ΜΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΑΚΟΥΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Transcript

1 ΜΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΑΚΟΥΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Καλημέρα σας. Λέγομαι Κερασία Μιχαλοπούλου και παρευρίσκομαι σήμερα εδώ ως υπεύθυνη του τμήματος Ακουστικής Περιγραφής της εταιρείας ΕCI. Είμαι πτυχιούχος του τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόσφατα ολοκλήρωσα τις μεταπτυχιακές σπουδές μου πάνω στην Οπτικοακουστική Μετάφραση στο πανεπιστήμιο του Surrey στην Αγγλία όπου εξειδικεύτηκα στην Ακουστική Περιγραφή. Πάνω στην Ακουστική Περιγραφή στηρίχτηκε και η διπλωματική μου εργασία που ως θέμα είχε τη σχέση της Ακουστικής Περιγραφής με τη Σημειολογία. Ουσιαστικά το αντικείμενο της έρευνάς μου ήταν κατά πόσο η Σημειολογία θα μπορούσε να αποτελέσει ένα θεωρητικό υπόβαθρο από το οποίο θα μπορούσε να ωφεληθεί η πρακτική της Ακουστικής Περιγραφής. Επίσης να προσθέσω ότι παράλληλα διδάσκω Ακουστική Περιγραφή στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα Οπτικοακουστικής Μετάφρασης που εισήγαγε φέτος το Athens Metropolitan College. Επέλεξα να σπουδάσω οπτικοακουστική μετάφραση με εξειδίκευση στα άτομα με αναπηρία επειδή πάντοτε έτρεφα μια ιδιαίτερη αγάπη για τα άτομα αυτά. Έχοντας έρθει αρκετά συχνά στο παρελθόν σε επαφή με άτομα με αναπηρία, είχα διαπιστώσει με λύπη μου ότι στερούνταν πολλών καθημερινών απολαύσεων που όλοι εμείς θεωρούμε αυτονόητες και δεδομένες. Γι' αυτό και πίστευα ακράδαντα πως η συγκεκριμένη εξειδίκευση που απέκτησα θα μου προσέφερε τον ιδανικό συνδυασμό του να δουλεύω για τα media και παράλληλα να βοηθώ τα άτομα με αναπηρία. Προς αυτήν την κατεύθυνση με παρότρυνε πολύ περισσότερο το γεγονός ότι σε αντίθεση με τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, στην Ελλάδα δυστυχώς δεν έχουν ακόμη αναπτυχθεί σε ικανοποιητικό βαθμό οι υπηρεσίες πρόσβασης σε ενημερωτικά και ψυχαγωγικά προγράμματα των ανθρώπων με αναπηρία. Ήταν για μένα, λοιπόν, μια πρόκληση και ένα προσωπικό στοίχημα το να μάθω πώς γίνεται η ακουστική περιγραφή, έτσι ώστε να μπορέσω στη συνέχεια να προσφέρω τις γνώσεις μου στη χώρα μου και να βοηθήσω με κάθε τρόπο στο να αποκτήσουν και οι Έλληνες τυφλοί τη δυνατότητα να παρακολουθούν ενημερωτικά και ψυχαγωγικά προγράμματα. Συγκεκριμένα, τώρα, για τη διαδικασία της ακουστικής περιγραφής έχουν ήδη μιλήσει αρκετά αναλυτικά οι εκλεκτοί ομιλητές που προηγήθηκαν. Θα προσπαθήσω να μην γίνω κουραστική επαναλαμβάνοντας τα ίδια πράγματα. Έχει ιδιαίτερη σημασία όμως, μιας και πλέον συζητάμε για την ακουστική περιγραφή στην Ελλάδα, να εξετάσουμε πώς το βρετανικό μοντέλο δημιουργίας ακουστικής περιγραφής θα μπορούσε να προσαρμοστεί στα ελληνικά δεδομένα. Γι αυτό, λοιπόν θα προσπαθήσω μέσα από την εισήγησή μου να προτείνω ορισμένα συγκεκριμένα βήματα που οι Έλληνες ακουστικοί περιγραφείς θα μπορούσαν να έχουν υπ όψιν τους κατά τη δημιουργία της ακουστικής περιγραφής. Τέλος, θα κλείσω την εισήγησή μου δείχνοντας μερικά παραδείγματα ακουστικής περιγραφής στα αγγλικά και στα ελληνικά από την ταινία «Νύφες» του Παντελή Βούλγαρη.

2 Όπως αναφέρθηκε ήδη, όταν λέμε Ακουστική Περιγραφή εννοούμε την υπηρεσία εκείνη που προσφέρει στα άτομα με προβλήματα όρασης τη δυνατότητα πρόσβασης στο οπτικοακουστικό περιεχόμενο όχι μόνο των τηλεοπτικών προγραμμάτων και των κινηματογραφικών ταινιών αλλά και ευρύτερα σε άλλου είδους καλλιτεχνικές εκφάνσεις όπως είναι τα θέατρα, τα μουσεία, οι γκαλερί και άλλα. Η ακουστική περιγραφή ουσιαστικά συνίσταται στην ηχητική περιγραφή των όσων διαδραματίζονται εικονικά, όλων εκείνων των πληροφοριών δηλαδή που προβάλλει αποκλειστικά και μόνο η εικόνα. Η ακουστική περιγραφή παρεμβαίνει όπου δεν υπάρχει λόγος ή άλλος ήχος, δηλαδή ανάμεσα σε σιωπές ή σε παύσεις. Τα άτομα στα οποία απευθύνεται η ακουστική περιγραφή δεν είναι μόνο εκείνα που έχασαν την όρασή τους είτε εκ γενετής είτε στη διάρκεια της ζωής τους. Η ακουστική περιγραφή ωφελεί και τα άτομα με μειωμένη όραση όπως είναι για παράδειγμα τα άτομα τρίτης ηλικίας, όπως επίσης και όλους εμάς που ενώ μπορεί να είμαστε απασχολημένοι στο σπίτι μας με κάποια άλλη δραστηριότητα, θέλουμε να ακούμε όσα δεν μπορούμε εκείνη τη στιγμή να δούμε στη τηλεόραση. Η ακουστική περιγραφή είναι μια αρκετά πολύπλοκη και απαιτητική διαδικασία. Οι ακουστικοί περιγραφείς έχουν μπροστά τους μια δύσκολη αποστολή. Θα έλεγα μάλιστα χαρακτηριστικά ότι καλούνται μέσα από τις περιγραφές τους να δώσουν στα άτομα που δεν βλέπουν το χαμένο φως τους. Επομένως, χρειάζεται αρκετή προσοχή και ευαισθησία. Κατά τη γνώμη μου, υπάρχουν τρεις ουσιαστικές αποφάσεις που θα πρέπει ο δημιουργός της ακουστικής περιγραφής να πάρει κατά τη διάρκεια της δημιουργίας του σεναρίου. 1. τι να περιγράψει, 2. πότε και 3. πώς. Πρακτικά αυτά είναι κα τα τρία βήματα που καλείται να ακολουθήσει για τη δημιουργία της ακουστικής περιγραφής. Ξεκινώντας από το 1ο βήμα, σε κάθε οπτικοακουστικό υλικό οι Έλληνες ακουστικοί περιγραφείς πρέπει να επιλέξουν ανάμεσα στα πολλαπλά οπτικοακουστικά ερεθίσματα που δέχονται ταυτόχρονα, τα πιο σημαντικά και απαραίτητα. Αυτά δηλαδή που θα βοηθήσουν τα άτομα με προβλήματα όρασης να πλάσουν μέσα στο μυαλό τους την αντίστοιχη εικόνα και να κατανοήσουν ευκολότερα την υπόθεση μιας ταινίας ή ενός τηλεοπτικού προγράμματος. Συγκεκριμένα, οι πληροφορίες που συνήθως περιλαμβάνει μια ακουστική περιγραφή είναι οι χαρακτήρες, τα πρόσωπα δηλαδή, η ηλικία τους, τα φυσικά τους χαρακτηριστικά όπως τα μαλλιά, το σχήμα του σώματος κλπ., η ενδυμασία, οι εκφράσεις του προσώπου, η γλώσσα του σώματος και οτιδήποτε άλλο μπορεί να τραβήξει την προσοχή όπως είναι ένα σημάδι στο πρόσωπο κλπ. Επίσης, σημαντική είναι η ίδια η περιγραφή της δράσης, η τοποθεσία όπου η δράση διαδραματίζεται όπως και η χρονική στιγμή, αν είναι δηλαδή μέρα ή νύχτα. Τέλος, να προσθέσω ότι σε μερικές περιπτώσεις περιγραφική υποστήριξη χρειάζονται και οι ήχοι που δεν συνοδεύονται από κάποιο διάλογο ή λόγο που να εξηγεί τη χρήση τους. Κι εδώ λοιπόν η ακουστική περιγραφή πρέπει να ξεδιαλύνει στο μυαλό του κάθε ατόμου με περιορισμένη ή ανύπαρκτη όραση το είδος του ήχου και ποια λειτουργία εξυπηρετεί.

3 Εδώ να τονίσω από την προσωπική μου εμπειρία ότι δεν είναι καθόλου εύκολο για κάποιον που έχει όραση να αντιληφθεί και να κατανοήσει σε βάθος ποιες πληροφορίες χρειάζεται να μεταφερθούν μέσα στην αφήγηση. Πρόκειται για μια πολύ λεπτή ισορροπία, καθώς τα άτομα με προβλήματα όρασης έχουν εξασκηθεί αρκετά στο να καταλαβαίνουν πολλά από αυτά που συμβαίνουν χάρη στους διάφορους ήχους και στους διαλόγους των ανθρώπων. Οπότε, το άτομο που θα δημιουργήσει την ακουστική περιγραφή θα πρέπει να κατανοήσει ποια πληροφορία που προβάλλεται στην εικόνα ο τυφλός δεν μπορεί να εισπράξει από τα ακουστικά στοιχεία, έτσι ώστε να την συμπεριλάβει στην περιγραφή του. Αυτό σημαίνει ότι οι ακουστικοί περιγραφείς θα πρέπει να είναι πάρα πολύ παρατηρητικοί και οξυδερκείς, να κατανοούν τις ανάγκες και τις επιθυμίες των ατόμων με προβλήματα όρασης και να μπορούν να λαμβάνουν σοβαρές αποφάσεις και να θέτουν προτεραιότητες σχετικά με το τι χρειάζεται να περιγραφεί και τι όχι. Σε αυτό το στάδιο, λοιπόν, οι προτεραιότητες και οι τελικές επιλογές του ακουστικού περιγραφέα θα επηρεάσουν καταλυτικά το τελικό αποτέλεσμα. Και περνάμε στο 2ο βήμα που είναι το πότε θα παρεμβάλλεται η ακουστική περιγραφή. Σε ποιες συγκεκριμένες χρονικές στιγμές, δηλαδή, στη διάρκεια ενός οπτικοακουστικού προγράμματος θα μεσολαβεί η ακουστική περιγραφή. Όπως ειπώθηκε ήδη, η ακουστική περιγραφή μπαίνει μετά την παύση ενός λόγου και λίγο πριν την έναρξη του επομένου. Με άλλα λόγια στα σιωπηλά διαλλείματα της λεκτικής δράσης. Η ακουστική περιγραφή κανονικά δεν θα πρέπει να παρεμβάλλεται όταν μιλάνε οι ηθοποιοί ή όταν υπάρχουν άλλα ηχητικά εφέ σημαντικά για την κατανόηση της υπόθεσης. Μην ξεχνάμε ότι η βασική αίσθηση που χρησιμοποιούν κατά κόρον τα άτομα με προβλήματα όρασης είναι η ακοή και γι' αυτούς κι ο παραμικρός ήχος έχει πολύ μεγάλη σημασία. Ανάλογα με το είδος του οπτικοακουστικού υλικού και τον διαθέσιμο χρόνο για ακουστική περιγραφή που συνήθως είναι λίγα δευτερόλεπτα, η περιγραφή μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να προηγηθεί ή να ακολουθήσει της δράσης έτσι ώστε να μην «πατήσει» πάνω σε διάλογο ή ηχητικά εφέ. Για να γίνει αυτό λίγο πιο κατανοητό, ας πούμε για παράδειγμα ότι σε μια ταινία έχουμε αλλαγή σκηνής και αμέσως ξεκινάει κάποιος διάλογος από τον οποίο τα άτομα με προβλήματα όρασης δεν μπορούν να συμπεράνουν ότι η δράση τώρα διαδραματίζεται κάπου αλλού. Σ αυτήν την περίπτωση, θα πρέπει με κάποιο τρόπο να υπάρξει ακουστική περιγραφή που να δίνει αυτήν ακριβώς την πληροφορία. Ότι έχουμε αλλαγή σκηνής. Μιας και δεν υπάρχει χρόνος όταν γίνεται η αλλαγή της σκηνής, αφού υπάρχει κατευθείαν διάλογος, τότε θα πρέπει να γίνει λίγο πριν προετοιμάζοντας έτσι τους ακροατές. Η ακουστική περιγραφή δεν είναι κακό να προηγείται ή να ακολουθεί της δράσης την ώρα που διαδραματίζεται επί της οθόνης, αρκεί να μην υπάρχει πολλή μεγάλη χρονική απόσταση.

4 Και τέλος, το 3ο βήμα, ίσως και το πιο καίριο στη διαδικασία της ακουστικής περιγραφής, είναι το πώς θα περιγράψει κάποιος τις οπτικές πληροφορίες. Εδώ φυσικά αναφέρομαι στη χρήση της γλώσσας και του κατάλληλου λεξιλογίου για τις ανάγκες της ακουστικής περιγραφής. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό οι ακουστικοί περιγραφείς να μπορούν να χειρίζονται με άνεση την ελληνική γλώσσα και να έχουν πλούσιο λεξιλόγιο έτσι ώστε να μπορούν να μεταφέρουν μέσα σε ελάχιστες λέξεις πλούσια σε περιεχόμενο νοήματα. Οι περιγραφές δεν χρειάζεται να είναι πομπώδεις και υπερβολικές. Αυτό που χρειάζεται να ακούσει σε μια περιγραφή ένας που δεν βλέπει είναι κυρίως απλές, κατανοητές και περιεκτικές λέξεις. Η ακουστική περιγραφή παρά τους χρονικούς περιορισμούς, μπορεί να είναι αρκετά γλαφυρή αρκεί να επιλεχθούν τα κατάλληλα ρήματα, επίθετα και επιρρήματα που θα πλάσουν όμορφες και ζωντανές εικόνες στο μυαλό των ατόμων με προβλήματα όρασης. Αυτό το στάδιο θα μπορούσα να πω ότι απαιτεί από τους ακουστικούς περιγραφείς όχι μόνο άριστες γλωσσολογικές γνώσεις, αλλά και αρκετή δημιουργικότητα και φαντασία. Τα παραπάνω τρία βήματα αφορούσαν τη δημιουργία του σεναρίου της ακουστικής περιγραφής. Ασφαλώς, το τελικό σενάριο θα πρέπει να ηχογραφηθεί έτσι ώστε να προστεθεί στο σάουντρακ του τηλεοπτικού ή κινηματογραφικού υλικού για το οποίο προορίζεται. Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε ότι η σημασία της ηχογράφησης της ακουστικής περιγραφής δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί καθόλου. Και αυτό γιατί τα άτομα με προβλήματα όρασης έχει διαπιστωθεί ότι δένονται ή απωθούνται αντίστοιχα ανάλογα με τη φωνή που επιλέγεται για την εκφώνηση της ακουστικής περιγραφής. Το άτομο που θα χρησιμοποιήσει τη φωνή του για το συγκεκριμένο σκοπό θα πρέπει να γνωρίζει εκ των προτέρων τι να τονίσει και τι όχι, τι έχει μεγαλύτερη σημασία να ακουστεί και ποια σημεία του σεναρίου χρειάζονται μεγαλύτερη προσοχή. Και τώρα θα ήθελα να περάσω στο πρακτικό μέρος της εισήγησής μου. Θα σας παρουσιάσω μια σύντομη ανάλυση μιας σκηνής από την ταινία «Νύφες» του Παντελή Βούλγαρη στην οποία έκανα ακουστική περιγραφή στα πλαίσια της διπλωματικής μου εργασίας. Η ακουστική περιγραφή έγινε και στα αγγλικά και στα ελληνικά. Εξετάζοντας την ακουστική περιγραφή που έγινε στις δύο αυτές γλώσσες θα μας δοθεί η ευκαιρία να δούμε τις διαφορές και ομοιότητες που μπορεί να υπάρχουν ανάμεσά τους. Το κύριο χαρακτηριστικό που προσωπικά εντόπισα και αντιμετώπισα ως βασική δυσκολία για τη δημιουργία σεναρίου της συγκεκριμένης σκηνής είναι το γεγονός ότι η ελληνική γλώσσα είναι πιο πλατιά συγκριτικά με την αγγλική. Στην ελληνική γλώσσα χρειαζόμαστε συνήθως περισσότερες λέξεις για να περιγράψουμε κάτι απ ότι στην αγγλική. Αυτό είχε ως συνέπεια όπως θα δούμε και παρακάτω, να μην συμπεριλάβω κάποιες πληροφορίες στην ελληνική περιγραφή ή να επιλέξω άλλου είδους περιγραφή που θα ακούγονταν πιο φυσική στους Έλληνες και φυσικά θα χωρούσε στο διαθέσιμο χρόνο. Όσο πιο πλατιά είναι μια γλώσσα, τόσο πιο πολλές αποφάσεις καλείται να πάρει ο δημιουργός της ακουστικής περιγραφής για το τι θα συμπεριλάβει τελικά στην περιγραφή του και πώς θα το πει με τον πιο σύντομο και αποδοτικό τρόπο.

5 Η σκηνή που θα εξετάσουμε έχει ως κεντρικό θέμα την αυτοκτονία της Χαρώς, της φίλης της πρωταγωνίστριας Νίκης. Επέλεξα τη συγκεκριμένη σκηνή γιατί σ αυτήν η πλοκή και η σκηνοθεσία είναι δομημένη με τέτοιο τρόπο ώστε να προ-οικονομείται η αυτοκτονία της Χαρώς χωρίς όμως να διατυπώνεται ποτέ λεκτικά. Η τραγική εξέλιξη της ηρωίδας χτίζεται σιγά-σιγά και με υπονοούμενα μέσα από την εικόνα. Σε αυτήν την περίπτωση παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον το τι, το πότε και το πώς θα περιγραφεί βήμα-βήμα αυτή η σκηνή. Η μεγάλη πρόκληση φυσικά είναι η ακουστική περιγραφή να μην αλλοιώσει την πραγματική δράση, να μην χαθεί δηλαδή το σασπένς και η αγωνία μέχρι την τελική πράξη. Κάτι ακόμη που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι σε αυτήν την σκηνή η μουσική παίζει το δικό της ρόλο επιτείνοντας ακόμη περισσότερο το σασπένς. Γι' αυτόν τον λόγο στην ακουστική περιγραφή που έγινε λήφθηκε υπ' όψιν η χρήση της μουσικής και δόθηκε ο απαραίτητος χρόνος για να ακουστεί. Ας πάμε λοιπόν, να δούμε συγκεκριμένα την ακουστική περιγραφή αυτής της σκηνής και στις δύο γλώσσες. Θα ήθελα εδώ να υπογραμμίσω ότι τα παραδείγματα που χρησιμοποίησα για την ακουστική περιγραφή αυτής της σκηνής είναι μόνο ενδεικτικά. Στην ακουστική περιγραφή δεν υπάρχει σωστό και λάθος, μόνο καλύτερο ή χειρότερο και αυτό είναι πάντα υποκειμενικό. Κλείνοντας θα ήθελα να πω κάτι τελευταίο για όσους ενδιαφέρονται ή σκοπεύουν να ασχοληθούν με το συγκεκριμένο αντικείμενο. Είναι βέβαιο ότι δεν υπάρχει χρυσή συνταγή για μια καλή ακουστική περιγραφή. Υπάρχει όμως μια βασική προϋπόθεση. Η πραγματική αγάπη για το κοινό στο οποίο απευθύνεται η ακουστική περιγραφή, δηλαδή τα άτομα με προβλήματα όρασης. Γιατί πάνω απ όλα πρέπει να μπορούμε να συμμεριζόμαστε τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους. Η ακουστική περιγραφή δεν είναι μια απλή διεκπεραιωτική δουλειά. Είναι μια υψηλής μορφής τέχνη με άμεσο κοινωνικό αντίκρισμα. Ευχαριστώ πολύ για το χρόνο σας.