Η Ευρώπη του 18ου αιώνα

Transcript

1 Περιεχόμενα 3 M.S. ANDERSON ΤΕΤΑΡΤΗ ΕΚΔΟΣΗ

2 Περιεχόμενα 5 Περιεχόμενα Κατάλογος χαρτών 6 Πρόλογος Εισαγωγή Οι πηγές Η δομή της κοινωνίας Οικονομική ζωή Κυβέρνηση και διοίκηση Μονάρχες και δεσπότες: εντάσεις μέσα στο κράτος Στρατοί και στόλοι Διπλωματία και διεθνείς σχέσεις Η επέκταση της Ρωσίας: Πολωνία, Βαλτική και Ανατολική Μεσόγειος Τα γερμανικά κράτη και η άνοδος της Πρωσίας Η Ισπανία, η Ιταλία και η Μεσόγειος Ο αγγλο-γαλλικός ανταγωνισμός για μια αυτοκρατορία Η Ευρώπη και ο έξω κόσμος Μόρφωση και πολιτιστική ζωή Ο Διαφωτισμός και οι ανταγωνιστές του Θρησκεία και Εκκλησίες Η έλευση της Επανάστασης Συμπεράσματα 609

3 6 Παράρτημα 613 Βιβλιογραφία 621 Χάρτες 647 Ευρετήριο Ονομάτων 653 Ευρετήριο Όρων 659 Κατάλογος χαρτών 1. Η επέκταση της Ρωσίας προς τα δυτικά, Το Βρανδεμβούργο Πρωσία το 18 ο αιώνα Η Ιταλία τις παραμονές της Γαλλικής Επανάστασης Τα Βαλκάνια το 18 ο αιώνα Οι ευρωπαϊκές κτήσεις στη Βόρεια Αμερική και την Καραϊβική στο ξέσπασμα του Επταετούς Πολέμου 651

4 Περιεχόμενα 7 Βιογραφικό συγγραφέα Matthew Smith Anderson, ιστορικός: γεννήθηκε στο Περθ στις 23 Μαΐου 1922, Βοηθός Λέκτορας στο London School of Economics , Λέκτορας , Reader , Καθηγητής Διεθνούς Ιστορίας , σύζυγος (1954) της Olive Gee (δύο κόρες), πέθανε στο Λονδίνο στις 8 Φεβρουαρίου Ο M.S. Anderson, καθηγητής της Διεθνούς Ιστορίας στο London School of Economics ( ), ήταν τόσο από πλευράς επιτυχίας όσο και επιρροής ένας από τους σπουδαιότερους συγγραφείς ιστορικών εγχειριδίων της εποχής του. Χάρη στην ικανότητά του να διαβάζει ρωσικά και αρκετές άλλες γλώσσες, όταν μελετούσε την Ευρώπη, κάλυπτε τόσο την Ανατολή όσο και τη Δύση, εν αντιθέσει με προηγούμενα βιβλία που είχαν (όπως κάποτε επιεικώς παρατηρήθηκε) «έναν έντονο γαλλικό τόνο». Ο ζήλος που επεδείκνυε για τα στοιχεία αντικατοπτριζόταν στην παράθεση ιδιόρρυθμων πληροφοριών (όπως, για παράδειγμα, ότι νομίσματα με την κεφαλή του Καρόλου Α παραδίδονταν στα νησιά Σχέτλαντ μέχρι και στα τέλη της δεκαετίας του 1830, από πατέρα σε γιο, προκειμένου να χρησιμοποιούνται ως γιατροσόφι για δερματικές ασθένειες), παρόλο που τέτοιες πολύτιμες πληροφορίες συνοδεύονταν πάντοτε από καλοζυγισμένες και δίκαιες επί της ουσίας κρίσεις. Ο Matthew Anderson ήταν ένας γνήσιος Σκοτσέζος. Γεννήθηκε στο Περθ, και σπούδασε στην Ακαδημία του Περθ και στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Μετά τη θητεία του (ως πλοηγού σε βομβαρδιστικό) στη Βασιλική Πολεμική Αεροπορία κατά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο στα έτη , επέστρεψε στο Εδιμβούργο, πήρε το πτυχίο του, ξεκίνησε τη διδακτορική του εργασία με θέμα «British Diplomatic Relations with the Mediterranean, » και έγινε Βοηθός. Έτσι, η αποχώρησή του το 1949, προκειμένου να γίνει Βοηθός Λέκτορας στο London School of Economics, αποτέλεσε πραγματικό ξεριζωμό, παρόλο που ποτέ δε σταμάτησε να αισθάνεται μεγάλη ευγνωμοσύνη για τους δασκάλους του στο Εδιμβούργο, κυρίως στο Richard Pares. Με τη συμβουλή του Pares ο Anderson ξεκίνησε να μαθαίνει ρωσικά και, αφού ολοκλήρωσε τη διατριβή του το 1952, άρχισε το πρώτο του βιβλίο, το Britain s Discovery of Russia, (1958). Ένας άλλος από τους δασκάλους του στο Εδιμβούργο, ο Denys Hay, τον προέτρεψε να αναλάβει τον τόμο του 18 ου αιώνα στη σειρά Longman s History of Europe και έτσι ο Anderson ανακάλυψε την κλήση του.

5 8 Το Europe in the Eighteenth Century, (1961), έγινε ένα αναγνωρισμένο κλασικό έργο που μεταφράστηκε στα γαλλικά, ισπανικά και ιταλικά με νέες εκδόσεις το 1976, 1987 και 2000 που η καθεμιά περιλάμβανε ουσιαστικές τροποποιήσεις και προσθήκες. Ιδιαίτερα επιτυχής αποδείχθηκε και ένας συντομότερος τόμος, το Eighteenth-Century Europe, από το Oxford University Press (1966), ιδίως στη νοτιοαμερικανική του και ισπανική του έκδοση. Μέχρι το θάνατο του συγγραφέα τους αυτοί οι δύο τόμοι μαζί είχαν πουλήσει σχεδόν αντίτυπα. Ο Anderson πραγματικά «διέσωσε το 18 ο αιώνα από μακρά και άδικη παραμέληση». Το 1972 δημοσιεύτηκε το The Ascendancy of Europe: Aspects of Eurοpean History, Δύο λιγότερο γενικά βιβλία του επίσης εξασφάλισαν μεγάλο αναγνωστικό κοινό: The Eastern Question, (1966) και Peter the Great (1978). Συνολικά εξέδωσε 11 βιβλία, έχοντας κατά νου τις ανάγκες των φοιτητών και σε κάθε περίπτωση οι εκδότες του (συνηθέστατα στον οίκο Longman, τώρα Pearce Education) βρέθηκαν να συνδιαλέγονται με έναν ακαδημαϊκό, που όχι μόνο έγραφε βιβλία που σημείωναν θαυμάσιες πωλήσεις αλλά και τα παρέδιδε πριν από την ημερομηνία που όριζε το συμβόλαιό του. Δημοσίευσε επίσης περίπου 20 εμπεριστατωμένα άρθρα, συνεισέφερε δύο κεφάλαια στο New Cambridge Modern History αλλά έγραψε και πολλά κεφάλαια σε άλλους συλλογικούς τόμους καθώς επίσης, αργότερα στη ζωή του, προσωπικά ημερολόγια και απομνημονεύματα, αλλά όχι προς δημοσίευση. Αν και η συγγραφή ήταν πάντα πολύ σημαντική γι αυτόν, ανάμεσα στο 1972 και στη συνταξιοδότησή του το 1985 έδωσε προτεραιότητα στις αυξανόμενες υποχρεώσεις του στο London School of Economics. Όχι μόνο ασχολήθηκε με τη συγκρότηση του Τμήματος Διεθνούς Ιστορίας (του οποίου ήταν και Επικεφαλής στα ) αλλά και από το 1973 ως το 1981 δραστηριοποιήθηκε έντονα στο έργο της Επιτροπής Εκδόσεων της σχολής, ενώ στα προήδρευε της Επιτροπής Μεταπτυχιακών Σπουδών, σαφώς της πιο σημαντικής επιτροπής της σχολής. Ο Anderson ήταν πανευτυχής κάνοντας περιπάτους με τις κόρες του στη Σκοτία. Του άρεζε το γκολφ από τότε που ήταν παιδί. Ως μεσήλικας ασχολήθηκε με τη φωτογραφία και με τη συλλογή βιβλίων σχετικά με τη Ρωσία, ενώ ως συνταξιούχος έγινε εξαιρετικός αρτοποιός και κηπουρός. Η μουσική του μνήμη ήταν σχεδόν τόσο ακριβής, εκτεταμένη και αποδοτική όσο και η ιστορική του μνήμη. Daniel Waley Πηγή:

6 Περιεχόμενα 9 Σημείωμα της μεταφράστριας Λένε πως η μετάφραση, ακριβώς όπως και μία γυναίκα, αν είναι πολύ ό- μορφη, δεν είναι πιστή. Η συγκεκριμένη ωθήθηκε στην απιστία όχι από τέτοια ματαιοδοξία αλλά προκειμένου να είναι κατανοητή. Η έντονα αναλυτική νεοελληνική γλώσσα δε μου επέτρεψε να σεβαστώ το χαρακτηριστικά και ίσως υπερβολικά μακροπερίοδο λόγο του αρχικού κειμένου με τη συσσώρευση παρενθετικών προτάσεων και επιρρηματικών προσδιορισμών. Επίσης, παρόλο που πιθανότατα ο ευρυμαθέστατος καθηγητής Anderson επιθυμούσε να δώσει με την εκτεταμένη χρήση ειδικών όρων εναύσματα στο κοινό του για περαιτέρω έρευνα, θεώρησα πως ο έλληνας αναγνώστης και συγκεκριμένα ο φοιτητής θα εκτιμούσε περισσότερο κάποιες έτοιμες επεξηγήσεις και ερμηνείες, που κι εγώ δυσκολεύτηκα να βρω. Έτσι, κάποιες φορές παρατίθεται σε παρένθεση η μετάφραση των ξένων όρων, κάποιες άλλες παρέχεται ακόμη μεγαλύτερη επεξήγηση σε υποσημείωση με την ένδειξη (ΣτΜ). Τα ονόματα προσώπων και τόπων γράφτηκαν στα ελληνικά μόνο στις περιπτώσεις που έχουν τόσο πολύ συνηθιστεί με αυτή τη γραφή στην ελληνική βιβλιογραφία (ένα καλό παράδειγμα αποτελούν τα ρωσικά ονόματα), ώστε η αρχική τους μορφή να καθίσταται ανοίκεια. Σε κάθε περίπτωση το μάλλον υποκειμενικό αυτό κριτήριο οδήγησε σε μειωμένη ομοιομορφία στην απόδοση αλλά κρίθηκε προτιμότερο από την αναγραφή του Λονδίνου ως London και του Ποτέμκιν ως Potemkin, μεταγραφής στα αγγλικά του Потёмкин. Τελειώνοντας, οφείλω να ευχαριστήσω την κα Iva Radovic για τη διαχείριση των ρωσικών λέξεων, τον κ. Harry Sheldon για την επεξήγηση των σκοτσέζικων δικαστικών θεσμών, την κα Μαρία Ντόρη για τις μουσικές της γνώσεις, τον Fr. Joseph P. Dorcey για την άμεση ανταπόκρισή του, την κα Ελένη Γιαννατσούλια για την προσεκτική φιλολογική της ματιά και τον Βασίλη Γούναρη για τη βοήθειά του σε όλα. Χωρίς τη συμβολή τους η μετάφραση αυτή δε θα ολοκληρωνόταν ποτέ. Γιάννα Γούναρη

7 10 Πρόλογος Η συγγραφή ενός βιβλίου με τόσο ευρύ φάσμα είναι δύσκολο έργο αλλά σε ανταμείβει. Στην περίπτωσή μου πολλοί φίλοι και συνάδελφοι ελάφρυναν τα βάρη αυτής της συγγραφής και αύξησαν τα ελκυστικά της σημεία. Είμαι ευγνώμων στον καθηγητή D.B.Horn του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου, στον Dr J.H.Western από το Πανεπιστήμιο του Manchester και στους συναδέλφους μου από το London School of Economics, Dr R.M.Hatton, κύριο A.Davies και Dr D.C.Coleman, που όλοι τους διάβασαν τμήματα αυτού του βιβλίου από το χειρόγραφο και έκαναν αξιόλογες προτάσεις για τη βελτίωσή του. Η σύζυγός μου δακτυλογράφησε το μισό από αυτό σε μία εποχή που και η ίδια πιεζόταν από πλευράς χρόνου και επίσης μου παρέσχε χρήσιμες συμβουλές και σχόλια σε πολλά σημεία. Για τα λάθη και ο- ποιεσδήποτε ελλείψεις, που δύσκολα θα μπορούσαν να αποφευχθούν σε ένα τέτοιο έργο, η ευθύνη είναι αποκλειστικά δική μου. Λονδίνο, Μάιος 1961 M.S.Anderson Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση Κατά τα έτη μετά την πρώτη εμφάνιση αυτού του βιβλίου δημοσιεύτηκαν κυρίως στη Γαλλία πολλά έργα που συμβάλλουν σημαντικά στη γνώση μας για την Ευρώπη του 18 ου αιώνα. Σ αυτή τη δεύτερη έκδοση προσπάθησα, όπου χρειαζόταν, να λάβω υπόψιν αυτά τα έργα και διόρθωσα επίσης ένα αριθμό λαθών τόσο στην ακρίβεια όσο και στην έμφαση. Αυτό σήμαινε όχι μόνο τροποποίηση αλλά εκτεταμένη επανασυγγραφή. Εκτός από πολλές μικρές αλλαγές και προσθήκες στο κείμενο, ενσωματώθηκε στα κεφάλαια 3-6, 14 και 16 ένας μεγάλος όγκος νέου υλικού, ενώ η πραγμάτευση του Διαφωτισμού και των πολιτικών και κοινωνικών ιδεών εν γένει, που τώρα μου φαίνεται πως ήταν ανεπαρκής στην πρώτη έκδοση, επεκτάθηκε στο ολότελα καινούργιο κεφάλαιο 15. Οφείλω να αναγνωρίσω πως οφείλω: Πρώτον στους εκδότες μου, που δέχτηκαν να επιτρέψουν τέτοιες εκτετα-

8 Πρόλογος 11 μένες αλλαγές. Δεύτερον στο προσωπικό της γραμματείας του Τμήματος Διεθνούς Ιστορίας του London School of Economics και συγκεκριμένα στην κυρία N.J.Smith για τη βοήθεια που τόσο ενθουσιωδώς μου πρόσφερε. Τρίτον και σπουδαιότερο προς τη Βρετανική Βιβλιοθήκη Πολιτικών και Οικονομικών Επιστημών, που για μια εικοσιπενταετία έχει αποτελέσει μία αστείρευτη πηγή φροντίδας και υποστήριξης. Λονδίνο, Δεκέμβριος 1975 M.S.Anderson Πρόλογος στην τρίτη έκδοση Ξαναβλέποντας αυτό το βιβλίο για την τρίτη του έκδοση άδραξα την ευκαιρία να προσθέσω μεγάλο μέρος νέου υλικού σε πολλά κεφάλαιά του και επίσης κάποιες φορές, για να αποφύγω να αυξήσω την έκτασή του υπερβολικά, να διαγράψω μέρος του υλικού που τώρα μου φαίνεται λιγότερο σημαντικό και ενίοτε παρωχημένο. Αρκετές σημειώσεις διαγράφηκαν επίσης εν μέρει για να διατηρηθεί η έκταση σε λογικά όρια και επειδή η παράθεση πολλών σημειώσεων σε ένα βιβλίο τέτοιου είδους φαίνεται επιδεικτική και περιττή. Αυτές που παραμένουν είναι κυρίως παραπομπές σε αυτολεξεί αποσπάσματα. Οι πιο εκτεταμένες αλλαγές έγιναν στα κεφάλαια 3 και 4 και σε μικρότερο βαθμό στα κεφάλαια 5, 6, 8 και 16. Μεγάλη προσοχή δόθηκε στην ανανέωση της βιβλιογραφίας, που παρατίθεται τώρα ως ενότητα στο τέλος του βιβλίου και όχι χωρισμένη σε ξεχωριστούς καταλόγους που επισυνάπτονταν σε κάθε κεφάλαιο, όπως στην πρώτη και τη δεύτερη έκδοση. Ελπίζω πως αυτή η διευθέτηση θα είναι πιο βολική για τον αναγνώστη, παρόλο που το μέγεθος του αντικειμένου και η συνεχής ροή σχετικών έργων - συχνά υψηλής ποιότητας- καθιστούν αδύνατον να ισχυριστώ με βεβαιότητα πως έχω καταγράψει κάθε βιβλίο και άρθρο που αξίζει να αναφερθεί. Είμαι ευγνώμων στους εκδότες που μου επέτρεψαν να αναθεωρήσω το κείμενο τόσο δραστικά. Από αυτή την άποψη αυτή η τρίτη έκδοση αποτελεί κατά κάποιο τρόπο ένα μνημείο για μία παραγωγική εργασιακή σχέση που διαρκεί μία εικοσιπενταετία τώρα. Το χρέος μου είναι μεγάλο, όπως και στο παρελθόν, απέναντι στη Βρετανική Βιβλιοθήκη Πολιτικών και Οικονομικών Επιστημών. Αν δεν είχα πρόσβαση στο περιεχό-

9 12 μενό της και τη βοήθεια του προσωπικού της, το έργο μου θα ήταν πολύ πιο επίπονο. Λονδίνο, Δεκέμβριος 1985 M.S.Anderson Πρόλογος στην τέταρτη έκδοση Η πιο σημαντική αλλαγή που περιλήφθηκε στην προετοιμασία αυτής της νέας έκδοσης ήταν η προσθήκη ενός νέου κεφαλαίου που πραγματεύεται τα έτη και κατ αυτόν τον τρόπο καλύπτει χρονολογικά το διάστημα μέχρι το ξέσπασμα της Επανάστασης. Σε ένα βιβλίο που απευθύνεται κυρίως σε φοιτητικό αναγνωστικό κοινό, το 1789 φαίνεται να είναι ένα πιο λογικό όριο από το προηγούμενο μάλλον τεχνητό όριο του 1783 και ελπίζω αυτή η προσθήκη να αυξήσει τη χρησιμότητά του. Κατά τα άλλα, όπως και σε προηγούμενες αναθεωρήσεις του κειμένου, πρόσθεσα κάποιες νέες πληροφορίες ακόμη και κάποιες νέες ιδέες, αλλά αντιστάθηκα στον πειρασμό να αυξήσω το σχετικά μικρό αριθμό σημειώσεων. Στη βιβλιογραφία διέγραψα πάρα πολλά ξενόγλωσσα βιβλία και άρθρα και αυτό γιατί θεώρησα πως είναι σημαντικό να περιλάβω όσο το δυνατό περισσότερα πρόσφατα έργα σχετικά με διάφορες όψεις του θέματος δημοσιευμένα στα αγγλικά χωρίς, όμως, να καταστήσω τον κατάλογο απειλητικά μακρύ και δύσχρηστο. Όπως και κατά την προετοιμασία προηγουμένων εκδόσεων, οφείλω πολλά σε αρκετές μεγάλες βιβλιοθήκες. Σε αυτές θα πρέπει να προστεθεί τώρα και η Βιβλιοθήκη του Λονδίνου, της οποίας τις πηγές χρησιμοποίησα εκτενώς. Θα μπορούσε ίσως να μου επιτραπεί να προσθέσω ότι αποτελεί μεγάλη προσωπική ευχαρίστηση να αισθάνομαι ότι ένα βιβλίο που πρωτοεμφανίστηκε σχεδόν πριν από τέσσερις δεκαετίες διατηρεί ακόμη τη χρησιμότητά του. Λονδίνο, Δεκέμβριος 1999 M.S.Anderson