ÌappleÔÚÂ Ó Á ÓÂÈ ÓÙÈÎÂ ÌÂÓÔ È ÛÎ Ï ;

Transcript

1 1Ë ENOTHTA H appleôïèùèî ÚÂÙ appleô È ÛÎÂÈ Ô ÚˆÙ ÁfiÚ ÌappleÔÚÂ Ó Á ÓÂÈ ÓÙÈÎÂ ÌÂÓÔ È ÛÎ Ï ; (318E - 320C) 1 E I A ø H Πριν προχωρήσουμε στην ανάλυση της Εν τητας, κρίνουμε σκ πιμο να παραθέσουμε τις ακ λουθες πληροφορίες: Θέμα του διαλ γου Πρωταγ ρας: σ μφωνα με σα αναφέρονται στην εισαγωγή του σχολικο βιβλίου (σελ. 56) τα θέματα του Πρωταγ ρα είναι στην ουσία δ ο: α. ποια είναι η φ ση της αρετής; και β. ποιος μπορεί να διδάξει την αρετή και, δευτερευ ντως, είναι οι σοφιστές τα κατάλληλα πρ σωπα για να αναλάβουν τη διδασκαλία της αρετής; Αφηγητής του διαλ γου: είναι ο ίδιος ο φιλ σοφος. Ο Σωκράτης διηγείται σε έναν φίλο του με γλαφυρ, παραστατικ και γοητευτικ τρ πο τη συζήτηση που είχε με τον σοφιστή Πρωταγ ρα. Τα πρ σωπα του διαλ γου: εκτ ς απ τον φιλ σοφο και τον σοφιστή στον διάλογο αυτ ν εμπλέκονται και άλλα εφτά πρ σωπα, με δευτερε οντα μως και μικρ ρ λο. Τα έξι απ αυτά, που αναφέρονται με το νομά τους (ο νεαρ ς φίλος του Σωκράτη, ο Ιπποκράτης, ο οικοδεσπ της Καλλίας, ο γνωστ ς Αλκιβιάδης, ο πολιτικ ς Κριτίας και οι σοφιστές Πρ δικος και Ιππίας), δεν είναι παρ ντα την ώρα που ο φιλ σοφος αφηγείται τον διάλογο είναι έξω απ τη σκηνή παρουσιάζονται μέσα απ την αφήγηση. Μέσα στη σκηνή σε λη τη διάρκεια του έργου βρίσκεται ο ανώνυμος φίλος του Σωκράτη (το έβδομο πρ σωπο), ο οποίος μως απ το δε τερο κεφάλαιο κι έπειτα κατέχει ρ λο κομπάρσου, αφο δεν ξαναμιλά. Επειδή το περιεχ μενο της 1ης Εν τητας δε συμπίπτει με την αρχή του διαλ γου 1, επιβάλλεται η παράθεση εκείνων των πληροφοριών που επιτρέπουν 1. Η 1η Eν τητα του σχολικο βιβλίου ξεκινά απ το τέλος του κεφαλαίου 9.

2 36 ΠΛATΩNA ΠPΩTAΓOPAΣ τον σχηματισμ σαφο ς εικ νας το τι έχει προηγηθεί και σε ποιο σημείο του διαλ γου βρισκ μαστε. «Ο Σωκράτης, απαντώντας στις ερωτήσεις εν ς ανώνυμου φίλου του γιατί βρέθηκε στο σπίτι του Καλλία, ποιους συνάντησε εκεί και τι συζητήθηκε, του διηγείται τι τα χαράματα τον επισκέφτηκε ένας νεαρ ς φίλος του, ο Ιπποκράτης, για να τον ειδοποιήσει τι είχε φτάσει στην Αθήνα ο σοφιστής Πρωταγ ρας και για να τον παρακαλέσει να τον βοηθήσει να γίνει μαθητής του σοφιστή. ταν τον ρώτησε γιατί ήθελε να γίνει μαθητής του Πρωταγ ρα και τι ακριβώς έλπιζε να μάθει απ αυτ ν, ο νεαρ ς δεν μπορο σε να απαντήσει. Κατ πιν αυτο δέχτηκε να πάει στο σπίτι του Καλλία, που βρισκ ταν ο σοφιστής, και να τον ρωτήσει ο ίδιος τι ακριβώς είναι σε θέση να διδάξει τον γεμάτο πάθος για τη μ ρφωση και θαυμασμ για τους μεγάλους διανοητές νεαρ φίλο του. Φτάνοντας στο σπίτι του οικοδεσπ τη Καλλία, συνάντησαν τον Πρωταγ ρα, τους σοφιστές Πρ δικο και Ιππία, τον Αλκιβιάδη και τον πολιτικ Κριτία. Τ τε ζήτησε απ τον σοφιστή να του πει ποιο είναι το αντικείμενο της διδασκαλίας του. (Πιο αναλυτικά, βλ. σελ ) 2 N OHMA O Πρωταγ ρας, απαντώντας στο ερώτημα του Σωκράτη τι θα μάθει ο Iπποκράτης αν γίνει μαθητής του, λέει πως θα του διδάξει την ορθή σκέψη, τη σωστή διοίκηση του σπιτιο και της π λης. O Σωκράτης ρωτά αν εννοεί την πολιτική τέχνη και ο Πρωταγ ρας το απαντά τι αυτ ακριβώς διδάσκει. O Σωκράτης, αφο άκουσε ποιο είναι το αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγ ρα, συνεχίζει τη συζήτηση εκφράζοντας την αμφιβολία του για το αν πραγματικά ο Πρωταγ ρας μπορεί να διδάξει αυτ που υπ σχεται. O φιλ σοφος θεμελιώνει την αμφιβολία του πάνω σε εμπειρικά επιχειρήματα. Ξεκινάει λοιπ ν. Oι Aθηναίοι θεωρο νται σοφοί άνθρωποι. μως, ταν πρ κειται να κατασκευάσουν κάποιο οικοδομικ έργο, ζητο ν τη γνώμη των οικοδ μων. ταν πρ κειται για ναυπηγικ έργο, των ναυπηγών. Tο ίδιο κάνουν και για κάθε έργο που πιστε ουν τι η γνώση του απαιτεί διδασκαλία. Aν γι αυτά τα θέματα θελήσει να τους μιλήσει κάποιος χι ειδικ ς, τον διώχνουν αμέσως και βίαια. μως, ταν το πρ βλημά τους είναι σχετικ με τη διοίκηση της π λης, δέχονται να ακο σουν τη γνώμη κάθε πολίτη ανεξάρτητα απ το επάγγελμά του. Aυτή η θέση που παίρνουν Tο αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγ ρα H αμφιβολία του Σωκράτη Tα επιχειρήματα του Σωκράτη

3 1η ENOTHTA: (318E - 320C) 37 οι Aθηναίοι σ αυτ το θέμα δείχνει τι δεν πιστε ουν πως η πολιτική τέχνη διδάσκεται. O Σωκράτης μως δεν αρκείται μ νο σ αυτ το επιχείρημα και συνεχίζει. Aναφέρει σπουδαίους άντρες της Aθήνας, πως ο Περικλής, που δεν μπορο ν να διδάξουν στα παιδιά τους την πολιτική τέχνη, αν και οι ίδιοι την κατέχουν πολ καλά. Tο ίδιο αποδεικν ει και η περίπτωση του Kλεινία, αδερφο του Aλκιβιάδη. Tελειώνοντας, ο φιλ σοφος παρακαλεί τον Πρωταγ ρα να αποδείξει τι η αρετή διδάσκεται, αφο και έμπειρος είναι και υποστηρίζει τι αυτ διδάσκει. O Πρωταγ ρας δέχεται να αποδείξει το διδακτ της αρετής και λέει τι θα αρχίσει με έναν μ θο. 3 TO EMA TH ENOTHTA KAI OI BA IKOI NOHMATIKOI TH A ONE ñ Το θέμα Ο Σωκράτης αμφισβητεί το διδακτ της πολιτικής αρετής που υποστηρίζει ο Πρωταγ ρας. Ο σοφιστής υπ σχεται να το αποδείξει με μ θο. Βασικοί νοηματικοί άξονες Το αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγ ρα: η ε βουλία/πολιτική τέχνη (ορθή σκέψη, σωστή διοίκηση σπιτιο και π λης) Η αμφιβολία του Σωκράτη: αμφιβάλλει για το αν ο Πρωταγ ρας μπορεί να διδάξει,τι υπ σχεται Τα (εμπειρικά) επιχειρήματα του Σωκράτη: 1. Οι Αθηναίοι σε θέματα διοίκησης της π λης δέχονται να ακο σουν τη γνώμη κάθε πολίτη ανεξάρτητα απ το επάγγελμά του συνεπώς η πολιτική τέχνη δεν είναι διδακτή. 2. Σπουδαίοι άντρες της Αθήνας, αν και κατέχουν πολ καλά την πολιτική τέχνη, δεν μπορο ν να τη διδάξουν στα παιδιά τους συνεπώς η πολιτική τέχνη δεν είναι διδακτή. Η δήλωση του Πρωταγ ρα τι θα αποδείξει το διδακτ της αρετής με μ θο. 4 A NA Y H TH E NOTHTA Το αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγ ρα και το αποτέλεσμά της Ο Πρωταγ ρας, εξηγώντας στον Σωκράτη τι διδάσκει στους νέους που παρακολουθο ν τα μαθήματά του, λέει τι αυτ είναι η ε βουλία, δηλαδή η σωστή σκέψη και η σωστή λήψη αποφάσεων τ σο για θέματα που σχετίζονται με την ιδιωτική

4 38 ΠΛATΩNA ΠPΩTAΓOPAΣ ζωή σο και για θέματα που αφορο ν την π λη. Με τη διδασκαλία του λοιπ ν, υποστηρίζει, ο άνθρωπος γίνεται ικαν ς: α. να ανταποκρίνεται επιτυχώς σε ένα απ τα σημαντικ τερα καθήκοντά του, στη σωστή δηλαδή διευθέτηση λων των υποθέσεων που σχετίζονται με την οικονομική και κοινωνική ευμάρεια του οίκου του χι μ νο ως ένδειξη σεβασμο προς το παρελθ ν του (του οίκου) αλλά και προκειμένου να συντηρεί και να διατηρεί το κ ρος του και να εξασφαλίζει τη συνέχειά του στο μέλλον και β. να κατευθ νει με τις πράξεις και τους λ γους του τις υποθέσεις της π λης. Με δυο λ για, με τη διδασκαλία του ο μαθητής του γίνεται ολοκληρωμένος πολίτης. Ο σοφιστής, τονίζοντας τι στ χος του εκπαιδευτικο του προγράμματος είναι να γίνει ο μαθητής του ικαν ς να πράξει και να μιλήσει για πολιτικά θέματα, ανταποκρίνεται στο πάγιο αίτημα της δημοκρατικής κοινωνίας που ήθελε τον Αθηναίο πολίτη, και κατ επέκταση τον καλ πολίτη, να είναι ικαν ς στα λ για και στα έργα, να παρουσιάζει συνέπεια λ γου και έργου, να συνδυάζει τον πολιτικ λ γο με την πολιτική δράση. Ορισμ ς του αντικειμένου της διασκαλίας του Πρωταγ ρα απ τον Σωκράτη: η πολιτική τέχνη (αρετή) Ο Σωκράτης, θεωρώντας την απάντηση του Πρωταγ ρα γενική, α ριστη και ασαφή, και θέλοντας να αναγκάσει τον σοφιστή να γίνει πιο σαφής και συγκεκριμένος, προσποιείται τι δεν κατάλαβε καλά τα λ για του («άραγε παρακολουθώ σωστά τα λεγ μενά σου;»: λεπτή ειρωνεία), ενώ συγχρ νως σπε δει να ορίσει ο ίδιος ως πολιτική τέχνη το αντικείμενο της διδασκαλίας εκείνου, οδηγεί τη συζήτηση σε συγκεκριμένο θέμα και με την επιβεβαίωση απ την πλευρά του συνομιλητή του τι αυτ είναι το μάθημα που διδάσκει, εκμαιε ει αυτ που θέλει. Στ χος της διδασκαλίας του Πρωταγ ρα η διαμ ρφωση γαθ ν πολιτ ν Ο Σωκράτης, στην προσπάθειά του να διαλευκάνει και να διασαφηνίσει πλήρως το θέμα της συζήτησης με τον Πρωταγ ρα, δεν περιορίζεται απλά στον ορισμ του αντικειμένου της διδασκαλίας του σοφιστή επιχειρεί να ορίσει και το αποτέλεσμα στο οποίο στοχε ει ο σοφιστής με τη διδασκαλία του και που, σ μφωνα με αυτά που καταλαβαίνει ο φιλ σοφος, είναι η διαμ ρφωση των αντρών σε αγαθο ς πολίτες. Eπισημάνσεις διευκρινίσεις Στο σημείο αυτ κρίνουμε σκ πιμο να προβο με στις ακ λουθες επισημάνσεις: α. O φιλ σοφος με τον ρο πολιτική τέχνη εννοεί την ορθή συμπεριφορά και δράση του ατ μου μέσα στο πλαίσιο της π λης. Απ το περιεχ μενο του ρου βέβαια δεν αποκλείει την ανάλογη στάση του άντρα σε θέματα που σχετίζονται με την ιδιωτική ζωή, αφο τα θέματα του οίκου αποτελο ν κατά κάποιον τρ πο κομμάτι της δημ σιας ζωής και ο καθένας νοείται ως μέλος του συν λου. Είναι, για παράδειγμα, δυνατ η ηθική συμπεριφορά να χαρακτηρίζει κάποιον ως άτομο και χι ως μέλος εν ς συν λου, της π λης στην προκειμένη περί-

5 1η ENOTHTA: (318E - 320C) 39 πτωση; Φαίνεται πως είναι αποδεκτ τι ο αγαθ ς άντρας είναι αυτον ητα αγαθ ς πολίτης. β. Δεν πρέπει να μας παραξενε ει ο συσχετισμ ς της πολιτικής αρετής μ νο με τους άντρες, καθώς στην αρχαία Ελλάδα δικαιώματα τ σο σε επίπεδο π λεως σο και σε επίπεδο οίκου είχαν μ νο οι ελε θεροι ενήλικοι άντρες. Πιο συγκεκριμένα, στο ιδιωτικ επίπεδο, ο ενήλικος ελε θερος άντρας είναι ο «αφέντης» του οίκου: έχει δικαιώματα ιδιοκτησίας πάνω στην περιουσία και δικαιώματα διάθεσης και διοίκησης πάνω στα μέλη της οικογένειας κηδεμονε ει τις γυναίκες, τα παιδιά και τους δο λους της οικογένειας. Στο δημ σιο επίπεδο, είναι ο μ νος που έχει το δικαίωμα του πολίτη, ο μ νος δηλαδή που έχει δικαίωμα να συμμετέχει στις συνελε σεις του δήμου, να εκλέγεται στα διάφορα αξιώματα της π λης, να στρατε εται (πλην ορισμένων εξαιρέσεων), να γίνεται μέλος των δικαστηρίων και να μην ει στα δικαστήρια ή να παρουσιάζεται ως μάρτυρας σ αυτά. γ. Iδεώδες της αρχαίας αθηναϊκής παιδείας ήταν να καταστο ν οι νέοι καλο κ γαθοί, να ασκήσουν δηλαδή το σώμα τους έτσι ώστε να αποκτήσει ευρωστία και σωματική ωραι τητα (καλοί) και την ψυχή τους ώστε να γίνουν συνετοί, σώφρονες, θαρραλέοι, εγκρατείς, μετρημένοι, με απ λυτη αυτοσυγκράτηση απέναντι στα πάθη, με ικαν τητα να κρίνουν και να δρουν λελογισμένα, με μια λέξη, ενάρετοι ( γαθοί). Και επειδή σχετική με το θέμα της συζήτησης είναι μ νο η έννοια γαθ ς, γι αυτ γίνεται αναφορά μ νο στους αγαθο ς πολίτες. Η αμφιβολία του Σωκράτη για την τέχνη του Πρωταγ ρα Μετά την ανεπιφ λακτη παραδοχή και επιβεβαίωση απ τον Πρωταγ ρα τι το αντικείμενο της διδασκαλίας του είναι αυτ ακριβώς που ρισε ο συνομιλητής του, δηλαδή η πολιτική τέχνη/αρετή, ο φιλ σοφος «εξαπολ ει επίθεση» μολον τι προσπαθεί να δείχνει ευγενικ ς απέναντι στον σοφιστή, με ειρωνεία, διακριτική μως και καλυμμένη απ μια φαινομενική φιλοφρ νηση (ωραία τέχνη κατέχεις), εκφράζει την αμφιβολία, την επιφ λαξη και την αμφισβήτησή του για το κ ρος και την τέχνη του φιλοσοφικο του αντιπάλου και για τους ισχυρισμο ς του τι μπορεί να διδάσκει την πολιτική αρετή (αν βέβαια την κατέχεις πραγματικά). Ο Σωκράτης υποστηρίζει τι η αρετή δεν είναι διδακτή Στη συνέχεια ο φιλ σοφος με σαφήνεια και ευθ τητα εκφράζει την άποψη τι η αρετή δεν είναι διδακτή. Ωστ σο με μια φαινομενική εκτίμηση και φιλοφρ νηση στο πρ σωπο του σοφιστή στην πραγματικ τητα με ειρωνική διάθεση (αφο μως το λες εσ ), δηλώνει τι δεν μπορεί να αμφισβητήσει σα λέει εκείνος. Κι ενώ θα περίμενε κανείς το θέμα να κλείσει στο σημείο αυτ, ο αντιθετικ ς σ νδεσμος αλλά (δ, στο αρχαίο κείμενο) ανοίγει το παράθυρο του διαλ γου και τον δρ μο της αντιπαράθεσης. Oι θέσεις του Σωκράτη Ο Σωκράτης, συνεπής με την ιδεολογία και τη διδασκαλία του, λέει πως είναι σωστ να αιτιολογήσει, γιατί πιστε ει τι:

6 40 ΠΛATΩNA ΠPΩTAΓOPAΣ α. η πολιτική αρετή είναι κάτι που δε διδάσκεται, και β. οι άνθρωποι αδυνατο ν να τη μεταδώσουν σε άλλους ανθρώπους. Το επιχείρημα του Σωκράτη για την απ δειξη του μη διδακτο της πολιτικής αρετής σον αφορά την απ δειξη της πρώτης θέσης, τι δηλαδή η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται,ο φιλ σοφος επικαλείται το ακ λουθο εμπειρικ και περιγραφικ επιχείρημα: Oι Αθηναίοι πιστε ουν τι η πολιτική τέχνη δεν είναι διδακτή. Αυτ φαίνεται απ το γεγον ς τι η στάση που τηρο ν στην Eκκλησία του Δήμου σχετικά με το αντικείμενο της πολιτικής τέχνης είναι διαφορετική απ εκείνη που ακολουθο ν σχετικά με,τι πιστε ουν τι διδάσκεται και μαθαίνεται. Έτσι, για τα τεχνικά θέματα, επειδή πιστε ουν τι υπάρχει ειδικ ς για να τα διδάξει, δεν επιτρέπουν στον καθέναν να δίνει συμβουλές επιτρέπουν μ νο σ εκείνον που διαθέτει τη συγκεκριμένη τεχνογνωσία. Αντίθετα, για τα πολιτικά ζητήματα, επειδή πιστε ουν τι δεν υπάρχει ειδικ ς για να τα διδάξει, αλλά λοι κατέχουν εκ φ σεως την πολιτική τέχνη, αποδέχονται τη συμβουλή και τη γνώμη του καθεν ς, μολον τι αυτ ς δεν τα έχει διδαχτεί απ πουθενά και δεν έχει μαθητε σει κοντά σε κανέναν δάσκαλο. Αν λοιπ ν υπήρχε ειδικ ς για να διδάξει την πολιτική αρετή, τ τε θα ακολουθο σαν τακτική ίδια με αυτή που αφορά τα τεχνικά ζητήματα δηλαδή στην Eκκλησία του Δήμου θα επέτρεπαν να μιλήσουν μ νο οι γνώστες των πολιτικών θεμάτων. Κι αυτή η στάση και πεποίθηση των Αθηναίων είναι σωστή, επειδή αυτοί είναι σοφοί. H σοφία των Aθηναίων Στους αρχαίους συγγραφείς αλλά και σε λον τον ελληνικ κ σμο ήταν διάχυτη η φήμη των Αθηναίων για τη σοφία τους, γεγον ς που εκφράζει ο Σωκράτης εδώ. Απ τα λ για μως του φιλοσ φου δε θα πρέπει να αποκλείσουμε κάποια δ ση ειρωνείας, αν λάβουμε υπ ψη μας τι ο ίδιος ήταν Αθηναίος και πως οι απ ψεις του για τους συμπατριώτες του, σ μφωνα με την πλατωνική Απολογία, δεν ήταν και τ σο κολακευτικές. Το επιχείρημα του Σωκράτη για την απ δειξη της αδυναμίας των ανθρώπων να μεταδώσουν σε άλλους ανθρώπους την πολιτική αρετή Για την απ δειξη της δε τερης θέσης του, τι δηλαδή οι άνθρωποι αδυνατο ν να τη μεταδώσουν σε άλλους ανθρώπους, ο φιλ σοφος προσκομίζει το ακ λουθο αποδεικτικ υλικ : Οι πιο σοφοί και οι άριστοι των πολιτών, μολον τι κατέχουν πολ καλά την πολιτική αρετή, δεν μπορο ν να τη διδάξουν στα παιδιά τους. Και για ενίσχυση της αποδεικτικής δ ναμης του επιχειρήματ ς του αναφέρει ως παραδείγματα: α. την περίπτωση του κορυφαίου σε πολιτικά θέματα Περικλή, ο οποίος μ ρφωσε καλά τα παιδιά του στα θέματα που εξαρτώνται απ δασκάλους, δεν κατάφερε μως να τους μεταδώσει τη δική του αρετή

7 1η ENOTHTA: (318E - 320C) 41 β. την περίπτωση του Αρίφρονα, ο οποίος δεν μπ ρεσε στερα απ προσπάθεια έξι μηνών να εκπαιδε σει τον Κλεινία, τον μικρ αδερφ του Αλκιβιάδη, και τον έδωσε πίσω στον Περικλή μην ξέροντας τι να κάνει μαζί του. Στηριζ μενος σ αυτά τα στοιχεία και στην παρομοίωση των γιων του Περικλή με ζώα που τριγυρί- Tο συμπέρασμα ζουν εδώ κι εκεί και β σκουν ελε θερα μήπως και συναντήσουν απ μ νοι τους την αρετή, καταλήγει στο συμπέρασμα τι η αρετή δεν μπορεί να διδαχτεί. Σχολιασμ ς του συμπεράσματος Παρακολουθώντας κανείς προσεκτικά τα βήματα της σκέψης του φιλοσ φου, διαπιστώνει τι το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε, τι δηλαδή η αρετή δεν μπορεί να διδαχτεί, χι μ νο σχετίζεται με τη δε τερη θέση του, τι δηλαδή οι άνθρωποι αδυνατο ν να μεταδώσουν την πολιτική αρετή σε άλλους ανθρώπους, αλλά και αποδεικν ει με ρητ και κατηγορηματικ τρ πο και την πρώτη θέση που διατ πωσε, τι δηλαδή η πολιτική αρετή είναι κάτι που δε διδάσκεται. Αυτή η τελευταία διαπίστωση οδηγεί στη σκέψη τι Προεκτάσεις στην πραγματικ τητα ο Σωκράτης υποστηρίζει μία θέση, τι δηλαδή η πολιτική αρετή είναι κάτι που δε διδάσκεται, την οποία δομεί πάνω σε δ ο άξονες: α. στην πεποίθηση των σοφών Αθηναίων πολιτών τι το αντικείμενο της πολιτικής τέχνης δεν είναι διδακτ, γεγον ς που φαίνεται απ τη διαφορετική στάση που τηρο ν αυτοί στην Eκκλησία του Δήμου σχετικά με αυτ που θεωρο ν διδακτ (τεχνικά ζητήματα) και σχετικά με αυτ που θεωρο ν μη διδακτ (πολιτική τέχνη) και β. στην αδυναμία των πιο σοφών και των άριστων απ τους Αθηναίους να μεταδώσουν τη δική τους αρετή στους γιους τους. Αξιολ γηση της επιχειρηματολογίας του Σωκράτη Ο Σωκράτης επιχειρηματολ γησε υπέρ της θέσης τι η πολιτική τέχνη/αρετή δεν είναι διδακτή. Για το αποδεικτικ υλικ που προσκ μισε έχουν διατυπωθεί οι ακ λουθες απ ψεις: Αδ νατο σημείο της πορείας του σωκρατικο συλλογισμο ίσως είναι η ίδια η αφετηρία του. Ολ κληρο το λογικ οικοδ μημα στηρίζεται στην παραδοχή τι οι Αθηναίοι θεωρο νται απ λους συνεπώς είναι σοφοί, οπ τε λες οι επιλογές και αποφάσεις τους είναι ορθές. Δεν υπάρχει αμφιβολία τι η αθηναϊκή πολιτεία της κλασικής εποχής λειτουργο σε απ πολλές απ ψεις ως πρ τυπο ίσως μως δεν πρέπει να θεωρείται αυτον ητο τι λες οι θέσεις τους, για οποιοδήποτε ζήτημα κι αν πρ κειται, είναι απ λυτα σωστές και πρέπει να γίνονται απ λους αποδεκτές ασυζητητί. Ορισμένοι μως διακρίνουν την παρξη κάποιας δ σης ειρωνείας στη διατ πωση του φιλοσ φου πως οι Αθηναίοι θεωρο νται απ λους σοφοί κι αυτ

8 42 ΠΛATΩNA ΠPΩTAΓOPAΣ γιατί αφεν ς είναι ο ίδιος Αθηναίος, αφετέρου οι απ ψεις του για τους συμπατριώτες του δεν είναι τ σο θετικές. Οι λ γοι που επικαλείται ο Σωκράτης στηρίζονται σε ορισμένες προϋποθέσεις: στην άμεση δημοκρατία της αρχαίας Αθήνας, στην ενημέρωση και στο ενδιαφέρον των πολιτών για τα κοινά, τις δημ σιες υποθέσεις. Απ αυτή την άποψη ικανοποιο ν παραπέμπουν μως σε μια εξιδανικευμένη κοινωνικοπολιτική κατάσταση. Η πραγματικ τητα, βέβαια, δεν είναι αυτή. Ακ μη και στο πλαίσιο της άμεσης δημοκρατίας της Αθήνας η πολιτική συνείδηση των πολιτών δεν ήταν το ίδιο ανεπτυγμένη ο τε υπήρχε το ίδιο ενδιαφέρον για τα κοινά σε λους. Γνωρίζουμε πως οι αρχές της Αθήνας επέβαλλαν με ειδικ σώμα αστυνομικών τη συμμετοχή των πολιτών στις λαϊκές συνελε σεις. Ο ισχυρισμ ς του Σωκράτη τι οι Αθηναίοι πολίτες μιλο ν για πολιτικά θέματα χωρίς να έχουν διδαχτεί κάτι σχετικ δε φαίνεται να ανταποκρίνεται πλήρως στην πραγματικ τητα, καθώς παρακολουθο ν ομιλίες καλών πολιτικών ηγετών και ρητ ρων, μορφώνονται με ένα σπουδαίο εκπαιδευτικ σ στημα και ζουν σε καθεστώς άμεσης δημοκρατίας. Ο ισχυρισμ ς του φιλοσ φου τι κανείς δεν έχει διδάξει την πολιτική αρετή δε δικαιολογεί το συμπέρασμα τι αυτή δεν είναι διδακτή. Το τι κάποιοι εξέχοντες πολιτικοί δεν μπ ρεσαν να διδάξουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή, αυτ δε σημαίνει τι αυτή δε διδάσκεται, αφο ο ενάρετος πολίτης δεν είναι κατ ανάγκην και καλ ς δάσκαλος της αρετής. Εξάλλου μια επιτυχής και αποτελεσματική διδασκαλία προϋποθέτει εκτ ς απ ικαν δάσκαλο και μαθητή επιδεκτικ μαθήσεως. Η ένδειξη τι την πολιτική αρετή δεν την είχε διδάξει κανείς δεν μπορεί να λειτουργήσει ως μια ε λογη βάση για απ δειξη του τι η πολιτική αρετή δεν είναι διδακτή. Η κατοχή της αρετής είναι κάτι διαφορετικ απ τη μετάδοσή της. Στο δε τερο επιχείρημα ο φιλ σοφος μεταπηδά απ τον χώρο της πολιτικής (περίπτωση παιδιών Περικλή) στον χώρο της ηθικής (περίπτωση Κλεινία). Στο παράδειγμα του Κλεινία δεν αναφέρεται στη διδασκαλία της πολιτικής τέχνης αλλά στη διάπλαση του χαρακτήρα του νεαρο, στην ηθική διαπαιδαγώγηση. Επιπλέον, με βάση τα λ για του Σωκράτη ο Κλεινίας ήταν ανεπίδεκτος μαθήσεως συνεπώς, ο νεαρ ς αντιπροσωπε ει την εξαίρεση, οπ τε δεν μπορεί να εξαχθεί γενικ συμπέρασμα απ το παράδειγμα. Ανάμεσα στους δ ο άξονες της επιχειρηματολογίας παρατηρείται μία αντίφαση: αφο λοι κατέχουν την πολιτική τέχνη, και γι αυτ ο καθένας έχει τη δυνατ τητα να μιλήσει για τα πολιτικά θέματα, τι ν ημα έχει η προσπάθεια των πολιτικών να τη διδάξουν στα παιδιά τους; Αλλιώς, αφο με βάση τον πρώτο άξονα επιχειρηματολογίας λοι οι Αθηναίοι έχουν την πολιτική αρετή, πώς στον δε τερο άξονα υποστηρίζεται τι τα παιδιά του Περικλή δεν την έχουν; Συνοψίζοντας, θα λέγαμε τι η επιχειρηματολογία που επιστρατε ει ο φιλ σο-

9 1η ENOTHTA: (318E - 320C) 43 φος για την απ δειξη του μη διδακτο της αρετής απ τη μια έχει εμπειρικ χαρακτήρα, είναι πολ γενική, ανήκει στην κατηγορία που ο Αριστοτέλης ονομάζει πιθανολογική, οδηγεί σε αυθαίρετες γενικε σεις και συμπεράσματα κι απ την άλλη έχει ως έναν βαθμ σχέση με την πραγματικ τητα και προωθεί τον διάλογο δίνοντας στον Πρωταγ ρα τη δυνατ τητα να παρουσιάσει τις δικές του απ ψεις για το διδακτ ή μη της πολιτικής αρετής. Η σκοπιμ τητα των «αδυναμιών» της σωκρατικής επιχειρηματολογίας Σ μφωνα με σα αναφέρονται στην εισαγωγή του σχολικο βιβλίου, ο Σωκράτης χαρακτηρίζεται για τη συγκροτημένη σκέψη, την προσήλωση στην αλήθεια, τη λογική προσέγγιση των πραγμάτων κτλ. Την εικ να αυτή δε φαίνεται να ενισχ ουν οι αρνητικές επισημάνσεις στην επιχειρηματολογία του, εκτ ς κι αν πίσω απ λα αυτά υποθέσουμε τι υπάρχει κάποια σκοπιμ τητα. Πιο συγκεκριμένα: Στη σελίδα 55 του σχολικο βιβλίου, «Το τέλος της συζήτησης», αναφέρεται πως ο Σωκράτης, ο οποίος στην αρχή αρνι ταν να παραδεχτεί πως η αρετή μπορεί να διδαχτεί, υποστηρίζει τι η παραν ηση της αρετής και της ηδονής που κάνουν κάποιοι άνθρωποι οφείλεται στην άγνοιά τους και πως η άγνοια αυτή μπορεί να θεραπευτεί με τη διδασκαλία. Eπίσης, στη σελίδα 111 παρουσιάζεται και μια άλλη άποψη του μεγάλου φιλοσ φου, η αισι δοξη άποψη τι ο δε ς κ ν κακ ς (= κανείς δεν είναι κακ ς με τη θέλησή του), που σημαίνει τι η διδασκαλία μπορεί να θεραπε σει προβλήματα που σχετίζονται με την αρετή. T σο στη δήλωση του φιλοσ φου τι δεν πιστε ει στο διδακτ της πολιτικής αρετής σο και στα επιχειρήματά του πολλοί διακρίνουν την περιβ ητη σωκρατική ειρωνεία, που στοχε ει στον εξαναγκασμ του σοφιστή να αποδείξει την αντίθετη θέση. Ο Σωκράτης ζητεί απ τον Πρωταγ ρα να αναλ σει την άποψή του για το διδακτ της αρετής Φαίνεται λοιπ ν πως ο Σωκράτης στην ουσία πιστε ει στο διδακτ της αρετής απλώς προς το παρ ν σκ πιμα υποστηρίζει τι η αρετή δεν μπορεί να διδαχτεί, προκειμένου να προκαλέσει την απάντηση του Πρωταγ ρα, να τον οδηγήσει σε μια διαλεκτική συζήτηση, κυρίως μως για να τονίσει τι η πολιτική αρετή δεν μπορεί να διδαχτεί με τον τρ πο που διδάσκεται μια τέχνη ο τε με τη μετάδοση έτοιμων γνώσεων αλλά μ νο με τη διαλεκτική. Ξαναπιάνοντας το νήμα της αφήγησης του Σωκράτη για τη συζήτηση που είχε με τον σοφιστή Πρωταγ ρα σχετικά με το διδακτ ή μη της πολιτικής αρετής, ο φιλ σοφος, μετά την παρουσίαση του συμπεράσματ ς του τι η αρετή δεν είναι διδακτή, με λεπτή ειρωνική απ χρωση της φωνής του εκφράζει κάποια επιφ λαξη για το αλάνθαστο της άποψής του και εμφανίζεται πεπεισμένος για τις γνώσεις του σοφιστή, τις οποίες δείχνει να σέβεται και να εκθειάζει τέλος, ζητεί απ τον συνομιλητή του να αναλ σει με πιο σαφή τρ πο γιατί, κατ αυτ ν, η πολιτική αρετή είναι διδακτή.

10 44 ΠΛATΩNA ΠPΩTAΓOPAΣ Oι πηγές της γνώσης κατά τον Σωκράτη Ο Σωκράτης δεν εκφράζει μ νο τον σεβασμ και την πεποίθησή του στις γνώσεις του συνομιλητή του παρουσιάζει και τις πηγές απ τις οποίες προέρχονται. Έτσι, κάνει λ γο για γνώσεις που προέρχονται απ : α. την πείρα/εμπειρία (έχεις μεγάλη πείρα σε πολλά ζητήματα) β. την παιδεία (πολλά έχεις μάθει) γ. την προσωπική έρευνα (πολλά έχεις ανακαλ ψει μ νος σου) H αντίδραση του Πρωταγ ρα Ο Πρωταγ ρας, παρά την αμφισβήτηση των δυνατοτήτων του απ τον Σωκράτη, εμφανίζεται γεμάτος αυτοπεποίθηση, σίγουρος και βέβαιος για τον εαυτ του και τις ικαν τητές του έτσι χι μ νο αποδέχεται την πρ ταση-πρ κληση του Σωκράτη χωρίς καμία απολ τως επιφ λαξη, αλλά και προτείνει στους ακροατές του να επιλέξουν ως τρ πο για να τους αναλ σει και να αναπτ ξει τις απ ψεις του ή τον μ θο, πως ταιριάζει στο προχωρημένο της ηλικίας του, ή τη διάλεξη. H αναφορά στην ηλικία του Η αναφορά του σοφιστή στην ηλικία του γίνεται με έξυπνο και ε στοχο τρ πο. Υποδηλώνει τη σοφία και την πείρα του, αλλά ταυτ χρονα εμπνέει τον σεβασμ στο πρ σωπ του, γεγον ς που στην προκειμένη περίπτωση εκφράζεται με την αναγνώριση εκ μέρους πολλών ακροατών του του δικαιώματος να επιλέξει ο ίδιος τον τρ πο με τον οποίο επιθυμεί να παρουσιάσει τις απ ψεις του. Ο Πρωταγ ρας επιλέγει ως τρ πο ανάπτυξης των O μ θος απ ψεών του τον μ θο, τον οποίο συνήθως επέλεγαν οι γεροντ τεροι. Μ θος είναι κάθε αφήγηση με ποιητικ χαρακτήρα, είτε προέρχεται απ την παράδοση και τον θρ λο είτε πρ κειται για κατασκευή κάποιου διανοητή. Έχει βαθιές τις ρίζες του στην αρχαία γραμματεία. Μολον τι δεν είναι δημιο ργημα των σοφιστών (ο μηρος τον χρησιμοποιεί για διδακτικο ς σκοπο ς στην Ιλιάδα: μ θος του Μελέαγρου, μ θος της Νι βης), χρησιμοποιείται ευρ τατα απ αυτο ς ως μέσο διδασκαλίας και ως εργαλείο για εντυπωσιασμ και για επίδειξη γνώσεων. Δεν έχει την αποδεικτική δ ναμη του λ γου, που στηρίζεται σε πραγματικά γεγον τα. Έχει συμβολική αξία και δεν μπορεί να οδηγήσει με ακρίβεια στη φιλοσοφική και επιστημονική γνώση. Χρήση του κάνει και ο Πλάτων αλλά μ νο για συμπλήρωση μιας αυστηρής φιλοσοφικής απ δειξης. Η διάλεξη, την οποία προς το παρ ν δε χρησιμοποιεί ο σοφιστής, έχει μεγαλ τερη αποδεικτική και πει- H διάλεξη στική ικαν τητα σε σχέση με τον μ θο, μως λειτουργεί ως μέθοδος πειθο ς και χι ως μέθοδος προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας.

11 1η ENOTHTA: (318E - 320C) 45 Oι έννοιες της Eν τητας Οι ροι ε βουλία, πολιτικ τέχνη, πολιτικ ρετή, ρετ νδρ ς χρησιμοποιο νται ως παραλλαγές του ρου ρετή. Αυτ προκ πτει απ το γεγον ς τι ο σοφιστής ορίζει τη διδασκαλία του ως ε βουλία, συμφωνεί με τον Σωκράτη τι εννοεί την πολιτικ τέχνη, ενώ στην Εν τητα 7 κάνει λ γο για νδρ ς ρετή. Ο Σωκράτης πάλι στον λ γο του φαίνεται να υπονοεί την πολιτικ ρετή, αλλά αναφέρεται στην ρετ γενικά. Ανακεφαλαίωση Ο Πρωταγ ρας αρχικά ορίζει ως ευβουλία το αντικείμενο της διδασκαλίας του και στη συνέχεια με την παρέμβαση του Σωκράτη ως πολιτική τέχνη. Ο Σωκράτης αμφισβητεί το διδακτ της πολιτικής τέχνης και επιχειρηματολογεί με την προσκ μιση εμπειρικο αποδεικτικο υλικο (η στάση των Αθηναίων στην Εκκλησία του Δήμου η αδυναμία των πιο σοφών και των άριστων Αθηναίων πολιτών να μεταδώσουν στους γιους τους την πολιτική αρετή). Ο Σωκράτης ζητεί απ τον Πρωταγ ρα να αναπτ ξει τις δικές του απ ψεις για το διδακτ της πολιτικής αρετής. Ο σοφιστής με άνεση και αυτοπεποίθηση κάνει αποδεκτ το αίτημα-πρ κληση του φιλοσ φου και αποφασίζει να εκθέσει τις απ ψεις του με έναν μ θο. 5 E PøTH EI A ANTH EI XO IKOY B IB IOY 1. Πώς κρίνετε τη στάση του αθηναϊκο δήμου, πως την περιγράφει ο Σωκράτης, απέναντι στους ειδικο ς πάνω σε κάποια συγκεκριμένα ζητήματα και απέναντι στους πολίτες που, σε γενικά θέματα, θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στην πολιτική συνέλευση; Ποια θεωρείτε τι είναι η στάση των σημερινών πολιτικών κοινωνιών απέναντι στο θέμα; O αθηναϊκ ς δήμος, εάν παρουσιαζ ταν κάποιος μη ειδικ ς σε μια συζήτηση για τεχνικ θέμα και ήθελε να συμβουλε σει σχετικά μ αυτ τους συμπολίτες του, τον έδιωχνε κοροϊδε οντάς τον. Aντίθετα, εάν η συζήτηση αναφερ ταν στα κοινά, στη διοίκηση της π λεως, ο δήμος άφηνε τον καθέναν, ανεξάρτητα απ την ειδικ τητα και το επάγγελμά του, να πει τη γνώμη του και τις συμβουλές του, χωρίς να έχει διδαχτεί γι αυτ. H στάση αυτή του αθηναϊκο δήμου φαίνεται ορθή, αφο απ τη μια η προσήλωση ειδικών ως συμβο λων για θέματα που απαιτο σαν τεχνικές γνώσεις συνέβαλε τα μέγιστα και στη σωστή ενημέρωση και στη λήψη ορθών αποφάσεων. Aπ την άλλη, με το να επιτρέπει στον καθέναν να λέει τη γνώμη του και να δίνει τις συμβουλές του για θέματα που αφορο σαν τη διοίκηση της π λης, ενθάρρυνε την ενεργ συμμετοχή του πολίτη και συντελο σε στην εδραίωση της δημοκρατίας.

12 46 ΠΛATΩNA ΠPΩTAΓOPAΣ μως είχε και αδ νατα σημεία, καθώς οι ειδικοί δεν μπορο σαν να ενημερώσουν για λα τα ζητήματα, πως, για παράδειγμα, για τη σκοπιμ τητα του έργου, και η δυνατ τητα να λέει ο καθένας τη γνώμη του και να δίνει τη συμβουλή του εγκυμονο σε τον κίνδυνο να παρασυρθεί ο δήμος σε λαθεμένες αποφάσεις ή να οδηγηθεί σε περιπέτειες απ τη δράση δημαγωγών, πατριδοκάπηλων... H στάση των σημερινών πολιτικών κοινωνιών απέναντι στο θέμα είναι πιο σωστή, καθώς για τα τεχνικά θέματα λαμβάνονται αποφάσεις απ τεχνοκράτες και εμπειρογνώμονες σε συνεργασία με την πολιτική ηγεσία του αρμ διου υπουργείου. Έτσι προκ πτουν ολοκληρωμένες μελέτες... σον αφορά τα γενικά θέματα, επειδή η δημοκρατία δε λειτουργεί άμεσα, δεν υπάρχουν δυνατ τητες στον καθέναν να λέει τη γνώμη του και τις συμβουλές του... M αυτά ασχολο νται, κατά κ ριο λ γο, οι επαγγελματίες πολιτικοί ή τα συλλογικά ργανα Συνοψίστε και συζητήστε τους λ γους για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεται πως η αρετή δεν μπορεί να μεταδοθεί. Σ μφωνα με τον Σωκράτη, η αρετή δεν μπορεί να μεταδοθεί για τους εξής λ γους: α. Oι Aθηναίοι, που, κατά γενική ομολογία, είναι σοφοί, ταν συγκεντρώνονται στην Eκκλησία του Δήμου, για ν αποφασίσουν για διάφορα θέματα ειδικής φ σεως, καλο ν τους κατά τεκμήριο ειδικο ς ως συμβο λους τους. Aυτ συμβαίνει για λα τα θέματα που στηρίζονται σε τεχνικές γνώσεις. β. σον αφορά μως τα κοινά, τη διοίκηση της π λεως, καθένας, ανεξάρτητα απ την ειδικ τητα και το επάγγελμά του, λέει τη γνώμη και τις συμβουλές του, χωρίς να έχει διδαχτεί γι αυτ. Aν η αρετή μπορο σε να μεταδοθεί, τ τε και στα θέματα αυτά θα ακολουθο σαν την ίδια τακτική με αυτή που ακολουθο ν για τα τεχνικά ζητήματα. γ. Στον ιδιωτικ βίο οι πιο σοφοί και άριστοι απ τους πολίτες δεν είναι ικανοί να μεταδίδουν, να διδάσκουν σε άλλους αυτή την αρετή ο τε καν στα παιδιά τους. Aυτά μ να τους εδώ επιστρατε εται το παράδειγμα των παιδιών του Περικλή τριγυρνο ν εδώ κι εκεί, μήπως κάπου συναντήσουν κατά τ χη την αρετή. Oι λ γοι που επικαλείται ο Σωκράτης στηρίζονται σε ορισμένες προϋποθέσεις: στην άμεση δημοκρατία της αρχαίας Aθήνας, στην ενημέρωση και στο ενδιαφέρον των πολιτών για τα κοινά, τις δημ σιες υποθέσεις. Aπ αυτή την άποψη είναι ικανοποιητικά παραπέμπουν μως σε μια εξιδανικευμένη κοινωνικοπολιτική κατάσταση. H πραγματικ τητα, βέβαια, δεν είναι αυτή. Aκ μη και στο πλαίσιο της άμεσης δημοκρατίας της Aθήνας η πολιτική συνείδηση των πολιτών δεν ήταν το ίδιο αναπτυγμένη ο τε υπήρχε το ίδιο ενδιαφέρον για τα κοινά σε λους. Γνωρίζουμε πως οι αρχές της Aθήνας επέβαλλαν με ειδικ σώ-

13 1η ENOTHTA: (318E - 320C) 47 μα αστυνομικών τη συμμετοχή των πολιτών στις λαϊκές συνελε σεις. H συμμετοχή δεν ήταν σε λες τις περιπτώσεις αυθ ρμητη, κάτι που οφείλεται στο γεγον ς τι ανάμεσα στον ιδιωτικ και στον δημ σιο τρ πο ζωής, στο ιδιωτικ και στο δημ σιο συμφέρον, υπήρχαν και υπάρχουν αντιθέσεις. Eίναι εξάλλου γνωστή η κατηγορία για ιδιώτευση, που προσαπτ ταν στους αδιάφορους για τα δημ σια πράγματα Aθηναίους πολίτες. O ρος διώτης σήμαινε τον κλεισμένο, περιχαρακωμένο στις ιδιωτικές του υποθέσεις άνθρωπο, που δεν τιμο σε την ιδι τητα του πολίτη κατέληξε μάλιστα να ισοδυναμεί με τον ηλίθιο (πβ. και τη λέξη idiot, στα γαλλικά, αγγλικά). Tελειώνοντας, θα λέγαμε τι οι λ γοι που επικαλείται ο φιλ σοφος έχουν εμπειρικ χαρακτήρα και οδηγο ν σε αυθαίρετες γενικε σεις και συμπεράσματα: μως εξυπηρετο ν την εξής σκοπιμ τητα: προωθο ν τον διάλογο, καθώς δίνουν στον Πρωταγ ρα την ευκαιρία και τη δυνατ τητα να παρουσιάσει τις δικές του απ ψεις για το διδακτ ή μη της πολιτικής αρετής. (Bλ. και «Aξιολ γηση της επιχειρηματολογίας του Σωκράτη», σελ ) 6 PO ETE E PøTH EI * 1. Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Σωκράτης για το μ διδακτ ν της αρετής, απ πο τα αντλεί και π σο ισχυρά είναι; 2. Ο Σωκράτης για να αποδείξει τι η πολιτική τέχνη δε διδάσκεται φέρνει ως παράδειγμα τους γιους του Περικλή και τον Κλεινία, ανιψι του μεγάλου πολιτικο και αδερφ του Αλκιβιάδη. Αποδεικν εται με το παράδειγμα η θέση του Σωκράτη; 3. Ο Αριστοτέλης επαινεί τον Σωκράτη γιατί πρ σφερε την επαγωγική μέθοδο στη φιλοσοφική αναζήτηση. Να εντοπίσετε στο κείμενο τη μέθοδο αυτή και να καταγράψετε τον συλλογισμ του Σωκράτη. (Να συμβουλευτείτε και την εισαγωγή του βιβλίου σας, σσ ) 7 A ANTH EI TI PO ETE E PøTH EI ** 1. α. Οι Αθηναίοι, που είναι σοφοί και συνεπώς πράττουν το σωστ, για τα τεχνικά ζητήματα επιτρέπουν να δίνουν συμβουλές μ νο οι ειδικοί, επειδή αυτά διδάσκονται αντίθετα, * Προέρχονται απ το βιβλίο Aξιολ γηση των μαθητών της Γ Λυκείου στην Aρχαία Eλληνική Γραμματεία Φιλοσοφικ ς λ γος του Kέντρου Eκπαιδευτικής Έρευνας. ** Kάποιες έχουν στηριχτεί στις πληροφορίες που υπάρχουν στο βιβλίο Aξιολ γηση των μαθητών της Γ Λυκείου στην Aρχαία Eλληνική Γραμματεία Φιλοσοφικ ς λ γος του Kέντρου Eκπαιδευτικής Έρευνας.

14 48 ΠΛATΩNA ΠPΩTAΓOPAΣ για τα πολιτικά θέματα επιτρέπουν σε λους να δίνουν συμβουλές, χωρίς να έχουν μάθει την πολιτική τέχνη απ κανέναν, επειδή πιστε ουν τι αυτή δε διδάσκεται αν διδασκ ταν, θα υπήρχαν ειδικοί και για τα πολιτικά ζητήματα, οπ τε δε θα επιτρεπ ταν σε λους να καταθέτουν την άποψή τους γι αυτά. β. Οι πιο σοφοί και οι άριστοι των πολιτών, μολον τι κατέχουν πολ καλά την πολιτική αρετή, δεν μπορο ν να τη διδάξουν στα παιδιά τους. Παράδειγμα οι γιοι του Περικλή και ο Κλεινίας, ανιψι ς του μεγάλου πολιτικο και αδερφ ς του Αλκιβιάδη. Χώρος άντλησης των επιχειρημάτων του Σωκράτη η πολιτική και η ηθική, η πολιτική πρακτική και η καθημερινή ζωή. Βλ. «Αξιολ γηση της επιχειρηματολογίας του Σωκράτη», σελ Στο βιβλίο του ΚΕΕ δίνεται η ακ λουθη απάντηση: «Δεν αποδεικν εται η θέση αυτή απ ένα ή δ ο παραδείγματα. Στην περίπτωση των γιων του Περικλή, και αν δεν λάβουμε υπ ψη μας τη, γνωστή, διανοητική τους κατάσταση, το συμπέρασμα που εξάγεται είναι τι η προσωπική κατάκτηση της αρετής δεν συμπίπτει υποχρεωτικά με την ικαν τητα να τη διδάξει κανείς ή τι οι μεγάλοι πολιτικοί (ως γονείς) δεν είναι καλοί δάσκαλοι της αρετής κτλ. Στο παράδειγμα του Κλεινία ο Σωκράτης έχει μετατοπιστεί απ την πολιτική τέχνη στην ηθική, αφο δεν αναφέρεται στη διδασκαλία της πολιτικής τέχνης αλλά στη διάπλαση του χαρακτήρα του νεαρο, στην ηθική του διαπαιδαγώγηση. Επιπλέον, αν λάβουμε υπ ψη μας τι, πως φαίνεται απ τα λ για του Σωκράτη, ο Κλεινίας ήταν ανεπίδεκτος μαθήσεως, αντιπροσωπε ει επομένως την εξαίρεση, τ τε δεν μπορεί να εξαχθεί γενικ συμπέρασμα απ το παράδειγμα». 3. Στις σελ του σχολικο βιβλίου αναφέρεται: «... ο δρ μος που λογικά ακολο θησε ο Σωκράτης για να αναζητήσει ακριβώς την απ λυτη ουσία των ηθικών εννοιών, ήταν η επαγωγική μέθοδος (οι πακτο λ γοι), με σκοπ την εξαγωγή καθολικών ορισμών (το ρίζεσθαι καθ λου). Ξεκινώντας δηλαδή απ παραδείγματα, συνήθως παρμένα απ την καθημερινή ζωή και εμπειρία, προσπαθο σε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων, που να ξεπερνο ν την εμπειρία και να φθάνουν σε μια απ λυτη γνώση του θέματος....». Πράγματι ο Σωκράτης, χρησιμοποιώντας παραδείγματα απ την πολιτική πρακτική και την καθημερινή ζωή, καταλήγει στο γενικευμένο συμπέρασμα τι η αρετή δεν είναι διδακτή, δηλαδή δεν μπορεί να μεταδοθεί ως έτοιμη γνώση. Ο συλλογισμ ς του είναι ο ακ λουθος: Οι Αθηναίοι στην εκκλησία του δήμου υιοθετο ν μια διαφορετική τακτική σε σχέση με αυτ που θεωρο ν διδακτ, απ την τακτική που υιοθετο ν γ ρω απ τα ζητήματα της πολιτικής τέχνης. Οι πιο σοφοί και οι άριστοι απ τους Αθηναίους δεν κατάφεραν να μεταδώσουν την πολιτική τους αριστεία στους γιους τους και στους συγγενείς τους π.χ. η περίπτωση του Περικλή με τους γιους και τον ανιψι του. ΑΡΑ, η πολιτική αρετή δε διδάσκεται.