕΕ φαίνεται ότι οι επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη λειτουργία και την κάλυψη των υποχρεώσεων τους απέναντι στους πιστωτές. Επιπλέον, από 3 έως 4 στις 10 ΜμΕ έχουν απλήρωτες οφειλές στην Εφορία, σε δάνεια, σε ενοίκια και στις ΔΕΚΟ (ΔΕΗ, ΟΤΕ, ΕΥΔΑΠ), καθώς και σε προμηθευτές. Το δυσμενές αυτό οικονομικό περιβάλλον αποθαρρύνει την επιχειρηματικότητα και την ανάληψη πρωτοβουλιών. Το πραγματικό μέσο εισόδημα στο σύνολο της οικονομίας έχει υποστεί μεγάλα ποσοστά μείωσης από το Τόσο στον Ιδιωτικό τομέα όσο και στον ευρύτερο Δημόσιο οι μισθοί έχουν παρουσιάσει στασιμότητα, αν όχι μείωση, ενώ το ίδιο συνέβη και με τις συντάξεις. Σε συνδυασμό με την αύξηση στους άμεσους και κυρίως τους έμμεσους φόρους, στα τιμολόγια των ΔΕΚΟ και στις τιμές, η αγοραστική δύναμη των περισσότερων νοικοκυριών υπέστη σημαντική μείωση, κάτι που μεταφράστηκε σε μείωση της κατανάλωσης και της ζήτησης, αλλά και σε μείωση των αποταμιεύσεων και των επενδύσεων. Τα νοικοκυριά είχαν επιβαρυνθεί την περίοδο με χρέη προς τράπεζες (κυρίως στεγαστικά και καταναλωτικά) ως αποτέλεσμα της ραγδαίας πιστωτικής επέκτασης. Από τη στιγμή εκδήλωσης της κρίσης, οπότε και οι τράπεζες άρχισαν να περιορίζουν το δανεισμό, μεγάλος αριθμός από νοικοκυριά βρέθηκαν σε θέση να μην μπορούν να αποπληρώσουν τις οφειλές τους (τόκοι, ενοίκια, ΔΕΚΟ). Χαρακτηριστικό είναι ότι το 28% των λογαριασμών της ΔΕΗ είναι ανεξόφλητοι, ενώ για τον ΟΤΕ υπολογίζονται στους Οι συνέπειες του Μνημονίου επεκτείνονται και σε πολλούς ακόμα τομείς: στην οικονομική δραστηριότητα, στην Παιδεία, την Υγεία και την Κοινωνική Πρόνοια κοκ. Το μόνο σίγουρο είναι πως το Μνημόνιο και οι πολιτικές για την εφαρμογή του, μάλλον επιτείνουν το δομικό οικονομικό πρόβλημα της Ελλάδας αντί να το περιορίζουν και πως είναι αναγκαίο να εφαρμοστεί ένα διαφορετικό υπόδειγμα οικονομικής πολιτικής, που θα δίνει έμφαση στην ανάπτυξη και την τόνωση της αγοράς ( 14

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΤΑ ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 2.1 Εισαγωγικά Το καλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο ήταν αυτό που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη των συστημάτων υγείας και κατ επέκταση στην βελτίωση των δεικτών υγείας (Μάντη&Τσελέπη, 2000). Τα δεδομένα που υπάρχουν και τα οποία μπορεί να δει κανείς μέσα από τη βάση του ΟΟΣΑ, δείχνουν πως ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν το μεγαλύτερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ, παρουσιάζουν τους χειρότερους δείκτες υγείας, ενώ κράτη όπως η Κίνα, η Κούβα πέτυχαν υψηλά επίπεδα υγείας σε σύγκριση με το κατά κεφαλήν εισόδημα. Από την άλλη ο μέσος όρος του προσδόκιμου επιβίωσης στις χώρες του Τρίτου Κόσμου είναι χρόνια μικρότερος από αυτό των Δυτικών κρατών. Οπότε, η σχέση που υπάρχει μεταξύ οικονομίας και υγείας δεν είναι μονοσήμαντη ούτε γραμμική. Έτσι, λαμβάνοντας υπόψη μόνο το ΑΕΠ για να αξιολογηθεί το επίπεδο υγείας του πληθυσμού δεν αποτελεί ορθή πρακτική. Δείκτες όπως ο δείκτης Gini, ο δείκτης SES (Socio-economic status) που αξιολογεί εισόδημα, επάγγελμα, εκπαίδευση, προσδιορίζουν πολύπλευρα τη σχέση του ατόμου με την οικονομία (Πραντσίδου, 2010). Αναφέρεται ότι, σε περιόδους γρήγορων οικονομικών αλλαγών, η υγεία του ανθρώπου βρίσκεται σε κίνδυνο. Τα στοιχεία δείχνουν επίσης ότι, ο αντίκτυπος για τη θνησιμότητα επιδεινώνεται όπου οι άνθρωποι έχουν εύκολη πρόσβαση σε μέσα για να βλάψουν τον εαυτό τους και αντίθετα, βελτιώνεται από την παρουσία ισχυρής κοινωνικής συνοχής και κοινωνικής προστασίας. Φαίνεται ότι η έκταση των επιπτώσεων της οικονομικής μεταβολής στην υγεία, εξαρτώνται από το βαθμό στον οποίο οι άνθρωποι προστατεύονται. Τρία ζητήματα πρέπει να διερευνηθούν: ποια η έκθεση σε παράγοντες κινδύνου; Υπάρχει κοινωνική συνοχή (υπό μορφή άτυπης πρόνοιας) και κοινωνική προστασία (επίσημη πρόνοια); Γενικά γνωρίσματα της οικονομικής κρίσης είναι ότι οδηγεί σε ανασφάλιστη εργασία, ανεργία, μείωση του εισοδήματος, εργασιακή ανασφάλεια και τελικά φτώχεια. Στη συνέχεια, επειδή το επίπεδο υγείας σχετίζεται με το εισόδημα, επομένως η 15

16 οικονομική κρίση επιδρά και στην υγεία των πολιτών και στα συστήματα υγείας (Stuckler et al., 2009). 2.2 Η επίδραση της κρίσης στον τομέα της υγείας Ένας από τους τομείς που πλήττεται περισσότερο κατά τη διάρκεια μιας οικονομικής κρίσης, είναι η απασχόληση. Συνεπώς, το ποσοστό της ανεργίας δείχνει σε μεγάλο βαθμό την πορεία της οικονομίας. Επιπρόσθετα, η ανεργία, η ανασφάλεια στην εργασία και η απώλεια εισοδήματος για διαβίωση έχουν σημαντική επίδραση στην υγεία. Η απώλεια της εργασίας συχνά έχει ως επακόλουθο ψυχικές διαταραχές (ανησυχία, άγχος, κατάθλιψη), προβλήματα εθισμού και εξάρτησης σε ουσίες και υιοθέτηση μη υγιεινού τρόπου ζωής με αυξανόμενη κατανάλωση τροφής χαμηλής διατροφικής αξίας, καπνού και οινοπνεύματος και επιπλέον πλημμελούς διαχείρισης των νοσημάτων από τις επιβαρυμένες υγειονομικές υπηρεσίες ^ tuckler&basu& Suhrcke&Coutts&McKee, 2009). Πρόσφατη έρευνα, σε 26 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έδειξε ότι η αύξηση της ανεργίας κατά 1% συνδέεται με παράλληλη αύξηση των αυτοκτονιών κατά 0,79%. Αντίθετα, η ίδια έρευνα ανέδειξε μείωση της θνησιμότητας από τροχαία ατυχήματα κατά 1,39% και στατιστικά όχι σημαντική σχέση με τη θνησιμότητα από καρδιαγγειακά νοσήματα και τη θνησιμότητα από άλλες αιτίες. Στην περίπτωση κατά την οποία ο δείκτης ανεργίας αυξάνεται πάνω από το 3% για μακρά περίοδο, η επίπτωση στη θνησιμότητα από αυτοκτονίες ανέρχεται σε 4-4,5%. Επίσης, υψηλή θνησιμότητα φαίνεται να υπάρχει και από τη κατάχρηση οινοπνεύματος, διαπίστωση η οποία θεμελιώνει σε μεγάλο βαθμό την υπόθεση ότι η ανεργία συνδέεται με ψυχολογικές διαταραχές. Η ανάλυση κατά φύλο και ηλικιακή ομάδα έδειξε ότι η αύξηση της ανεργίας προκαλεί αύξηση της θνησιμότητας από αυτοκτονίες και ισχαιμική καρδιοπάθεια στους άνδρες νέας ηλικίας, ενώ στην ηλικία άνω των 60 ετών, δεν διαπιστώνεται στατιστικά σημαντική σχέση. Τα ευρήματα αυτά επιβεβαιώνει και η μελέτη των Economou et al. σε 13 ευρωπαϊκές χώρες, η οποία έδειξε στατιστικά σημαντική σχέση της ανεργίας και της θνησιμότητας (ανά κατοίκους). Πιο συγκεκριμένα, η αύξηση της ανεργίας κατά 16

17 1% συνεπάγεται αύξηση στο δείκτη θνησιμότητας κατά 2,18 (δηλαδή 2,18 θανάτους/ ). Ομοίως, αποτελέσματα από την ίδια μελέτη έδειξαν τη θετική συσχέτιση της ανεργίας με τη θνησιμότητα από ισχαιμική καρδιοπάθεια. Η οικονομική κρίση και η μακρόχρονη ανεργία οδηγεί πολλά άτομα στον κοινωνικό αποκλεισμό και στη φτώχεια, με αποτέλεσμα ο κίνδυνος για πρόωρη θνησιμότητα και υψηλή νοσηρότητα να αυξάνεται. Αυτό φαίνεται να παρουσιάζεται κυρίως σε άτομα τα οποία ανήκουν σε μειονότητες, στους μετανάστες και τους χρονίως πάσχοντες από ψυχικά ή σωματικά νοσήματα (Van Doorslaer&Wagstaff&Bleichrodt&Calonge&Gerdtham&Gerfin et al., 1997). Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν διάφορα ευρήματα τα οποία παρουσιάζουν την εικόνα ότι στις βιομηχανικές χώρες η οικονομική κρίση μικρής διάρκειας έχει ως αποτέλεσμα την αλλαγή των καταναλωτικών προτύπων προς την υιοθέτηση ενός περισσότερο υγιεινού τρόπου ζωής και κατά συνέπεια τη μείωση της θνησιμότητας. Πιο ειδικά, φαίνεται ότι σε περιόδους οικονομικής ανάπτυξης αυξάνονται οι επιβλαβείς για την υγεία συνήθειες, όπως είναι το κάπνισμα και η κατανάλωση οινοπνεύματος, ενώ μειώνεται η φυσική άσκηση και η υγιεινή διατροφή, με αποτέλεσμα την αύξηση της παχυσαρκίας. Επιπρόσθετα, αποτελέσματα ερευνών δείχνουν ότι σε περιόδους οικονομικής κρίσης η θνησιμότητα μειώνεται, με εξαίρεση τις αυτοκτονίες, οι οποίες φαίνεται να αυξάνονται. Οι επιδράσεις αυτές διαφοροποιούνται κατά φύλο, ηλικία και αιτία και έχουν διαφορετική ευαισθησία ως προς τους χρησιμοποιούμενους δείκτες (ΑΕΠ, επίπεδο απασχόλησης) (Gerdtham& Ruhm, 2006). Η οικονομική κρίση και οι άσχημες συνέπειές της στην υγεία, κατανέμονται διαφορετικά στην κοινωνική κλιμάκωση, ενώ τα άτομα και οι οικογένειες που βρίσκονται σε χαμηλή θέση διατρέχουν δύο φορές περισσότερο κίνδυνο πρόωρου θανάτου και αυξημένης νοσηρότητας. Αυτό συμβαίνει λόγω των προβλημάτων που δημιουργούνται στο εισόδημα, την εκπαίδευση, την ιατρική περίθαλψη, τη στέγαση και τη διατροφή, τα οποία δρουν αθροιστικά (Bartley&Blane&Montgomery, 1997). 17

18 2.2.1 Η επίδραση της οικονομικής κρίσης στα συστήματα υγείας Βασικός πυλώνας στήριξης των βιώσιμων συστημάτων υγείας, είναι η αξιόπιστη πρόσβαση σε ανθρώπινο κεφάλαιο και αναλώσιμους πόρους. Η εξασφάλιση αυτών των εισροών απαιτεί οικονομικούς πόρους για επενδύσεις σε κτίρια και εξοπλισμό, για αποζημίωση του προσωπικού υγείας, για τα φάρμακα και αναλώσιμα. Οι περισσότερες χώρες αισθάνονται συνεχή πίεση λόγω των αυξανόμενων δαπανών και των περιορισμένων πόρων. Οι πολιτικοί ιθύνοντες έχουν 3 επιλογές: συγκράτηση του κόστους, αύξηση της χρηματοδότησης των υπηρεσιών υγείας ή και τα δύο. Ήδη από την δεκαετία του 1970 υπάρχει συζήτηση για την επιτακτική ανάγκη λήψης μέτρων συγκράτησης του κόστους στις βιομηχανικές χώρες (Mossialos&Le Grand, 1999). Δεδομένου ότι ο δημόσιος δανεισμός στην έκταση που πραγματοποιείται δεν θεωρείται πλέον να είναι υγιής οικονομική πολιτική σε πολλές χώρες, η ανησυχία επικεντρώνεται σήμερα στις πολιτικές εσόδων - πώς να χρηματοδοτηθεί η υγειονομική περίθαλψη σε βιώσιμη βάση (Mossialos&Dixon&Figueras&Kutzin, 2002). Εν μέσω οικονομικής κρίσης, τα συστήματα υγείας αντιμετωπίζουν προβλήματα χρηματοδότησης λόγω μείωσης των κρατικών δαπανών για την υγεία λόγω της οικονομικής στενότητας και λόγω της διακοπής της εξωτερικής οικονομικής βοήθειας από τις πλουσιότερες χώρες, οι οποίες καλύπτουν ένα μεγάλο τμήμα της χρηματοδότησης για την υγεία, και οι οποίες θα επιχειρήσουν να περικόψουν τις δαπάνες τους. Τα ελλείμματα όμως στον δημόσιο τομέα και η ανεργία ασκούν ασφυκτικές πιέσεις τόσο στους προϋπολογισμούς της ασφάλισης όσο και στις επιχειρήσεις υγείας ιδιωτικού χαρακτήρα, που αντιμετωπίζουν προβλήματα ρευστότητας και εξυπηρέτησης των δανειακών τους αναγκών (Appleby, 2008). Η έκθεση του WHO «The Financial Crisis and Global Health» τον Ιανουάριο του 2009 επιβεβαιώνει ότι, εάν οι δημόσιοι προϋπολογισμοί και το οικογενειακό εισόδημα υφίστανται πιέσεις, η ζήτηση για τις δημόσιες υπηρεσίες αυξάνεται. Η πείρα που έχει αποκτηθεί μέσα στα χρόνια, δείχνει ότι οι δαπάνες στον ιδιωτικό τομέα τείνουν να μειώνονται σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, καθώς οι ασθενείς είτε αναβάλλουν την φροντίδα εντελώς ή στρέφονται από τον ιδιωτικό στον δημόσιο τομέα, εφόσον η περίθαλψη είναι διαθέσιμη σε χαμηλότερο κόστος. Αν δεν εξασφαλιστεί επαρκή οικονομική στήριξη της δημόσιας περίθαλψης, η ποιότητα υπηρεσιών είναι πιθανόν να 18

19 επιδεινωθεί. Η μείωση του προϋπολογισμού για την υγεία θα μπορούσε να αποδειχθεί προβληματική, εφόσον οι απαιτήσεις για υγειονομική περίθαλψη, όπως η ψυχική υγεία, αυξάνεται κατά τη διάρκεια της οικονομικής ύφεσης. Η ίδια έκθεση επιβεβαιώνει ότι τα συστήματα υγείας επιβαρύνονται λόγω αύξησης της ζήτησης κυρίως υπηρεσιών δημοσίου χαρακτήρα καθώς οι ασθενείς στρέφονται εκεί όπου τους παρέχεται ασφαλιστική κάλυψη (WHO, 2009). Το θέμα της οικονομικής κρίσης και οι επιπτώσεις που έχει επιφέρει στα συστήματα υγείας αποτέλεσε θέμα συζήτησης της Επιτροπής Υγείας του ΟΟΣΑ τον Ιούλιο του Η Έκθεση επικεντρώθηκε στις συνέπειες της κρίσης στη χρηματοδότηση του τομέα της υγείας και ένα από τα πορίσματα που βγήκαν ήταν: «η συνέχιση της χρηματοδότησης μπορεί να συμβάλλει στην αντιμετώπιση μέρους των αρνητικών επιπτώσεων της κρίσης.» Άρα προτείνεται να μην επηρεαστούν οι δημόσιοι πόροι στη χρηματοδότηση της υγείας αρνητικά (Λιαρόπουλος, 2010). Η οικονομική κρίση του 1982 στη Λατινική Αμερική, έπληξε τις πιο αδύναμες και φτωχές κοινωνικές ομάδες με δυσανάλογο τρόπο, μειώνοντας τις δημόσιες δαπάνες για την υγεία. Αναλυτές όπως οι νομπελίστες Αμάρτυα Σεν και Paul Krugman συμφωνούν ότι απάντηση στις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην υγεία αποτελούν τα εθνικά συστήματα υγείας και η εθνική ασφάλιση υγείας (Musgrove, 1987). Σύμφωνα με τον ΠΟΥ (Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας), προτείνονται διάφοροι τομείς στους οποίους η δράση σε παγκόσμιο, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο με την υποστήριξη από τον ίδιο θα βοηθήσουν να εξασφαλιστεί ότι ο τομέας της υγείας θα προστατευτεί από την κρίση. Πρώτα απ όλα, οι ηγέτες στον τομέα της υγείας πρέπει να είναι προετοιμασμένοι να απαιτήσουν για τον τομέα της υγείας. Ακόμη, κάτι που πρέπει να υπάρχει είναι παρακολούθηση και ανάλυση των πληροφοριών σχετικά με τις επιπτώσεις της κρίσης σε κάθε χώρα. Να συνεχιστεί η παροχή οικονομικής βοήθειας ή χρηματοδότησης έρευνας για την υγεία από τις οικονομικά εύρωστες χώρες. Να εξασφαλιστούν πολιτικές υγείας που αφορούν την ισότητα, την αλληλεγγύη, εφαρμογή νέων τρόπων για την επιχειρηματική δραστηριότητα σε διεθνές επίπεδο στον τομέα της υγείας. Το περιεχόμενο αυτών των πολιτικών έχει να κάνει με το πώς να μειωθούν οι αλληλεπικαλύψεις μεταξύ του έργου των διαφόρων οργανισμών, το πώς να προωθηθεί μεγαλύτερη συνέργεια μεταξύ των επιμέρους προγραμμάτων υγείας και το πώς μπορεί 19

20 να διασφαλιστεί ότι οι βασικές παρεμβάσεις προαγωγής της υγείας σε τομείς όπως η διατροφή και υγιεινή, δεν παραμελούνται (Κυριόπουλος, 2010). Όσον αφορά την επίδραση της οικονομικής κρίσης στο σύστημα υγείας της Ελλάδας, το ΕΣΥ έχει ήδη πολλά προβλήματα να επιλύσει όπως τον κατακερματισμό του, τις επικαλύψεις και τις υγειονομικές ανισότητες, την αδυναμία κάλυψης αναγκών πρωτοβάθμιας φροντίδας, την αναμενόμενη αύξηση της ζήτησης λόγω της γήρανσης του πληθυσμού, τον πληθωρισμό των ιατρών και την έλλειψη νοσηλευτικού προσωπικού, τη χαμηλή παραγωγικότητα, τη περιορισμένη ποιότητα των υπηρεσιών, τη μη ανταποκρισιμότητα, τη σπατάλη πόρων και τη διοχέτευσή τους στην παραοικονομία και τη διαφθορά με αποτέλεσμα τα τεράστια ελλείμματα των νοσοκομείων και των ασφαλιστικών οργανισμών υγείας. Η οικονομική κατάσταση η οποία επικρατεί, σε συνδυασμό με το πολύ υψηλό εθνικό έλλειμμα συρρίκνωσε την ελληνική οικονομία, γεγονός που υποδεικνύει ότι θα υπάρξουν συνέπειες και στους προϋπολογισμούς για το ΕΣΥ, προϋπολογισμοί που αναγκαστικά θα διατεθούν για τη μικροδιαχείριση σε βάρος του σχεδιασμού για ένα καλύτερο σύστημα υγείας. Οι περικοπές της τάξεως του 1 δις. ευρώ από τους προϋπολογισμούς των νοσοκομείων θα δυσκολέψουν ακόμη περισσότερο την κατάσταση γιατί θα κληθούν να αντιμετωπίσουν ακόμη μεγαλύτερη ζήτηση, εφόσον η μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος θα στρέψει την κατανάλωση υπηρεσιών υγείας σε υπηρεσίες οι οποίες έχουν ασφαλιστική κάλυψη. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του Κυριόπουλου, έχουν αυξηθεί περίπου 30% οι επισκέψεις στα εξωτερικά ιατρεία των δημόσιων νοσοκομείων, ενώ αντίστοιχα έχουν περιοριστεί στις απολύτως αναγκαίες οι επισκέψεις στα ιδιωτικά ιατρεία. Αυτό ταυτόχρονα δείχνει ότι και ο ιδιωτικός τομέας υγείας αντιμετωπίζει ήδη πρόβλημα μειωμένης ζήτησης, ενώ οι ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρείες αντιμετωπίζουν δυσχέρειες στη χρηματοδότησή τους, καθώς η ζήτηση για τη σύναψη ιδιωτικών ασφαλιστηρίων συμβολαίων υγείας μειώνεται εξαιτίας της μείωσης του διαθέσιμου εισοδήματος ( Η βιωσιμότητα του Ελληνικού Εθνικού Συστήματος Υγείας, εικοσιπέντε και πλέον χρόνια από τη συγκρότησή του δεν θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη, ιδιαίτερα κάτω από την πίεση της παγκόσμιας - και ιδίως της εθνικής - οικονομικής κρίσης, η 20

21 οποία έχει σημαντικότατες παρενέργειες και στην οικονομική λειτουργία του. Υποστηρίζεται όμως ότι το σύστημα υγείας της χώρας, θα μπορούσε να αναπτυχθεί χωρίς επιπρόσθετους πόρους με την εξάλειψη της σπατάλης και αναποτελεσματικότητας και στα πλαίσια μιας αναδιάρθρωσης βασισμένης στην οργάνωση και ανάπτυξη της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, τη βελτίωση του τρόπου χρηματοδότησης και αποζημίωσης των υπηρεσιών υγείας, τη λογιστική και χρηματοοικονομική διαχείριση των νοσοκομείων, την ανάπτυξη δομών και συστήματος αξιολόγησης της ποιότητας των υπηρεσιών και διαπίστευσης των υγειονομικών φορέων, τη συγχώνευση πολλών υποστηρικτικών υπηρεσιών και την καλύτερη αξιοποίηση και ανάπτυξη του προσωπικού ( Η κρίση και οι επιπτώσεις της στην ψυχολογία Η ποιότητα ζωής εκφράζει την υποκειμενική αίσθηση πληρότητας και ασφάλειας, καθώς και την ικανοποίηση και απόλαυση που δημιουργεί στον άνθρωπο η συμμετοχή του σε όλες τις δραστηριότητες της καθημερινότητας (Ventegodt&Hilden&Merrick, 2003). Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), ως υγεία ορίζεται όχι μόνο η απουσία νόσου αλλά και η κατάσταση της ψυχοκοινωνικής ευεξίας. Οι Willis και Campbell (1992) μέσα από ένα πλήθος ορισμών, καταλήγουν στο ότι η ψυχική υγεία «είναι μία θετική κατάσταση πνευματικής ευεξίας στην οποία τα άτομα αισθάνονται βασικά ικανοποιημένα από τον εαυτό τους, τους ρόλους τους στη ζωή και τις σχέσεις τους με τους άλλους». Πολλές φορές ο όρος «ψυχική υγεία» ταυτίζεται με την «ψυχική ευεξία». Για να μπορέσει να κατανοήσει κάποιος την έννοια της ψυχικής υγείας είναι απαραίτητη μια πολυδιάστατη προσέγγιση, που περιλαμβάνει την απουσία αρνητικών επιδράσεων (άγχος, κατάθλιψη) την παρουσία θετικών επιδράσεων και ικανοποίηση από την ζωή (θετική αυτοεκτίμηση), καθώς και την εμφάνιση καλής γνωστικής λειτουργίας (χρόνος αντίδρασης). Ένας παράγοντας είναι η καλή σωματική κατάσταση, η οποία μπορεί να προλαμβάνει και να καθυστερεί την εξέλιξη ασθενειών, να βελτιώνει την 21

22 ποιότητα ζωής και πιθανότατα να την επιμηκύνει (Blair&Kohl&Gordon&Raffenbarger, 1992). Οι διάφοροι μελετητές περιλαμβάνουν στα ψυχολογικά οφέλη της άσκησης τη μείωση συμπτωμάτων άγχους και κατάθλιψης και τα θετικά αποτελέσματα στην αυτοεκτίμηση, επειδή δημιουργεί αίσθημα ευεξίας το οποίο συμβάλλει στην εσωτερική πληρότητα και ισορροπία. Η ικανοποίηση των ψυχικών αναγκών ενός ανθρώπου μέσω της φυσικής δραστηριότητας και εμπειριών αναψυχής, έχει αποδειχθεί να έχει θετική επίδραση στη νοητική και σωματική του υγεία, την ικανοποίηση από τη ζωή και την ψυχολογική ευημερία (Tinsley&Eldredge, 1995). Την σημερινή εποχή, η ζωή και η προσωπικότητα του σύγχρονου ανθρώπου είναι δομημένες πάνω στην εργασία και την οικονομική του επιφάνεια. Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι η απώλεια της εργασίας αυξάνει τον κίνδυνο ψυχικών διαταραχών και των σωματικών επιπτώσεων που τις ακολουθούν. Πολλές μελέτες συμφωνούν στην ύπαρξη ισχυρής συσχέτισης ανάμεσα στην ανεργία και στην αύξηση της κατάθλιψης, του άγχους, της χρήσης ουσιών και της αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Η σημασία των ψυχικών και συναισθηματικών διαταραχών για τη δημόσια υγεία φαίνεται από το γεγονός ότι κατατάσσονται ανάμεσα στις πρώτες αιτίες που προκαλούν σημαντική ανικανότητα. Αυτό το είδος των διαταραχών αναμένεται να αυξηθούν και να γίνουν μέχρι το 2020 δεύτερες σε συχνότητα μετά την ισχαιμική καρδιοπάθεια (WHO, 2001). Οι Stuckler et al, (2009) μελέτησαν σε 26 χώρες της Ευρώπης, για το διάστημα , τον τρόπο με τον οποίο οι οικονομικές μεταβολές μπορεί να επηρέασαν τα ποσοστά θνησιμότητας στην Ευρώπη και βρήκαν ότι για κάθε αύξηση 1% στην ανεργία, υπήρχε αύξηση 0,8% στις αυτοκτονίες, στις ηλικίες κάτω των 65 ετών. Εν συνεχεία, μια λεπτομερείς μελέτη της βιβλιογραφίας από τους Paul και Moser (2009) σχετικά με τις επιδράσεις της ανεργίας στην ψυχική υγεία, έδειξε πως ο μέσος όρος των ατόμων που είχαν ψυχολογικά προβλήματα ήταν υπερδιπλάσιος για τους ανέργους (34%) σε σύγκριση με τα άτομα που εργάζονταν (16%). Το φαινόμενο της ανεργίας δείχνει επίσης να σχετίζεται με υιοθέτηση λιγότερο υγιεινών συνηθειών, όπως το κάπνισμα. Επιπλέον, σημαντικές διαφορές διαπιστώθηκαν σε βασικές παραμέτρους, μεταξύ των ανέργων και των ατόμων που εργάζονταν, οι οποίες ήταν ενδεικτικές της 22

23 ποιότητας της ψυχικής υγείας του ατόμου, όπως π.χ. το άγχος, η κατάθλιψη, τα ψυχοσωματικά συμπτώματα, την αίσθηση ικανοποίησης από τη ζωή και το αίσθημα αυτοεκτίμησης. Περιορισμένοι πόροι μπορεί να οδηγήσουν σε φτωχή διατροφή και περιορισμένη πρόσβαση στην ιατρική φροντίδα, γεγονός που οδηγεί σε αυξημένη νοσηρότητα και θνησιμότητα. Σύμφωνα με τους VanPraag et al., (2003), η ικανοποίηση για την εργασία αφορά τόσο στο εισόδημα όσο και στο κατά πόσο αισθάνεται ο εργαζόμενος ότι η δουλειά του εκτιμάται από τον εργοδότη του. Επιπλέον, το να έχει κάποιος εργασία, θεωρείται βασικός παράγοντας για την ποιότητα ζωής, γιατί αποτελεί την προϋπόθεση για την αποφυγή της φτώχειας, η οποία επιδρά αρνητικά στην ικανοποίηση του ατόμου. Το βιοτικό επίπεδο, σύμφωνα με τον Cummins (1997), είναι ένας παράγοντας ο οποίος προσδιορίζει την ποιότητα της ζωής καθώς επηρεάζει την υλική ευημερία. Το χαμηλό κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο του ατόμου, όπως αυτό προσδιορίζεται από το χαμηλό εισόδημα, επηρεάζει αρνητικά τις ευκαιρίες αναψυχής και γενικά τις δραστηριότητες που αυξάνουν την ικανοποίηση του ατόμου. Οι Sherwood, Jago, & Deery, (2005) και Cummins (1997), υποστηρίζουν ότι αυξάνεται η ικανοποίηση του ατόμου όταν συμμετέχει σε τέτοιου είδους δραστηριότητες. Στο πλαίσιο δραστηριοτήτων ψυχαγωγίας εντάσσεται και η συμμετοχή σε πολιτισμικές δραστηριότητες, που αποτελεί σημαντική πηγή της ποιότητας ζωής. Ωστόσο, ελάχιστα έχουν ειπωθεί για τις συνέπειες της κρίσης στην ψυχολογική κατάσταση των Ελλήνων. Σε αυτό το σημείο εστιάζεται η έρευνα της Metron Anlaysis για λογαριασμό του Ινστιτούτου «Κωνσταντίνος Καραμανλής» και παρουσιάστηκε σε συνεργασία με το «Centre European Studies» και το «Hanns Seidel Foundation». Τα στοιχεία είναι ενδεικτικά της ψυχολογίας των Ελλήνων, που χειροτερεύει μαζί με την οικονομική τους κατάσταση. Ένας στους τρεις αξιολογεί την παρούσα κατάσταση της ζωής του «κάτω από τη βάση» (σε μια κλίμακα από το 0-10), ωστόσο είναι θετικό ότι από τον περασμένο Μάρτιο μέχρι σήμερα, σημειώνεται ανάκαμψη. Συγκεκριμένα από 0-4 ψηφίζει το 33%, 5 το 28% και από 6 και πάνω το 39%. Ωστόσο, οι πολίτες δεν είναι καθόλου αισιόδοξοι για το μέλλον, καθώς σε ερώτηση για το "σκαλοπάτι" στο οποίο θα βρίσκονται 5 χρόνια μετά, εκτιμούν ότι θα βρίσκονται σε χειρότερη κατάσταση. 23

24 Συγκεκριμένα, το 43% θεωρεί ότι η ζωή του θα είναι χειρότερη (0-4), ενώ στη θέση 5 τοποθετείται το 15% και πάνω από 5 το 42%. Ενδιαφέρον πάντως, παρουσιάζει ο δείκτης "Life Evaluation", ο οποίος προκύπτει από τις δύο παραπάνω ερωτήσεις (αξιολόγηση της παρούσας ζωής και εκτίμηση ζωής σε πέντε χρόνια). Το ποσοστό όσων νιώθουν να "υποφέρουν" εμφανίζει για πρώτη φορά μετά από καιρό, μικρή υποχώρηση, ωστόσο η αβεβαιότητα για το μέλλον οδηγεί στην μείωση και των "ευημερούντων". Το ισοζύγιο πάντως ευημερίας-δυστυχίας παραμένει στα ίδια αρνητικά επίπεδα με τον περασμένο Μάρτιο (-14%). Πολύ κακή είναι η κατάσταση των Ελλήνων στον τομέα της ψυχικής τους υγείας, καθώς μόλις το 25% δηλώνει ότι ότι αισθάνεται καλά, ενώ το 58% δηλώνει ότι η ψυχολογία του είναι μέτρια εώς κακή. Μάλιστα το φαινόμενο είναι διαχρονικό, καθώς το 58% τον Νοέμβριο του 2012, ήταν 60% τον Μάρτιο του 2012 και 60% τον Δεκέμβριο του Σύμφωνα με την έρευνα, η ψυχολογική κατάσταση συσχετίζεται άμεσα με τη δυνατότητα ανταπόκρισης στις οικονομικές υποχρεώσεις, καθώς όσοι δηλώνουν ότι τα καταφέρνουν δύσκολα σχεδόν ταυτίζονται με όσους δηλώνουν ότι έχουν μέτρια ή άσχημη ψυχολογική κατάσταση. Άλλωστε, 8 στους δέκα νιώθουν σε ημερήσια βάση άγχος ή ανησυχία, με τους περισσότερους ανθρώπους να στρέφονται για υποστήριξη στο οικογενειακό και φιλικό τους περιβάλλον. Ένα ακόμα εντυπωσιακό στοιχείο, είναι ότι το 47% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι θα ζήσει χειρότερα από πριν, το 13% θα ζήσει το ίδιο καλά και το 39% καλύτερα (www. news247.gr). 2.3 Ρατσιστική βία και το φαινόμενο «Χρυσή Αυγή» Σήμερα ο ελληνικός λαός περνάει πολύ δύσκολες στιγμές. Η οικονομική κρίση εξωθεί στα άκρα τους πολίτες, ιδιαίτερα τους πιο αδύναμους. Πολλές δομές του κράτους και της κοινωνίας αδυνατούν να στηρίξουν όσους έχουν μεγαλύτερη ανάγκη. Οι θεσμοί όπως είναι φυσικό, υφίστανται σκληρή κριτική, ως υπεύθυνοι για την κατάσταση της 24

25 χώρας. Το κλίμα που επικρατεί είναι αντί-πολιτικό και αντί-κοινοβουλευτικό. Σε τέτοιες στιγμές όμως η απελπισία, δεν είναι ο καλύτερος σύμβουλος. Θεωρίες συνωμοσίας διαδίδονται, εκτοπίζοντας έτσι την ψύχραιμη σκέψη, την λογική ανάλυση και τον ορθό λόγο. Είναι κάτι παραπάνω από βέβαιο ότι στα πλαίσια αυτά, μπορούν να αναπτυχθούν πιο εύκολα αντιδραστικές θεωρίες, αυταρχικές πρακτικές, λαϊκιστικές και δημαγωγικές εξαγγελίες, παρωχημένες και οπισθοδρομικές αντιλήψεις. Όταν η δημοκρατία είναι ή φαίνεται αναποτελεσματική, αυξάνονται οι προσπάθειες «υποκατάστασής» της, οι οποίες γίνονται πιο εύκολα ανεκτές. Όταν το κράτος φτάνει στο σημείο να δυσκολεύεται να καλύψει τις κοινωνικές του ανάγκες, έρχονται στην επιφάνεια μορφές κοινωνικής υποστήριξης οργανωμένες από την ακροδεξιά. Όταν η ασφάλεια που είναι από τα μεγαλύτερα αγαθά για τον πολίτη, δεν παρέχεται από τους αρμόδιους θεσμούς, κάποιες πολιτοφυλακές εμφανίζονται πρόθυμες να την προσφέρουν οι ίδιες. Οι άνεργοι έχουν «ανοικτά τα αυτιά τους» και στρατολογούνται πιο εύκολα, όταν η ελπίδα χάνεται. Η κρίση αξιών που αναπόφευκτα έρχεται, οδηγεί σε αναζήτηση «εύκολων» και «απλών» λύσεων σε σύνθετα προβλήματα. Η έλλειψη μεταναστευτικής πολιτικής καθιστά εύκολο στόχο τους μετανάστες. Δημιουργείται αίσθημα εθνικής ταπείνωσης, από δημοσιεύματα σε διεθνή ΜΜΕ και παρεμβάσεις λαϊκιστών πολιτικών στο εξωτερικό, που αναπαράγουν αρνητικά στερεότυπα για τους Έλληνες ( Πάνω σε παλαιότερες εθνικιστικές αντιλήψεις, στο φόβο έναντι της ευρωπαϊκής ενοποίησης και στη δαιμονοποίηση της παγκοσμιοποίησης, που οδηγούν σε εκκλήσεις για «ενίσχυση» των συνόρων και για εθνική περιχαράκωση και απομόνωση, έρχεται τώρα να προστεθεί και η αντισημιτική και ισλαμοφοβική αντίληψη της Ιστορίας και του κόσμου. Δεν πρόκειται μόνο για μάχη ιδεών. Τέτοιου είδους αντιλήψεις όμως συνοδεύονται και από πράξεις βίας, οι οποίες είναι συνεχείς και καθημερινές και αφορούν δυστυχώς τη ζωή και τη σωματική ακεραιότητα πολλών συνανθρώπων και συμπολιτών. Η ανοχή των κοινωνικών στρωμάτων σε αυτές τις πρακτικές, οδηγεί μοιραία στον εκφασισμό της κοινωνίας. Μέσα από την καθημερινότητα φαίνεται πλέον σίγουρο ότι η κρίση δημιουργεί πιο γόνιμο έδαφος για τις αντιλήψεις και τις πρακτικές της ακροδεξιάς. Δεν γίνεται και δεν θα έπρεπε όμως να οδηγηθεί κάποιος εύκολα στην εκτίμηση ότι η κρίση οδηγεί 25

26 απευθείας στην ανάπτυξη του ρατσισμού και της «Χρυσής Αυγής». Θα ήταν μια ανιστόρητη και υπεραπλουστευτική θεώρηση της πραγματικότητας. Θα ήταν παράλογο και ανεπίτρεπτο εάν γινόταν αποδεκτή η θεωρία ότι η οικονομική κρίση, η φτώχια, η ανεργία, μπορεί να δικαιολογήσει την προσχώρηση σε ναζιστικές, φασιστικές, ξενοφοβικές και ρατσιστικές απόψεις και πρακτικές. Θα ήταν σα να δικαιολογούταν αναδρομικά η άνοδος του φασισμού στην Ιταλία και του ναζισμού στη Γερμανία. Η αποστέρηση των ελευθεριών και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν ενισχύει τη δημόσια ασφάλεια, τη νομιμότητα και την σταθερότητα, όπως ισχυρίζονται ορισμένοι, αντιθέτως οξύνει την κοινωνική κρίση και μπορεί να οδηγήσει σε περαιτέρω κοινωνικές και πολιτικές αναταραχές, μετατρέποντας τη βία το φόβο και τη σύγκρουση σε καθημερινό φαινόμενο στα σχολεία, τις γειτονιές, την κοινωνία. Η κατάσταση αυτή είναι ένας από τους λόγους που μπορεί να κάνει κάποιους νέους να επιλέξουν τη βία και την ένοπλη δράση ως δρόμο για την αποκατάσταση της δικαιοσύνης, της ισότητας και της δημοκρατίας. Όμως, αυτός ο δρόμος οδηγεί σε αδιέξοδο, ενώ η αντίσταση στην κρίση με μη βίαια μέσα, με δημιουργικότητα, με συλλογικότητα στις αντιδράσεις και αλληλεγγύη στην καθημερινή πρακτική, μπορεί να οδηγήσει σε ένα καλύτερο αύριο (www. news247. gr). 2.4 Η φτώχεια στην οικονομική κρίση Η οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2008, έχει οδηγήσει σε ύφεση την ελληνική οικονομία και έχει αναδείξει παράπλευρες κοινωνικές επιπτώσεις. Καθημερινά υπάρχουν ολοένα αυξανόμενες αναφορές σε ανθρώπους ή κοινωνικές ομάδες που δυσκολεύονται να αντεπεξέλθουν στις καθημερινές ανάγκες τους, προβάλλοντας εικόνες συνθηκών ανέχειας και απόλυτης φτώχειας. Η ελληνική οικονομία τα τελευταία τρία χρόνια συρρικνώνεται συνεχώς, εφόσον το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν από το 2008 μέχρι και το 2011 μειώθηκε κατά 13% και ο αριθμός των ανέργων για την αντίστοιχη περίοδο υπερδιπλασιάστηκε φθάνοντας τον Νοέμβριο του 2011 το 20,9% και σήμερα το 27,1% του εργατικού δυναμικού. Τα στοιχεία αυτά σε συνδυασμό με τις μειώσεις στους μισθούς, τις αυξήσεις στην έμμεση και άμεση φορολογία και την αύξηση του πληθωρισμού κατά 9,5% (για την αντίστοιχη περίοδο), περιγράφουν ένα ασφυκτικό και συνάμα αρνητικό κλίμα για την ελληνική κοινωνία (OECD, 2005). 26