Μελέτη: Καταγραφή και χαρτογράφηση συμπληρωματικών εγκαταλελειμμένων ή αυτοφυών καρποφόρων και εκμεταλλεύσιμων φυτών

Transcript

1 Πράξη «Εκπόνηση Σχεδίων Ερευνητικών και Τεχνολογικών Αναπτυξιακών Έργων Καινοτομίας (ΑγροΕΤΑΚ)» Τίτλος Έργου «Ολοκληρωμένη διαχείριση και αξιοποίηση εγκαταλελειμμένων οπωρώνων και αυτοφυών καρποφόρων φυτών» Regeneratio Μονάδα υλοποίησης: Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών Θεσσαλονίκης Παραδοτέο 2.δ Μελέτη: Καταγραφή και χαρτογράφηση συμπληρωματικών εγκαταλελειμμένων ή αυτοφυών καρποφόρων και εκμεταλλεύσιμων φυτών Νίκος Νικήσιανης Ιούνιος 2015

2

3 Περιεχόμενα 1. Πρόλογος Αντικείμενο μελέτης Εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες συμπληρωματικές θέσεις Περιοχή έρευνας: Οροσειρά Ροδόπης...10 Μεθοδολογία Βιβλιογραφία προηγούμενες μελέτες Αεροφωτογραφίες δορυφορική επισκόπηση έρευνα...14 Αποτελέσματα Βιβλιογραφία προηγούμενες μελέτες Καταγραφή χαρτογράφηση συμπληρωματικών θέσεων Σύγκριση αεροφωτογραφιών (συμπληρωματικές θέσεις) Καταγραφή μη εγκαταλελειμμένων οπωρώνων Σύγκριση αεροφωτογραφιών (μη εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες)...60 Βιβλιογραφία... 69

4

5 1. Πρόλογος Το παρόν κείμενο αποτελεί το Παραδοτέο 2.δ. με τίτλο «Μελέτη: Καταγραφή και χαρτογράφηση συμπληρωματικών εγκαταλελειμμένων ή αυτοφυών καρποφόρων και εκμεταλλεύσιμων φυτών». Σύμφωνα με το ΤΔΕ, κατά την 2η Φάση του έργου (ΦΕ 2: «Αναλυτική μελέτη περιοχής εφαρμογής») η αναλυτική μελέτη της περιοχής όφειλε να συμπληρωθεί με την καταγραφή και χαρτογράφηση συμπληρωματικών εγκαταλελειμμένων ή αυτοφυών καρποφόρων και εκμεταλλεύσιμων φυτών (όπως δέντρα και θάμνοι σε εγκαταλελειμμένους αγρούς, θάμνοι που φύονται στα πρανή δρόμων). Στο πλαίσιο της ίδιας ΦΕ, υλοποιήθηκαν τα παρακάτω παραδοτέα, τα οποία παραδίνονται μαζί με το παρόν: Π2.β. Μελέτη: Ακριβής χαρτογράφηση και καταγραφή οπωρώνων και οπωροφόρων δέντρων στην περιοχή μελέτης Π2.γ. Μελέτη: Καταγραφή και ανάδειξη συνοδών ιστορικώνπολιτιστικών στοιχείων Π2.ε. Μελέτη: Δυνατότητες αξιοποίησης των οπωρώνων στη μελισσοκομία Σύμφωνα με τα παραπάνω, η καταγραφή και χαρτογράφηση που περιγράφεται στο παρόν παραδοτέο αναφέρεται σε συμπληρωτικές θέσεις, οι οποίες δεν πληρούν τα κριτήρια για να χαρακτηριστούν ως «εγκαταλελειμμένοι παραδοσιακοί οπωρώνες» (βλ. παρακάτω για τα κριτήρια), αλλά φιλοξενούν αξιόλογο αριθμό οπωροφόρων δέντρων, θάμνων και άλλων αξιοποιήσιμων φυτών, αυτοφυών ή εγκαταλελειμμένων. Το τελικό κείμενο παραδόθηκε σύμφωνα με τα προβλεπόμενα από τη σχετική Σύμβαση στο τέλος του Ιουνίου 2015.

6 2. Αντικείμενο μελέτης 2.1 Εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες συμπληρωματικές θέσεις Εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες Όπως περιγράφεται αναλυτικά σε προηγούμενα Παραδοτέα (1.β, 1.γ), με τον όρο οπωρώνας περιγράφεται κάθε φυτεία δέντρων ή θάμνων που προορίζονται για παραγωγή τροφίμων. Ο οπωρώνας μπορεί να περιλαμβάνει ένα ή περισσότερα είδη δέντρων που παράγουν φρούτα ή άλλους εδώδιμους καρπούς. Ειδικότερα, ως παραδοσιακός οπωρώνας θεωρείται κάθε φυτεία με έναν ελάχιστο αριθμό συγκεντρωμένων δέντρων (αναφέρεται 5 δέντρα κατ ελάχιστο σε 20 μέτρα μέγιστη απόσταση) που παράγουν φρούτα ή ξηρούς καρπούς, η διαχείρισή τους γίνεται με τρόπους χαμηλής έντασης ή εκτατικής καλλιέργειας, χωρίς τη χρήση χημικών, παρασιτοκτόνων, εντομοκτόνων και ανόργανων λιπασμάτων και τα πολυετή δέντρα αφήνονται να φτάσουν στο στάδιο ωρίμανσης. Ένας παραδοσιακός οπωρώνας καθορίζεται από χαμηλές εισροές, χαμηλή ένταση εργασίας και είναι υψηλής βιολογικής ποικιλομορφίας και αισθητικής. Η καλλιέργεια τέτοιων, συνήθως μικτών, συστάδων οπωροφόρων δέντρων αποτελεί εδώ και πολλούς αιώνες μία διαδεδομένη γεωργική πρακτική στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές της Ελλάδας. Οι ορεινοί οπωρώνες αυτοί δημιουργούνταν κυρίως γύρω από μόνιμους ή περιστασιακούς οικισμούς, καθώς και κοντά σε ορεινά χωράφια, βοσκολίβαδα και άλλους χώρους δραστηριότητας. Φιλοξενούσαν κυρίως δέντρα των γενών Prunus (κορομηλιά, δαμασκηνιά, κερασιά, βυσσινιά) και Pyrus (αχλαδιά, γκορτσιά), καθώς και μηλιές (Malus sp), κυδωνιές (Cydonia oblonga), καρυδιές (Juglans sp.), αμπέλια (Vitis vinifera) και άλλα. Το τοπίο συμπληρωνόταν από καρποφόρους θάμνους, όπως Κρανιές, (Cornus sp.), αγριοτριανταφυλλιές (Rosa sp.), βατομουριές (Rubus sp) κα. Σήμερα, η μεγάλη πλειοψηφία αυτών των οπωρώνων έχει εγκαταλειφθεί, λόγω της εγκατάλειψης των περισσότερων ορεινών οικισμών και την εντατικοποίησηεμπορευματοποίηση της αγροτικής παραγωγής. Όπως διαφάνηκε κατά την προκαταρκτική καταγραφή οπωρώνων σε επτά ορεινές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας, τέτοιοι οπωρώνες είναι ιδιαίτερα διαδεδομένοι και πολλές φορές αρκετά εκτεταμένοι. Οι εγκαταλελειμμένοι παραδοσιακοί οπωρώνες συγκεντρώνονται κυρίως εντός και γύρω από εγκαταλελειμμένους οικισμούς ή οικισμούς που κατοικούνται αλλά οι κάτοικοί τους

7 δεν συνεχίζουν τις παραδοσιακές καλλιέργειες, γύρω από μονές, ναούς και παρεκκλήσια, ανάμεσα στα ορεινά χωράφια, εγκαταλελειμμένα και μη, σε λιβάδια, σε θέσεις δίπλα στο επαρχιακό και δασικό οδικό δίκτυο, σε ανοίγματα στο δάσος, στην κοίτη των ορεινών ρεμάτων και περιοχών. Οι θέσεις αυτές βρίσκονται στη διαδικασίας της σταδιακής διαδοχής τους από τα αντίστοιχα δασικά είδη της περιοχής. Η διαδοχή αυτή αποτελεί και το βασικότερο παράγοντα απώλειας των οπωρώνων. Εξαιτίας αυτής της ετερογένειας στη σύνθεση των ειδών, την έκταση, την αρχική τους θέση και χρήση, το βαθμό ή την εποχή της εγκατάλειψης, την πορεία διαδοχής και την κατάστασης διατήρησής τους σήμερα, οι θέσεις των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων παρουσιάζουν σήμερα πολύ μεγάλη ποικιλία. Σε άλλο Παραδοτέο (2.β) με αντικείμενο την καταγραφή και χαρτογράφηση των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων ορίστηκαν τα παρακάτω κριτήρια για τον ορισμό ενός εγκαταλελειμμένου παραδοσιακού οπωρώνα: Να έχει μία ελάχιστη έκταση (μεγαλύτερη από 1 hect), Να διαθέτει ένα ελάχιστο συνολικό αριθμό και ελάχιστη πυκνότητα ενήλικων οπωροφόρων δέντρων διαφόρων ειδών (περισσότερα από 100 ανά hect). Να μην καλλιεργείται σήμερα καθόλου, ή να καλλιεργείται σε έκταση λιγότερο από 10%. Τουλάχιστον στην περίπτωση της Ροδόπης, οι θέσεις αυτές αντιστοιχούν σε εγκαταλελειμμένους οικισμούς, ή σε σχεδόν εγκαταλελειμμένους με ελάχιστες οικίες και κατοίκους, μαζί με τις γύρω πρώην γεωργικές τους εκτάσεις. Συμπληρωματικές θέσεις Εκτός όμως από αυτές τις θέσεις, από την επιτόπια έρευνα της περιοχής έχουν καταγραφθεί πολλές ακόμα ενδιαφέρουσες θέσεις, που δεν καλύπτουν τα παραπάνω κριτήρια, αλλά φιλοξενούν πολλά οπωροφόρα δέντρα και θάμνους. Οι θέσεις αυτές βρίσκονται σε παλιά εγκαταλελειμμένα, χωράφια, απομακρυσμένα από τους οικισμούς, σε λιβάδια ή γύρω από κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις, έχουν χαρακτηριστεί ως «Συμπληρωματικές θέσεις» και καταγράφονται αναλυτικά στο παρόν Παραδοτέο 2.δ.

8 Πρέπει να τονιστεί ότι η οριοθέτηση αυτών των θέσεων δεν είναι σαφής. Όπως δείχνει και η μελέτη των αεροφωτογραφιών του 1945 (βλ. παρακάτω), την περίοδο εκείνη το σύνολο σχεδόν της έκτασης της περιοχής μελέτης παρουσίαζε έντονο αγροτικό κτηνοτροφικό χαρακτήρα, με το μεγαλύτερο μέρος της να καλύπτεται από χωράφια και βοσκοτόπους. Αυτό σημαίνει ότι εγκαταλελειμμένα οπωροφόρα δέντρα απέμειναν διάσπαρτα σε όλη σχεδόν την έκταση της περιοχής μελέτης, γεγονός που υποδεικνύεται και σήμερα από την παρατήρηση και καταγραφή της βλάστησης (βλ. παρακάτω). Εικόνα 1. Οι ορθοφωτοχάρτες του 1945: δυτικό άκρο της Οροσειράς Ροδόπης υποδεικνύουν τον αγροτικόκτηνοτροφικό χαρακτήρα της περιοχής. Η παραπάνω διασπορά έγινε ακόμα πιο ετερογενείς εξαιτίας της φυσικής ικανότητας των οπωροφόρων δέντρων και θάμνων να αναγεννιούνται μόνα τους, και ακόμα περισσότερο εξαιτίας της διασποράς των σπόρων τους από τα φρουτοφάγα ζώα, κυρίως πουλιά και θηλαστικά (βλ. Giannakos 1997). Ιδιαίτερα, όπως υπέδειξε και η επιτόπια έρευνα, κάποια είδη όπως η καρυδιά (Regia juglans), η κερασιά (Prunus avium), η φουντουκιά (Corylus avellana), έχουν εξαπλωθεί σε πολύ ευρύτερες ζώνες από τις αρχικές τους θέσεις, αποτελώντας σήμερα βασικά

9 δασικά είδη της περιοχής. Το ίδιο ισχύει και για τους καρποφόρους θάμνους, όπως αυτοί των γενών Rubus και Rosa, οι οποίοι είναι εξαιρετικά συχνοί στην περιοχή. Με βάση τα παραπάνω, γίνεται σαφές ότι οι «Συμπληρωματικές θέσεις», όπως ορίστηκαν παραπάνω, βρίσκονται ανάμικτες με τους δασικούς τύπους οικοτόπων της περιοχής και συνεπώς είναι αδύνατο να καταγραφτούν και να χαρτογραφηθούν αναλυτικά και με ακρίβεια. Κάτι τέτοιο επίσης θα ήταν και πέρα από τους στόχους του συγκεκριμένου προγράμματος, αφού η υπεραφθονία των δέντρων που απαντώνται στους καθ εαυτούς εγκαταλελειμμένους οπωρώνες και στις βασικότερες εκ των συμπληρωματικών θέσεων, υπερβαίνει κατά πολύ τις όποιες δυνατότητες για αξιοποίησης και επανένταξή τους στην παραγωγή. Για τους παραπάνω λόγους επίσης, για την καταγραφή των θέσεων αυτών, πέρα από την επιτόπια έρευνα που έλαβε χώρα στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, αξιοποιήθηκαν εκτενώς και τα αποτελέσματα από προηγούμενα προγράμματα παρακολούθησης της χλωρίδας και των τύπων οικοτόπων (βλ. παρακάτω). Επίσης, θέσεις γύρω από κατοικημένους οικισμούς ή καλλιεργούμενα χωράφια, έχουν καταγραφεί ως «Μηεγκαταλελειμμένοι οπωρώνες», ακόμα και αν μεγάλο μέρος των οπωροφόρων δέντρων είναι εγκαταλελειμμένο, και δεν αποτελούν έτσι το καθ εαυτό αντικείμενο της παρούσας έρευνας. Οι θέσεις αυτές παρουσιάζονται στο πλαίσιο αυτού του παραδοτέου, μαζί με τις συμπληρωματικές θέσεις. Ανακεφαλαιώνοντας, οι θέσεις με οπωροφόρα δέντρα που καταγράφτηκαν στη Ροδόπη, διαχωρίστηκαν σε τρεις βασικές κατηγορίες: Εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες, οι οποίοι αφορούν κυρίως εγκαταλελειμμένους οικισμούς και τις γύρω εκτάσεις, Μηεγκαταλελειμμένοι οπωρώνες, οι οποίοι αφορούν καλλιεργούμενες γεωργικές εκτάσεις ή εκτάσεις εντός και γύρω από κατοικημένους οικισμούς, Συμπληρωματικές θέσεις, οι οποίες αφορούν κυρίως παλιά χωράφια, απομακρυσμένα από τους οικισμούς, βοσκολίβαδα, δέντρα φυτεμένα ή/και προερχόμενα από φυσική αναγέννηση κατά μήκος των δρόμων κοκ.

10 Από τις κατηγορίες αυτές, όπως προβλέπεται άλλωστε από το ΤΔΕ, η πρώτη καταγράφεται, και χαρτογραφείται στο πλαίσιο του Παραδοτέου 2.β, ενώ οι άλλες δύο κατηγορίες στο παρόν Παραδοτέο 2.δ. 2.2 Περιοχή έρευνας: Οροσειρά Ροδόπης Για την οριοθέτηση της περιοχής έρευνας χρησιμοποιήθηκαν τα όρια του Εθνικού Πάρκου Δάσους Οροσειράς Ροδόπης, αλλά ερευνήθηκαν μόνο τα τμήματα που εντάσσονται στον κύριο ορεινό όγκο της παραπάνω Οροσειράς, αφαιρέθηκε δηλαδή από την επικράτεια του Εθνικού Πάρκου ένα μικρό μέρος νότια και δυτικά του ποταμού Νέστου. Το Εθνικό Πάρκο Οροσειράς Ροδόπης (ΕΠΟΡ) περιλαμβάνει το κεντρικό και δυτικό τμήμα του ορεινού συγκροτήματος της Ροδόπης, από τις βορειοανατολικές πλαγιές του όρους Φαλακρού και εν συνεχεία βορείως τού ποταμού Νέστου μέχρι τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα και την ορεινή περιοχή της. Η Οροσειρά Ροδόπης είναι σήμερα πυκνά δασωμένη και φιλοξενεί όλες τις ζώνες βλάστησης της Ευρώπης. Από την ευμεσογειακή των αειφύλλων πλατυφύλλων μέχρι τη σκανδιναβική ζώνη των ψυχρόβιων κωνοφόρων, της ερυθρελάτης, δασικής πεύκης και της σημύδας. Διοικητικά υπάγεται στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης και συγκεκριμένα στις Περιφερειακές Ενότητες και και στους Δήμους Κ. Νευροκοπίου,, Παρανεστίου, Μύκης και, ενώ δασοδιοικητικά υπάγεται στις Διευθύνσεις Δασών και και τα Δασαρχεία Κ. Νευροκοπίου,, Σταυρούπολης και. Περισσότερα στοιχεία για το φυσικό περιβάλλον, τη χλωρίδα και πανίδα, το καθεστώς προστασίας, την ιστορία και την οικονομία της περιοχής παρατίθενται σε προηγούμενα Παραδοτέα (κυρίως 1.ε) και δεν αναπαράγεται εδώ για λόγους συντομίας.

11 3. Μεθοδολογία 3.1 Βιβλιογραφία προηγούμενες μελέτες Για την καταγραφή των συμπληρωματικών θέσεων στην αρχή αξιοποιήθηκε αρχικά η υφιστάμενη επιστημονική βιβλιογραφία και τα αποτελέσματα προηγούμενων συναφών ερευνητικών σχεδίων, με σκοπό να συλλεχθούν τα όσα ήδη υφιστάμενη στοιχεία. Οι βασικότερες πηγές ήταν οι εξής: Η βασικότερες αναφορές που βρέθηκαν και αξιοποιήθηκαν είναι οι εξής: Προγράμματα παρακολούθησης χλωρίδας και τύπων οικοτόπων και ιδιαίτερα το πρώτο ολοκληρωμένο πρόγραμμα παρακολούθησης, το οποίο έλαβε χώρα στις περιοχές του Δικτύου Natura 200 το Αυτή την περίοδο ( ) διενεργείται στην περιοχή έναν νέο πρόγραμμα παρακολούθησης της χλωρίδας και των τύπων οικοτόπων, το οποίο όμως είναι ακόμα στα αρχικά στάδια και δεν έχει δημοσιοποίηση τα αποτελέσματά του. Αποτελέσματα του έργου LIFE99/ΝΑΤ/GR/ και συγκεκριμένα της Δράσης «C.iii Φυτεύσεις άγριων οπωροφόρων που θεωρούνται σημαντικά για τον τύπο οικοτόπου ενδιαφέροντος 9530* και το είδος ενδιαφέροντος Ursus arctos*». Giannakos Panayiotis, Frugivory and seed dispersal by carnivores in the Rhodopi mountain of northern Greece, Durham Theses, Durham University. O Giannakos (1997) κάνει μία εκτενή έρευνα στην περιοχή για να μελετήσει τα αποτελέσματα της φρουτοφαγίας στη διασπορά των σπόρων και την κατάσταση των οπωροφόρων δέντρων. Η έρευνά του επικεντρώνεται στην περιοχή του Φρακτού. Με τη βοήθεια δειγματοληψιών, ο Giannakos (1997, σ.4142) εκτιμά την αφθονία κάποιων εκ των ειδών ενδιαφέροντος της παρούσας έρευνας. Τέλος, αναζητήθηκε και μελετήθηκε η βιβλιογραφία σε επιστημονικά περιοδικά σε σχέση με την χλωρίδα και τους τύπους οικοτόπων στην περιοχή της Ροδόπης. Ενδεικτικά, αναφέρονται τα παρακάτω άρθρα: Bergmeier, E. & Dimopoulos, P. (2008). Identifying plant communities of thermophilous deciduous forest in Greece: Species composition, distribution, ecology and syntaxonomy. Plant Biosystems An International Journal Dealing with all Aspects of Plant Biology. 142 (2):

12 Eleftheriadou, Ε. & Raus, Τ. (1996). The Vascular Flora of the Nature Reserve Frakto Virgin Forest of Nomos Dramas (E Makedonia, Greece). Willdenowia. 25 (2): Skepetari, M., Kokkini, S. & Tsiripidis, I. (2008). Patterns of floristic differentiation of riparian forest vegetation along a rural to urban gradient: Using phytosociological data to address ecological questions, European Survey, 17th International Workshop. Brno, 15 May Tsiripidis, I., Karagiannagidou, V. & Athanasiadis, N. (2005). Ecological and phytogeographical differentiation of beech forests in Greek Rodopi (Northeast Greece). Biologia. 60 (1): Τσιριπίδης, Ι. (2001). Φυτοκοινωνίες δασών οξιάς της Ροδόπης και εκτίμηση περιβαλλόντων τους για αναδάσωση. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Theodoropoulos K., Elefteriadou E., Athanasiadis N., Tsiripidis I., 2003, Phytosociological Research of the pure Betula Pendula Forests in Greece: Rhodope Mountain Range (NE GREECE), Annali di Botanica 3 Tsiripidis Ioannis and Athanasiadis Nikolaos, 2003, Contribution to the Knowledge of the Vascular Flora of NE Greece: Floristic Composition of the Beech (Fagus sylvatica L.) Forests in the Greek Rodopi, Willdenowia 33, pp Tsiripidis, Ioannis;Karagiannakidou, Vassiliki;Alifragis,Dimitrios;Athanasiadis,Nikolaos, 2007, Classification and gradient analysis of the beech forest vegetation of the southern Rodopi (Northeast Greece) Vasilopoulos Grigorios, Tsiripidis Ioannis, Karagiannakidou Vasiliki, 2008, Do abandoned tree plantations resemble natural riparian forests? A case study from northeast Greece, Botanica Helvetica, 117: 2, pp Αεροφωτογραφίες δορυφορική επισκόπηση Επισκόπηση σύγχρονων δορυφορικών εικόνων Όπως σημειώθηκε και κατά την προκαταρκτική καταγραφή (βλ. Παραδοτέο 1α), η εξέταση των διαθέσιμων δορυφορικών εικόνων από το πρόγραμμα Google Earth, σε συνδυασμό πάντα με την επιτόπια έρευνα και τις άλλες μεθόδους, αποδείχθηκε αξιόπιστη μέθοδος για τον εντοπισμό πιθανών συμπληρωματικών θέσεων οπωροφόρων δέντρων. Η εξέταση έγινε με προσεκτική οπτική σάρωση ολόκληρης της επιλεγμένης περιοχής, αξιοποίηση των συνοδευτικών πληροφοριών, όπως τοπωνύμια, φωτογραφίες κοκ. που υπάρχουν στο παραπάνω πρόγραμμα, καθώς και σε άλλα παρόμοια (Wikimapia) και έντυπους και ψηφιακούς χάρτες, αναγνώριση συνοδευτικών στοιχείων που υποδεικνύουν την πιθανή θέση οπωρώνων (οδικό δίκτυο, υδατογραφικό δίκτυο, ανοίγματα στο δάσος, ερείπια, οικήματα και εγκαταστάσεις). Επισκόπηση παλιών αεροφωτογραφιών

13 Από το ΤΔΕ προβλεπόταν ήδη η επισκόπηση παλιών αεροφωτογραφιών, ώστε αφενός να εντοπιστούν οι συμπληρωματικές θέσεις εγκαταλελειμμένων οπωρώνων, αφετέρου να μελετηθεί η πορεία δάσωσής τους στο χρόνο. Για το σκοπό αυτό έγινε εκτενή σχετική διερεύνηση στα αρχεία της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (gys.gr). Από τις αρχικά προτεινόμενες και διαθέσιμες ημερομηνίες, τελικά επιλέχτηκαν οι αεροφωτογραφίες του 1945 για τους εξής λόγους: Είναι η πλέον κατάλληλη χρονική στιγμή για τη μελέτη της αρχικής κατάστασης των οπωρώνων της Ροδόπης και της σύγκρισής τους με τη σημερινή, αφού η μεγάλη πλειοψηφία των οικισμών και των αντίστοιχων οπωρώνων της περιοχής εγκαταλείφθηκε ακριβώς τότε, μετά δηλαδή από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο (βλ. αναλυτικά Παραδοτέο Π2.γ. Μελέτη: Καταγραφή και ανάδειξη συνοδών ιστορικώνπολιτιστικών στοιχείων). Οι αεροφωτογραφίες αυτές είναι διαθέσιμες για όλη την περιοχή μελέτης (με μικρές μόνο απώλειες) και μάλιστα σε μορφή κατάλληλη για χαρτογραφική μελέτη (ορθοφωτοχάρτες). Η επισκόπηση των αεροφωτογραφιών κρίθηκε τελικά πολύ χρήσιμη για τους σκοπούς της συγκεκριμένης έρευνας (βλ. παρακάτω).

14 3.3 έρευνα Η βασικότερη τέλος μέθοδος ήταν η επιτόπια έρευνα. Οι βασικοί στόχοι αυτής της έρευνας ήταν: Ο ακριβής εντοπισμός και επιβεβαίωση των θέσεων των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων Η καταγραφή των ειδών και η εκτίμηση της αφθονίας τους Η αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησής τους Ερευνητικές επισκέψεις Η επιτόπια έρευνα έγινε κατά τη διάρκεια 5 ερευνητικών επισκέψεων στην περιοχή μελέτης, συνολικής διάρκειας 20 ημερών: 911 Δεκεμβρίου Φεβρουαρίου Απριλίου Μαΐου Ιουνίου 2015 Η επισκέψεις έγιναν με τη χρήση ιδιόκτητου οχήματος 4x4. Όπως φαίνεται και από τους παρακάτω χάρτες, κατά τη διάρκεια των επισκέψεων αυτών σαρώθηκε όλο σχεδόν το βατό δασικό δίκτυο της περιοχής και επισκεφθήκαμε τις περισσότερες συμπληρωματικές θέσεις. Εξαίρεση ήταν οι θέσεις στις οποίες η πρόσβαση δεν ήταν εφικτή.

15 Εικόνα 2. Διαδρομές κατά την 1η ερευνητική επίσκεψη (12/2014) Εικόνα 3. Διαδρομές κατά τη 2η και 3η ερευνητική επίσκεψη (24/2015)

16 Εικόνα 4. Διαδρομές κατά την 4η και 5η ερευνητική επίσκεψη (56/2015) Εικόνα 5. Διαδρομές σε όλες τις ερευνητικές επισκέψεις

17 4. Αποτελέσματα 4.1 Βιβλιογραφία προηγούμενες μελέτες Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα δεδομένα από τις κυριότερες συναφείς έρευνες και μελέτες που έχουμε βρει: Πρόγραμμα παρακολούθησης τύπων οικοτόπων του Δικτύου Natura 2000 το Αναζητήσαμε και διερευνήσαμε όλες τις δειγματοληψίες που έλαβαν χώρα στο προαναφερόμενο πρόγραμμα παρακολούθησης. Συνολικά, βρέθηκαν 199 θέσεις δειγματοληψίας. Αναλυτικότερα: 70 θέσεις δειγματοληψίες στην περιοχή GR Όρος Χαϊντού Κούλα και γύρω κορυφές, 56 θέσεις δειγματοληψίες στην περιοχή GR (Ροδόπη, Δάσος Σημύδας), 73 θέσεις δειγματοληψίες στην περιοχή GR Περιοχή Ελατιά, Πυραμίδα Κούτρα Οι θέσεις αυτές εμφανίζονται στους παρακάτω χάρτες: Εικόνα 6. Οι θέσεις δειγματοληψίας στο ΕΠΟΡ

18 Εικόνα 7. Θέσεις δειγματοληψίας στην περιοχή GR Εικόνα 8. Θέσεις δειγματοληψίας στην περιοχή GR

19 Εικόνα 9. Θέσεις δειγματοληψίας στην περιοχή GR Όπως φαίνεται από τους χάρτες, όλα σχεδόν τα σημεία βρίσκονται εκτός των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων (με εξαίρεση ελάχιστα σημεία στην περιοχή GR ) και για αυτό άλλωστε δεν αξιοποιήθηκαν για τη μελέτη της κατάστασης των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων (βλ. Παραδοτέο 2.β). Ωστόσο, βρίσκονται πέριξ και κοντά στους εγκαταλελειμμένους οπωρώνες (μέγιστη απόσταση m και μέση απόσταση περίπου m). Αυτό σημαίνει ότι τα δεδομένα από τις δειγματοληψίες αυτές μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη μελέτη των τάσεων εξάπλωσης και τη διασπορά των ειδών ενδιαφέροντος, πέρα από τις αρχικές θέσεις των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων. Πράγματι, στις εγγραφές των δειγματοληψιών, οι οποίες διερευνήθηκαν αναλυτικά μέσω του προγράμματος TURBOVEG, βρέθηκαν τα παρακάτω οπωροφόρα δέντρα και θάμνοι: Πίνακας 1. Καταγεγραμμένα οπωροφόρα δέντρα και θάμνοι από τις δειγματοληψίες του Δικτύου Natura 2000 Καταγραφές δειγματοληψιών Natura Cornus mas Corylus avellana Malus sylvestris Prunus divaricata Prunus spinosa

20 Pyrus pyraster Rosa agrestis Rosa arvensis Rosa canina Rosa pendulina Rosa pimpinelifolia Rosa tomentosa Rubus caesius Rubus canescens Rubus discolor Rubus hirtus Rubus idaeus Rubus saxatilis Sambucus nigra Sorbus aucuparia Sorbus aucuparia Sorbus torminalis Sorbus umbellata Αναλυτικότερα, από οπωροφόρα δέντρα, πιο συχνές είναι οι κορομηλιές (Prunus divaricata), οι οποίες απαντώνται και στις τρεις περιοχές και παρουσιάζουν μεγάλη εξάπλωση. Όσο αφορά την αφθονία τους, σύμφωνα με την κατάταξή τους στην κλίμακα Braun Blanquet, στις περισσότερες θέσεις εμφάνισής τους καταγράφονται ως σποραδικά ή σπάνια, αλλά σε αρκετές θέσεις βαθμολογούνται με 1 (15% πολυάριθμα άτομα που καλύπτουν <5% της δειγματοληπτικής επιφάνειας) ή ακόμα και 2 (525%). Σε λιγότερες θέσεις καταγράφονται δασικές μηλιές (Malus sylvestris), αγριαχλαδιές (Pyrus pyraster) και σορβιές (Sorbus aucuparia, S. Torminalis, S. Umbellata). Αρκετές είναι επίσης οι καταγεγραμμένες φουντουκιές (Corylus avellana) και κρανιές (Cornus mas). Πολύ μεγαλύτερη είναι η κατανομή των καρποφόρων θάμνων των γενών Robus και Rosa, τα οποία μάλιστα παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ποικιλία ειδών. Οι θάμνοι αυτοί είναι παρόντες στις περισσότερες θέσεις, με συχνότητα εμφάνισης που κυμαίνεται από σποραδική ή σπάνια, ως 1 (15% πολυάριθμα άτομα που καλύπτουν <5% της δειγματοληπτικής επιφάνειας) ή ακόμα και 2 (525%).

21 Όσο αφορά τέλος τις θέσεις, τις περισσότερες σχετικές εμφανίσεις τις βλέπουμε στην περιοχή GR (Ροδόπη, Δάσος Σημύδας), η οποία άλλωστε, όπως βλέπουμε και στο σχετικό χάρτη βρίσκεται εγγύτερα στους παρακείμενους εγκαταλελειμμένους οπωρώνες. Έχει ενδιαφέρον εδώ να παρατηρήσουμε ότι η περιοχή αυτή αντιστοιχεί και στο εκτενέστερο δάσος Σημύδας της περιοχής για αυτό άλλωστε έχει ενταχθεί και στο Δίκτυο Natura Όπως είναι γνωστό η Σημύδα είναι πρόδρομο είδος και τείνει να κυριαρχεί σε εκτάσεις που βρίσκονται στα αρχικά στάδια διαδοχής, ενώ στη συνέχεια υποχωρεί μπροστά σε άλλα δασικά είδη. Η παρουσία της εδώ υποδεικνύει λοιπόν τον προηγούμενο αγροτικό και κτηνοτροφικό χαρακτήρα της περιοχής. Στη θέση GR (Περιοχή Ελατιά, Πυραμίδα Κούτρα), οι εμφανίσεις είναι αισθητά λιγότερες, κάτι επίσης αναμενόμενο, αφού η θέση αυτή απέχει περισσότερο από εγκαταλελειμμένους οπωρώνες και έχει μεγαλύτερο υψόμετρο. Ενδιάμεση είναι η κατάσταση στην περιοχή GR (Όρος Χαϊντού Κούλα), η οποία έχει μεν υψηλό υψόμετρο, αλλά γειτνιάζει με εγκαταλελειμμένους οπωρώνες, καθώς και με καλλιεργημένους. Ένα πιθανό γενικό συμπέρασμα από τη μελέτη των παραπάνω στοιχείων είναι ότι η αφθονία των οπωροφόρων δέντρων και θάμνων εξαρτάται πιο ισχυρά από τη γειτνίαση με θέσεις οπωρώνων, παρά από τη σύνθεση των δασικών οικοτόπων ή άλλους περιβαλλοντικούς παραμέτρους. Giannakos Panayiotis, Frugivory and seed dispersal by carnivores in the Rhodopi mountain of northern Greece, Durham Theses, Durham University. O Giannakos (1997) κάνει μία εκτενή έρευνα στην περιοχή για να μελετήσει τα αποτελέσματα της φρουτοφαγίας στη διασπορά των σπόρων και την κατάσταση των οπωροφόρων δέντρων. Η έρευνά του επικεντρώνεται στην περιοχή του Φρακτού. Οι δειγματοληψίες που εκτελεί λαμβάνουν χώρα σε τυχαίες θέσεις, κατά μήκος διαδρομών που έχει χαράξει και δεν αντιστοιχούν σε θέσεις εγκαταλελειμμένων οπωρώνων. Συνεπώς, είναι κατάλληλες για να εκτιμήσουμε τη διασπορά και την εξάπλωση των ειδών ενδιαφέροντος πέρα από τις αρχικές θέσεις των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων και συνεπώς και στις συμπληρωματικές θέσεις που μας ενδιαφέρουν εδώ.

22 Με τη βοήθεια αυτών των δειγματοληψιών λοιπόν, ο Giannakos (1997, σ.4142) εκτιμά την αφθονία κάποιων εκ των ειδών ενδιαφέροντος της παρούσας έρευνας. Τα βασικότερα αποτελέσματα φαίνονται στον παρακάτω πίνακα: Πίνακας 2. Αφθονία οπωροφόρων στην περιοχή Φρακτού Ροδόπης, σύμφωνα με Giannakos 1997 Transect max Transect min Transect mean Quadrat max Quadrat min Quadrat mean Density (PCQM) max Density (PCQM) min Density (PCQM) mean 6,25 3,57 1,96 37,53 0 8,7 37,53 0 7,51 14,29 2,08 3,27 6,25 0 1,45 12,78 0 2, ,42 41,3 146,67 9,09 63,77 60, , ,18 7,25 Malus sylvestris 5 3,57 1, Sambucus nigra 12,5 2,5 6, ,55 2,5 3,42 27,27 0 4, ,17 Prunus avium Prunus cocomilia Rosa sp. Cornus mas Sorbus sp. Rubus sp. Juglans regia 12,78 0 2,56 Corylus avellana 62, ,46 Δείχνει ακόμα ότι η αφθονία αυτών των ειδών εξαρτάται από το υψόμετρο, με το μεγαλύτερο ποσοστό να απαντώνται στη χαμηλότερη ζώνη που εξέτασε ( μ), μικρότερο στην αμέσως επόμενη ( μ.) και σχεδόν μηδενικά ποσοστά (εκτός από τη Rosa sp.) στα υψηλότερα και μέχρι τα 1700 μ. Σημειώνει ότι η σύνθεση η αφθονία των ειδών διαφοροποιείται σε μεγάλο βαθμό κατά μήκος των διαδρομών (σ. 51). Επίσης, η αφθονία των ειδών εντός του σκεπασμένου δάσους είναι πολύ μικρότερη από εκτός, στα πρανή των δρόμων. Παρόλα αυτά, σημειώνεται σημαντικός βαθμός αναγέννησης, ακόμα και μακριά από τα μητρικά δέντρα, με τη βοήθεια των ειδών, πουλιών και θηλαστικών, που τρέφονται από τα φρούτα. Η αναπαραγωγή εξαρτάται από την ανταγωνιστικότητα των δασικών ειδών.

23 4.2 Καταγραφή χαρτογράφηση συμπληρωματικών θέσεων Αρχικά, από την επιτόπια έρευνα στην περιοχή καταγράφθηκαν και χαρακτηρίστηκαν ως «Συμπληρωματικές Θέσεις» οι παρακάτω 85 στην περιοχή έρευνας: Πίνακας 3. Αρχικές συμπληρωματικές θέσεις (επιτόπια έρευνα) a/a cod name/area Δρόμος Θεοτόκου (α) 13 Δρόμος Θεοτόκου (β) Ασβεστόπουλος Διασταύρωση Παπαδιάς 14 Δρόμος Παππαδιάς 16 Γιάλας Κόκκινα Χώματα 17 Χωράφια Καλλιθέας (α) 18 Χωράφια Καλλιθέας (β) 19 Χωράφια Καλλιθέας (γ) 20 Χωράφια Καλλιθέας (δ) 21 Χωράφια Καλλιθέας (ε) 25 Χωράφια Μαργαρίτι (α) 26 Χωράφια Μαργαρίτι (β) 29 Δρόμος Καλού Νερού 31 Δασικό Χωριό Ερύμανθου 33 Λιβαδίτης 35 Δρόμος Λιβαδίτη Καλύβα (α) 36 Δρόμος Λιβαδίτη Καλύβα (β) 37 Μαντριά Λιβαδίτη 38 Δρόμος Λιβαδίτη Καλύβα (γ) 40 Καλύβα 41 Καλύβα, Κάτω Συνοικισμός 48 Δρόμος Αμισηνό Ποταμάκι 51 Πουρναρόρεμα 55 Δρόμος Ποταμακίων (α) 58 Χωράφια Ποταμακίου 60 Διασταύρωση Τραχωνίου 61 Γαλιανά 63 Διπόταμα Άγιος Νικόλαος 64 Δρόμος Διπόταμων 69 Ι. Μονή Μεταμορφώσεως 70 Χωράφια Πρασινάδας 72 Καλύβια Πρασινάδας (β) 73 Ερ. Μικρής Στάμνας

24 Δρόμος Πεύκης (α) 76 Δρόμος Πεύκης (β) 77 Δρόμος Πεύκης (γ) 79 Δρόμος Ζαρκαδιάς Πεύκης (α) 81 Ερ. Ζαρκαδιάς Διασταύρωση 82 Ερ. Τριγώνου Διαβολόρεμα 83 Διαβολόρεμα 84 Στροφή Φαρασινού 85 Δρόμος Φαρασινού 87 Ρέμα Αγροκτήματος 89 Δρόμος Θερμιών 90 Ερ. Μαντριών 91 Δρόμος βόρεια Μαντριών 93 Αγκινάρα 95 Διασταύρωση Αγροκτήματος 102 Ερ. Πολύσυκου 106 Δρόμος Συκιδίου 107 Ερ. Συνοικισμού 116 Χωράφια Σιδηρόνερου (α) 117 Χωράφια Σιδηρόνερου (β) 119 Χωράφια Παππάδων 120 Μαντριά Κλειστών 123 Χωράφια Σκαλωτής (α) 124 Χωράφια Σκαλωτής (β) 125 Χωράφια Σκαλωτής (γ) 126 Χωράφια Σκαλωτής (δ) 127 Λιβάδι Καλλίκαρπου 128 Υδατοκαλλιέργειες Καλλίκαρπου 130 Βαθύρεμα Υδατοκαλλιέργεια 147 Χωράφια Περιβολίτσας 148 Χωράφια Σιδηρόνερου 151 Χωράφια Θόλου 152 Δρόμος Αμισηνού 153 Δρόμος Θόλου Αμισηνού 155 Κοιλάδα Διπόταμου 156 Χωράφια Τραχωνίου (α) 157 Χωράφια Τραχωνίου (β) 158 Χωράφια Διπόταμου 161 Χωράφια Χρυσού (β) 174 Χωράφια ΘόλουΒουνοπλαγιάς 175 Δρόμος Θόλου Μαντριά 176 Δρόμος Ζαρκαδιάς Πεύκης (β)

25 Δρόμος Ζαρκαδιάς Θερμιών 178 Μαντριά Θερμιών 179 Ερ. Τριγώνου Διαβολόρεμα (2) 180 Παλιό Δασικό Χωριό Ελατιάς 181 Δρόμος Σκαλωτής Κλειστών 182 Άγιος Δημήτριος Κλειστών 185 Δρόμος Δαφνώνας Καρυόφυτο 186 Δρόμος ΜαργαρίτιΚαλλιθέα 187 Δασικό Φυτώριο 188 Αντάμωμα Σαρακατσάνων Αφού ολοκληρώθηκε η χαρτογράφηση των θέσεων των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων, φάνηκε ότι κάποιες από τις παραπάνω θέσεις εμπίπτουν εντός των ορίων των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων, όπως αυτά ορίστηκαν με βάση τις αεροφωτογραφίες του 1945 (βλ. Παραδοτέο 2.β). Κατά συνέπεια, ο αρχικός κατάλογος επαναπροσδιορίστηκε με την αφαίρεση των παραπάνω θέσεων. Οριστικοποιήθηκε έτσι ο τελικός κατάλογος των συμπληρωματικών θέσεων. Εικόνα 10. Συμπληρωματικές θέσεις

26 Εικόνα 11. Συμπληρωματικές θέσεις και εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες στον ανατολικό τομέα του ΕΠΟΡ Εικόνα 12. Συμπληρωματικές θέσεις και εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες στον κεντρικό τομέα του ΕΠΟΡ

27 Εικόνα 13. Συμπληρωματικές θέσεις και εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες στο δυτικό τομέα του ΕΠΟΡ Για τους οπωρώνες αυτούς, στον παρακάτω πίνακα καταγράφονται τα παρακάτω στοιχεία (ανά στήλη): Cod: Κωδικός αριθμός Name/area: Όνομα περιοχής Perf: Νομός Source: πηγή πληροφοριών Species/Life: Είδη οπωροφόρων που καταγράφθηκαν από το προηγούμενο πρόγραμμα LIFE (β. Παραπάνω) Species/field research: Είδη οπωροφόρων που καταγράφθηκαν στο πλαίσιο της παρούσας επιτόπιας έρευνας Property: Ιδιοκτησιακό καθεστώς (βλ. προηγούμενο παραδοτέο 2.α) Description: Σύντομη περιγραφή

28 Πίνακας 4. Τελικός κατάλογος Συμπληρωματικών Θέσεων a/a cod name/area Δρόμος Θεοτόκου (α) Δρόμος Θεοτόκου (β) Γιάλας Κόκκινα Χώματα Χωράφια Καλλιθέας (α) Χωράφια Καλλιθέας (β) Λιβαδίτης perf Source species / Life Malus dasyphylla, Prunus avium, Pyrus pyraster, Vitis vinifera, Cydonia oblonga, Prunus cerasifera Species/field research Property Description Ορεινός όγκος Διάσπαρτα δέντρα Malus dasyphylla, Prunus avium, Prunus domestica subsp. domestica, Pyrus pyraster, Vitis vinifera, Cydonia oblonga, Prunus cerasifera Ορεινός όγκος Πολλά και καλλιεργούμενα οπωροφόρα δέντρα σε χωράφια δίπλα στον οικισμό και παράλληλα με το δρόμο. Prunus avium, Malus dasyphylla, Cornus mas, Prunus cerasifera Ορεινός όγκος Σκόρπια δέντρα κατά μήκος του δρόμου Κοινόχρηστο χέρσο Σκόρπια δέντρα ανάμεσα σε καλλιεργούμενα και εγκαταλελειμμένα χωράφια, παράλληλα με το δρόμο Κοινόχρηστο χέρσο Σκόρπια δέντρα ανάμεσα σε καλλιεργούμενα και εγκαταλελειμμένα χωράφια, παράλληλα με το δρόμο Κοινόχρηστο Βοσκή Ορεινή Δέντρα παράλληλα με το δρόμο Prunus avium, Malus dasyphylla, Cornus mas, Prunus cerasifera Prunus avium, Malus dasyphylla, Pyrus amygdaliformis, Prunus spinosa, Pyrus pyraster, Cornus mas

29 Διαθέσιμο Διάσπαρτα δέντρα σε λιβάδια και παλιά χωράφια, κατά μήκος του δρόμου Διάσπαρτα δέντρα σε λιβάδια και παλιά χωράφια, κατά μήκος του δρόμου Διάσπαρτα δέντρα σε λιβάδια και παλιά χωράφια, κατά μήκος του δρόμου Διάσπαρτα δέντρα σε λιβάδια και παλιά χωράφια, κατά μήκος του δρόμου Λίγα δέντρα σε βοσκολίβαδο, στη διασταύρωση των δρόμων Κοινόχρηστο Ορεινή Βοσκή Θέση περιορισμένης έκτασης με παλιά χωράφια και δέντρα 7 35 Δρόμος Λιβαδίτη Καλύβα (α) Άγνωστο 8 36 Δρόμος Λιβαδίτη Καλύβα (β) Άγνωστο 9 37 Μαντριά Λιβαρίτη Διαθέσιμο Δρόμος Λιβαδίτη Καλύβα Διαθέσιμο Δρόμος Αμισηνό Ποταμάκι Πουρναρόρεμα Δρόμος Ποταμακίων Ι. Μονή Μεταμορφώσεως Malus dasyphylla, Pyrus pyraster, Prunus spinosa Δέντρα, κυρίως φουντουκιές, σε παλιά χωράφια και ρεματιά, κατά μήκος του δρόμου για Ποταμάκια. Έντονη δάσωση. Δέντρα σε όλο το μήκος του δρόμου πάνω από την Πρασινάδα και γύρω από τη Μονή Κοινό Χερσολίβαδο

30 15 70 Χωράφια Πρασινάδας Καλύβια Πρασινάδας Δρόμος Πεύκης (α) Δρόμος Πεύκης (β) Δρόμος Πεύκης (γ) Ερ. Τριγώνου Διαβολόρεμα Cornus mas, Coryllus avellana, Prunus cerasifera, Prunus avium, Vitis vinifera, Malus domestica, Castanea sativa, Eriobotrya japonica Ορεινός όγκος Εγκαταλελειμμένος οπωρώνας γύρω από από τον απολύτως εγκαταλελειμμένο οικισμό Ορεινός όγκος Εγκαταλελειμμένος οπωρώνας γύρω από από τον απολύτως εγκαταλελειμμένο οικισμό Ορεινός όγκος Εγκαταλελειμμένος οπωρώνας γύρω από από τον απολύτως εγκαταλελειμμένο οικισμό Άγνωστο Οπωροφόρα δέντρα σε παλιά χωράφια, πλαγιές και πεζούλες κατά μήκος του δρόμου Κοινό Χερσολίβαδο Prunus avium, Prunus cerasifera, Malus dasyphylla, Malus sylvestris, Vitis vinifera, Cornus mas, Prunus spinosa Cornus mas Coryllus avellana Juglans regia Prunus spinosa Pyrus pyraster Prunus avium, Prunus cerasifera, Malus dasyphylla, Malus sylvestris, Vitis vinifera, Cornus mas, Prunus spinosa Cornus mas Coryllus avellana Juglans regia Prunus spinosa Pyrus pyraster Prunus avium, Prunus cerasifera, Malus dasyphylla, Malus sylvestris, Vitis vinifera, Cornus mas, Prunus spinosa Cornus mas Coryllus avellana Juglans regia Prunus spinosa Pyrus pyraster Ορεινός όγκος Πολλά οπωροφόρα δέντρα, ανάμεσα σε χωράφια, κάποια ακόμα καλλιεργούμενα Δέντρα σε παλιά, εγκαταλελειμμένα χωράφια

31 Διαβολόρεμα Στροφή Φαρασινού Ορεινός όγκος Οπωροφόρα δέντρα σε παλιά χωράφια, πλαγιές και πεζούλες κατά μήκος του δρόμου Malus dasyphylla, Cornus mas, Pyrus pyrater, Prunus spinosa, Prunus avium, Prunus cerasifera Ορεινός όγκος Οπωροφόρα σε παλιά χωράφια, δίπλα στο ρέμα, πάνω στη διασταύρωση για Φαρασινό Malus dasyphylla, Prunus avium, Cornus mas Ορεινός όγκος Δέντρα κατά μήκος του ρέματος και του δρόμου Ορεινός όγκος Δέντρα κατά μήκος του ρέματος και του δρόμου Malus dasyphylla, Prunus avium, Prunus cerasifera Ορεινός όγκος Εγκαταλελειμμένος οπωρώνας σε εγκαταλελειμμένο οικισμό, με χωράφια, αναβαθμίδες, λιβάδια Prunus avium, Malus dasyphylla, Prunus cerasifera Ορεινός όγκος Δέντρα και παλιά χωράφια κατά μήκος του δρόμου Ορεινός όγκος Εγκαταλελειμμένος οπωρώνας, άγνωστη κατάσταση Ρέμα Αγροκτήματος Δρόμος Θερμιών Ερ. Μαντριών Δρόμος βόρεια Μανριών Αγγινάρα Malus dasyphylla, Prunus cerasifera, Cornus mas Ερ. Συνοικισμού Βιβλιογραφία Pyrus pyraster, Malus dasyphylla, Cornus mas Κληρούχος Άγνωστο Malus dasyphylla, Pyrus pyraster, Prunus avium, Prunus spinosa Άλσος (Υπάγεται στο Δασαρχείο ) Πολλά δέντρα ανάμεσα σε καλιεργούμενα και εγκαταλελειμμένα χωράφια Συνοικισμός Άγνωστο Χωράφια Σιδηρόνερου Χωράφια Παππάδων Βιβλιογραφία

32 Μαντριά Κλειστών Χωράφια Σκαλωτής (α) Χωράφια Σκαλωτής (β) Χωράφια Σκαλωτής (γ) Κοινόχρηστο χερσολίβαδο Βιβλιογραφία Prunus avium, Malus dasyphylla, Pyrus pyraster, Malus sylvestris Κληρούχος Βιβλιογραφία Prunus avium, Malus dasyphylla, Pyrus pyraster Κοινόχρηστο χερσολίβαδο Prunus avium, Malus dasyphylla, Cornus mas Κοινόχρηστο χερσολίβαδο Χωράφια Σκαλωτής (δ) Βιβλιογραφία Λιβάδι Καλλίκαρπου Βιβλιογραφία Υδατοκαλλιέργειες Καλλίκαρπου Κοινό Ρέμα Βιβλιογραφία Prunus avium, Malus dasyphylla, Pyrus pyraster Διάσπαρτα δέντρα στο ρέμα, κάτω από τον οικισμό, σε παλιά υδατοκαλλιέργεια Ορεινός όγκος Κοινό Χερσολίβαδο Λίγα οπωροφόρα δέντρα ανάμεσα σε κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις Πολλά δέντρα σε χωράφια και παράλλημε με τους δρόμους γύρω από τον κατοικημένο οικισμό Πολλά δέντρα σε χωράφια και παράλλημε με τους δρόμους γύρω από τον κατοικημένο οικισμό Πολλά δέντρα σε χωράφια και παράλλημε με τους δρόμους γύρω από τον κατοικημένο οικισμό Πολλά δέντρα σε χωράφια και παράλλημε με τους δρόμους γύρω από τον κατοικημένο οικισμό Πολλά δέντρα σε χωράφια και παράλληλα με με τους δρόμους γύρω από τον κατοικημένο οικισμό Βιβλιογραφία Malus dasyphylla, Pyrus pyraster, Prunus spinosa, Cornus mas

33 Malus dasyphylla, Prunus cerasifera, Prunus domestica subsp. domestica, Cornus mas, Prunus avium Ορεινός όγκος Διάσπαρτα δέντρα παράλληλα με το ρέμα και το δρόμο, σε ενεργή υδατοκαλλιέργεια Δορυφορική Κοινότητα Χερσολίβαδο Άγνωστο Άγνωστο Βαθύρεμα Υδατοκαλλιέργεια Βιβλιογραφία Χωράφια Περιβολίτσας Χωράφια Σιδηρόνερου Δορυφορική Κοινόχρηστο χέρσο Χωράφια Θόλου Άγνωστο Παλιά χωράφια με λίγα οπωροφόρα Άγνωστο Ανοίγματα με οπωροφόρα πάνω στο δρόμο κοντά στο Αμισηνό Δρόμος Αμισηνού Δρόμος Θόλου Αμισηνού Άγνωστο Χωράφια ΘόλουΒουνοπλαγιάς Άγνωστο Ανοίγματα με οπωροφόρα πάνω στο δρόμο κοντά στο Αμισηνό Λίγα οπωροφόρα δέντρα σε παλιά χωράφια Δρόμος Θόλου Μαντριά Άγνωστο Λίγα οπωροφόρα δέντρα κοντά σε μαντριά Διάσπαρτα δέντρα κατά μήκος του δρόμου, στη διαμορφωμένη με πεζούλες πλαγιά και κατά μήκος του ρέματος Δρόμος Ζαρκαδιάς Πεύκης Juglans regia Ορεινός όγκος Δρόμος Ζαρκαδιάς Θερμιών Juglans regia Άγνωστο Μαντριά Θερμιών Juglans regia, Pyrus sp. Ιδιωτικός Λίγα οπωροφόρα δέντρα σε παλιά χωράφια Οπωροφόρα δέντρα σε βοσκολίβαδο

34 Άγνωστο Οπωροφόρα δέντρα σε παλιά χωράφια, πλαγιές και πεζούλες Άγνωστο Λίγα οπωροφόρα δέντρα σε ορεινό λιβάδι Ερ. Τριγώνου Διαβολόρεμα Παλιό Δασικό Χωριό Ελατιάς Δρόμος Σκαλωτής Κλειστών Άγνωστο Άγιος Δημήτριος Κλειστών Άγνωστο Σκόρπια δέντρα κατά μήκος του δρόμου Δέντρα γύρω από εκκλησία Pyrus sp., Prunus sp Δρόμος Δαφνώνας Καρυόφυτο Pyrus communis, Pyrus amigdaloformis Άγνωστο Φυτεμένα και περιποιημένα δέντρα, με ατομική περίφραξη από παλιό πρόγραμμα ενίσχυσης της διατροφής Δρόμος ΜαργαρίτιΚαλλιθέα Prunus avium Άγνωστο Πολλές κερασιές κατά μήκος του δρόμου

35 4.3 Σύγκριση αεροφωτογραφιών (συμπληρωματικές θέσεις) Η μελέτη των αεροφωτογραφιών του 1945 και η σύγκριση με τη σημερινή κατάσταση είναι ενδεικτική για την πορεία διαδοχής δάσωσης των συμπληρωματικών θέσεων που εξετάζονται εδώ. Στη συνέχεια παρατίθενται κάποια ζεύγη φωτογραφιών, ίδιας κλίμακας, από επιλεγμένες συμπληρωματικές, όπου η πρώτη φωτογραφία είναι από το 1945 και η δεύτερη σύγχρονη δορυφορική εικόνα.

36 Δρόμος Αμισηνό Ποταμάκι (48)

37 Ι. Μονή Μεταμορφώσεως (69)

38 Χωράφια Πρασινάδας (70)

39 Καλύβια Πρασινάδας (72)

40 Ερ. Τριγώνου Διαβολόρεμα (82)

41 Αγκινάρα (93)

42 Ερ. Συνοικισμού (107)

43 Βαθύρεμα Υδατοκαλλιέργεια (130)

44 Χωράφια Σιδηρόνερου (148)

45 Χωράφια Θόλου (151)

46 Δρόμος Αμισηνού (152)

47 Δρόμος Θόλου Αμισηνού (153)

48 Χωράφια ΘόλουΒουνοπλαγιάς (174)

49 Δρόμος Θόλου Μαντριά (175)

50 Μαντριά Θερμιών (178)

51 Παλιό Δασικό Χωριό Ελατιάς (180)

52 Όπως σημειώθηκε και στα άλλα παραδοτέα, το τοπίο στην Οροσειρά Ροδόπης έχει αλλάξει άρδην από το Το συνολικό ποσοστό δασοκάλυψης έχει αυξηθεί δραματικά. Στις φωτογραφίες του 1945 φαίνονται μεγάλες εκτάσεις με καλλιεργημένα χωράφια, διαμορφωμένα συνήθως με αναβαθμίδες (πεζούλες), καθώς και εκτενείς γυμνές και χορτολιβαδικές εκτάσεις, οι οποίες προφανώς αντιστοιχούν σε βοσκότοπους. Στο συντριπτικό τους ποσοστό οι εκτάσεις αυτές εμφανίζονται σήμερα ως δασικές. Όσο αφορά ειδικότερα τις θέσεις που καταγράφτηκαν από την επιτόπια έρευνα ως συμπληρωματικές, θέσεις οι οποίες σήμερα φιλοξενούν μικρούς αριθμούς οπωροφόρων δέντρων, από τις φωτογραφίες του 1945 φαίνεται ότι στη συντριπτική τους πλειοψηφία αποτελούσαν αγροτικές εκτάσεις με καλλιεργημένα χωράφια ή βοσκότοπους. Κάποιες από τις θέσεις ήταν διαμορφωμένες με αναβαθμίδες (πεζούλες), ενώ επίσης μερικές από αυτές βρίσκονται στις όχθες των κυριοτέρων ρεμάτων της περιοχής. Σήμερα, οι θέσεις αυτές είναι σε μεγάλο ποσοστό δασωμένες, ενώ σε λίγες μόνο θέσεις έχουν μείνει διάσπαρτα καλλιεργημένα χωράφια, κυρίως στην ανατολική πλευρά της Οροσειράς Ροδόπης, στο Νομό και γύρω από τα Πομακοχώρια της περιοχής.

53 4.4 Καταγραφή μη εγκαταλελειμμένων οπωρώνων Οι θέσεις των μη εγκαταλελειμμένων οπωρώνων αντιστοιχούν σε οικισμούς που παραμένουν σήμερα κατοικημένοι και στις αγροτικές εκτάσεις γύρω από αυτούς, καθώς και σε κάποιες επιπλέον καλλιεργημένες εκτάσεις που δεν βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση με οικισμούς. Από την επιτόπια έρευνα στην περιοχή καταγράφθηκαν και χαρακτηρίστηκαν 45 τέτοιες θέσεις στην περιοχή έρευνας: Εικόνα 14. Θέσεις μη εγκαταλελειμμένων οπωρώνων Για τους οπωρώνες αυτούς, στον παρακάτω πίνακα καταγράφονται τα παρακάτω στοιχεία (για τα στοιχεία κάθε στήλης όπως περιγράφτηκαν στον παραπάνω πίνακα):

54 Πίνακας 5. Κατάλογος μη εγκαταλελειμμένων οπωρώνων a/a cod name/area perf Source 1 1 Δημάρι Συνοικισμός 2 2 Κοτύλη Συνοικισμός 3 3 Αιμόνιο Συνοικισμός 4 4 Πάχνη Συνοικισμός Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Συνοικισμός Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό 5 5 Ωραίο 6 6 Κύκνος 7 7 Σταμάτι Θεοτόκος Ρεύμα species / Life Species/field research Prunus avium, Prunus domestica subsp. domestica, Pyrus pyraster Prunus avium, Prunus domestica subsp. domestica, Pyrus pyraster Property Συνοικισμός Συνοικισμός Prunus avium, Prunus domestica subsp. domestica, Pyrus pyraster, Malus dasyphylla, Prunus cerasifera Cornus mas Coryllus avellana Juglans regia Prunus avium Rosa sp. Συνοικισμός Συνοικισμός Description Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Πολλά και καλλιεργούμενα οπωροφόρα δέντρα σε χωράφια δίπλα στον οικισμό και παράλληλα με το δρόμο.

55 Prunus avium, Malus dasyphylla, Prunus cerasifera, Cornus mass, Pyrus amygdaliformis, Pyrus pyraster, Pyrus communis, Vitis vinifera Prunus avium, Prunus cerasifera, Malus dasyphylla, Pyrus pyraster Δαφνώνας Λιβαδίτης Άνω Καριόφυτο Συνοικισμός Κάτω Καρυόφυτο Συνοικισμός Χωράφια Δαφνώνα Νεοχωρίου Σιδηρόπετρα Χωράφια Ιωνικού Στέρνα Prunus avium, Malus dasyphylla, Prunus cerasifera, Cornus mass, Pyrus amygdaliformis, Pyrus pyraster, Pyrus communis, Vitis vinifera Συνοικισμός ΣυνοικισμόςΚοινόχρηστο Συνοικισμός Συνοικισμός Malus dasyphylla, Prunus domestica subsp. domestica, Prunus avium, Cydonia oblonga Συνοικισμός Συνοικισμός Χωράφια ανάμεσα σε καλλιεργούμενα και εγκαταλελλειμένα χωράφια πάνω από τον οικισμό Δαφνώνα Πολλά οπωροφόρα δέντρα μέσα και γύρω από τον οικισμό, τα περισσότερα εγκαταλελειμμένα Πολλά οπωροφόρα δέντρα μέσα και γύρω από τον οικισμό, τα περισσότερα εγκαταλελειμμένα Πολλά οπωροφόρα δέντρα μέσα και γύρω από τον οικισμό, τα περισσότερα εγκαταλελειμμένα Χωράφια ανάμεσα σε καλλιεργούμενα και εγκαταλελλειμένα χωράφια πάνω από τους οικισμούς Δαφνώνα Νεοχωρίου. Επίσης, πολλά φυτεμένα δέντρα κατά μήκος του δρόμου Χωράφια ανάμεσα σε καλλιεργούμενα και εγκαταλελλειμένα χωράφια πάνω από τον οικισμό Ιωνικό Χωράφια ανάμεσα σε καλλιεργούμενα και εγκαταλελλειμένα χωράφια πάνω από τον οικισμό Ιωνικό Χωράφια ανάμεσα σε καλλιεργούμενα και εγκαταλελλειμένα χωράφια πάνω

56 από τον οικισμό Στέρνα Κρήνη Συνοικισμός Πρασινάδα Κληρούχος Μεσοχώρι Συνοικισμός Ξάγναντο Συνοικισμός Τέμενος Συνοικισμός Χωράφια ανάμεσα σε καλλιεργούμενα και εγκαταλελλειμένα χωράφια πάνω από τον οικισμό Στέρνα Εκτενής εγκαταλελειμμένος οπωρώνας, με μεγάλο αριθμό και ποικιλία δέντρων, καλλιεργημένων και εγκαταλελειμμένων ανάμεσα σε παλιά χωράφια και βοσκούμενα λιβάδια, εντός και γύρω από τον μεγαλύτερο κατοικημένο οικισμό βόρεια του Παρανεστίου, την Πρασινάδα Οπωροφόρα δέντρα, καλλιεργούμενα και εγκαταλελειμμένα, μέσα σε κατοικημένο οικισμό και στα γύρω χωράφια Οπωροφόρα δέντρα, καλλιεργούμενα και εγκαταλελειμμένα, μέσα σε κατοικημένο οικισμό και στα γύρω χωράφια Οπωροφόρα δέντρα, καλλιεργούμενα και εγκαταλελειμμένα, μέσα σε κατοικημένο οικισμό και στα γύρω χωράφια

57 Καρποφόρο Συνοικισμός Μικροχώρι Συνοικισμός Καλλίκαρπο Συνοικισμός Σιδηρόνερο Συνοικισμός Οροπέδιο Συνοικισμός Σκαλωτή Βιβλιογραφία Συνοικισμός Οπωροφόρα δέντρα, καλλιεργούμενα και εγκαταλελειμμένα, μέσα σε κατοικημένο οικισμό και στα γύρω χωράφια Οπωροφόρα δέντρα, καλλιεργούμενα και εγκαταλελειμμένα, μέσα σε κατοικημένο οικισμό και στα γύρω χωράφια Πολλά δέντρα μέσα και γύρω από κατοικημένο οικισμό και τα χωράφια του Πολλά δέντρα μέσα και γύρω από κατοικημένο οικισμό και τα χωράφια του Πολλά δέντρα μέσα και γύρω από κατοικημένο οικισμό και τα χωράφια του Πολλά δέντρα μέσα και γύρω από κατοικημένο οικισμό και τα χωράφια του Συνοικισμός Πολλά δέντρα, κυρίως εγκαταλελειμμένα, σε χωράφια και παράλληλα με με τους δρόμους γύρω από τον κατοικημένο οικισμό Συνοικισμός Πολλά δέντρα, κυρίως εγκαταλελειμμένα, σε χωράφια και παράλληλα με με τους δρόμους γύρω από τον κατοικημένο οικισμό Μικρομηλιά Δέλτα Coryllus avellana Juglans regia Prunus avium Prunus cerasifera Pyrus communis Rubus sp. Δορυφορική Celtis australis Juglans regia Prunus avium Prunus cerasifera Sambucus nigra

58 146 Παππάδες Δορυφορική Συνοικισμός Χωράφια Σμίνθης Προσήλιου Ιδιωτικός Ιδιωτικός Χωράφια Χρυσού (α) Χωράφια Σμίνθης Πύργος Ιδιωτικός Χωράφια Μάνταινας Ιδιωτικός Χωράφια Πύργου Ιδιωτικός Χωράφια Κύκνου Ιδιωτικός Ιδιωτικός Ιδιωτικός 31 Τυχερός Λόφος Δρόμος ΚύκνοΩραίο Πολλά δέντρα, αρκετά καλλιεργημένα, σε χωράφια και παράλληλα με με τους δρόμους γύρω από τον κατοικημένο οικισμό Εκτενής ορεινός οπωρώνας, σε πλαγιές με κλίση και αναβαθμίδες, πολλά οπωροφόρα δέντρα, αρκετά από αυτά καλλιεργούμενα. Εκτενής ορεινός οπωρώνας, σε πλαγιές με κλίση και αναβαθμίδες, πολλά οπωροφόρα δέντρα, αρκετά από αυτά καλλιεργούμενα. Οπωροφόρα δέντρα σε χωράφια μέσα στην κοιλάδα δίπλα στον οικισμό της Σμίνθης. Πολλά και καλλιεργούμενα οπωροφόρα δέντρα σε χωράφια δίπλα στον οικισμό. Πολλά και καλλιεργούμενα οπωροφόρα δέντρα σε χωράφια δίπλα στον οικισμό και παράλληλα με το δρόμο. Πολλά και καλλιεργούμενα οπωροφόρα δέντρα σε χωράφια δίπλα στον οικισμό και παράλληλα με το δρόμο. Οπωροφόρα δέντρα σε χωράφια στο δρόμο από Κύκνο προς τοποθεσία "Τυχερός Λόφος". Οπωροφόρα δέντρα σε χωράφια στο δρόμο από Κύκνο προς Ωραίο

59 Χωράφια Ωραίου Ιδιωτικός Κοιλάδα Ωραίου Ιδιωτικός Χωράφια Σταματίου Ιδιωτικός Νερόμυλος Ιδιωτικός Κοιλάδα Ρέματος Ιδιωτικός 173 Δρόμος Ρέματος Ασβεστόπουλου Ιδιωτικός 45 Πολλά και καλλιεργούμενα οπωροφόρα δέντρα σε χωράφια δίπλα στον οικισμό και παράλληλα με το δρόμο. Πολλά και καλλιεργούμενα οπωροφόρα δέντρα σε χωράφια σε κοιλάδα κάτω από τον οικισμό. Οπωροφόρα δέντρα σε χωράφια δίπλα στον οικισμό και παράλληλα με το δρόμο. Οπωροφόρα δέντρα σε χωράφια δίπλα στον οικισμό και παράλληλα με το δρόμο. Πολλά και καλλιεργούμενα οπωροφόρα δέντρα σε χωράφια δίπλα στον οικισμό, παράλληλα με το δρόμο και το ρέμα Τσάι Πολλά και καλλιεργούμενα οπωροφόρα δέντρα σε χωράφια δίπλα στον οικισμό, παράλληλα με το δρόμο και το ρέμα Τσάι

60 4.5 Σύγκριση αεροφωτογραφιών (μη εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες) Στη συνέχεια παρατίθενται κάποια ζεύγη φωτογραφιών, ίδιας κλίμακας, από επιλεγμένους μη εγκαταλελειμμένους οπωρώνες της περιοχής, όπου η πρώτη φωτογραφία είναι από το 1945 και η δεύτερη σύγχρονη δορυφορική εικόνα. Σιδηρόπετρα (46)

61 Στέρνα (49)

62 Κρήνη (52)

63 Πρασινάδα (68)

64 Τέμενος Καρποφόρο Μικροχώρι ( )

65 Οροπέδιο (118)

66 Σιδηρόνερο (115)

67 Καλλίκαρπο (114)

68 Παππάδες (146) Η σύγκριση των φωτογραφιών δείχνει ότι το τοπίο στην Οροσειρά Ροδόπης έχει αλλάξει άρδην ακόμα και γύρω από τους κατοικημένους οικισμούς. Το μεγαλύτερο ποσοστό των καλλιεργημένων εκτάσεων έχει εγκαταλειφθεί και δασωθεί και τα καλλιεργημένα χωράφια που έχουν απομείνει είναι πολύ λιγότερα.

69 Βιβλιογραφία Γκατζογιάννης Σ. (Συντονιστής Υπεύθυνος Σύνταξης) Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη για την περιοχή Κ. Ροδόπης. Αρκτούρος, ΥΠΕΧΩΔΕ, Υπ. Γεωργίας/ ΓΓΔ & ΦΠ, Ευρωπαϊκή Ένωση Γεν. Διεύθ. ΧΙ, ΙΔΕ/ ΕΘΙΑΓΕ. Θεσσαλονίκη, σελ Λαζαρίδου Μ., 2001, Αναβάθμιση εγκαταλελειμμένων οπωρώνων της Ροδόπης. Πρόγραμμα LIFE99NAT/GR/ «Εφαρμογή σχεδίων στις περιοχές Γράμμου και Ροδόπης». Δράμα. Giannakos Panayiotis, Frugivory and seed dispersal by carnivores in the Rhodopi mountain of northern Greece, Durham Theses, Durham University.