Abstract ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΠΕΝΔ ΥΤΙΚΩΝ ΚΙΝΉΤΡΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΉ ΑΝΆΠΤΥΞΗ: ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΩΤΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ

Transcript

1 ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Τεύχος 5 (2004), 5-40 ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΠΕΝΔ ΥΤΙΚΩΝ ΚΙΝΉΤΡΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΉ ΑΝΆΠΤΥΞΗ: ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΩΤΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Περίληψη Σκοπός αυτού του άρθρου είναι να καταγράψει και να αξιολογήσει ολόκληρο το φάσμα των επενδυτικών κινήτρων που εφαρμόστηκαν κατά καιρούς στην Ελλάδα, με ιδιαίτερη αναφορά στη σημασία τους για την περιφερειακή ανάπτυξη. Η πρωτοτυπία του έγκειται στο γεγονός ότι αναφέρεται τόσο στα κίνητρα που παρέχονται στις επιχειρήσεις από τους αναπτυξιακούς νόμους, όσο και σε αυτά που προσφέρονται από τα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης, καθώς και από άλλα, συμπληρωματικά, και ανεξάρτητα από τα προηγούμενα, προγράμματα. Από την λεπτομερή καταγραφή των διαφόρων μορφών κινήτρων προκύπτει ότι αυτά καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, προσαρμόζονται στις σύγχρονες απαιτήσεις, αλλά δεν είναι προφανές ότι ενισχύουν σε προτεραιότητα την περιφερειακή ανάπτυξη. Abstract Investment incentives constitute a very important tool for economic and regional development in Greece from the early 1950's until today. The purpose of this paper is twόfold: First, to present in detail the different types of incentives, such as the regional incentive legislati.on, the Community Support Frameworks and also some other specific policy measures. Second, to make an assessment οη their contribution in economic and regional development ίη Greece. The main conclusion is that the large variety of incentives cover various needs that enterprises face in the new economic environment, but their evolution doesn't seem likely to strengthen the regional economic development priorities. Ο Δρ. Απόστολος Παπαδούλης είναι Διευθυντής του Συνδέσμου Βιομηχανιών Θεσσαλίας και Κεντρικής Ελλάδας και Εντεταλμένος Διδασκαλίας (ΠΔ 407/80) στο Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών Βιομηχανίας και στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Παν ε πιστημίου Θεσσαλίας. Ο Γιώργος Πετράκος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Οικονομικ1jς Ανάλυσης του Χώρου στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Ο Γιάννης Ψυχάρης ε ίναι Λέκτορας Π ε ριφερειακής Οικονομικής στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

2 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), Εισαγωγή 6 Τις δύο τελευταίε ς δεκαετίες, ένας συνεχώ ς αυξανόμενο ς αριθμός χωρών έχει λάβει σειρά χρηματοδοτικών και κυρίως φορολογικών μέτρων για την ενίσχυση και προώθηση των επενδύσεων. Πολλές χώρες, κυρίως της Δυτικής Ευρώπης, υιοθέτησαν πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης με στόχο την βελτίωση της χωρικής κατανομής των οικονομικών δρασiηριοτήτων και την μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων στις ευκαιρίες εισοδήματος και απασχόλησης. Προσπάθησαν, δηλαδή, να πετύχουν ισόρροπη οικονομική ανάπτυξη. Τα μέτρα που χρησιμοποιήθηκαν γι ' αυτό τον σκοπό ήταν διττής μορφής. Χρηματοδοτικά και φορολογικά κίνητρα προς τις επιχειρήσεις και βελτίωση της υποδομής των λιγότερο αναπτυγμένων περιοχών (Yuill et al. 1999; Begg, 2002; Martin 1998; Faini and Schiantarelli, 1987; Wishlade, 1995; Martin and Schulze Steinen, 1997; Shah, 1995). Αυτές οι εξελίξεις στην περιφερειακή οικονομική πολιτική της Δυτικής Ευρώπης επηρέασαν και την φιλοσοφία της αναπτυξιακής πολιτικής στην Ελληνική Οικονομία με κάποια σοβαρή καθυστέρηση. Η χώρα μας, όπως και άλλες χώρες, έχει χρησιμοποιήσει μια σειρά από πολιτικές στήριξης της βιομηχανικής δραστηριότητας προκειμένου να πετύχει δύο σημαντικούς στόχους: την ανάπτυξη της βιομηχανίας και την μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων. Ο πρώτος στόχος επιδιώκει την αύξηση των επενδύσεων, την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και τον εκσυγχρονισμό των επιχειρήσεων (Γιαννίτσης 1985; Ξανθάκης 1986; Μητσός 1989) ενώ ο δεύτερος επιδιώκει την ανάπτυξη των λιγότερο ευνοημένων νομών και περιφερειών της χώρας (ΚΕΠΕ, 1980; Κώττης 1980; Καυκαλάς 1984; Χασσίδ 1983; Καλογήρου κ.α. 1989; Αλεξάκης 1990; Λεμονιά, 1991; Μανασσάκης 1978; Πατσουράτης 1993; Κιούκης και Παπακωνσταντινίδης 1985). Παράλληλα, όμως, και ίσως με μεγαλύτερη έμφαση, υιοθετήθηκαν μικροοικονομικές πολιτικές, που στόχευαν να ενθαρρύνουν συγκεκριμένες δραστηριότητες, όπως η έ ρευνα και η ανάπτυξη, η προστασία του περιβάλλοντος, η εξοικονόμηση ενέργειας, ο εκσυγχρονισμός των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Επιπλέον αυτών, ελήφθησαν και άλλα σημαντικά μέτρα, που αποσκοπούσαν στην παροχή βοήθειας σε κλάδους που ήταν σε ύφεση, στην προώθηση προγραμμάτων τεχνολογικής αναβάθμισης, τεχνικής επαγγελματική ς κατάρτισης και παροχής τεχνικής βοήθειας, προγράμματα υποστήριξης κλάδων υψηλής τεχνολογίας, αλλά και κλάδων που δημιουργούν υψηλή τεχνολογία. Οι επιδράσεις, όμως, αυτές δεν είχαν τον ολοκληρωμένο και μακρόπνοο χαρακτήρα που απαιτούσε η Ελληνική πραγματικότητα. Αν και η έμφαση στη βιομηχανικ'ή ανάπτυξη (τουλάχιστον κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο) ήταν σωστή, δεν υπήρξε ταυτόχρονα και έγκαιρα μια συστηματική περιφερειακή πολιτική συμβατή με την εθνική βιομηχανική πολιτική. Η περιφερειακή συνιστώσα στην αναπτυξιακή πολιτική ήλθε σχετικά αργά, εφαρμόστηκε με περιστασιακό τρόπο, και δεν είχε μια σαφή σύνδεση και αναφορά σε προγράμματα περιφερειακής ανάπτυξης (Μαγγανά-Κακαουνάκη 1991; Λαμπριανίδης 1989).

3 Α. PAPADOULIS, G. PETRAKOS, J. PSYXARIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 5-40 Ο σκοπός αυτής της εργασίας είναι να καταγράψει και να αξιολογήσει τις σημαντικότερες πολιτικές οι οποίες εφαρμόσθηκαν και εφαρμόζονται επιδιώκοντας ή συμβάλλοντας ά μεσα ή έμμεσα την ανάπτυξη της μεταποιητικής δραστηριότητας στην ελληνική περιφέρεια. Η υπόλοιπη εργασία έχει την εξής διάρθρωση: Η επόμενη ενότητα κάνει μια σύντομη ιστορική αναδρομή στους αναπτυξιακούς νόμους των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, ενώ η ενότητα 3 παρουσιάζει και αναλύει τους αναπτυξιακούς νόμους που εφαρμόστηκαν από την αρχή της δεκαετίας του 1980 έως σήμερα. Στην ενότητα 4 παρουσιάζονται και αναλύονται τα ειδικά αναπτυξιακά προγράμματα του Β' ΚΠΣ και Γ' ΚΠΣ, ενώ στην επόμενη ενότητα αναλύονται συνοπτικά μια σειρά από άλλες πολιτικές ενίσχυσης της περιφερειακής βιομηχανίας. Τέλος, στην ενότητα 6, γίνεται μια προσπάθεια συνολικής αξιολόγησης της αποτελεσματικότητας των πολιτικών που εφαρμόστηκαν τις τελευταίες δύο δεκαετίες. 2. Μια σύντομη ιστορική αναδρομή Ο πρώτος νόμος που ψηφίστηκε για την προσέλκυση επενδύσεων, ο οποίος χαρακτηρίζεται αναπτυξιακός με την ευρύτερη έννοια του όρου, ήταν το Ν.Δ.2687/53. Με τον νόμο αυτόν, που δεν παρείχε επιχορηγήσεις, καθορίζονταν τα προνόμια και ο βαθμός προστασίας που απολάμβαναν τα ξένα κεφάλαια, που εισάγονταν στην Ελλάδα για την πραγματοποίηση επενδύσεων. Σε γενικές γραμμές, διασφάλιζε στον επενδυτή τη μη αλλαγή όρων της επένδυσής του χωρίς την προηγούμενη συγκατάθεσή του, το αναπαλλοτρίωτο της επένδυσης, την εξαγωγή συναλλάγματος για τον επαναπατρισμό των κεφαλαίων του, την εξαγωγή λογικού ύψους κερδών κλπ. Ο επόμενος και σημαντικός για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας νόμος ήταν ο Ν.4171 /61, ο οποίος θέσπιζε διαφόρων ειδών σημαντικά προνόμια και διευκολύνσεις για την πραγματοποίηση αποκλειστικά μεγάλων επενδύσεων. Ο νόμος αυτός συνέβαλε στην δημιουργία της βασικής βιομηχανικής υποδομής της χώρας, αφού όλες οι βιομηχανικές μονάδες έχουν απολαύσει των κινήτρων του. Ακολούθησε στη συνέχεια μία σειρά από νομοθετήματα της δικτατορίας, όπως 147/67, 148/67, 1087/71, 1312/72, 1297/72, τα οποία κινήθηκαν σχεδόν μέσα στα ίδια πλαίσια. Παρ ότι σε ορισμένα από αυτά έγινε η προσπάθεια να ληφθεί υπόψη και το περιφερειακό κριτήριο, εντούτοις η προσπάθεια αποδείχθηκε ανεπαρκής με αποτέλεσμα την υπερσυγκέντρωση βιομηχανικών μονάδων στην Αττική. Πάντως, το Ν. Δ.1312/72 εισήγαγε δύο σημαντικές καινοτομίες: Τον θεσμό των επιχορηγήσεων στην στοιχειώδη μορφή τους και την καθιέρωση της αρχής της ελάχιστης ίδιας συμμετοχής του επενδυτή στις επενδυτικές δαπάνες. Στην μεταπολίτευση θεσπίστηκε ο νόμος Ν.289/76, ο οποίος παρείχε κίνητρα για την ανάπτυξη των παραμεθορίων περιοχών της Θράκης και των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου. Τα κίνητρα που προέβλεπε ήταν αφορολόγητες εκπτώσεις, επιδότηση επιτοκίου και επιχορήγηση του κόστους κατασκευής των κτιριακών εγκαταστάσεων. 7

4 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 5-40 Το 1978 θεσπίστηκε ο Ν.849/78, που ήταν η πρώτη ολοκληρωμένη προσπάθεια για δημιουργία ενός συστήματος επενδυτικών κινήτρων με περιφερειακή διάρθρωση. Ειδικότερα, κατένειμε την Επικράτεια σε πέντε περιοχές (Α, Β, Γ, Δ, Ε), αφορούσε κυρίως την βιομηχανία και την βιοτεχνία, ενώ ορισμένα κίνητρά του απευθύνονταν στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις, παρέχοντας άτοκη ενίσχυση, επιδότηση επιτοκίου και αφορολόγητες ε1ιπτώσεις. Επίσης, με τον νόμο αυτό έγινε προσπάθεια να ενισχυθούν έντονα ειδικές επενδύσεις για το περιβάλλον, την έρευνα και την εξοικονόμηση ενέργειας. Το 1981 διαπιστώθηκε πως στους προηγούμενους νόμους ίσχυαν πολλές διατάξεις ασύνδετες και άσχετες μεταξύ τους, με αποτέλεσμα την θέσπιση του Ν.1116/81, ο οποίος κατήργησε όλους τους προηγούμενους αναπτυξιακούς νόμους. Το νομοθέτημα αυτό αποτέλεσε το πρώτο ολοκληρωμένο σύστημα επενδυτικών κινήτρων περιφερειακής ανάπτυξης. Παρείχε επίσης κίνητρα για μετεγκατάσταση από τα δύο μεγάλα αστικά κέντρα και απαγόρευε την παροχή κινήτρων σε υπερκορεσμένες περιοχές, όπως η Απική. Καθιέρωσε τις επιχορηγήσεις, ως το σημαντικότερο επενδυτικό κίνητρο, το πρώτο τολμηρό όπως λέγεται βήμα της Πολιτείας, για την προσέλκυση επενδύσεων. Με τον νόμο αυτό ετίθετο ουσιαστικά πλέον το θέμα της περιφερειακής ανάπτυξης, στόχος που μέχρι τότε περνούσε σε δεύτερη μοίρα. Ο Ν.1116/81 στάθηκε, όμως, ιδιαίτερα 'άτυχος' καθώς λίγους μήνες μετά την ισχύ του καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε από τον Ν.1262/82, ο οποίος εφαρμόστηκε για μία οκταετία με αρκετή επιτυχία. 3. Οι αναπτυξιακοί νόμοι της περιόδου Όπως έχει προαναφερθεί, οι κατά καιρούς εφαρμοζόμενοι αναπτυξιακοί νόμοι που παρέχουν οικονομικά και φορολογικά κίνητρα, υπήρξαν τα βασικά «εργαλεία» του κράτους ενίσχυσης τόσο των βιομηχανικών επενδύσεων όσο και της περιφερειακής ανάπτυξης. Για την εξυπηρέτηση του πρώτο στόχου, οι αναπτυξιακοί αυτοί νόμοι θεσπίζου άμεσες οικονομικές επιχορηγήσεις και φορολογικές ελαφρύνσεις και εκπτώσεις, ώστε να προσελκυστεί το κεφάλαιο και να υλοποιήσει επενδυτικά σχέδια. Για την εξυπηρέτηση του δεύτερου στόχου, οι νόμοι χωρίζουν την ελληνική Επικράτεια σε ευρείες γεωγραφικές ζώνες κινήτρων και ανάλογα με το επίπεδο ανάπτυξής τους θεσπίζουν αντίστοιχα ποσοστά επιχορηγήσεων και ελαφρύνσεων, ώστε να κατευθυνθούν οι επενδύσεις, κατά το δυνατόν, στις περισσότερο αναπτυξιακά προβληματικές περιοχές της χώρας Ο αναπτυξιακός νόμος 1262/82 8 Στην διάρκεια της δεκαετία του re80, εφαρμόσθηκε ο αναπτυξιακός νόμος 1262/82, (Αθανασόπουλος 1983) ο οποίος είχε μία οκταετή επιτυχή σταδιοδρομία. Ο νόμος αυτός διαίρεσε την χώρα σε τέσσερις ζώνες κινήτρων (Πίνακας 1) και καθιέρωσε ως απαραίτητη προϋπόθεση την ιδία συμμετοχή για την υπαγωγή των επενδύσεων στις ευεργετικές του διατάξεις.

5 Α. PAPADOULIS, G. PETRAKOS, J. PSYXARIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 5-40 Παράλληλα, προώθησε την οργάνωση εξειδικευμένων υπηρεσιών αξιολόγησης στο κέντρο και στις περιφέρειες. Για την εποχή του ο νόμος θεωρήθηκε ως αρκετά καινοτόμος και ο ρόλος του ως καθοριστικός στην διευκόλυνση των επενδυτών να αντιμετωπίσουν το άμεσο πρόβλημα εξεύρεσης επενδυτικών κεφαλαίων. Ο Ν.1262/82 αυτός εισέφερε σημαντικούς πόρους για την ανάπτυξη του μεταποιητικού έργου και την κινητοποίηση επενδυτικών κεφαλαίων. Πίνακας 1. Τα κίνηtρα tου Ν.1262/82! Επιχορήγηση Επιδότηση Αφορολόγητες εκrπώσεις Αυξημένες Αηοοβέσεις εnιτοιdου δανεισμού... '[ g g g!ιι ~ 1 ~ lf f ljf f i ~ i < ι:ο ~ i~ Ί... ti Ενιαiο ιdνητρο γιο την Α Ομόδο κινήτρων Β' Ομόδο κινήτρων Α' και Β' Ομόδa Α' ο ο ο ο ο 20% 40% Β' 10-25% 10-25% 40% 6Οο/ο 20% 40% 80% r 15-40% 15-40ο/ο 55ο/ο 75% 35% 70% 120% Δ' 2(}-50% 20 50ο/ο 70% 9Q% 50% 100ο/ο 150% Βεβαίως, το μέσο ύψος επένδυσης κινήθηκε σε σχετικά χαμηλά επίπεδα, περίπου 60 εκ. δρχ., στοιχείο που υποδηλώνει ότι ένα μεγάλο μέρος των επενδυτικών σχεδίων αφορούσε επενδύσεις έντασης εργασίας παρά έντασης τεχνολογίας. Αυτό προκ ύπτει και από την σχέση του συνολικού ύψους επενδύσεων προς το σύνολο των νέων θέσεων απασχόλησης, η οποία δεν ξεπερνάει τα 6 εκατ. δρχ. Οι εξηγήσεις για την ιιατάσταση αυτ1] έχουν σχέση, κυρίως, με το ισχύον επιχειρηματικό κλίμα κατά την δεκαετία του '80, του οποίου η ρευστότητα, η αντιφατικότητα και η ασάφεια ως προς τις προθέσεις και τις επιδιώξεις συνετέλεσαν στην αδράνεια του μεγάλου επενδυτικού κεφαλαίου, με αποτέλεσμα η χώρα να στερηθεί μεγάλων επενδυτικών σχεδίων. Ορισμένες από τις μεγαλύτερες αδυναμίες, που χαρακτήρισαν τον Ν. 1262/82, κατά την εφαρμογή του, ήταν η αδυναμία άμεσης παρακολούθησης των υλοποιούμενων σχεδίων, ο χαμηλός ρυθμός εκταμίευσης των πόρων καθώς και η έλλειψη προαπαίτησης εκθ έσεων βιωσιμότητας των εγκρινόμενων επενδυτικών σχεδίων. 9

6 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), Οι αναπτυξιακοί νόμοι 1892/90 και 2234/94 Το 1990, ο αναπτυξιακός νόμο ς 1262/82 καταργήθηκε και την θέση του πήρε ένα νέο νομοθέτημα, ο νόμος 1892/90, ο οποίος το 1994 βελτιώθηκε κ α ι συμπληρώθηκε από τον νόμο 2234/94 (Ψυχάρης και Παπαδάκη 1996). Ο νόμος αυτός εισήγαγε σημαντικές αλλαγές, επί τα βελτίω, σε σχέση με τον προηγούμενο. Συνοπτικά, μεταξύ των άλλων : θέσπισε την υποβολή των επενδυτικών προγραμμάτων σε δύο περιόδου ς μέσα στο έτος και την ομαδική έγκριση των επενδύσεων σε δύο περιόδους, βάσει προγραμματισμού των κονδυλίων επιχορηγήσεων, κατάργησε το ελάχιστο και το μέγιστο ποσοστό επιχορήγησης κατά περιοχή και το αντικατέστησε με συγκεκριμένο ποσοστό επιχορήγησης, αύξησε τα ελάχιστα όρια της ίδιας συμμετοχής ( 40% για την Β' Ζώνη, 35% για την Γ', 25% για την Δ' και 15% για την Θράκη), με στόχο την εξασφάλιση της βιωσιμότητας των επενδυτικών σχεδίων, θέσπισε το ελάχιστο όριο επένδυσης (60 εκ. δρχ. για τις ατομικές) για να είναι δυνατή η υπαγωγή στα κίνητρα επιχορήγησης - επιδότησης, εισήγαγε υψηλότερα ποσοστά επιχορήγησης για ειδικές επενδύσεις και για ολοκληρωμένα επιχειρηματικά σχέδια, ανεξαρτήτως τόπου εγκατάστασης, στ. επέβαλε την υλοποίηση των νέων επενδύσεων στις Βιομηχανικές Πε-. ριοχές της ΕΤΒΑ, και θεσμοθέτησε, για πρώτη φορά, τον έλεγχο της έναρξης της παραγωγικής λειτουργίας της επένδυσης, με ανώτερο όριο το έτος από την ολοκλήρωση της υλοποίησής της. Γενικά το καθεστώς αυτό, με δεδομένο και το περιορισμένο μέγεθος των διατιθέμενων πόρων υπήρξε αρκετά φειδωλός σε σχέση με τον προηγούμενο νόμο (Πίνακας 2), αλλά θεωρείται ότι βελτίωσε τις επενδυτικές ισορροπίες, τόσο ως προς την ποιότητα και την βιωσιμότητα των σχεδίων όσο και ως προ ς τα μεγέθη τους. 10

7 Α. PAPADOULIS, G. PETRAKOS, J. PSYXARIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Ν ο 5 (2004), 5-40 Πίνακας 2. Τα κίνητρα του Ν. 1892/90 Επιχορι'ιγηση Επιδότηση Αφορολόγητες εκrπώσεις Αυξημένες Αnοοβέσεις επιτοκίου δaνε 1σμού > ~...,. 8. t- [ >g~~ '& '8. ~.Ε- ~ ΙΞ g_ g_ g_ ~ ~ g. ~ ο 1 c j!~ιξ ο 2 1 ~c}~.< φ j_ fϊ Α Ομάδα κινήτρων Β Ομάδα κινήτρων Ενισlο ιdνητρο για την Α" κοι e ομάδα Α " ο ο ο ο ο 20ο/ο 40% Β ' 15% 15% 60% 60% 20% 40ο/ο SOo/o Γ ' 25% 25% 75% 75% 35% 70% 120% Δ ' 35% 35% 90% 90% 50% 100% 150% Θρόκη 45% 45% 100ο/ο 100% 50% 100% 150ο/ο Σύμφωνα με απολογιστικά στοιχεία, προκύπτε ι ότι το μ έσο ύψος επένδυ σης διαμορφώνεται πλέον σε αρκετά υψη λό επίπεδο, στα 300 περίπου εκ. δρχ. Αντίστο ιχα, η σχέση του συνολικού ύψους των επενδύσεων προς το σύνολο των νέων θέσε ων απασχόληση ς τ ετραπλασ ιάζετα ι σ ε σχέση με την αντίστοιχη του Ν. 1262/82, και φτάνει στα 26 εκ. δρχ. περίπου. Η ε ικόνα αυτή πείθε ι ότι τα σχέδ ια είτε δη μιουργίας νέων μονάδων είτε εκσυγχρον ισμού αφο ρούσαν περισσότερο σε επενδύσε ι ς ένταση ς τ εχν ολογίας και κεφαλαίου πα ρά σε επενδύσεις ένταση ς εργασίας. Επ ίση ς, η ίδια συμμετοχή των ε πιχε ιρηματικών φορέων φαίνεται να ενισχύεται σημαντικά, φτάνοντας το 41 % περίπου, έναντ ι του 32% που έφτανε με τον Ν.1262/82. Φαίνετα ι, δη λαδή, ότ ι παρουσ ιάζετα ι μ ία βελτιωμένη επεν δυτική εικόνα, η οποία πρ ο κύπτε ι όχ ι μόνον από την εξορθολογικ οποίη ση του καθεστώτος των επενδυτικών κινήτρων αλλά και από τις δ ιάφορες προ σπάθειες, που έχουν συντελεσθεί, μ έσα στην δεκαετία του '90 γ ια βελτ ίωση του ε π ιχειρηματ ικού περιβάλλοντος και τη ν αποκατάσταση βασικών κανό νων λε ιτουργίας τη ς αγοράς. Η αντίδραση των κλάδων στο αναπτυξιακό αυτό καθε στώς υ πή ρξε πο ικίλη και αν άλογη προς τον δυναμ ισ μό κα ι τα επ ιχειρηματικά μεγέθη, που διακρίνουν τον καθένα ξεχωριστά. Μ εγάλη προσέλευση επιχε ιρή σεων παρατηρείται συνήθως σε κλάδους, στους οποίους συγκεντρώνετα ι η παραδοσιακή παραγωγ ική εξε ιδίκευση. Γ ε νικά, η κλαδική σύνθεση των ολοκλη ρωμένων επενδύσεων εμφανίζει ση μαντι κή συγκέντρωση. Είναι χαρακτηρ ιστ ικό ότ ι πέντε κλάδοι συγκεντρώνουν πε ρ ισσότ ερο από το 51 % των συνολικών επε ν δύσεων. Ειδικότερα, πρόκειται για 11

8 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Τεύχος 5 (2004), 5-40 τους κλάδους των Τροφίμων (20% ), της Κλωστοϋφαντουργίας (9% ), των Προϊόντων Μετάλλου (8% ), των Πλαστικών (7%) και των Εκτυπώσεων (7% ). Με τις βελτιώσεις και τις συμπληρώσεις, που επέφερε ο νόμος 2234/94 στον νόμο 1892/90, εισήγαγε και μία πολύ σημαντική ομάδα επενδυτικών εργαλείων, που περ ιγράφετα ι σε δύο άρθρα του νόμου αυτού, το άρθρο 23α και το άρθρο 23β Τα Επενδυτικά Κίνητρα του Άρθρου 23α του νόμου 2234/94 12 Το άρθρο 23α επιχορηγεί με υψηλότερα από τα ισχύοντα ποσοστά επενδ-ύσεις, οι οποίες έχουν ολοκληρωμένη μορφή και είναι αποτυπωμένες σε Επιχειρηματικά Σχέδια (Business Plan). Τα Σχέδια αυτά, η διάρκεια εφαρμογής των οποίων είναι πολυετής (2-5 χρόνια), μπορούν να υλοποιούνται μόνον από μεταποιητικές βιομηχανίες ή από επιχειρήσεις παραγωγής λογισμικού που λειτουργούν για τουλάχιστον πέντε χρόνια, και μπορούν να αφορούν σε επενδύσεις όχι μόνον κλασσικές (μηχανήματα, κτίρια, μεταφορικά μέσα κλπ) αλλά και σε επενδύσεις που έχουν σχέση με την εγκατάσταση συστημάτων διασφάλισης της ποιότητας, προώθησης των πωλήσεων, συμμετοχής σε εκθέσεις, δημιουργίας δικτύων διανομών, επιμόρφωσης του προσωπικού, κατάρτισης μελετών οργάνωσης διοικητικών και παραγωγικών διαδικασιών και σχεδίων εμπορικής ανάπτυξης κλπ. Δηλαδή, πέραν της επιχορήγησης βασικών επενδύσεων το άρθρο 23α επιχορηγεί και τις λεγόμενες "άϋλες επενδύσεις". Β ασική προϋπόθεση χρηματοδότησης των Επιχειρηματικών Σχεδίων, πλην του ολοκληρωμένου τους χαρακτήρα είναι και το ελάχιστο ύψος του προϋπολογισμού τους, το οποίο για μεταποιητικές επιχειρήσεις ορίζεται το 1 δις δρ. και για τις επιχειρήσεις παραγωγής λογισ μικού τα 500 εκ. δρ.. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί, ότι μεταξύ των άλλων, οι επιχειρήσεις, που υλοποιούν επενδύσεις του άρθρου 23α έχουν δεσμευτεί να επιτύχουν συγκεκριμένους στόχους ανάπτυξης του κύκλου εργασιών τους, του ρυθμού εξαγωγικής δραστηριότητας αλλά και της απασχόλησης. Από το περιεχόμενο των επενδύσεων, που επιχορηγεί το άρθρο 23α, γίνεται προφανές ότι επιδιώκει να δώσει την δυνατότητα, στις μεσαίου και μεγάλου μεγέθους ελληνικές μεταποιητικές επιχειρήσεις να αποκτήσουν πρόσβαση και να ενισχύσουν με συγκεκριμένες επενδυτικές δραστηριότητες όχι μόνον τα πεδία, που αφορούν την παραγωγική διαδικασία, αλλά και εκείνα που είτε προηγούνται είτε έπονται αυτής. Επιπλέον, εισάγει μία σημαντική παράμετρο για την ορθολογική λειτουργία των επιχειρήσεων και την διαμόρφωση ενεργειών, που αποσκοπούν στην επιβίωση και στην καλύτερη παρουσία τους στην αγορά. Η παράμετρος αυτή έχει σχέση με τον προγραμματισμό τόσο των επενδυτικών τους ενεργειών στον χρόνο, που σημαίνει έρευνα για την απόκτηση των αναγκαίων επενδυτικών αγαθών, συνεργασία με εξωτερικούς συμβούλους, εφαρμογή ερευνητικών αποτελεσμάτων, εξασφάλιση ίδιων και ξένων κεφαλαίων, αναπροσαρμογή των αρχικών επιδιώξεων, ώστε να υλοποιη-

9 Α. PAPADOULIS, G. PETRAKOS, J. PSYXARIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 5-40 θούν πλήρως οι οικονομικοί στόχοι κλπ. Δηλαδή, οι επιχειρήσεις από ένα καθεστώς επιχορηγούμενων επενδύσεων αρκετά ελαστικό και χωρίς συγκεκριμένες επιδιώξεις εισέρχονται σε ένα νέο με προαποφασισμένες και προσυμφωνημένες ενέργειες, οι οποίες έχουν μία αιτιατή σχέση με την ανάπτυξή τους, όπως αυτή περιγράφεται σε εξ αρχής τεθέντες στόχους. Το ποσοστό της επιχορήγησης ανέρχεται σε 35%, ανεξαρτήτως ζώνης κινήτρων, στην οποία υλοποιείται η επένδυση Τα Επενδυτικά Κίνητρα του Άρθρου 23β του νόμου 2234/94 Το άρθρο 23β επιλαμβάνεται της επιχορήγησης με υψηλότερα από τα τρέχοντα ποσοστά Ειδικών Επενδύσεων, και δικαίωμα συμμετοχής σ~ αυτό είχαν επιχειρήσεις μεταποιητικές καθώς και παροχής υπηρεσιών υψηλής ποιότητας. Οι ειδικές αυτές επενδύσεις αναφέρονται σε απόκτηση συστημάτων διασφάλισης της ποιότητας, σε δαπάνες για την μετατροπή συμβατικών παραγωγικών μονάδων σε ευέλικτες, σε εισαγωγή τεχνολογίας φιλικής προς το περιβάλλον, σε παραγωγή καινοτομικών προϊόντων και την εισαγωγή καινοτομιών στην παραγωγική διαδικασία, σε δαπάνες για την κατοχύρωση εφευρέσεων και ευρεσιτεχνιών, σε εγκατάσταση και λειτουργία εργαστηρίων ποιότητας και σε δημιουργία μονάδων οικολογικής αποσυναρμολόγησης και διάλυσης προϊόντων εγχώριας κατανάλωσης. Το ελάχιστο ύψος του προϋπολογισμού των επενδύσεων του άρθρου αυτού κυμαίνεται, ανάλογα με το περιεχόμενό τους από 50 εκ. δρχ. έως 250 εκ. δρχ. Οι επενδύσεις που επιχορηγούνται από το 23β αναφέρονται, κατά βάση, σε εκσυγχρονιστικές ενέργειες των επιχειρήσεων με στόχο την απόκτηση ευελιξίας στην παραγωγική τους διαδικασία, την εισαγωγή στοιχεία:iν ποιότητας και ταυτοποίησης των προϊόντων τους καθώς και καινοτομικών εφαρμογών, την ανάπτυξη και την κατοχύρωση της εφευρετικότητας και των ευρεσιτεχνιών τους και την υποστήριξη όλων αυτών των ενεργειών με τις απαιτούμενες εγκαταστάσεις και τον ανάλογο σύγχρονο μηχανολογικό εξοπλισμό. Η δυνατότητα, που παρέχει το συγκεκριμένο άρθρο στις επιχειρήσεις, οι οποίες μπορούν να είναι μικρές, μεσαίες και μεγάλες, ανεξαρτήτως ζώνης κινήτρων υλοποίησης, έχει σχέση με την διαμόρφωση ενός θετικού περιβάλλοντος για την αύξηση της ευελιξίας τους, σε όλα τα πεδία της οικονομικής τους λειl:ουργίας. Το μέσο ποσοστό επιχορήγησης ανά επένδυση ανέρχεται στο ιδιαίτερα υψηλό 40%. Εκτιμώντας το περιεχόμενο των δύο αυτών άρθρων και την δυνατότητα που παρέχει στις ελληνικές επιχειρήσεις να αποκτήσουν ουσιαστική επαφή με τα τεκταινόμενα στις αγορές και στον αντaγωνισμό, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι το κλασσικό μοντέλο επιχορηγούμενων επενδύσεων αρχίζει να εκσυγχρονίζεται, να προσανατολίζει το ενδιαφέρον του και σε άλλες, πέραν των βασικών, επενδύσεις, να θεωρεί ως βασικό πεδίο άσκησης της επενδυτικής δραστηριότητας όχι μόνον αυτό που ορίζεται από την παραγωγική διαδι- 13

10 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 5-40 κασία αλλά από το σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων που ασκούν οι επιχειρήσεις και να "ανοίγει" τον δρόμο εισαγωγής της ευελιξίας και της εξειδίκευσης στο παραγωγικό μοντέλο της ελληνικής βιομηχανίας Το καθεστώς κινήτρων για τις Φθίνουσες Βιομηχανικές Περιοχές 14 Η ταχεία επέκταση του φαινομένου της αποβιομηχάνισης σε διάφορες περιοχές της χώρας, οδήγησε την Κυβέρνηση να θεσπίσει ένα ειδικό καθεστώς αυξημένων επενδυτικών κινήτρων για τις περιοχές αυτές, με στόχο αφενός να δώσει την δυνατότητα στις υφιστάμενες παραγωγικές μονάδες και εκσυγχρονιστούν και αφετέρου να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για την προσέλκυση νέων επενδυτών. Ειδικότερα, με τον νόμο 2324/95 (άρθρο 58) και την Κοινή Υπουργική Απόφαση 29773/ των Υπουργών Εθνικής Οικονομίας, Βιομηχανίας Ενέργειας & Τεχνολογίας και Εργασίας & Κοινωνικών Ασφαλίσεων, καθορίστηκαν οι περιοχές, που χαρακτηρίστηκαν ως Φθίνουσες Βιομηχανικές Περιοχές καθώς και το ύψος των παρεχομένων ενισχύσεων. Το καθεστώς αυτό χρηματοδοτήσεων λειτούργησε στα πλαίσια του νόμου 1892/90. Νομοί (ή τμήματα αυτών) που υπήχθησαν στο καθεστώς αυτό είναι αυτοί της Αττικής, των Κυκλάδων, της Βοιωτίας, της Εύβοιας, της Χαλκιδικής, της Μαγνησίας, της Αχαϊας, της Κοζάνης, της Ημαθίας, της Πέλλας, της Λάρισας, της Καστοριάς, της Μεσσηνίας, και της Δράμας. Στις δεκατέσσερις αυτές περιοχές το ποσοστό επιχορήγησης των επενδύσεων καθώς και της επιδότησης του επιτοκίου του επενδυτικού δανείου κυμάνθηκε από 30% έως 45 %, ποσοστά ιδιαίτερα ελκυστικά για να πείσουν τους επενδυτές να επιχειρήσουν νέα επενδυτικά σχέδια. Απολογιστικά στοιχεία για τις θετικές επιδράσεις του καθεστώτος αυτού δεν υφίστανται σε ανεξάρτητη μορφή, αλλά είναι ενσωματωμένα στις επενδύσεις του ενιαίου καθεστώτος του νόμου 1892/90. Ωστόσο, είναι σκόπιμο να παρατηρηθεί, ότι αν και ο αρχικός στόχος ήταν η ενίσχυση των περιοχών με σοβαρή βιομηχανική συγκρότηση που βρέθηκαν σε κρίση και κινδύνευαν από φαινόμενα έντονης αποβιομηχάνισης, στην επιλογή των πολιτικών ελήφθησαν υπόψη και πολιτικά κριτήρια. Μόλις επτά από τις περιοχές που επιλέγηκαν παρουσιάζουν ποσοστό συμμετοχής του ακαθάριστου βιομηχανικού προϊόντος στο ακαθάριστο τοπικό προϊόν υψηλότερο από το ισχύον για το σύνολο της χώρας. Οι υπόλοιπες διαμορφώνουν ποσοστό ακαθάριστου βιομηχανικού προϊόντος από χαμηλό έως πολύ χαμηλό, με αποτέλεσμα να τίθενται ερωτηματικά για τα κριτήρια επιλογής τους μεταξύ των Φθινουσών Βιομηχανικών Περιοχών. Παραδόξως, ορισμένες περιοχές χαρακτηρίστηκαν περιοχές ως Φθίνουσες Βιομηχανικές χωρίς να έχουν υπάρξει ποτέ Βιομηχανικές, ώστε εξαιτίας της κρίσης να μετεξελιχθούν σε Φθίνουσες. Ενώ η αρχική επιλογή να εφαρμοσθούν πολιτικές ενισχυμένων κινήτρων για την αντιμετώπιση της κρίσης στις περιοχές που υπέστησαν τις αρνητικές

11 Α. PAPADOULIS, G. PETRAKOS, J. PSYXARIS REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES Νο 5 (2004), 5-40 επιπτώσεις από την αποβιομηχάνιση, υπήρξε αναγκαία, η ανεξέλεγκτη και ατεκμηρίωτη επέκτασή της σε ένα «μωσαϊκό» περιοχών, εξ αιτίας της υπερίσχυσης πολιτικών σκοπιμοτήτων, της στέρησε την απαραίτητη αιχμηρότητα ενώ οδήγησε το σύνολο σχεδόν των Νομών της χώρας να πιέζουν για την ένταξή τους στο καθεστώς αυτό Ο αναπτυξιακός νόμος 2601/98 Όλοι οι παραπάνω Αναπτυξιακοί Νόμοι πρόβαλαν, κυρίως, ως "αιχμή του επενδυτικού δόρατος" την έμφαση στην χορήγηση, άμεσων οικονομικών κινήτρων. Ωστόσο, είναι γεγονός, ότι όσο και αν οι αυξημένες οικονομικές επιχορηγήσεις είναι ένα σημαντικό πειστικό μέσο για την κινητοποίηση των επενδυτών άλλο τόσο νοθεύουν την ανταγωνιστικότητα μεταξύ ομοειδών επιχειρήσεων και αλλοιώνουν, τελικά, την ελεύθερη λειτουργία της αγοράς. Η παραδοχή αυτή καθώς και το γεγονός ότι η χορήγηση άμεσων οικονομικών κινήτρων αποτελεί πολιτική όχι της απόλυτης αποδοχής των ευρωπαϊκών οργάνων, οδήγησε την Κυβέρνηση στην θεσμοθέτηση ενός νέου αναπτυξιακού νόμου, τον Νόμο 2601/98, ο οποίος διαφοροποιεί ριζικά την φιλοσοφία των κινήτρων, σε σχέση με εκείνα των προηγούμενων αναπτυξιακών νόμων. Το νέο αυτό αναπτυξιακό καθεστώς διαχωρίζει τους επιλέξιμους επενδυτικούς φορείς σε δύο ομάδες. Στους νέους επενδυτικούς φορείς, στους οποίους ανήκουν όλες οι επιχειρήσεις που έχουν χρόνο λειτουργίας όχι μεγαλύτερο των πέντε ετών. Στους παλαιούς φορείς, στους οποίους ανήκουν οι επιχειρήσεις με χρόνο λειτουργίας πέντε ετών και άνω. Οι παρεχόμενες ενισχύσεις κατατάσσονται σε τέσσερις κατηγορίες, ο ι οποίες είναι: α. Οι άμεσες οικονομικές επιχορηγήσεις. β. Η επιδότηση του επιτοκίου των τόκων του επενδυτικού δανείου. γ. Η επιδότηση της χρηματοδοτικής μίσθωσης και ειδικότερα τμήματος των καταβαλλόμενων δόσεων. δ. Η φορολογική απαλλαγή από την καταβολή φόρου εισοδήματος καθορισμένου ποσοστού από τα μη διανεμόμενα κέρδη της πρώτης δεκαετίας από την πραγματοποίηση της επένδυσης, με τον σχηματισμό ισόποσου αφορολόγητου αποθεματικού. Οι κατηγορίες αυτές ενισχύσεων παρέχονται σε δύο «πακέτα» κινήτρων εναλλακτικά. Το πρώτο «Πακέτο» περιέχει την (α) και (β) κατηγορία κινήτρων και το δεύτερο την (γ) και (δ) κατηγορία. Οι νέοι επενδυτικοί φορείς έχουν δικαίωμα πρόσβασης και στα δύο «Πακέτα», εναλλακτικά. Οι παλαιοί φορείς έχουν δικαίωμα πρόσβασης μόνον στο δεύτερο «πακέτο». Δηλαδή, οι παλαιοί φορε ίς, με άλλα λόγια η συντριπτική πλειοψηφία των εγχώριων μεταποιητικών επιχειρήσεων, αποκλείονται άμεσα από το δικαίωμα της επιχορήγησης και διατηρούν αυτό των αφορολόγητων εκπτώσεων και της επιδότησης του επιτοκίου των τόκων του επενδυτικού δανείου. 15

12 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Τεύχος 5 (2004), 5-40 Η αλλαγή, που εισάγει το νέο αυτό καθεστώς, ανατρέπει πλήρως μία πεπατημένη πολιτική επενδυτικών κινήτρων, που εφαρμόσθηκε στην χώρα, σχεδόν για μία ολόκληρη εικοσαετία, στην οποία εθίστηκε η οικονομία και της οποίας η ανατροπή, αρχικά, δυσαρέστησε τους παραγωγικούς φορείς, αλλά ακολούθως κατέστη κατανοητό ότι η ενίσχυση μέσω φορολογικών κινήτρων προστατεύει την λειτουργία της αγοράς και επιβραβεύει την αυτοδύναμη ανάπτυξη και τον ανταγωνισμό. Είναι, μάλιστα, γεγονός, ότι και με τα προηγούμενα αναπτυξιακά καθεστώτα, τα οποία επίσης περιείχαν φορολογικά κίνητρα, οι επιχειρήσεις με αυξημένη κερδοφορία επέλεγαν αυτή την κατηγορία κινήτρων παρά τις επιχορηγήσεις, αποφεύγοντας χρονοβόρες και γρα φειοκρατικές διαδικασίες. Ένα σημαντικό αρνητικό στοιχείο του Ν. 2601/98 είναι η περικοπή κάθε δυyατότητας ενίσχυσης της ανάπτυξης μεμονωμένων μικρομεσαίων μεταποιητιχών επιχειρήσεων, δεδομένου, ότι εάν λειτουργούν πέραν των πέντε ετών στερούνται κάθε άμεσου οικονομικού κινήτρου. Ωστόσο, είναι εξίσου ενδια φέρον να υπογραμμιστεί ότι προβλέπει κίνητρα, όταν οι ΜΜΕ εμφανίζονται και συμμετέχουν σε συνεργατικά σχήματα. Δηλαδή, ο Νόμος παρέχει άμεσα οικονομικά κίνητρα σε περιπτώσεις επιχειρηματικών δικτυώσεων, ωθf~)ντας τις μικρές και τις μεσαίες επιχειρήσεις σε σχήματα, που ενισχύουν την οικονομική τους οντότητα στην αγορά, εκσυγχρονίζουν την λειτουργία τους με σχετικά χαμηλό ύψος επενδύσεων και δημιουργούν συνθήκες εκμετάλλευσης εξωτερικών οικονομιών. Παράλληλα, ο Νόμος δεν κάνει διάκριση μεταξύ νέων και παλαιών φορέων, ως προς τις οικονομικές επιχορηγήσεις, όταν οι επενδύσεις αφορούν στα πολυετή (2-5 έτη) επιχειρηματικά σχέδια, προϋπολογισμού άνω του 1 δις δρχ., σε επιχειρηματικά σχέδια διάσωσης και αναδιάρθρωσης, σε επενδύσεις που αφορούν στην διαδικασία πιστοποίησης προϊόντων και διασφάλισης της ποιότητας, στην ευελιξία της παραγωγικής διαδικασίας, στην προσαρμογή φιλικής τεχνολογίας στην παραγωγή καινοτομικών προϊόντων και εισαγωγής καινοτομιών στην παραγωγική διαδικασία και στην οικολογική αποσυναρμολόγηση προϊόντων συσκευασίας. 16

13 Α ; PAPADOULIS, G. PETRAKOS, J. PSYXARIS - RΕVΙΕ"\ν OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 5-40 Πίνακας 3. Παρεχόμενα κίνητρα στην μεταποίηση ανά περιοχή κινήτρων και επενδυτικών φορέων Περιοχή Νέες Επιχειρήσεις Παλαιές Επιχειρήσεις κινήτρων Δ' Επιχορήγηση 40% Επιδότηση επιτοκίου 40% Επιδότηση επιτοκίου 40% Αφορολόγητες Εκπτώσεις 100% Επιδότηση χρηματοδοτικής μίσθωσης 40% Αφορολόγητες Εκπτώσεις 100% Γ' Επιχορήγηση 30% ΕΠιδότηση επιτοκίου 30% Επιδότηση επιτοκίου 30% Αφορολόγητες Εκπτώσεις 70% Επιδότηση χρηματοδοτικής μίσθωσης 30% Αφορολόγητες Εκπτώσεις 70% Β' Επιχορήγηση 15% Επιδότηση επιτοκίου 15% Επιδότηση επιτοκίου 15% Αφορολόγητες Εκπτώσεις 40% Επιδότηση χρηματοδοτικής μίσθωσης 15% Αφορολόγητες Εκπτώσεις 40% Α'* Επιχορήγηση 25-40% Επιδότηση επιτοκίου 25-40% Επιδότηση επιτοκίου 25-40% Αφορολόγητες Εκπτώσεις % * Τα κίνητρα, που παρέχονται στην Α' περιοχή κινήτρων αφορούν σε «ειδικές επενδύσεις» προστασίας περιβάλλοντος, εξοικονόμησης ενέργειας, παραγωγής προϊόντων και παροχής υπηρεσιών εξαιρετικά υψηλής τεχνολογίας και παραγωγής νέων προϊόντων. Η χώρα, με βάση τον Ν. 2601/98 διαιρείται σε τέσσερις ζώνες κινήτρων των οποίων η πριμοδότηση παρουσιάζεται στον Πίνακα 3. Σε γενικές γραμμές, ο Αναπτυξιακός Νόμος 2601/98, σε σχέση με τους προηγούμενους, επιχειρεί μία σημαντική τομή στις επιχορηγήσεις και μεταφέρει το βάρος της ανάπτυξης στις ίδιες τις επιχειρήσεις. Δημιουργεί σοβα- 17

14 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 5-40 ρές προοπτικές για την ανάπτυξη δικτυώσεων μεταξύ μικρομεσαίων επιχειρήσεων ενώ εισάγει, με ελκυστικούς όρους, την υπόθεση της ευελιξίας στην παραγωγική διαδικασία. Με τις εισαγόμενες διαδικασίες αξιολόγησης και παρακολούθησης της υλοποίησης του επενδυτικού σχεδίου, καθώς και με την καθιέρωση ενιαίας ελάχιστης τιμής ιδίας συμμετοχής στο 40% της επένδυσης επιτυγχάνει, σε μεγάλο βαθμό, να διασφαλίσει αφενός την δημόσια δαπάνη, παράλληλα, όμως, και την έγκαιρη υλοποίηση του σχεδίου και απορρόφηση της επιχορήγησης. Τέλος, ο Νόμος παρουσιάζει μία αξ ιόλογη συγκρότηση, ώστε ο κάθε επενδυτής, με σαφή τρόπο να αντιλαμβάνεται τις υποχρεώσει ς και τα δικαιώματά του. Τα αποτελέσματα της πολιτικής κινήτρων που ασκήθηκε τις τελευταίες 2-3 δεκαετίες έχουν απασχολήσει σε κάποιο βαθμό τη βιβλιογραφία (Καλογήρου κ.α. 1989; Psycharis and Papadaki 1994, για τους Νόμους 1892/90 και 2234/94). Η Louri (1985) και οι Πετράκος κ.α. (1993) βρήκαν ενδείξεις ότι τα κίνητρα αποτελούν το λιγότερο σημαντικό παράγοντα στην προσέλκυση επενδύσεων και στην αύξηση της απασχόλησης αντίστοιχα. Οι Πετράκος και Τσουκαλάς (1999) διαπίστωσαν ότι τα κίνητρα είναι αποτελεσματικά μόνο σε συνδυασμό με τις Βιομηχανικές Περιοχές, ενώ ο Γεωργίου (1991) υποστηρίζει ότι η επίδραση των κινήτρων δεν ήταν ιδιαίτερα σημαντική στην αναδιανομή των επενδύσεων υπέρ των λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών. Οι Petrakos and Saratsis (2000) δεν βρήκαν σημαντικές ενδείξεις για την επίδραση των κινήτρων στην αύξηση του επίπεδου ανάπτυξης, παρά το γεγονός ότι αυτά έχουν συμβάλει στη δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης (Vagionis and Spence 1994). Μια πρώτη αξιολόγηση του νόμου 2601/98 επιχειρείται από τους Ψυχάρη και Γυαλούρη (2003). 4. Τα Ειδικά Αναπτυξιακά Προγράμματα του Β' ΚΠΣ 18 Όπως είναι γνωστό, το Β' Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης αποτέλεσ ε για την ελληνική οικονομία έναν ισχυρό «αναπτυξιακό πνεύμονα», δεδομένου ότι διέθεσε σημαντικούς πόρους για την ενίσχυση του εκσυγχρονισμού τη ς. Για την μεταποιητική δραστηριότητα το Β' ΚΠΣ χρηματοδότησε μία σειρά προγραμμάτων και δράσεων, που απέβλεπαν αφενός στην ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και της βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών επιχειρήσεων, όλων των μεγεθών, και αφετέρου στον εκσυγχρονισμό και την επέκταση των δραστηριοτήτων τους. Οι βασικές χρηματοδοτικές «γραμμές» των προγραμμάτων αυτών ήταν τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (ΠΕΠ) των 13 Περιφερειών της χώρας, η Κοινοτική Πρωτοβουλία ΜΜΕ (ΚΠ-ΜΜΕ) και το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα της Βιομηχανίας (ΕΠΒ) του Υπουργείου Ανάπτυξης. Μέσα από τις «γραμμές» αυτές αναδείχθηκε ένας σημαντικός αριθμός αξιόλογων Προγραμμάτων, Υποπρογραμμάτων και Μέτρων, το π ε ριεχόμενο των οποίων χαρακτηριζόταν από πρωτοτυπία, ευελιξία και ένα νεωτεριστικό καθε-

15 Α. PAPADOULIS, G. PETRAKOS, J. PSYXARIS - REVIEW DF ECDNDMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 5-40 στώς διαχείρισής. Μεταξύ των πλέον αξιόλογων Προγραμμάτων αυτής της κατηγορίας μπορεί να αναφερθούν τα εξής: 4.1 Τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (ΠΕΠ) Τα Προγράμματα αυτά απευθύνονταν σε κάθε μία από τις 13 περιφέρειες της χιδρας και περιλάμβαναν δράσεις, που αποσκοπούσαν στην βελτίωση των επιχειρηματικών και παραγωγικών διαδικασιών των ΜΜΕ, στην υιοθέτηση και χρήση προηγμένων συστημάτων και καινοτομιών παραγωγής, στην διασφάλιση της ποιότητας των προϊόντων και στην βελτίωση της υγιεινής και ασφάλειας των εργαζομένων. Οι επιχειρήσεις για να είναι επιλέξιμες θα έπρεπε να λειτουργούν για τρία τουλάχιστον χρόνια, να απασχολούν από 3 έως 30 άτομα και να έχουν κύκλο εργασιών σε μία τουλάχιστον χρήση της τριετίας 70 εκ. δρχ., εφόσον λειτουργούν εκτός Αττικής και Θεσσαλονίκης, ενώ σε περίπτωση που βρίσκονταν στους δύο αυτούς Νομούς η μέση ετήσια απασχόληση έπρεπε να είναι από 5 έως 30 άτομα και ο κύκλος εργασιών μιας τουλάχιστον χρήσης 120 εκ. δρχ και άνω. Τα επενδυτικά σχέδια δεν μπορούσαν να έχουν συνολικό προϋπολογισμό πάνω από 60 εκ. δρχ. και λιγότερο από 5 εκ. δρχ. και το ποσοστό επιχορήγησης ανερχόταν στο 50%. Οι βασικές ενέργειες που χρηματοδοτούσε το ΠΕΠ είναι η προμήθεια τεχνολογικού και παραγωγικού εξοπλισμού για την βελτίωση της παραγωγικής διαδικασίας και την μείωση του κόστους ανά μονάδα προϊόντος και την βελτίωση της ποιότητάς του, η προμήθεια αυτοματοποιημένων συστημάτων μεταφοράς προϊόντων και πρώτων υλών στους χώρους παραγωγής και αποθήκευσης, η προμήθεια αυτόματων συστημάτων ποιοτικού ελέγχου των παραγόμενων προϊόντων καθώς και εξοπλισμού για την βελτίωση συνθηκών υγιεινής και ασφάλειας των εργαζομένων. Επίσης, χρηματοδότησε συνοδευτικές ενέργειες για την υιοθέτηση και εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων οργάνωσης, προγραμματισμού, παρακολούθησης και ελέγχου των παραγωγικών διαδικασιών, για την απόκτηση σημάτων συμμόρφωσης (CE) των παραγόμενων προϊόντων, για την υιοθέτηση και εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων οργάνωσης και διαχείρισης αποθηκευτικών χώρων (Logistics), για μελέτες εφαρμογής εξοπλισμού για την βελτίωση των συνθηκών υγιεινής και ασφάλειας των εργαζομένων καθώς και συστημάτων πυρασφάλειας και πυρόσβεσης των χώρων παραγωγής. Οι προτάσεις, που υποβλήθηκαν στα πλαίσια του ΠΕΠ, έφθασαν τις συνολικού προϋπολογισμού 74,5 δις δρχ και από αυτές εγκρίθηκαν οι 644 με συνολικό προϋπολογισμό 34,5 δις δρχ. και ύψος επιχορήγησης 17,25 δις δρχ Η Κοινοτική Πρωτοβουλία ΜΜΕ (ΚΠ-ΜΜΕ) Η Πρωτοβουλία ΜΜΕ αποτελεί μία περιφερειακή και πολυκλαδική Πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, που στοχεύει στην ενίσχυση των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων τόσο του τομέα της μεταποίησης, όσο και 19

16 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), του τομέα των υπηρεσιών, μέσω της δημιουργίας των απαραίτητων προϋποθέσεων για την προσαρμογή τους στις νέες συνθήκες που επικρατούν στην ενιαία αγορά, καθώς και την βελτίωση της ανταγωνιστικότητάς τους σε διεθνή κλίμακα. Στα πλαίσια της ΚΠ-ΜΜΕ τα σημαντικότερα Υποπρογράμματα συνοδευόμενα από εξειδικευμένα Μέτρα, τα οποία χρηματοδοτήθηκαν, μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο ομάδες. Η πρώτη ομάδα χρηματοδοτεί μεμονωμένες ή συνεργαζόμενες μικρομεσαίες επιχειρήσει ς, οι οποίεζ επιδιώκουν την βελτίωση των επιχειρηματικών, οικονομικών και παραγωγικών τους διαδικασιών, την βελτ ίωση του σχεδιασμού προϊόντων τους, την ορθολογικοποίηση των μεθόδων παραγωγής και την υιοθέτηση και χρήση προηγμένων συστημάτων και καινοτομιών στην παραγωγή τους, την διασφάλιση της ποιότητας των προϊόντων τους, την δημιουργία δικτύων εμπορίας και διάθεσης/διανομής προϊόντων, την διευκόλυνση της πρόσβασής τους σε νέες αγορές, την ανάπτυξη επιχειρηματικών συνεργασιών, την ενίσχυση της συνεργασίας τους με Ερευνητικά και Τεχνολογικά Κέντρα και Ινστιτούτα με στόχο την βελτίωση της πρόσβασής τους σε νέες τεχνολογίες, την εισαγωγή και χρήση προηγμένων τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών και την αναβάθμιση των επαγγελματικών προσόντων των εργαζομένων τους, μέσω προγραμμάτων κατάρτισης. Από το περιεχόμενο των χρηματοδοτούμενων αυτών παρεμβάσεων στις ΜΜΕ αναδεικνύεται το στοιχείο ότι αυτές δεν αφορούν τις γνωστές κλασσικές επιχειρηματικές επενδύσεις, που περιλαμβάνουν μηχανολογικό και άλλο άμεσο παραγωγικό εξοπλισμό, αλλά τις λεγόμενες «άϋλες» επενδύσεις, που είτε προηγούνται και ρυθμίζουν τα της παραγωγικής διαδικασίας είτε έπονται αυτής στα στάδια της προώθησης, της διάθεσης και της διανομής των προϊόντων. Το περιεχόμενο αυτής της ομάδας Υποπρογραμμάτων είναι πρωτοποριακό και ασυνήθιστο για την πραγματικότητα των ελληνικών αναπτυξιακών νόμων. Στα πλαίσια του Προγράμματος αυτού υποβλήθηκαν προτάσεις συνολικού προϋπολογισμού 146 δις δρχ., εκ των οποίων εγκρίθηκαν οι 771 προϋπολογισμού 40,4 δις δρχ. και 20,2 δις δρχ. δημόσιας επιχορήγησης. Η δεύτερη ομάδα σημαντικών παρεμβάσεων της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας χρηματοδοτεί κοινές ενέργειες ανάπτυξης συνεργαζόμενων μικρομεσαίων επιχειρήσεων, στα πλαίσια υφιστάμενων δικτύων (networks) (βλέπε ενδεικτικά Camagni 1991; Morgan 1997; Hotz-Hart 2000) και συσπειρώσεων επιχειρήσεων (clusters) (βλέπε ενδεικτικά Porter 1990; 2000;, Cooke and Morgan 1993; Storper 1997; Lazonick 1993). Η καινοτομία του θεσμού των δικτύων είναι ότι διαμόρφωσαν ένα ευρύ φάσμα χρηματοδοτούμενων ενεργειών, οι οποίες είναι επιλέξιμες να συμπεριληφθούν στα σχέδια δράσης τους. Τέτοιες ενέργειες μπορούν να είναι η σύναψη επιχειρηματικών και εμπορικών συνεργασιών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, η μελέτη και εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων οργάνωσης και παρακολούθησης των διοικητικών, οικονομικών και παραγωγικών δραστηριοτήτων, η μελέτη, εφαρμογή και πιστοποίηση συστήματος διασφάλισης ποιότητας (ISO 9000), η δημιουργία εθνικών και διεθνών δικτύων επιχειρήσεων για

17 Α. PAPADOULIS, G. PETRAKOS, J. PSYXARIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 5-40 την ανάπτυξη και εφαρμογή ολοκληρωμένων σχεδίων με σκοπό την στήριξη, προβολή, προώθηση και διανομή προϊόντων, η ανάπτυξη νέων προϊόντων ή διαφοροποίηση υπαρχόντων καθώς και προμήθεια Α' υλών ή /και ημικατεργασμένων προϊόντων, η χρήση νέων προηγμένων τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών και νέων τεχνολογιών, για την αντιμετώπιση των σκοπών του προτεινόμενου δικτύου, η αντιμετώπιση περιβαλλοντικών προβλημάτων καθώς και η συγκέντρωση επιχειρηματικών δραστηριοτήτων σε κοινό χώρο. Κατά την πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος κατατέθηκαν 62 προτάσεις. Στα 28 Δίκτυα, των οποίων οι προτάσεις εγκρίθηκαν προς χρηματοδότηση, συμμετείχαν 296 μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, όλων των κλάδων της μεταποίησης αλλά και των υπηρεσιών. Πάντως, με βάση το περιεχόμενο των εγκεκριμένων προτάσεων και τις σχέσεις μεταξύ των επιχειρήσεων που συμμετείχαν στις δικτυώσεις, οι περισσότερες από τις εμφανισθείσες μορφές συνεργασίας αφορά μάλλον επιχειρηματικές συσπειρώσεις (clusters) παρά επιχειρηματικά δίκτυα (network). Ωστόσο, όποιο και αν είναι το περιεχόμενο των σχέσεων, το γεγονός ότι οι ελληνικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις ανταποκρίθηκαν ιδιαίτερα θετικά στις προδιαγραφές αυτού του πρωτότυπου προγράμματος δείχνει ότι μεταξύ των επιχειρήσεων έχει ωριμάσει η αντίληψη της συνεργασίας με μονιμότερο χαρακτήρα, ώστε να αποκτήσουν περισσότερα και σταθερότερα ερείσματα παρουσίας τους στην αγορά επιτυγχάνοντας οικονομίες κλίμακας ( economies of scales)oj, οικονομίες φάσματος (economies of scope)< 4 J και εξωτερικές οικονομίες (external economies)< 5 > Τα Προγράμματα του Επιχειρησιακού Προγράμματος (ΕΠΒ) για τις ΜΜΕ Από τους πόρους, που διαχειρίζεται το Υπουργείο Ανάπτυξης, μέσω του ΕΠΒ, αρκετοί από αυτούς κατευθύνονται σε συγκεκριμένα προγράμματα, τα οποία αποβλέπουν στην οικονομική ενίσχυση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, με σκοπό τον εκσυγχρονισμό τους και την βελτίωση της ανταγωνιστικότητάς τους στην αγορά. Ως τα σημαντικότερα από τα προγράμματα αυτά θα μπορούσαν να αναφερθούν τα Μέτρα 1.2, 1.3. και 1.4 του Υποπρογράμματος 1 και τα Μέτρα 1 και 2 του Υποπρογράμματος 4. Υποπρόγραμμα 1. Μέτρο συνεργασία δημόσιου - ιδιωτικού τομέα Το Μέτρο αυτό αναφέρεται στην βελτίωση των δημοσίων και στην δημιουργία ιδιωτικών ή μικτών υποδομών για την πιο ανταγωνιστική λειτουργία (3) Οικονομίες κλίμακας είναι ο όρος που αποδίδει την μείωση του κόστους ανά μονάδα παραγωγής, που συντελείται με την αύξηση της παραγωγής. ( 4) Οικονομίες φάσματος είναι το όφελος που προκύπτει από την αγορά αγαθών ταυτόχρονα, αντί χωριστά, επωφελούμενοι από τα κοινά στοιχεία παραγωγής. (5) Εξωτερικές οικονομίες είναι το όφελος που προκύπτει για μία επιχείρηση από την με ίωση του κόστους λειτουργίας της, όφελος όμως που δεν προέρχεται από δική της δραστηριότητα αλλά από βελτιωμένη απόδοση, εκτός της δικής της λειτουργίας. 21

18 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 5-40 της βιομηχανίας, την προσέλκυση παραγωγικών επενδύσεων, την βελτίωση του περιβάλλοντος την επέμβαση στην γεωγραφική κατανομή του βιομηχανικού δυναμικού της χώρας και στην ενίσχυση της περιφερειακής ανάπτυξης. Προβλέπει, επίσης, την βελτίωση του μέχρι σήμερα κεντρικού συστήματος διαχείρισης των Βιομηχανικών Περιοχών, το οποίο δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στις σύγχρονες απαιτήσεις και στις διαφοροποιούμενες ανάγκες ανά κατηγορία επιχειρήσεων. Υποπρόγραμμα 1. Μέτρο επέκταση στη Βαλκανική Στην προκειμένη περίπτωση η παρέμβαση αυτή προσδίδει νέες διαστάσεις στην ασκούμενη βιομηχανική πολιτική, δεδομένου ότι διευρύνει τα όρια της ελληνικής περιφέρειας έξω από τα εθνικά σύνορα και την προεκτείνει στις αγορές της βαλκανικής. Υποπρόγραμμα 1. Μέτρο 1.4. Ανασυγκρότηση φθι. νουσών βιομηχανικών περιοχών 22 Το Μέτρο αυτό έρχεται να ενισχύσει, με πρόσθετες παρεμβάσεις, τα αυξημένα επενδυτικά κίνητρα, που παρέχει το ισχύον καθεστώς στις φθίνουσες περιοχές. Ειδικότερα, επιδιώκει την αύξηση της κινητικότητας του δυναμικού των περιοχών αυτών για την προσέλκυση νέων επενδυτών. Μέσα στα πλαίσια αυτού του Μέτρου εντάσσεται η δημιουργία Γραφείων Βιομηχανικής Αλλαγής, κατά φθίνουσα περιοχή, τα οποία σε τελικό στάδιο θα συνεργάζονται με το Ελληνικό Κέντρο Επενδύσεων (ΕΛ.Κ.Ε. ). Τα Γραφεία Βιομηχανικής Αλλαγής είναι μία δράση η οποία αναφέρεται στην χρηματοδότηση τοπικών ενεργειών μόνιμου χαρακτήρα για την προβολή των πλεονεκτημάτων των περιοχών και την οργάνωση της προσέλκυσης επενδυτικού ενδιαφέροντος, την στατιστική παρακολούθηση των βασικών μεγεθών και εξελίξεων στην βιομηχανία της περιοχής και ευρύτερα της τοπικής οικονομίας, την παροχή εν γένει συμβουλευτικής υποστήριξης των επιχειρήσεων της περιοχής και εξειδικευμένων υπηρεσιών στις μικρομεσαίες μεταποιητικές επιχειρήσεις και ειδικότερα σε κείνες με προβλήματα βιωσιμότητας, καθώς και την ενθάρρυνση και υποστήριξη επιχειρήσεων προκειμένου να προετοιμάζουν αποτελεσματικά επενδυτικά σχέδια και πρωτοβουλίες σε τοπικό επίπεδο. Τα Γραφε ία Βιομηχανικής Αλλαγής συστάθηκαν με πρωτοβουλία της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης σε συνεργασία με φορείς εκπροσώπησης των παραγωγικών και αναπτυξιακών φορέων των περιοχών. Το Μέτρο εφαρμόσθηκε σε μία σειρά Νομούς, οι οποίοι είτε στο σύνολό τους ή ορισμένες περιοχές στο εσωτερικό τους παρουσίασαν φαινόμενα αποβιομηχάνισης. Ως φθίνουσες περιοχές, το πρόγραμμα θεώρησε την Χαλκιδική, το Λαύριο, την Κερατέα, την Σύρο, την Αχαtα, την Βοιωτία, την Δράμα, τον Έβρο, την Εύβοια, την Ημαθία, την Καστοριά, το Κιλκίς, την Κοζάνη, την Λάρισα, την Μαγνησ ία, την Λέσβο, την Μεσσηνία, την Ξάνθη, την Πέλλα, την Ροδόπη, την Σάμο, την Φλώρινα και την Χίο. Το μέτρο αφορούσε αποκλειστικά μεταποιητικές μονάδες, οι οποίες λειτουργούν για τρία τουλάχιστον χρόνια, απασχολούν από 3 έως 250 άτομα, και έχουν μέσο κύκλο εργασιών τριε-

19 Α. PAPADOULIS, G. PETRAKOS, J. PSYXARIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 5-40 τίας από 70 εκ. δρχ. έως 1 δις δρχ. Οι προτάσεις έπρεπε να παρουσιάζουν τα χαρακτηριστικά ολοκληρωμένου Επιχειρηματικού Σχεδίου (Business Plan) κατά τα πρότυπα των σχεδίων του άρθρου 23α του Ν.1892/90 με σαφώς ελαστικότερους όρους και με προσαρμογή αφενός των βασικών επενδύσεων στο πρότυπο των ειδικών επενδύσεων του άρθρου 23β του Ν. 1892/90 (δηλαδή βασικές επενδύσεις για την εισαγωγή της ευελιξίας, της καινοτομίας, της ποιότητας στην παραγωγική διαδικασία κλπ) και αφετέρου στις ιδιαιτερότητες των φθινουσών περιοχών. Η αποδοχή του προγράμματος μεταξύ των μικρομεσαίων επιχειρήσεων ήταν μεγάλη γεγονός που αποδεικνύεται από τον μεγάλο αριθμό των κατατεθέντων Επιχειρηματικών Σχεδίων, τα οποία ανήλθαν στα 317 συνολικού προ 'ϋπολογισμού 88, 7 δις δρχ. Ωστόσο, εξ αυτών εγκρίθηκαν τα 136 προϋπολογισμού 23,2 δις δρχ και δημόσιας επιχορήγησης 11,6 δις δρχ. Πρέπει να σημειωθεί ότι η αξιοποίηση του προγράμματος αυτού από τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, πέραν του γεγονότος ότι τους εξασφάλισε πόρους για την ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου επενδυτικού σχεδίου, τις υποχρέωσε να προγραμματίσουν διετείς δαπάνες και στόχους ανάπτυξης στις πωλήσεις τους στις εξαγωγές τους και στην αύξηση της απασχόλησης. Υποπρόγραμμα 4, Μέτρα 4.1 και προώθηση συνεργασίας Το Υποπρόγραμμα 4 περιέχει Μέτρα και Δράσεις, οι οποίες διοχετεύουν πόρους στις μικρομεσαίες και χειροτεχνικές επιχειρήσεις αλλά και σε δικτυώσεις καθώς και σε υποδομές και θεσμούς, που συνεισφέρουν με την λειτουργία τους στην ενίσχυση του επιχειρηματικού έργου. Το Μέτρο 4.1. περιλαμβάνει τέσσερις Δράσεις, και όλες τους αναφέρονται είτε στην δημιουργία ενός ευνοϊκού χρηματοδοτικού περιβάλλοντος για την λειτουργία των ΜΜΕ είτε στην απευθείας οικονομική ενίσχυση των ίδιων των επιχειρήσεων. Οι Δράσεις αφορούν στην ενίσχυση Εταιριών Αμοιβαίων Εγγυήσεων και Εταιριών Κεφαλαίου Επιχειρηματικών Συμμετοχών, στην ενίσχυση των Πιστωτικών Συνεταιρισμών και στην ενίσχυση του επιτοκίου δανείων που έχουν λάβει οι μικρομεσαίες μεταποιητικές επιχειρήσεις Το Μέτρο 4.2. περιλαμβάνει δέκα Δράσεις, οι οποίες επιχορήγησαν μία ποικιλία ενεργειών, οι οποίες είτε ενίσχυσαν άμεσα τις ΜΜΕ είτε υποβοηθούν τα συλλογικά τους όργανα, είτε, ακόμα, διαμορφώνουν συνθήκες συνεργασίας και δικτυώσεων. Οι δράσεις αφορούν κυρίως στην παροχή Τεχνικής Βοήθειας σε Επιμελητήρια ή σε άλλους Κλαδικούς Συλλογικούς Φορείς των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, στην προώθηση της Εταιρικής Συνεργασίας μεταξύ των ΜΜΕ και στην προώθηση της Υπεργολαβίας μεταξύ των ΜΜΕ Οι ιδιαιτερότητες των Προγραμμάτων του Β' ΚΠΣ Τα χρηματοδοτικά προγράμματα του Β' ΚΠΣ, πέραν του γεγονότος ότι εισήγαγαν στην ελληνική επιχειρηματική κοινότητα νέα "επενδυτικά ήθη", με την ανάδειξη νέων τομέων ανάπτυξης και εκσυγχρονισμού, καθιέρωσαν μία τυποποιημένη διαδικασία σε όλο το εύρος τους, άγνωστη μέχρι τότε και σχε- 23

20 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τ εύχος 5 (2004), 5-40 δόν ουδέποτε δοκιμασμένη, για να υπάρχει και η αναγκαία κρίσιμη μάζα εμπειρίας. Ειδικότερα, οι ιδιαιτερότητες των προγραμμάτων αυτών εντοπίζονται στα εξής σημεία: Ο χρόνος από την προκήρυξη μέχρι το "κλείσιμο" του κάθε προγράμματο ς είναι περίπου 45 ημέρες. Μέσα στον χρόνο αυτό οι ενδιαφερόμενες επιχειρήσε ις οφείλουν να προμηθευτούν τον οδηγό του προγράμματος και να συμπληρώσουν τυποποιημένα έντυπα καταρτίζοντας παράλληλα την αναγκαία διαγνωστική μελέτη, συνο δεύοντάς την και με συγκεκριμένα δικαιολογητικά, που ζητάει το πρόγραμμα. Μετά την κατάθεση των προτάσεων ακολουθεί η αξιολόγηση, εντός 15 έως 20 ημερών από αξιολογητές, που ορίζουν το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας και το Υπουργείο Ανάπτυξης. Τα στοιχεία της αξιολόγησης καταχωρούνται, συν1ίθως, σε Ενιαίο Πληροφορικό Σύστημα και κατοχυρώνονται από λειτουργούσες Γνωμοδοτικ έ ς Επιτροπές, των οποίων Πρόεδρος είναι ο Γενικός Γραμματέας της Περιφέρεια ς, από την οποία προέρχονται η επενδυτικές προτάσεις. Τα αποτελέσματα των αξιολογήσεων παραπέμπονται στα αρμόδια Υπουργεία τα οποία με βάση την κατάταξη των προτάσ ε ων προβαίνουν σε εγκρίσεις χρηματοδότησης. 24 Όμως, η σημαντικότερη ιδιαιτερότητα και η βασική καινοτομία των προ γραμμάτων αυτών βρίσκεται στο γεγονός ότι η υπ ευθυνότητα διαχείρισής τους δεν ανήκει πλέον στις υπηρεσίες της Κεντρικής Δημόσιας Διοίκησης, αλλά σε επτά, για όλη την χώρα, Ενδιάμ ε σους Φορείς Διαχείρισης (Ε. Φ. Δ. ), οι οποίοι προκρίθηκαν να αναλάβουν αυτό το έργο μετά από προκήρυξη, δια γωνισμό και επιλογή τους. Οι επτά αυτοί ΕΦΔ καλύπτουν ευρείες γεωγραφικές περιφέρειες της χώρας. Οι Φορείς αυτοί έχουν ιδρυθεί από Συνδέσμους Βιομηχανιών, Επιμελητήρια, Πιστωτικά Ιδρύματα, Οργανισμούς του ευρύτερου Δη μόσιου Τομέα (ΕΟΜΜΕΧ), Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση και Αναπτυξιακές Εταιρίες. Το αντικείμενο διαχείρισης, για τους Φορείς αυτούς εκτείνεται σε όλη την διαδικασία, που αρχίζε ι με την κατάθεση της πρότασης από τον επιχειρηματία - επενδυτή και την αξιολόγησή της μέχρι την υπογραφή τη ς σιiμβαση ς, την παρακολούθηση της υλοποίησης της επ ένδυσης και την εκταμί ευση των πόρων. της οικονομικής επιχορήγησης. Δηλαδή, στους Φορείς αυτούς έχει μεταβιβαστεί ένα σύνολο σοβαρών αρμοδιοτήτων, που περιφεριοποιεί το σύστημα της διαχείρισης των ε θνικών και των κοινοτικών πόρων, καθιστά την διαδικασία περισσότ ε ρο ε υέ λ ικτη και αναθέτει ένα μέρος των ευθυνών και των αρμοδιοτήτων του κράτους, σε όργανα τα οποία συντίθενται από εκπροσώπους των συλλογ ικών οργάνων των παραγωγικών τάξεων της χώρας. Η εμπειρία από την μέχρι σιίμερα λ ε ιτουργία των ΕΦΔ αυτών φαίνεται να είναι αρκετά ικανοποιητική, η απορροφητικότητα των πόρων βρίσκεται σε αύξουσα πορεία και η υλοποίηση των επεν δύσεων εξελίσσεται ομαλά (Παπαδούλης 2000).

21 Α. PAPADDULIS, G. PETRAKDS, J. PSYXARIS - REVIEW DF ECDNOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), Τα ειδικά χρηματοδοτικά προγράμματα του Γ' ΚΠΣ Μέχρι τώρα έχουν εκτελεσθεί ήδη δυο ΚΠΣ και από το 2000 βρίσκεται σε εξέλιξη το Γ' ΚΠΣ, το οποίο ολοκληρώνεται ως προς τις νομικές του δεσμεύσεις το 2006 και ως προς την ολοκλήρωση του διαχειριστικού του κλεισίματος το Εξετάζοντας το περιεχόμενο των ΚΠΣ, μπορεί να διαπιστωθούν σοβαρές διαφοροποιήσεις, που δεν έχουν σχέση μόνον με τους άξονες προτεραιότητας, που έχουν σχέση με την εξυπηρέτηση αναγκών του κράτους μέλους αλλά και σε ό,τι αφορά την διαχειριστική παρακολούθηση της κυκλοφορίας των οικονομικών πόρων. Για παράδειγμα το Α' ΚΠΣ είχε μία σχετικά απλή αρχιτεκτονική παρακολούθησης, χωρίς συγκεκριμένες απαιτήσεις επίτευξης στόχων για την εκταμίευση των κοινοτικών πόρων. Το Β' ΚΠΣ παρουσίασε ένα σχήμα διαχείρισης, που προεξήρχε η λεγόμενη "εταιρική σχέση", δηλαδή το κράτος μέλος όφειλε να έχει αποδεδειγμένα εξασφαλισμένους τους δικούς του πόρους για την χρηματοδότηση των έργων του. Το Γ' ΚΠΣ, όχι μόνον απαιτεί την ύπαρξη των πόρων του κράτους μέλους και την εκταμίευσή τους σε πρώτη φάση αλλά εισάγει νέες ανεξάρτητες ρυθμιστικές αρχές διαχείρισης των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων του κάθε τομέα, διαμορφώνει νέα χρηματοδοτικά σχήματα και όρους και έχει οικοδομήσει ένα Ενιαίο Πληροφορικό Σύστημα, το 'Έργόραμα", το οποίο συγκεντρώνει όλη την διαδρομή υλοποίησης όλων των έργων, με ιδιαίτερα λεπτομερειακή καταγραφή. Επιπλέον, θέτει χρονικούς περιορισμούς στις ταχύτητες απορρόφησης των πόρων καθώς και ποσοτικούς στους ετήσιους ρυθμούς απορρόφησης. Η μη ικανοποίηση των περιορισμών αυτών μπορεί να σημάνει ακόμη και την επιστροφή πόρων στην Ε.Ε. Τα ΠΕΠ επαναλαμβάνονται και στο Γ' ΚΠΣ και ένας από τους βασικότερους άξονες τους είναι αυτός της Ενίσχυσης του Παραγωγικού Π εριβάλλο ντος, ο οποίος αποσκοπεί στην βελτίωση της ανταγωνιστικότητας, την υποστήριξη επενδύσεων, την βελτίωση της ποι6τητας των παραγόμενων προϊ6- ντων και των υπηρεσιών, τον εκσυγχρονισμό των οργανωτικών και παραγωγικών διαδικασιών των ΜΜΕ και την προώθηση των νέων τεχνολογιών και της καινοτομίας. Ήδη, τα ΠΕΠ, που αφορούν στην ενίσχυση των ΜΜΕ "έκαναν" τον πρώτο κύκλο προκήρυξης, ενώ η διαχείρισή τους δεν ανατέθηκε στους Ενδιάμεσους Φορείς, αλλά στις ελληνικές Τράπεζες. Η κίνηση αυτή ε1tφράζε ι την επιθυμία του Υπ.Εθ.Ο. να εμπλέξει το εγχώριο πιστωτικό σύστημα στην ανάληψη ευρύτερων πρωτοβουλιών χρηματοδότησης επενδύσεων, όχι μόνον της μεταποίησης αλλά και των μεγάλων, λεγόμενων, έργων, που αναφέρονται σε υποδομές, κυρίως. 5.1 Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητας (ΕΠΑΝ) Το Γ' ΚΠΣ, το οποίο ανέρχεται σε 50 δις ευρω περίπου, αποτελεί μια πολύ σημαντική αναπτυξιακή ευκαιρία για την ελληνική οικονομία, δεδομένου 25

22 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ ΕΠΙθΕ/lΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Τεύχος 5 (2004), 5-40 ότι συνεισφέρει σημαντικούς πόρους για την ενίσχυση του εκσυγχρονισμού της. Για την μεταποιητική δραστηριότητα το Γ' ΚΠΣ προβλέπει οκτώ (8) βασικούς Άξονες Προτεραιότητας, μέσα από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητας (ΕΠΑΝ) οι οποίοι αποβλέπουν: (α) στην Βελτίωση του Επιχειρηματικού Περιβάλλοντος, (β) στην Στήριξη και ενθάρρυνση της Επιχειρηματικότητας, (γ) στην Επιχειρηματική Αριστεία, (δ) στην Τεχνολογική Καινοτομία και Έρευνα, (ε) στα Νέα Τουριστικά Προϊόντα, (στ) Στον Ενεργειακό Εφοδιασμό και (ζ) Στην Ενέργεια, την Ανάπτυξη και το Περιβάλλον, και (η) Στην Ανάπτυξη των Ανθρώπινων Πόρων. Το ΕΠΑΝ, το οποίο είναι ένα τομεακό πρόγραμμα και λειτουργεί υπό την απόλυτη ευθύνη του Υπουργείου Ανάπτυξης, και την αιγίδα της ΕΥ Δ/ΕΠΑΝ, έχει έναν συνολικό προϋπολογισμό της τάξης των 6,4 δις ευρω, των οποίων το 50% προέρχεται από δημόσια δαπάνη (κοινοτικ1ί και εθνικ11) και το υπόλοιπο από ιδιωτική συμμετοχή. Τα αναμενόμενα αποτελέσματα από την πλήρη υλοποίηση του ΕΠΑΝ είναι η ενίσχυση επιχειρήσεων, η δημιουργία νέων επιχειρήσεων και η δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης. Επί της ουσίας το ΕΠΑΝ καταρτίζει επενδυτικά Προγράμματα, τα οποία περιγράφουν τους όρους που θα πρέπει να πληροί ο κάθε ενδιαφερόμενος επενδυτής, δημοσιεύει την πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος, δέχεται τις προτάσεις των επενδυτών, προκρ ίνει, μετά από αξιολόγηση τις καλύτερες, και επιδοτεί το προϋπολογισμό των επενδυτικών σχεδίων, με ένα ποσοστό, που κινείται στο 40%. Οι επιμέρους παρεμβάσεις του ΕΠΑΝ ανά κατηγορία αξόνων προτεραιότητας, είναι οι εξής: Ανταγωνιστικότητα και επιχειρηματικότητα Η κατηγορία αυτή στοχεύει στην απλοποίηση και αναβάθμιση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος, στην αξιοποίηση της τεχνολογίας στην επιχειρηματική δραστηριότητα, στην ενίσχυση της επιχειρηματικότητας, στην προώθηση νέων χρηματοδοτικών εργαλείων, στην αύξηση της απασχόλησης, στην προώθηση της επιχειρηματικής αριστείας, στην αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού των επιχειρήσεων και στην προώθηση των επιχειρηματικών συνεργασιών. Ηλεκτρονικό Επιχ ε ιρείν Η κατηγορία αυτή αποβλέπει στην ανάπτυξη και απασχόληση στην ψηφιακ1ί οικονομία, με την δημιουργία ενός ευνοϊκού ψηφιακού περιβάλλοντος για τις επιχειρήσεις, την ενίσχυση των επιχειρήσεων για την ε ισαγωγή τους στην ψηφιακή οικονομία και την προ<,)θηση τη ς έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης για την Κοινωνία της Πληροφορίας. 26

23 Α. PAPADOULIS, G. PETRAKOS, J. PSYXARIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 5-40 Ανταγωνιστικότητα, Τεχνολογική Καινοτομία και Έρευνα Στα πλαίσια της κατηγορίας αυτής περιλαμβάνονται δράσεις για τον εμπλουτισμό του παραγωγικού ιστού με νέες επιχειρηματικές δραστηριότητες έντασης γνώσης, την δημιουργία νέων επιχειρήσεων από ερευνητές και ερευνητικούς οργανισμούς (ΑΕΙ, ΤΕΙ, Κέντρα έρευνας), την υποστήριξη των νέων επιχειρήσεων σε θερμοκοιτίδες, Ε&Τα πάρκα με συμβουλευτικές υπηρεσίες και κεφάλαια, την προσέλκυση ξένων επιχειρήσεων για να χρησιμοποιήσουν τις ελληνικές ερευνητικές και τεχνικές υποδομές, την χρηματοδότηση έργων σε επιχειρήσεις για έρευνα (ΠΑΒΕΤ), τεχνολογική επίδειξη (ΠΕ ΠΕΡ), μεταφορά τεχνολογίας (Τεχνομεσίτες) και την ενίσχυση της γνώσης του ανθρώπινου δυναμικού των επιχειρήσεων και των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Ανταγωνιστικότητα και Ενέργεια Η κατηγορία αυτή αποβλέπει στην προστασία του περιβάλλοντος για την εκπλήρωση των δεσμεύσεων του Kyoto, στην συνεισφορά στον ενεργειακό εφοδιασμό της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην ενίσχυση θεσμών και νέων υποδομών της απελευθερωμένης αγοράς ενέργειας, στην κάλυψη ενεργειακών αναγκών νησιών και απομακρυσμένων περιοχών, στην διασύνδεση με διεθνή ενεργειακά δίκτυα, στην διασφάλιση αποτελεσματικής λειτουργίας της ενεργειακής αγοράς, στην μείωση της ενεργειακής έντασης και στην μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την χρήση ενέργειας / τήρηση των περιβαλλοντικών δεσμεύσεων της χώρας. Τουρισμός και Ανταγωνιστικότητα Η κατηγορία αυτή επιδιώκει την αναβάθμιση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών σε όλους τους τομείς που συνθέτουν το τουριστικό προϊόν και την ανταγωνιστική τιμολόγηση των υπηρεσιών αυτών, την δημιουργία και οργάνωση υποδομών ικανών να τροφοδοτήσουν την ανάπτυξη εναλλακτικού τουρισμού, την ενίσχυση του τουριστικού προϊόντος με το συγκριτικό πλεονέκτημα του πολιτιστικού αποθέματος, που διαθέτει η χώρα, την μείωση της εποχικότητας της τουριστικής δραστηριότητας, την βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος, την στήριξη της επιχειρηματικότητας των τουριστικών επιχειρήσεων, την προώθηση της επιχειρηματικής αριστείας στον τουρισμό, την διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος, την ανάπτυξη κοινών δράσεων προβολής και την ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού. Εκσυγχρονισμός του Συστήματος Κρατικών Προμηθε ιών Τέλος, η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει παρεμβάσεις για την ηλεκτρονική οργάνωση των κρατικών προμηθειών, την τυποποίηση των προϊόντων των 27

24 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 5-40 ΜΜΕ, που επιδιώκουν την συμμετοχή τους στις κρατικές προμήθειες και στην κατάρτιση στελεχών στην ηλεκτρονική διενέργεια των κρατικών προμηθειών. 6. Άλλες πολιτικές ανάπτυξης με περιφερειακή διάσταση Π έραν των αναπτυξιακών νόμων και των ειδικών Προγραμμάτων, που διαχρονικά εμφανίστηκαν και εφαρμόστηκαν, για την ενίσχυση της περιφερειακής επιχειρηματικής δραστηριότητας, ίσχυσαν, κατά καιρούς, πολιτικές, που διακρίνονταν από αναπτυξιακά χαρακτηριστικά και είχαν ως επιδίωξη είτε την βελτίωση των κρίσιμων βιομηχανικών υποδομών, ώστε να ενισχυθεί η ανταγωνιστικότητα της περιφερειακής επιχειρηματικής λειτουργίας είτε την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας του περιφερειακού προϊόντος, είτε την έμμεση προώθηση επενδύσεων στην ελληνική περιφέρεια Οι Βιομηχανικές Περιοχές 28 Η ίδρυση και η οργάνωση των Βιομηχανικών Π εριοχών στην χώρα μας ρυθμίζονται από τους Ν.445 8/65 και 742/77. Το δικαίωμα για την οργάνωση και την εκμετάλλευση των Βι.Πε., προς το παρόν, το έχει αποκλειστικά η Ελληνική Τράπεζα Βιομηχανικής Ανάπτυξης (ΕΤΒΑ), που μπορεί να το παραχωρήσει σε άλλα νομικά πρόσωπα, τα οποία διαθέτουν τις κατάλληλες τεχνικές και οικονομικές προϋποθέσεις ή να συνεργάζεται μαζί τους. Στις ΒΙ.ΠΕ. εγκαθίστανται μεταποιητικές επιχειρήσεις, έχοντας προηγουμένως, με συμβόλαιο συμφωνήσει με την ΕΤΒΑ για τους όρους δόμησης και λειτουργίας. προς τους οποίους θα πρέπει να συμμορφωθούν αλλά και των πλεονεκτημάτων που θα καρπώνονται, αξιοποιώντας τις υφιστάμενες υποδομές (Κόνσολας 1985: 407; Βλιάμος 1988; Κόνσολας κ.α. 1985; Κομνηνός 1993; Harrison 1992; Asheim 2000; Bellandi 1994; Benko and Dunford 1991; Pyke et al 1990; Τόπος Νο 5 και ειδικότερα Nijkamp et al 1992). Το πρόγραμμα των ΒΙ.ΠΕ. στην Ελλάδα από την άποψη της εφαρμογής χωρίζεται σε δύο φάσεις: α. Την φάση της πολιτικής συγκέντρωσης, με κύριους αντικειμενικούς σκοπούς την ενίσχυση της βιομηχανικής υποδομής των αστικών κέντρων και την αποκέντρωση της βιομηχανικής υποδομής και β. την φάση της συγκρατημένης διασποράς, με στόχο την διεύρυνση της αποκεντρωτικής διαδικασίας και την ορθολογικότερη κατανομή της βιομηχανίας στον εθνικό χώρο. Η καθιέρωση ελκυστικών τιμών αγοράς γηπέδων, οι ολοκληρωμένες υποδομές, και τα ενισχυμένα φορολογικά, επιδοματικά και πιστωτικά κίνητρα έδωσαν την δυνατότητα στις ΒΙ.ΠΕ. να αποτελέσουν ισχυρό κίνητρο για την προσέλκυση σοβαρών επενδυτικών σχεδίων στην επαρχία και την υποβοήθηση της περιφερειακής ανάπτυξης. Παράλληλα, η οργανωμένη εγκατάσταση μεταποιητικών μονάδων έξω από τα αστικά κέντρα βοήθησε και βοηθά στην απρόσκοπτη λειτουργία των επιχειρήσεων από παρενοχλήσεις για λόγους κακής περιβαλλοντικής διαχείρισης. Τέλος, η ύπαρξη πολλών μονάδων

25 Α. PAPADOULIS, G. PETRAKOS, J. PSYXARIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 5-40 στον ίδιο χώρο έχει συμβάλλει στην ανάπτυξη υπεργολαβικών σχέσεων μεταξύ ομοειδών ή αλληλοσυμπληρούμενων, παραγωγικά, επιχειρήσεων. Από το 1997, με τον Νόμο 2545, η Πολιτεία εκχώρησε το δικαίωμα δημιουργίας, οργάνωσης και λειτουργίας Βιομηχανικών Επιχειρηματικών Π εριοχών (Β.Ε.ΠΕ) στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας, παρέχοντας και ανάλογα οικονομικά κίνητρα. Ωστόσο, η συγκεκριμένη εκχώρηση δεν έχει αποδώσει ακόμη αποτελέσματα Η μείωση του Φόρου Κύκλου Εργασιών Πριν από την εφαρμογή του Φόρου Προστιθέμενη ς Αξίας (ΦΠΑ), γεγονός που προήλθε από την εναρμόνιση του ελληνικού φορολογικού συστήματος προς το Κοινοτικό, τα περισσότερα κρατικά έσοδα από έμμεσους φόρους προέρχονταν από τον Φόρο Κύκλο Εργασιών (ΦΚΕ). Για λόγους περιφερειακής ανάπτυξης, θεσπίστηκε από το Ν.Δ.1312/72, η μείωση του ΦΚΕ από κατά 25% για βιομηχανικές και βιοτεχνικές επιχειρήσεις της Λαυρεωτικής, των νησιών του νομού Αττικής, των νομών Θεσσαλον ίκης, Βοιωτίας, Κορινθίας και της επαρχίας Χαλκίδας και κατά 50% για τις βιομηχανικές και βιοτεχνικές επιχειρήσεις της λοιπής χώρας. Για τις επιχειρήσεις των παραμεθόριων περιοχών, όπως του Έβρου, της Ξάνθης, της Χίου της Σάμου κλπ, ο ΦΚΕ ορίστηκε να είναι μειωμένος κατά 75%. Η πολιτική αυτή είχε ως σκοπό την έμμεση επιδότηση της ανταγωνιστικότητας των προϊόντων της επαρχιακής μεταποίησης και την ώθηση επενδυτικών σχεδίων στην περιφέρεια. Το καθεστώς αυτό καταργήθηκε αμέσως μετά την εφαρμογή του ΦΠΑ, το Μειωμένες ασφαλιστικές εισφορές Από και μέχρι την , ίσχυσε, βάσει του Ν.Δ. 1377/73, η ρύθμιση, η οποία προέβλεπε ότι οι εισφορές των εργοδοτών και των εργαζομένων και των ασφαλισμένων στις αποδοχές κάθε φύσης προσωπικού, προς το ΙΚΑ και τα Ιδρύματα, Ταμεία ή Οργανισμούς Επικουρικής Ασφάλισης, μειώνονται, για τις βιομηχανικές και βιοτεχνικές επιχειρήσεις της επαρχίας, σε μία κλίμακα από 20% έως και 50%, ανάλογα με τον τόπο εγκατάστασης. Και αυτό το μέτρο λειτούργησε ενισχυτικά στην ανταγωνιστικότητα της επαρχιακής μεταποιητικής δραστηριότητας και στην περιφερειακή ανάπτυξη της χώρας. Η μη περαιτέρω εφαρμογή του μέτρου αυτού επιβλήθηκε για λόγους ισορροπ ίας του ανταγωνισμού καθώς και της κακής οικονομικής κατάστασης των ασφαλιστικών ταμείων Ενίσχυση της επαρχιακής παραγωγής μέσω των Κρατικών Προμηθειών Είναι γνωστό, ότι το κράτος, με την στενή και την ευρεία του έννοια, είναι ο μεγαλύτερος καταναλωτής προϊόντων και υπηρεσιών, που προμηθεύεται από την αγορά (Καλογήρου 1991). Για την ενίσχυση της παρουσίας στις κρα- 29

26 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 5-40 τικές προμήθειες των προϊόντων που παράγονταν στην επαρχία, η Πολιτεία με το Ν.Δ.2176/52 όρισε ότι όταν το Δημόσιο, τα Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου, οι Δημόσιες Επιχειρήσεις, οι Τράπεζες Ελλάδος και Αγροτική προμηθεύονται βιομηχανικά προϊόντα να προτιμούν τα προσφερόμενα από τις επαρχιακές βιομηχανικές και βιοτεχνικές επιχειρήσεις, έστω και αν η τιμή τους είναι μέχρις 8% μεγαλύτερη της προσφερόμενης από ανάλογες επιχειρήσεις του νομού Αττικής. Ακολούθως, το Β.Δ. της όρισε τα ποσοστά προτίμησης ανάλογα με τον βιομηχανικό κλάδο, τα οποία κυμαίνονταν από 3% έως και 5%. Τα ποσοστά αυτά προτίμησης αυξάνονταν κατά 50% για τα προϊόντα των επιχειρήσεων που λειτουργού στα ελληνικά νησιά πλην της Εύβοιας (Ν.3213/55). Με την πολιτική αυτή δόθηκε η δυνατότητα, πέραν της ανταγωνιστικότερης πρόσβασης της επαρχιακής μεταποίησης στην μεγάλη αυτή αγορά του κράτους, της διεύρυνσης της παραγωγικής ικανότητας της εγχώριας βιομηχανίας λόγω της αναγκαιότητας να ανταποκριθεί στις μεγάλες παραγγελίες του κράτους. Βεβαίως, με την ενιαιποίηση των αγορών της Κοινότητας, το προτιμησιακό αυτό καθεστώς έχει ατονήσει σχεδόν πλήρως, για λόγους αθέμιτου ανταγωνισμού. Ωστόσο, συζητείται, ακόμη και σήμερα, σε επίπεδο κοινοτικών οργάνων, η καθιέρωση ενός ενιαίου συστήματος μέτρησης της επαρχιακής προστιθέμενης αξίας των προσφερομένων προϊόντων στις προμήθειες των κρατών-μελών, ώστε να υπάρξει ένα νέο καθεστώς εσωτερικής προτίμησης. Πάντως, η Κοινότητα, για να βοηθήσει την περαιτέρω ανάπτυξη της παραγωγικής βάσης χωρών, όπως η Ελλάδα, που αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα, τις έδωσε το δικαίωμα να συνάπτουν απευθείας προγραμματικές συμφωνίες και κλειστές συμβάσεις με εγχώριες βιομηχανίες τους, που προμηθεύουν δημόσια έργα που έχουν σχέση με το νερό, τις τηλεπικοινωνίες, τις μεταφορές και την ενέργεια, χωρίς δηλαδή να είναι υποχρεωμένες να κάνουν δημόσιους διεθνείς διαγωνισμούς (ΕΟΚ 531/90) Το Προεδρικό Διάταγμα 84/84 30 Το συγκεκριμένο νομοθέτημα, παρά το γεγονός ότι αφορούσε αποκλειστικά και μόνον τις παραγωγικές μονάδες του Λεκανοπεδίου Αττικής, εν τούτοις εμμέσως πλην σαφώς υποβοήθησε στην αποκέντρωση της βιομηχανικής δραστηριότητας. Ειδικότερα, εξ αιτίας των αυξημένων περιβαλλοντικών προβλημάτων, που αντιμετώπισε και εξακολουθεί να αντιμετωπίζει η Αττική καθώς και της επικρατούσας εντύπωσης ότι κύριος παράγοντας φόρτισης της αερορύπανσης ήταν η βιομηχανική δραστηριότητα, θεσπίστηκε το Π.Δ.84/84, το οποίο όρίζε κατηγορηματικά ότι απαγορεύεται όχι μόνον η ίδρυση και λειτουργία, στην εν λόγω περιοχή, νέας βιομηχανικής εγκατάστασης αλλά και η επέκταση ή οι επενδύσεις εκσυγχρονισμού σε υφιστάμενες μονάδες. Ο απαγορευτικός αυτός κανόνας ώθησε αρκετές επιχειρήσεις του Λεκανοπεδίου να αποφασίσουν την μετεγκατάστασή τους. Αν και δεν δεν υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία, εκτιμάται ότι οι περισσότερες από αυτές επέλε-

27 Α. PAPADOULIS; G. PETRAKOS, J. PSYXARIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 5-40 ξαν τους όμορους νομούς της Βοιωτίας και της Ευβοίας (στο τρίγωνο Σχηματάρι - Οινόφυτα - Θήβα) και συνεπώς το Διάταγμα αυτό ελάχιστα συνέβαλε στην περιφερειακή ανάπτυξη. Σημειώνεται, πάντως, ότι το εν λόγω Διάταγμα καθήλωσε την ανταγωνιστικότητα ενός σημαντικού μέρους του παραγωγικού ιστού της χώρας, που είναι εγκατεστημένο στο κέντρο, ενώ η αδυναμία εκσυγχρονισμού του κάθε άλλο παρά βοήθησε στην καταπολέμηση της αερορύπανσης. Το 2001, το παρόν νομοθέτημα καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε με άλλο, το οποίο θέτει νέους, περισσότερο αποτελεσματικούς όρους για την ορθολογική δραστηριότητα της βιομηχανίας της Αττικής Ο Οργανισμός Οικονομικής Ανασυγκρότησης Επιχειρήσεων (0.0.Α.Ε.) Το φαινόμενο της προβληματικότητας μεγάλων παραγωγικών μονάδων, εμφανίστηκε στην χώρα μας στην δεκαετi:α του '70, και καταβλήθηκε προσπάθεια, τότε, να αντιμετωπισθεί μέσα από το τραπεζικό σύστημα, αλλά το εγχείρημα δεν απέδωσε τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Στην δεκαετία του '80, με την επέκταση του φαινομένου σε μεγάλες μονάδες, κυρίως της επαρχίας, που αποτελούσαν την "λοκομοτίβα" της εγχώριας παραγωγής και είχαν το πρόσθετο χαρακτηριστικό της μεγάλης απασχόλησης, κρίθηκε σκόπιμο η εφαρμογή μιας συνολικότερης και επιλεκτικότερης παρέμβασης. Για τον λόγο αυτό με τον νόμο Ν.1386/83 δημιουργήθηκε ο Οργανισμός Οικονομικής Ανασυγκρότησης Επιχειρήσεων και θεσπίστηκε το νομοθετικό πλαίσιο που επέτρεπε την παρέμβασή του σε μονάδες με εμφανή τα χαρακτηριστικά της προβληματικότητας. Στόχος αυτής της παρέμβασης ήταν η παραγωγική αναδιάρθρωση, ο τεχνολογικός εκσυγχρονισμός των "προβληματικών επιχειρήσεων", η οικονομική εξυγίανση και η επαναπόδοσή τους στους φορείς της αγοράς. Συνολικά, η παρέμβαση του ΟΟΑΕ εστιάστηκε σε 44 μεγάλες επιχειρήσεις, η πλειοψηφία των οποίων ήταν στην περιφέρεια, οι οποίες απασχολούσαν άτομα, που αντιστοιχούσε στο 4,5% της απασχόλησης στην μεταποίηση (Λυμπεράκη και Τραυλός 1993:81). Από την δραστηριότητα αυτή του ΟΟΑΕ μοναδική θετική, έστω και πρόσκαιρη, συνέπεια ήταν η διατήρηση αμείωτης της απασχόλησης, και συνεπώς αποφεύχθηκαν τα αρνητικά αποτελέσματα για τις τοπικές οικονομίες. Ωστόσο, πέραν τούτου, το εγχείρημα του Οργανισμού όχι μόνον δεν βοήθησε στην διάσωση των μονάδων αλλά περιορίστηκε στην κοινωνικοποίηση των ζημιών και των χρεών τους και περαιτέρω διόγκωσε τις υποχρεώσεις τους περίοδο στις τράπεζες, λόγω των αυξημένων πιστώσεων που απορρόφησαν. Είναι χαρακτηριστικό, ότι, ενώ το συνολικό χρέος των reπροβληματικών επιχειρήσεωνre, όταν τις ανέλαβε ο ΟΟΑΕ ανέρχονταν σε 200 δις. δρχ περίπου, σήμερα το σωρευτικό χρέος (ρυθμίσεις, υποχρεώσεις κλπ) του Οργανισμού πλησιάζει το 1 τρις. δρχ. Επαναλαμβάνεται, πάντως, ότι την κρίσιμη της δεύτερης πενταετίας του '80, η παρέμβαση αυτή ανακούφισε την περιφέρεια, με την διατήρηση της απασχόλησης. 31

28 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), Ο θεσμός των Τεχνολογικών Πάρκων Ο θεσμός των τεχνολογικών πάρκων αποτελεί μία από τις π ιο σύγχρονες και πιο ελπιδοφόρες στρατηγικές για τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό και την ανάπτυξη που έχει απόλυτη ανάγκη η Ελλάδα. Αποτελεί μία πρωτοβουλία για την διαμόρφωση και οργάνωση ενός τόπου εγκατάστασης επιστημονικών κέντρων ερευνών, πανεπιστημιακών ιδρυμάτων και επιχειρήσεων προηγμένη ς τεχνολογίας με αντίστο ιχες ερευνητικές ανάγκες, ο οποίος προσφέρει ένα σύγχρονο σύστημα παροχής υπηρεσιών και εγκαταστάσεων μέσα σε ένα περιβάλλον ποιότητας (Antonelli 1994; Audretsch and Feldman 1996; Feldman 2000; Anselin et al 1997; Scott 1993; Κόνσολας 1992). Στην Ελλάδα, ο θεσμός αυτός, που στις μεταβιομηχανικές οικονομίες εμφανίζει άνθηση (στην Ευρώπη γνωστότερα είναι του Cambridge, του Heriot Watt, οι τεχνοπόλεις Sofia Antipolis και Grenoble) ξεκίνησε το 1989 με δυνα μισμό. Πάρκα, που βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη, με την πρωτοβουλία παν επιστημίων και ερευνητικών ιδρυμάτων και χρηματοδοτούνται από την Γενική Γραμματεία Έρευνας & Τεχνολογίας είναι αυτά της Πάτρας, του Ηράκλειου, της Θεσσαλονίκης, της Αθήνας (Δημόκριτος), του Λαυρίου και του Βόλου. Οι δραστηριότητές τους έχουν σχέση με την επέκταση των εγκαταστάσεων των ερευνητικών κέντρων και δημιουργία νέων επιχειρήσεων. Τα πλεονεκτήματα από την λειτουργία των τεχνολογικών πάρκων είναι ιδιαίτερα σημαντικά, δεδομένου ότι αυτά αφενός βελτιώνουν τους όρους ορθολογικής απορρόφησης τεχνολογίας και τεχνογνωσίας από τις επιχειρήσεις και βελτιώνουν την ανταγωνιστικότητά τους, αφετέρου λειτουργούν ως συγκριτικό πλεονέκτημα για τις περιοχές όπου τα πάρκα λειτουργούν και συντείνουν στην προσέλκυση επενδυτών, ενώ ενδυναμώνουν την σχέση μεταξύ έρευνας και παραγωγής. 7. Αξιολόγηση των περιφερειακών επιπτώσεων 32 Από την περιγραφή ολόκληρου του φάσματος, που διαμορφώνει την εφαρμοζόμενη πολιτική κινήτρων, είναι προφανές ότι κατά την τελευταία περίοδο χρησιμοποιείται ένα πλήθος αναπτυξιακών «εργαλείων», που αποσκοπούν στην τόνωση της επενδυτικής κινητικότητας. Το καθεστώς κινήτρων που ίσχυε μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του '90 σταδιακά υποχωρεί και την θέση του παίρνει ένα νέο καθεστώς, το οποίο επιχειρεί να εναρμονίσει τις επενδυτικές πρωτοβουλίες των επιχειρήσεων προς τις απαιτήσεις από την λειτουργία της ανοικτής αγοράς. Το νέο καθεστώς δεν μένει μόνον στις επενδύσεις, που αφορούν τον περιορισμένο χώρο της παραγωγικής διαδικασίας αλλά προσπαθεί να καλύψει ολόκληρο το πεδίο της επιχειρησιακής δράσης πριν και μετά από αυτήν. Το ζητούμενο δεν είναι μόνον ο εκσυγχρονισμός της παραγωγικής μηχανής. Η φιλοδοξία του νέου καθεστώτος είναι να δημιουργήσει για τις ελληνικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις πρόσφορες συνθήκες ώστε να αξιοποιήσουν ολόκληρη την ποικιλία των συγκριτ ικών τους πλεονεκτημάτων, να συνεργαστούν σε μονιμότερη βάση με ομοειδ είς και συμπληρωματικέ ς δραστηριότητες, να

29 Α. PAPADOULIS, G. PETRAKOS, J. PSYXARIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 5-40 επεκτείνουν τις επιχειρηματικές τους προσδοκίες εκτός Ελλάδος και, κυρίως, να εθιστούν στο νέο περιβάλλον της αγοράς, που απαιτεί μετα-φορντικές συνθήκες λειτουργίας, ευελιξία και εξειδίκευση. Αναμφισβήτητα η βιομηχανική / διαρθρωτική διάσταση της πολιτικής κινήτρων είναι σήμερα πολύ πιο σύγχρονη και κοντά στις απαιτήσεις των καιρών σε σχέση με το παρελθόν. Συμβαίνει, όμως, το ίδιο και για την περιφερειακή διάσταση της πολιτικής κινήτρων; Πόσο σαφής είναι ως προς τους στόχους της και ποια είναι η αντιστοιχία στόχων και μέσων διαχρονικά; Καταρχήν, θα πρέπει να πούμε ότι από την απλή ανάγνωση των νόμων και των ρυθμίσεων διαπιστώνεται ότι η περιφερειακή διάσταση της πολιτικής κινήτρων διαχρονικά εξασθενεί. Εν μέρει, η σταδιακή εγκατάλειψη της περιφερειακής διάστασης και συνεπώς η άρση της υποστήριξης προς τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες στηρίζεται στην εσφαλμένη, αλλά δυστυχώς κυρίαρχη, άποψη ότι οι περιφερειακές ανισότητες είναι περιορισμένες στη χώρα μας και ότι ουσιαστικά δεν υφίσταται σοβαρό περιφερειακό πρόβλημα< 6 ). Σε κάθε περίπτωση, η υποχώρηση της περιφερειακής διάστασης των κινήτρων γίνεται με τέσσερις τρόπους: Πρώτον, οι νόμοι της δεκαετίας του 1990 είχαν σχετικά μικρότερη χωρική διαφοροποίηση στις επιχορηγήσεις από τον βασικό νόμο της δεκαετίας του Δεύτερον, στην τελευταία δεκαετία μια σειρά από δυνατότητες χρηματοδότησης που εμφανίστηκαν είτε μέσω του αναπτυξιακού νόμου (άρθρα 23α, 23β), είτε μέσω των ΠΕΠ, του ΕΠΒ και της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας για της ΜΜΕ δεν έχουν καμία απολύτως χωρική διάσταση, ενισχύοντας επιχειρήσεις με το ίδιο ποσοστό επιχορήγησης ανεξαρτήτως του αν εγκαθίστανται στην Αττική ή στα Γρεβενά. Με δεδομένο ότι οι ευκαιρίες και δυνατότητες που παρέχονται μέσα από αυτές τις νέες χρηματοδοτικές δυνατότητες είναι περισσότερες και πιο γενναιόδωρες από πλευράς χρηματοδότησης, γίνεται σαφές ότι η πολιτική κινήτρων εγκαταλείπει σταδιακά την πρόθεση της να κατευθύνει επενδυτικούς πόρους προς τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές και αρκείται στην ενεργοποίηση και αξιοποίηση των τοπικά διαθέσιμων πόρων κάθε περιοχής. Τρίτον, η πολιτική για τις φθίνουσες βιομηχανικές περιοχές εμπεριέχει μια σχετική αντίφαση με τις επιδιώξεις της περιφερειακής πολιτικής, καθώς ενίσχυσε σημαντικά την Αττική και όλους σχεδόν τους περιφερειακούς πόλους με ποσοστά επιχορήγησης που υπερέβαιναν αυτά των λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών. Τέταρτον, μια (6) Η άποψη αυτή στηρίζεται στα επ ίσημα στοιχεία ΑΕΠ κατά κεφαλή της ΕΣΥΕ και της EUROSTAT. Σύμφωνα μ ε αυτά, η Αττική βρίσκεται το 2000 Sη στη σειρά κατάταξης με κατά κεφαλή μικρότερο από αυτό της Βοιωτίας, της Δωδεκανήσου, της Θεσσαλονίκης και της Κοζάνης. Τα στοιχεία αυτά δεν λαμβάνουν προφανώς υπόψη τη διάχυση της βιομηχανίας της Αττικής στους γειτονικούς νομούς (Οινόφυτα, Άγιοι Θεόδωροι), ούτε το γεγονός ότι το ΑΕΠ (δηλαδή η παραγωγή) μιας περιοχής μπορεί να αποτελεί εισόδημα για μια άλλη. Σε όλους τους άλλους δε ίκτες ευημερίας, όπως το δηλωθέν εισόδημα, οι αποταμιεύσεις, η οικιακή χρήση ηλεκτρικής ενέργειας, τα Ι.Χ. ανά κάτοικο, κλπ, η Αττική είναι σταθερά πρώτη. Η χρήση του ΑΕΠ ως μοναδικού δείκτη ανάπτυξης επηρεάζει τη διασπορά. των τιμών και το ύψος των ανισοτήτων. Ενώ ο λόγος μέγιστης / ελάχιστης τιμής του ΑΕΠ κατά κεφαλή σε επίπεδο περιφερειών είναι 1,6, ο ίδιος λόγος για το δηλωθέν εισόδημα ανά κάτοικο είναι 2,0. 33

30 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004) σειρά από αναπτυξιακά μέτρα του παρελθόντος με σαφή πρόνοια υπέρ της περιφέρειας, όπως η μείωση του φόρου κύκλου εργασιών, η μείωση των ασφαλιστικών εισφορών και η ενίσχυση μέσω των κρατικών προμηθειών δεν ισχύουν πλέον. Σε αυτά τα μέτρα συμπεριλαμβάνεται ασφαλώς και το αμφιλεγόμενο ΠΔ 84/84, το οποίο επιχείρησε να αποτρέψει την επέκταση της βιομηχανικής δραστηριότητας στην Αττική, για λόγους που σχετίζονται κυρίως με τις περιβαλλοντικές ισορροπίες του νομού, και δευτερευόντως με τις ανα πτυξιακές προοπτικές της περιφέρειας. Αν και το Διάταγμα αυτό λειτούργησε αρχικά εκτρέποντας βιομηχανικές δραστηριότητες κυρίως στους όμορους με την Αττική νομούς και επί του ΠΑΘΕ, στη συνέχεια είναι προφανές ότι η εφαρμογή του ατόνησε, καθώς ερχόταν σε ευθεία σύγκρουση με τον εκσυγχρονισμό και την επιβίωση της εγκατεστημένης βιομηχανικής δραστηριότητας. Είναι προφανές ότι τα τελευταία χρόνια το ΠΔ 84/84 δεν εμπόδισε ούτε την επέκταση, ούτε τον εκσυγχρονισμό της βιομηχανικής βάσης της Αττικής, η οποία εξακολουθεί να διαθέτει τον κύριο όγκο της μεταποιητικής δραστηριότητας της χώρας (7). Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο θα πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι ότι τα αναπτυξιακά κίνητρα, ακόμη και στην αρχική τους μορφή με έντονη την περιφερειακή διάσταση, δεν επηρ έασαν παρά μόνο ένα μέρος της επενδυτικής δραστηριότητας. Αν και δεν υπάρχουν ακριβή συγκριτικά στοιχεία, εκτιμάται ότι οι επενδύσεις που εντάσσονται στα αναπτυξιακά κίνητρα δεν πρέπει να ξεπερνούν το 20% των συνολικών επενδύσεων που γίνονται στην χώρα, με διαφοροποιήσεις φυσικά, από περιοχή σε περιοχή. Αυτό σημαίνει ότι οι περισσότερες με γάλες και κερδοφόρες επιχειρήσεις αξιοποιούν το φορολογικό σύστημα και εκπίπτουν το κόστος της επένδυσης από τα κέρδη τους, καθώς δεν επιθυμούν να εμπλακούν στις διαδικασίες του αναπτυξιακού νόμου είτε επειδή δεν μπορούν (αν είναι εγκατεστημένες στην Αττική) είτε επειδή θεωρούν την γραφειοκρατία και όλο το σύστημα οργάνωσης των υπηρεσιών αποτρεπτικό παράγοντα. Η δυνατότητα υπαγωγής των επενδύσεων στα αφορολόγητα εξηγεί την αναπτυξιακή δυναμική της Αττικής και υποδηλιδνει ότι τα κίνητρα τελικά επηρεάζουν ένα σχετικά μικρό μέρος των συνολικών επενδύσεων και κυρίως των μικρών και των νέων επιχειρήσεων. 8. Προς μια επανατοποθέτηση της σχέσης βιομηχανικής και περιφερειακής πολιτικής Η αίσθηση που αποκομίζει κανείς από την εξέλιξη των αναπτυξιακών νόμων είναι ότι η περιφερειακή διάσταση αφενός στερείται σταθερών στόχων και αφετέρου διολισθαίνει στην ανυπαρξία. Κατά καιρούς επικρατεί ένας πραγματισμός που τη μια φορά πριμοδοτεί δραστικά τη Θράκη (ως εθνικά 34 (7) Αν κανείς συμπεριλάβει στην βιομηχανία της Αττική ς τα Οινόφυτα και τους Αγίους Θεοδώρους, τότε καταλαμβάνει το 40% του δευτερογ ε νή τομέα της χώρας (Πετράκος, Ψυχάρης 2003).

31 Α. PAPADOULIS, G. PETRAKOS, J. PSYXARIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 5-40 ευαίσθητη περιοχή) και την άλλη πριμοδοτεί δραστικά τις πλέον ανεπτυγμένες περιοχές της χώρας (στα πλαίσια της αντιμετώπισης της αποβιομηχάνισης). Από την άλλη πλευρά, η όλη δομή των κινήτρων μεταμορφώνεται σταδιακά από "εκσυγχρονιστικές" ιδέες και νομοθετήματα ή δράσεις που ευνοούν οριζόντιες παρεμβάσεις χωρίς καμία απολύτως χωρική διάσταση. Οι δύο αυτές τάσεις μπορούν να αποβούν ιδιαίτερα επιζήμιες στο άμεσο μέλλον Ύια τις αναπτυξιακές προοπτικές της περιφέρειας. Η ευελιξία στην άσκηση της πολιτικής μπορεί να αποτελεί πλεονέκτημα μόνο όταν οι στόχοι της είναι γνωστοί, σαφείς και διαχρονικοί. Σε αυτή την περίπτωση, η ευελιξία νοείται ως η προσαρμογή των στόχων στην πραγματικότητα. Διαφορετικά μετατρέπεται σε έναν, εν πολλοίς αυθαίρετο, πραγματισμό, ο οποίος δεν μπορεί να δημιουργήσει μια κρίσιμη μάζα πολιτικής συνέχειας ή συνέπειας και συνεπώς δεν μπορεί να δώσει το αιτούμενο (δηλαδή την ισόρροπη ανάπτυξη) ως αποτέλεσμα. Συνεπώς, ένα ζήτημα το οποίο θα πρέπει να απασχολήσει άμεσα, αφορά στους στόχους της περιφερειακής πολιτικής κιν1jτρων, η οποία δεν φαίνεται. μέχρι στιγμής να έχει μια σαφή εικόνα για τον τρόπο με τον οποίο επιδιώκει την ανάπτυξη της περιφέρειας. Μια επιλογή θα μπορούσε να ήταν πρωταρχικά η ενίσχυση των περιφερειακών πόλων (π.χ. μεγάλα αστικά κέντρα και βιομηχανικές συγκεντρώσεις της περιφέρειας) με την υποχρεωτική κατεύθυνση των μεγάλων επενδύσεων σε ΒΙΠΕ, ελπίζοντας στην δημιουργία οικονομιών συγκέντρωσης και στη σταδιακή διάχυση της ανάπτυξης προς την ενδοχώρα αυτών των περιφερειακών πόλων< 8 >. Η πολιτική αυτή μπορεί να έχει σημαντικές πιθανότητες ενεργοποίησης αναπτυξιακών δυναμικών στην περιφέρεια, αλλά διατρέχει τον κίνδυνο να αυξήσει, τουλάχιστον προσωρινά, τις ενδοπεριφερειακές ανισότητες. Εναλλακτικά, τα αναπτυξιακά κίνητρα θα μπορούσαν να κατευθύνουν τους πόρους στους νομούς με μια ένταση αντιστρόφως ανάλογη του αναπτυξιακού τους δυναμικού. Η πολιτική αυτή, παρότι είναι πιο "δίκαιη", αντιμετωπίζει δύο δυσκολίες. Η μια σχετίζεται με τη δυνατότητα των κινήτρων να διοχετεύσουν επενδυτικά κεφαλαία σε περιοχές που δεν πληρούν τις προϋποθέσεις, ενώ η δεύτερη συσχετίζεται με την αδυναμία μιας "διάσπαρτης" επενδυτικής δραστηριότητας να επωφεληθεί από οικονομίες συγκέντρωσης και να έχει τελικά μια αισθητή αναπτυξιακή επίπτωση. Αν και κάθε επιλογή έχει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα που θα πρέπει να σταθμιστούν, αυτό δεν θα πρέπει να αποτελεί δικαιολογία για την επιμελά1ς διατηρούμενη ασάφεια που επικρατεί ως προς τους στόχους της περιφερειακής πολιτικής. Αργά ή γρήγορα θα πρέπει να δοθούν απαντήσεις (που (8) Φυσικά η πολιτική αιrrή θα πρέπει να περιλαμβάνει λογικές ρυθμίσεις για τις δραστηριότητες προσανατολισμού πρώτων υλών και την μικρή βιοτεχνία που στηρίζει τοπικές δραστηριότητες μικρής κλίμακας στον ύπαιθρο χώρο. Γενικά, όμως, θα πρέπει να αποφεύγει την "εκτός σχεδίου" μεταποιητική δραστηριότητα και να κατευθύνει όλες τις επενδύσεις σε οργανωμένους χώρους υποδοχής (ΒΙΠΕ, ΒΙΟΠΑ), οι οποίοι θα πρέπει να δημιουργηθούν. Ο στόχος θα πρέπει να είναι διπλός: αφενός η δημιουργία οικονομιών συγκέντρωσης και αφετέρου η προστασία του περιβάλλοντος. 35

32 Α. ΠΑΠΑΔΟΥΛΗΣ, Γ. ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. ΨΥΧΑΡΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 5-40 ενδεχομένως θα μπορούσαν να συνδυάζουν με κάποιο τρόπο τις δύο εναλλακτικές επιλογές) για το "τι" επένδυση κατευθύνεται "που" και "γιατί''( 9 J. Οι πολιτικές ενίσχυσης των επενδύσεων καλούνται ασφαλώς να ισορροπήσουν ανάμεσα στη βιομηχανική-διαρθρωτική και την περιφερειακή διάσταση της ανάπτυξης, ένα εγχείρημα το οποίο είναι από τη φύση του δύσκολο. Επειδή η συμβατότητα των δύο αυτών διαστάσεων δεν είναι δεδομένη (αλλά ζητούμενη), η έμφαση στο ένα ή το άλλο σκέλος ή ο όποιος επιχειρούμενος συνδυασμός, θα πρέπει να λάβει υπόψη του τα διαρθρωτικά προβλήματα, το ρόλο της γεωγραφίας και το ύψος και είδος των περιφερειακών ανισοτήτων μιας χώρας. Αυτό σημαίνει ότι ο εκσυγχρονισμός των επενδυτικών εργαλείων δεν θα πρέπει να γίνει σε βάρος της περιφερειακής τους διάστασης, καθώς κάτι τέτοιο δεν προκύπτει ούτε από την Ελληνική πραγματικότητα, ούτε από τη διεθνή εμπειρία. Αντίθετα, οι δυναμικές που αναπτύσσονται στον ενιαίο οικονομικό χώρο της Ευρώπης, είτε αυτές αφορούν την ενίσχυση των μητροπολιτικών κέντρων, είτε την προς ανατολάς εκτροπή των επενδύσεων που παραδοσιακά κατευθύνονταν στο νότο, καθιστούν απολύτως απαραίτητη μια περιφερειακή πολιτική που να βασίζεται στα αναπτυξιακά κίνητρα. Βιβλιογραφία ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ Anselin, L., Varga, Α., and Acs, Ζ. (1997), "Local geographic spillovers between university research and high technology innovation", Joumal of Urban Economίcs, 42: Antonelli, C. (1994), "Technological districts localized spillovers and productivity growth: the Italian evidence of technological externalities ίη the core regions", Intematίonal Revίew of Applίed Economίcs, 18-3 Audretsch, D. Β. and Feldman, Μ. Ρ. (1996), "R&D spillovers and the geograph} of innovation and production",ameιican Economic Review, 86/3: Begg, 1. (2002), '"Investability': the key to competitive regions and cities?", Regional Studies, 36(2): Bellandi, Μ. (1994), "Decentralized industrial creativity ίη Dynamic industrial districts", ίη Technological Dynamίsm ίn Industιial Distιicts: AnAltemative Approach to lndustιialization in Developing Countιies?, New York and Geneva: UNCΓAD: Benko, G. and Dunford, Μ. (eds.) (1991), Industιial Change and Regional Development, London: Belhaven Press Camagni, R. (1991), "Introduction: from the Jocal 'milieu' to innovation through operation networks", ίη Camagni, R. (ed.), lnnovation Networks: Spatial Per~pectives, London: Belhaven Press: (9) Το "τι" αφορά ασφαλώς το μέγεθο ς, τον κλάδο και τις δυνατότητες δημιουργίας τοπικά επικαρπούμενης προστιθ έ μενη ς αξίας, το "που" αφορά το μέγεθο ς και τα αναπτυξιακάδιαρθρωτικά χαρακτηριστικά της π ό λη ς υποδοχή ς και το "γιατί " αφορά στους στόχους της πολιτικής που θα πρ έπει να γίνουν περισσότερο σαφείς.