Πρόλογος... V ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΩΣ ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

Transcript

1 Πρόλογος V ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΩΣ ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΠΛΑΣΗ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ 1.. Πρώιμες μορφές δικαίου Κοινοτικός δεσμός και αμοιβαία εμπιστοσύνη Αρχέγονοι κανόνες συμβίωσης και ιερότητα Εξουσιαστική και διασφαλιστική λειτουργία του δικαίου Κοινωνική επιβολή και νόμιμη εξουσία Το δίκαιο ως συγκερασμός δύναμης και διασφάλισης Από τη φεουδαρχική στη νεωτερική έννομη τάξη Η βασική διάρθρωση της φεουδαρχικής κοινωνίας Η αργόσυρτη ανάδυση της αστικής κοινωνίας Η μετάβαση από το απολυταρχικό κράτος σε φιλελεύθερο ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ 1.. Πώς να ορίσουμε το θετικό δίκαιο; Τι είναι το θετικό δίκαιο; Σχετική αυτονομία του δικαιοπολιτικού συστήματος Θεμελιώδεις αρχές σε σύγχρονη έννομη τάξη Θεμελιώδεις δικαιοπολιτικές αρχές Νόμιμη ελευθερία και υποχρεώσεις των πολιτών Βασικά γνωρίσματα μορφής του σύγχρονου δικαίου Α... Η μορφή των κανόνων προάγει ισοπολιτεία Β... Παράδειγμα Γλώσσα του δικαίου και το νόημα των νομικών όρων Πώς τίθεται το πρόβλημα; Τι επιτελεί γενικώς η γλώσσα; Η γλώσσα του δικαίου ειδικότερα ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ

2 1.. Ηθική και θετικό δίκαιο Η αυτόνομη Ηθική Α.. Ηθική της αυτονομίας Β.. Σεβασμός στο ανθρώπινο πρόσωπο Το Δίκαιο αποκλίνει από την αυτόνομη Ηθική Α.. Στο Δίκαιο προέχει η εξωτερική συμμόρφωση των ανθρώπων Β.. Άλλα σημεία απόκλισης του Δικαίου από την Ηθική Νομιμότητα και κοινός ανθρώπινος νους Α... Υγιής κοινός νους και τα όριά του Β... Διδάγματα κοινής πείρας Νομιμότητα και κοινωνική ηθική Ασταθής και αβέβαιη η κοινωνική ηθική Α.. Το νεωτερικό Δίκαιο δεν αποτελεί επιτομή της κοινωνικής ηθικής Β.. Τα κοινωνικά ήθη υπόκεινται στις αρχές της έννομης τάξης Παράδειγμα κοινωνικών ηθών: ιδιωτική εκδίκηση ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ 1.. Η θετικότητα του δικαίου: νόημα κι αξία Τι σημαίνει ότι το δίκαιο είναι «θετικό»; Α.. Το δίκαιο είναι θετό Β.. Τυπική ισχύς και ουσιαστικό κύρος του δικαίου Η αξία του θετικού δικαίου Πέρα από το φυσικό δίκαιο και το νομικό θετικισμό Νομοθέτηση και δημόσια σφαίρα επικοινωνίας των πολιτών Α... Η δημόσια σφαίρα της νεωτερικής κοινωνίας Β... Ωθήσεις για νομοθετικές πρωτοβουλίες Νομιμοποίηση της έννομης τάξης Α... Σε αναζήτηση καλών θεμελιωδών αρχών Β... Δυσκολία αλλά κι αναγκαιότητα συναίνεσης στα βασικά Αρχές δικαιοσύνης με τα μέσα του ανθρώπινου λογικού Μια δέσμη από πρωταρχικά αιτήματα για έντιμο νομικό βίο Α.. Έλλογη είναι η κατοχύρωση αυτονομίας και αξιοπρέπειας όλων Β.. Τρία καίρια ηθικονομικά αιτήματα για καλή έννομη τάξη... 55

3 4.2.. Θεμελιώδεις αρχές δικαιοσύνης Α.. Πρώτες αρχές για καλή έννομη τάξη Β.. Πολιτική ένωση ανθρώπων ελεύθερων, ίσων κι αλληλέγγυων Νόημα κι αξία της έννομης ελευθερίας Α.. Αλληλένδετες οι αρχές δικαιοσύνης Β.. Ελευθερία: αρνητική, θετική, συμμετοχική Ενστάσεις στην ιδέα της δικαιοσύνης και αντίλογος Αντιρρήσεις εναντίον της ιδέας περί δικαιοσύνης Υπεράσπιση αρχών δικαιοσύνης Α.. Τι είναι αυτό που διακυβεύεται; Β.. Τι αξίζει να περιέχει το Σύνταγμα καλής έννομης τάξης; ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΑΝΟΝΑΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ 1.. Η ρύθμιση του κανόνα δικαίου: γενική κι αφηρημένη Α... Υποδεικνύει λόγους για ορισμένη συμπεριφορά Β... Ρύθμιση γενική κι αφηρημένη Ο νομικός συλλογισμός Α... Ο νομικός συλλογισμός ως λογικό σχήμα Β... Μείζων πρόταση, ελάσσων πρόταση και συμπέρασμα Κατηγορικός και αποκλειστικός ο χαρακτήρας των κανόνων δικαίου Αυθεντία των κανόνων δικαίου και καταναγκασμός Α... Υπεροχή του κανόνα δικαίου σε περίπτωση συρροής με άλλους κανόνες Β... Βάση της αυθεντίας των κανόνων είναι ο καταναγκασμός; ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΔΗ ΚΑΝΟΝΩΝ ΔΙΚΑΙΟΥ 1.. Αυτόνομη και ετερόνομη ρύθμιση Κοινωνικοί κανόνες Θετοί κανόνες Η συνέχεια των θετών κανόνων στο χρόνο Α... Κριτική της θεώρησης των κανόνων ως προσταγών Β... Πηγή δέσμευσης των θετών κανόνων Επιτακτικοί και απαγορευτικοί κανόνες... 84

4 6.. Πρωτεύοντες και δευτερεύοντες κανόνες δικαίου Α... Το νόημα της διάκρισης Β... Αμηχανία του νομικού θετικισμού ως προς τους πρωτεύοντες κανόνες ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΙΑΠΛΑΣΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΔΙΚΑΙΟΥ 1.. Οι επιτρεπτικοί κανόνες Επιτρεπτικοί κανόνες και δικαιώματα Τα δικαιώματα αποτελούν αντανάκλαση υποχρεώσεων; Α.. Τα δικαιώματα ως αποτέλεσμα υποχρεώσεων των άλλων; Β.. Τα δικαιώματα ως αυτοτελείς ευχέρειες δράσης των προσώπων Έννομες σχέσεις και θεσμοί Ο διαπλαστικός τρόπος ρύθμισης Η δικαιική οργάνωση της κοινωνικότητας Οι δικαιοπραξίες Επιτελεστικοί κανόνες Α.. Κανόνες για αυτόβουλη τέλεση πράξεων Β... Είδη κανόνων επιτέλεσης Η πλαστικότητα του κόσμου του δικαίου Α.. Πώς εκδηλώνεται Β... Τεκμήρια και πλάσματα δικαίου ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ 1.. Θέσπιση και ισχύς των κανόνων δικαίου Θέσπιση δικαίου και σχέσεις εξουσίας Αρμοδιότητα και νομιμότητα: η λειτουργία των εξουσιοδοτικών κανόνων Η ιεραρχική δομή της έννομης τάξης Κυριαρχία και νομοθέτηση Το παράδοξο της κυριαρχίας Η ιδέα ενός θεμελιώδους κανόνα Α.. Υποθετικός θεμελιώδης κανόνας; Β.. Ανώφελη η σκέψη ενός υποθετικού θεμελιώδους κανόνα Η ιδέα ενός κοινωνικού κανόνα αναγνώρισης

5 2.4.. Κριτική αποτίμηση του «κοινωνικού κανόνα αναγνώρισης» Α.. Υπεράσπιση της ιδέας αυτής Β.. Κριτική του «κοινωνικού κανόνα αναγνώρισης» Η έννομη συγκρότηση της πολιτικής συμβίωσης ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΝΟΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΘΙΜΟ 1.. Τι είναι οι πηγές του δικαίου; Ισχύς και αποτελεσματικότητα των κανόνων Νόμος και έθιμο Το Σύνταγμα Τυπικό και ουσιαστικό Σύνταγμα Γνωρίσματα του τυπικού Συντάγματος Α.. Γραπτό Β.. Αυστηρό Νομική και πολιτική σπουδαιότητα του Συντάγματος Η συνταγματική κατοχύρωση θεμελιωδών δικαιωμάτων Α.. Γιατί αξίζει να κατοχυρώνονται συνταγματικά; Β.. Συνταγματισμός και πολιτικός φιλελευθερισμός Ο τυπικός νόμος Νόμος και δημοκρατική παράδοση Τυπολογία τυπικών νόμων Προεδρικά διατάγματα και κανονιστικές διοικητικές πράξεις Τα διατάγματα του Προέδρου της Δημοκρατίας Η κανονιστική αρμοδιότητα της Διοίκησης Το δίκαιο της ανάγκης Η συνταγματική επιφύλαξη υπέρ του νόμου Το έθιμο Τα γνωρίσματα του εθίμου Το αγγλικό Κοινοδίκαιο: μια εθιμική έννομη τάξη Α.. Δημιούργημα της δικαστικής εξουσίας; Β.. Επεξεργασία του εθιμικού δικαίου και ιεραρχική δομή της δικαστικής εξουσίας Απροσδιοριστία και οπισθοδρομικότητα του εθίμου

6 Α.. Αοριστία των εθιμικών κανόνων Β.. Συντηρητισμός του εθιμικού δικαίου Το έθιμο στην ελληνική έννομη τάξη ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΙ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ ΔΙΚΑΙΟΥ 1.. Οι δευτερογενείς πηγές του ελληνικού δικαίου Τα χρηστά ήθη Α.. Τα χρηστά ήθη είναι «αντιλήψεις»; Β.. Τα χρηστά ήθη είναι κανόνες Τα συναλλακτικά ήθη Οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας Άλλες δευτερογενείς πηγές: ήπιο δίκαιο και αλλοδαπό δίκαιο Το διεθνές δίκαιο και η διασύνδεσή του με την εσωτερική έννομη τάξη Η ανάπτυξη του διεθνούς δικαίου Α.. Δυσκολία κι αναγκαιότητα της διεθνούς συνύπαρξης Β.. Διεθνή έθιμα Η νομική σπουδαιότητα του διεθνούς δικαίου α) Θεωρία μονισμού β) Θεωρία δυϊσμού γ) Ενδιάμεση θέση Τα γενικώς παραδεγμένα διεθνή έθιμα και οι διεθνείς συμβάσεις ως πηγές του εσωτερικού δικαίου 155 Α.. Οι γενικά παραδεγμένοι κανόνες διεθνούς δικαίου Β.. Διεθνείς συμβάσεις Το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η νομοπαραγωγική εξουσία των οργάνων της Η διασύνδεση της ελληνικής έννομης τάξης με το ενωσιακό δίκαιο Κανονισμοί και Οδηγίες της Ε.Ε Οι Κανονισμοί και οι Οδηγίες της Ε.Ε. ως πρωτογενείς πηγές του ελληνικού δικαίου Η ιεραρχία των πηγών του δικαίου Η ιεραρχική κλίμακα πηγών στην έννομη τάξη α) Σύνταγμα β) Κανόνες διεθνούς δικαίου γ) Νόμος δ) Κανονισμός της Βουλής ε) Προεδρικά διατάγματα και κανονιστικές πράξεις της Διοικήσεως

7 στ) Έθιμο Πρωτείο του δικαίου της Ε.Ε. έναντι του ημεδαπού δικαίου; Α.. Υπεροχή του ευρωπαϊκού δικαίου; Β.. Ζητούμενο η δημοκρατική συγκρότηση της Ε.Ε ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ ΙΔΙΩΤΙΚΟ, ΔΗΜΟΣΙΟ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΣΕ ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟ 1.. Τα πρόσωπα ως υποκείμενα δικαίου, δικαιώματα και υποχρεώσεις Τι σημαίνει «φυσικά δικαιώματα»; Δικαιώματα έμφυτα ή επίκτητα; Πρόσωπα, πράγματα, ζώα Α.. Πρόσωπα Β.. Πράγματα Γ... Ζώα Η διάκριση του δικαίου σε δημόσιο και ιδιωτικό Ιδιωτική αυτονομία και ελευθερία συναλλαγών στη σύγχρονη κοινωνία Μετεξέλιξη του ιδιωτικού δικαίου στον 20ό αιώνα Α.. Ένας πυρήνας ιδιωτικής αυτονομίας Β.. Μήτρα της έννομης τάξης είναι το ιδιωτικό δίκαιο; Πιθανή ανισομέρεια των συμβαλλόμενων ιδιωτών Α.. Ασυμμετρία ισχύος, ιδίως στο εργατικό δίκαιο Β.. Ενδιαφέρει η ουσιαστική ενάσκηση της ιδιωτικής αυτονομίας Αλληλένδετη η σχέση ιδιωτικής και δημόσιας αυτονομίας των ανθρώπων Κλάδοι του ιδιωτικού δικαίου α) Αστικό δίκαιο β) Εμπορικό δίκαιο γ) Εργατικό δίκαιο Το ποινικό δίκαιο Ο χαρακτήρας του ποινικού δικαίου Α.. Η φύση του ποινικού δικαίου Β.. Δημόσια ασφάλεια υπηρετική της ελευθερίας Περιορισμοί στην αρμοδιότητα ποινικής νομοθέτησης Α.. Προσωπική ελευθερία και ποινική καταστολή Β.. Τι και πώς αξίζει να τυποποιείται ως ποινικό αδίκημα; ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ

8 1.. Η αναγκαιότητα να υπάρχει διεθνής έννομη τάξη Αιτίες που προκαλούν προστριβές μεταξύ των λαών Α.. Προλεγόμενα Β.. Βασικές παράμετροι αντιπαλότητας και αδικίας Η διεθνής συνεννόηση μεταξύ νομιμότητας και σχέσεων δύναμης Α.. Η πίεση των πραγμάτων και ηθικά κίνητρα δράσης Β.. Κριτική του «ρεαλιστικού» ρεύματος σκέψης Τι δικαιολογεί να υπάρξει καλή διεθνής έννομη τάξη; Α.. Ισότιμη ελευθερία ανάμεσα σε λαούς Β... Η διεθνής ειρήνη δεν είναι απλώς ευσεβής πόθος Τρεις πρωταρχικές αρχές δικαιοσύνης για τη διεθνή κοινωνία: ελευθερία, ισότητα, αλληλεγγύη 195 Α.. Διεθνής δικαιοσύνη: δικαιοπολιτική και κοινωνική Β... Πρωταρχικές αρχές για διεθνή δικαιοσύνη ) Ελευθερία ) Ισότητα ) Αλληλεγγύη Θεμέλιο του δικαίου της διεθνούς κοινότητας είναι άραγε η συναίνεση των κρατών; Α.. Αυτονομία βουλήσεως των μερών Β... Κριτική του νομικού θετικισμού ως προς το διεθνές δίκαιο Οι κορυφαίες αρχές διεθνούς νομιμότητας σύμφωνα με την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Α.. Ελευθερία, δικαιοσύνη, ειρήνη Β... Αξιοπρέπεια για όλα τα μέλη της ανθρώπινης οικογένειας Γ... Λύτρωση από τον τρόμο και την αθλιότητα ΠΕΜΠΤΟ ΜΕΡΟΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ 1.. Γιατί χρήζουν ερμηνείας οι κανόνες δικαίου; Η ερμηνεία αναδεικνύει το νόημα των κανόνων δικαίου Η ερμηνεία εξειδικεύει το νόημα των κανόνων δικαίου Η παγίδα της «κατά γράμμα» ερμηνείας του δικαίου Αφετηρία της ερμηνείας η διατύπωση της κρίσιμης διάταξης

9 2.2.. Ατελέσφορη η «κατά γράμμα» ερμηνεία Πώς εξειδικεύονται ερμηνευτικά οι κανόνες δικαίου; Νομικό και πραγματικό ζήτημα Η ορθότητα των νομικών κρίσεων ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ 1.. Σκοπός και μέσα μεθόδου στην ερμηνεία του δικαίου Η λεγόμενη «γραμματική» ερμηνεία «Λογική» ερμηνεία «Ιστορική» ερμηνεία Ιστορική ερμηνεία νόμου και εθίμου Παραδείγματα ιστορικής ερμηνείας «Συστηματική» ερμηνεία «Τελολογική» ερμηνεία Διαφέρει από τη «βούληση του ιστορικού νομοθέτη» Το σύγχρονο νόημα της τελολογικής ερμηνείας Τελολογική ερμηνεία στο ποινικό δίκαιο