Μελέτη: Ακριβής χαρτογράφηση και καταγραφή οπωρώνων και οπωροφόρων δέντρων στην περιοχή μελέτης

Transcript

1 Πράξη «Εκπόνηση Σχεδίων Ερευνητικών και Τεχνολογικών Αναπτυξιακών Έργων Καινοτομίας (ΑγροΕΤΑΚ)» Τίτλος Έργου «Ολοκληρωμένη διαχείριση και αξιοποίηση εγκαταλελειμμένων οπωρώνων και αυτοφυών καρποφόρων φυτών» Regeneratio Μονάδα υλοποίησης: Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών εσσαλονίκης Παραδοτέο.β Μελέτη: Ακριβής χαρτογράφηση και καταγραφή οπωρώνων και οπωροφόρων δέντρων στην περιοχή μελέτης Νίκος Νικήσιανης Ιούνιος

2

3 Περιεχόμενα. Πρόλογος.... Αντικείμενο μελέτης Εγκαταλελειμμένοι παραδοσιακοί οπωρώνες.... Περιοχή έρευνας: Οροσειρά Ροδόπης... Μεθοδολογία.... Βιβλιογραφία προηγούμενες μελέτες.... Αεροφωτογραφίες δορυφορική επισκόπηση.... Επιτόπια έρευνα.... Δειγματοληψίες... Αποτελέσματα.... Καταγραφή Χαρτογράφηση οπωρώνων.... Αποτελέσματα δειγματοληψιών.... Σύγκριση αεροφωτογραφιών... Βιβλιογραφία... Πρωτόκολλο δειγματοληψιών... Αναλυτικά αποτελέσματα δειγματοληψιών...

4

5 . Πρόλογος Το παρόν κείμενο αποτελεί το Παραδοτέο.β. με τίτλο «Μελέτη: Ακριβής χαρτογράφηση και καταγραφή οπωρώνων και οπωροφόρων δέντρων στην περιοχή μελέτης» και περιγράφει τη μεθοδολογία, τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα από τη διαδικασία χαρτογράφησης των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων στην Οροσειρά Ροδόπης, την περιοχή δηλαδή πιλοτικής εφαρμογής του παρόντος έργου. Σύμφωνα με το ΤΔΕ, κατά την η Φάση του έργου (ΦΕ : «Αναλυτική μελέτη περιοχής εφαρμογής») προγραμματίστηκε και έγινε η αναλυτική χαρτογράφηση της περιοχής, με μεγαλύτερο βαθμό ακριβείας από την προκαταρκτική καταγραφή που έλαβε χώρα κατά την πρώτη φάση σε όλες τις αρχικές περιοχές και με σκοπό να επιλεχθεί η περιοχή πιλοτικής εφαρμογής. Η χαρτογράφηση αυτή έγινε όπως είχε προβλεφθεί με συγκριτική μελέτη αεροφωτογραφιών διαφορετικών χρονολογιών, ακριβή επιτόπια χαρτογράφηση των οπωρώνων και καταγραφή των οπωροφόρων δέντρων ανά είδος. Στο πλαίσιο της ίδιας ΦΕ, έλαβε ήδη χώρα η «Διερεύνηση του υφιστάμενου ιδιοκτησιακού/νομικού καθεστώτος και πλαισίου εκμετάλλευσης», η οποία και παραδόθηκε με τα υπόλοιπα Παραδοτέα του προηγούμενου τριμήνου (Μάρτιος, Παραδοτέο.α). Παράλληλα, στο ίδιο διάστημα η αναλυτική μελέτη της περιοχής εφαρμογής συμπληρώθηκε με τα παρακάτω παραδοτέα, τα οποία ολοκληρώθηκαν και παραδίνονται μαζί με το παρόν: Π.γ. Μελέτη: Καταγραφή και ανάδειξη συνοδών ιστορικώνπολιτιστικών στοιχείων Π.δ. Μελέτη: Καταγραφή και χαρτογράφηση συμπληρωματικών εγκαταλελειμμένων ή αυτοφυών καρποφόρων και εκμεταλλεύσιμων φυτών Π.ε. Μελέτη: Δυνατότητες αξιοποίησης των οπωρώνων στη μελισσοκομία Σύμφωνα με τα παραπάνω, η καταγραφή και χαρτογράφηση που περιγράφεται στο παρόν παραδοτέο αναφέρεται στους οπωρώνες που μπορούν να χαρακτηριστούν ως «εγκαταλελειμμένοι παραδοσιακοί οπωρώνες» (βλ. παρακάτω για τα κριτήρια), οι οποίοι και αποτελούν το κεντρικό αντικείμενο αυτού του σχεδίου. Για την καταγραφή των υπόλοιπων συμπληρωματικών θέσεων, των συνοδών ιστορικώνπολιτιστικών στοιχείων και των

6 μελισσοκομικών φυτών παραπέμπουμε στα αντίστοιχα προαναφερόμενα παραδοτέα, τα οποία και συγκροτούν μία ενότητα μαζί με το παρόν. Το τελικό κείμενο παραδόθηκε σύμφωνα με τα προβλεπόμενα από τη σχετική Σύμβαση στο τέλος του Ιουνίου.

7 . Αντικείμενο μελέτης. Εγκαταλελειμμένοι παραδοσιακοί οπωρώνες Όπως περιγράφεται αναλυτικά σε προηγούμενα Παραδοτέα (.β,.γ), με τον όρο οπωρώνας περιγράφεται κάθε φυτεία δέντρων ή θάμνων που προορίζονται για παραγωγή τροφίμων. Ο οπωρώνας μπορεί να περιλαμβάνει ένα ή περισσότερα είδη δέντρων που παράγουν φρούτα ή άλλους εδώδιμους καρπούς. Ειδικότερα, ως παραδοσιακός οπωρώνας θεωρείται κάθε φυτεία με έναν ελάχιστο αριθμό συγκεντρωμένων δέντρων (αναφέρεται δέντρα κατ ελάχιστο σε μέτρα μέγιστη απόσταση) που παράγουν φρούτα ή ξηρούς καρπούς, η διαχείρισή τους γίνεται με τρόπους χαμηλής έντασης ή εκτατικής καλλιέργειας, χωρίς τη χρήση χημικών, παρασιτοκτόνων, εντομοκτόνων και ανόργανων λιπασμάτων και τα πολυετή δέντρα αφήνονται να φτάσουν στο στάδιο ωρίμανσης. Ένας παραδοσιακός οπωρώνας καθορίζεται από χαμηλές εισροές, χαμηλή ένταση εργασίας και είναι υψηλής βιολογικής ποικιλομορφίας και αισθητικής. Η καλλιέργεια τέτοιων, συνήθως μικτών, συστάδων οπωροφόρων δέντρων αποτελεί εδώ και πολλούς αιώνες μία διαδεδομένη γεωργική πρακτική στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές της Ελλάδας. Οι ορεινοί οπωρώνες αυτοί δημιουργούνταν κυρίως γύρω από μόνιμους ή περιστασιακούς οικισμούς, καθώς και κοντά σε ορεινά χωράφια, βοσκολίβαδα και άλλους χώρους δραστηριότητας. Φιλοξενούσαν κυρίως δέντρα των γενών Prunus (κορομηλιά, δαμασκηνιά, κερασιά, βυσσινιά) και Pyrus (αχλαδιά, γκορτσιά), καθώς και μηλιές (Malus sp), κυδωνιές (Cydonia oblonga), καρυδιές (Juglans sp.), αμπέλια (Vitis vinifera) και άλλα. Το τοπίο συμπληρωνόταν από καρποφόρους θάμνους, όπως Κρανιές, (Cornus sp.), αγριοτριανταφυλλιές (Rosa sp.), βατομουριές (Rubus sp) κα. Σήμερα, η μεγάλη πλειοψηφία αυτών των οπωρώνων έχει εγκαταλειφθεί, λόγω της εγκατάλειψης των περισσότερων ορεινών οικισμών και την εντατικοποίησηεμπορευματοποίηση της αγροτικής παραγωγής. Όπως διαφάνηκε κατά την προκαταρκτική καταγραφή οπωρώνων σε επτά ορεινές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας, τέτοιοι οπωρώνες είναι ιδιαίτερα διαδεδομένοι και πολλές φορές αρκετά εκτεταμένοι. Οι εγκαταλελειμμένοι παραδοσιακοί οπωρώνες συγκεντρώνονται κυρίως εντός και γύρω από εγκαταλελειμμένους οικισμούς ή οικισμούς που κατοικούνται αλλά οι κάτοικοί τους δεν συνεχίζουν τις παραδοσιακές καλλιέργειες, γύρω από μονές, ναούς και παρεκκλήσια,

8 ανάμεσα στα ορεινά χωράφια, εγκαταλελειμμένα και μη, σε λιβάδια, σε θέσεις δίπλα στο επαρχιακό και δασικό οδικό δίκτυο, σε ανοίγματα στο δάσος, στην κοίτη των ορεινών ρεμάτων και περιοχών. Οι θέσεις αυτές βρίσκονται στη διαδικασίας της σταδιακής διαδοχής τους από τα αντίστοιχα δασικά είδη της περιοχής. Η διαδοχή αυτή αποτελεί και το βασικότερο παράγοντα απώλειας των οπωρώνων. Εξαιτίας αυτής της ετερογένειας στη σύνθεση των ειδών, την έκταση, την αρχική τους θέση και χρήση, το βαθμό ή την εποχή της εγκατάλειψης, την πορεία διαδοχής και την κατάστασης διατήρησής τους σήμερα, οι θέσεις των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων παρουσιάζουν σήμερα πολύ μεγάλη ποικιλία. Συνεπώς πρέπει να προσδιοριστούν κάποια ελάχιστα κριτήρια ώστε να οριστούν οι εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες που αποτελούν το αντικείμενο αυτού του προγράμματος και να διαχωριστούν από τις υπόλοιπες συμπληρωματικές θέσεις. Τα κριτήρια που επιλέχθηκαν είναι ποιοτικά, αναφέρονται δηλαδή στην ιστορία και την κατάσταση ενός οπωρώνα και ποσοτικά, αναφέρονται δηλαδή στην έκταση ή τον αριθμό των δέντρων που καταγράφονται σήμερα, με τη μεγαλύτερη βαρύτητα να πέφτει στα πρώτα. Τα κριτήρια αυτά στηρίχθηκαν αφενός στη βιβλιογραφία, αφετέρου στα αποτελέσματα της προκαταρκτικής καταγραφής. Επίσης, έχουν προσαρμοστεί στα δεδομένα της Οροσειράς Ροδόπης, αλλά θα μπορούσαν να εφαρμοστούν, χωρίς ή με μικρές τροποποιήσεις και σε άλλες περιοχές. Παρά τις παραπάνω προδιαγραφές, δεν μπορεί να αποκλειστεί από τα κριτήρια αυτά ένας υποχρεωτικός βαθμός αυθαιρεσίας, όπως ισχύει άλλωστε με κάθε ορισμό. Τελικά, στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας ως εγκαταλελειμμένοι παραδοσιακοί οπωρώνες ορίστηκαν οι θέσεις που: έχουν μία ελάχιστη έκταση (μεγαλύτερη από hect), έχουν ένα ελάχιστο συνολικό αριθμό και ελάχιστη πυκνότητα ενήλικων οπωροφόρων δέντρων διαφόρων ειδών (περισσότερα από ανά hect). δεν καλλιεργούνται σήμερα καθόλου, ή καλλιεργούνται σε έκταση λιγότερο από %. Τουλάχιστον στην περίπτωση της Ροδόπης, οι θέσεις αυτές αντιστοιχούν σε εγκαταλελειμμένους οικισμούς, ή σε σχεδόν εγκαταλελειμμένους με ελάχιστες οικίες και κατοίκους, μαζί με τις γύρω πρώην γεωργικές τους εκτάσεις.

9 Οι θέσεις σε παλιά εγκαταλελειμμένα, χωράφια, απομακρυσμένα από τους οικισμούς, σε λιβάδια ή γύρω από κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις, έχουν χαρακτηριστεί ως «Συμπληρωματικές θέσεις» και καταγράφονται αναλυτικά στο αντίστοιχο Παραδοτέο.δ. Επίσης, οι θέσεις γύρω από κατοικημένους οικισμούς ή καλλιεργούμενα χωράφια, έχουν καταγραφεί ως «Μηεγκαταλελειμμένοι οπωρώνες», ακόμα και αν μεγάλο μέρος των οπωροφόρων δέντρων είναι εγκαταλελειμμένο, και δεν αποτελούν έτσι το καθ εαυτό αντικείμενο της παρούσας έρευνας. Ανακεφαλαιώνοντας, οι θέσεις με οπωροφόρα δέντρα που καταγράφτηκαν στη Ροδόπη, διαχωρίστηκαν σε τρεις βασικές κατηγορίες: Εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες, οι οποίοι αφορούν κυρίως εγκαταλελειμμένους οικισμούς και τις γύρω εκτάσεις, Μηεγκαταλελειμμένοι οπωρώνες, οι οποίοι αφορούν καλλιεργούμενες γεωργικές εκτάσεις ή εκτάσεις εντός και γύρω από κατοικημένους οικισμούς, Συμπληρωματικές θέσεις, οι οποίες αφορούν κυρίως παλιά χωράφια, απομακρυσμένα από τους οικισμούς, βοσκολίβαδα, δέντρα φυτεμένα ή/και προερχόμενα από φυσική αναγέννηση κατά μήκος των δρόμων κοκ. Από τις κατηγορίες αυτές, όπως προβλέπεται άλλωστε από το ΤΔΕ, η πρώτη καταγράφεται, χαρτογραφείται, περιγράφεται και αξιολογείται αναλυτικά στο πλαίσιο του παρόντος Παραδοτέου.β, ενώ οι άλλες δύο κατηγορίες στο Παραδοτέο.δ. Εικόνα. Τυπικός εγκαταλελειμμένος παραδοσιακός οπωρώνας στα ερείπια Πεύκης (Οροσειρά Ροδόπη)

10 . Περιοχή έρευνας: Οροσειρά Ροδόπης Για την οριοθέτηση της περιοχής έρευνας χρησιμοποιήθηκαν τα όρια του Εθνικού Πάρκου Δάσους Οροσειράς Ροδόπης, αλλά ερευνήθηκαν μόνο τα τμήματα που εντάσσονται στον κύριο ορεινό όγκο της παραπάνω Οροσειράς, αφαιρέθηκε δηλαδή από την επικράτεια του Εθνικού Πάρκου ένα μικρό μέρος νότια και δυτικά του ποταμού Νέστου. Το Εθνικό Πάρκο Οροσειράς Ροδόπης (ΕΠΟΡ) περιλαμβάνει το κεντρικό και δυτικό τμήμα του ορεινού συγκροτήματος της Ροδόπης, από τις βορειοανατολικές πλαγιές του όρους Φαλακρού και εν συνεχεία βορείως τού ποταμού Νέστου μέχρι τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα και την ορεινή περιοχή της Ξάνθης. Η Οροσειρά Ροδόπης είναι σήμερα πυκνά δασωμένη και φιλοξενεί όλες τις ζώνες βλάστησης της Ευρώπης. Από την ευμεσογειακή των αειφύλλων πλατυφύλλων μέχρι τη σκανδιναβική ζώνη των ψυχρόβιων κωνοφόρων, της ερυθρελάτης, δασικής πεύκης και της σημύδας. Διοικητικά υπάγεται στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας ράκης και συγκεκριμένα στις Περιφερειακές Ενότητες Δράμας και Ξάνθης και στους Δήμους Κ. Νευροκοπίου, Δράμας, Παρανεστίου, Μύκης και Ξάνθης, ενώ δασοδιοικητικά υπάγεται στις Διευθύνσεις Δασών Δράμας και Ξάνθης και τα Δασαρχεία Κ. Νευροκοπίου, Δράμας, Σταυρούπολης και Ξάνθης. Εικόνα. Ερείπια Ελατιάς, Οροσειρά Ροδόπης Περισσότερα στοιχεία για το φυσικό περιβάλλον, τη χλωρίδα και πανίδα, το καθεστώς προστασίας, την ιστορία και την οικονομία της περιοχής παρατίθενται σε προηγούμενα Παραδοτέα (κυρίως.ε) και δεν αναπαράγεται εδώ για λόγους συντομίας.

11 . Μεθοδολογία. Βιβλιογραφία προηγούμενες μελέτες Για την αναλυτική καταγραφή των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων της οροσειράς Ροδόπης, διερευνήθηκε στην αρχή εξαντλητικά η υφιστάμενη επιστημονική βιβλιογραφία και τα αποτελέσματα προηγούμενων συναφών ερευνητικών σχεδίων, με σκοπό αφενός να συλλεχθούν τα όσα ήδη υφιστάμενη στοιχεία, αφετέρου να αξιοποιηθεί η προηγούμενη εμπειρία και συμπεράσματα στο σχεδιασμό της υπόλοιπης μεθοδολογίας του παρόντος σχεδίου, ιδίως όσο αφορά τις μεθόδους της επιτόπιας έρευνας και της δειγματοληψίας. Η βασικότερες αναφορές που βρέθηκαν και αξιοποιήθηκαν είναι οι εξής: Αποτελέσματα του έργου LIFE/ΝΑΤ/GR/ και συγκεκριμένα της Δράσης «C.iii Φυτεύσεις άγριων οπωροφόρων που θεωρούνται σημαντικά για τον τύπο οικοτόπου ενδιαφέροντος * και το είδος ενδιαφέροντος Ursus arctos*». Giannakos Panayiotis,. Frugivory and seed dispersal by carnivores in the Rhodopi mountain of northern Greece, Durham Theses, Durham University. O Giannakos () κάνει μία εκτενή έρευνα στην περιοχή για να μελετήσει τα αποτελέσματα της φρουτοφαγίας στη διασπορά των σπόρων και την κατάσταση των οπωροφόρων δέντρων. Η έρευνά του επικεντρώνεται στην περιοχή του Φρακτού. Με τη βοήθεια δειγματοληψιών, ο Giannakos (, σ.) εκτιμά την αφθονία κάποιων εκ των ειδών ενδιαφέροντος της παρούσας έρευνας. Τέλος, αναζητήθηκε και μελετήθηκε η βιβλιογραφία σε επιστημονικά περιοδικά σε σχέση με την χλωρίδα και τους τύπους οικοτόπων στην περιοχή της Ροδόπης. Ενδεικτικά, αναφέρονται τα παρακάτω άρθρα: Bergmeier, E. & Dimopoulos, P. (). Identifying plant communities of thermophilous deciduous forest in Greece: Species composition, distribution, ecology and syntaxonomy. Plant Biosystems An International Journal Dealing with all Aspects of Plant Biology. ():. Eleftheriadou, Ε. & Raus, Τ. (). The Vascular Flora of the Nature Reserve Frakto Virgin Forest of Nomos Dramas (E Makedonia, Greece). Willdenowia. ():. Skepetari, M., Kokkini, S. & Tsiripidis, I. (). Patterns of floristic differentiation of riparian forest vegetation along a rural to urban gradient: Using phytosociological data to address ecological questions, European Survey, th International Workshop. Brno, May.

12 Tsiripidis, I., Karagiannagidou, V. & Athanasiadis, N. (). Ecological and phytogeographical differentiation of beech forests in Greek Rodopi (Northeast Greece). Biologia. ():. Τσιριπίδης, Ι. (). Φυτοκοινωνίες δασών οξιάς της Ροδόπης και εκτίμηση περιβαλλόντων τους για αναδάσωση. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο εσσαλονίκης. Theodoropoulos K., Elefteriadou E., Athanasiadis N., Tsiripidis I.,, Phytosociological Research of the pure Betula Pendula Forests in Greece: Rhodope Mountain Range (NE GREECE), Annali di Botanica Tsiripidis Ioannis and Athanasiadis Nikolaos,, Contribution to the Knowledge of the Vascular Flora of NE Greece: Floristic Composition of the Beech (Fagus sylvatica L.) Forests in the Greek Rodopi, Willdenowia, pp.. Tsiripidis, Ioannis;Karagiannakidou, Vassiliki;Alifragis,Dimitrios;Athanasiadis,Nikolaos,, Classification and gradient analysis of the beech forest vegetation of the southern Rodopi (Northeast Greece) Vasilopoulos Grigorios, Tsiripidis Ioannis, Karagiannakidou Vasiliki,, Do abandoned tree plantations resemble natural riparian forests? A case study from northeast Greece, Botanica Helvetica, :, pp. Αεροφωτογραφίες δορυφορική επισκόπηση Επισκόπηση σύγχρονων δορυφορικών εικόνων Όπως σημειώθηκε και κατά την προκαταρκτική καταγραφή (βλ. Παραδοτέο α), η εξέταση των διαθέσιμων δορυφορικών εικόνων από το πρόγραμμα Google Earth, σε συνδυασμό πάντα με την επιτόπια έρευνα και τις άλλες μεθόδους, αποδείχθηκε αξιόπιστη μέθοδος για τον εντοπισμό πιθανών θέσεων οπωροφόρων δέντρων. Η εξέταση έγινε με προσεκτική οπτική σάρωση ολόκληρης της επιλεγμένης περιοχής, αξιοποίηση των συνοδευτικών πληροφοριών, όπως τοπωνύμια, φωτογραφίες κοκ. που υπάρχουν στο παραπάνω πρόγραμμα, καθώς και σε άλλα παρόμοια (Wikimapia) και έντυπους και ψηφιακούς χάρτες, αναγνώριση συνοδευτικών στοιχείων που υποδεικνύουν την πιθανή θέση οπωρώνων (οδικό δίκτυο, υδατογραφικό δίκτυο, ανοίγματα στο δάσος, ερείπια, οικήματα και εγκαταστάσεις). Ενδεικτικά παραθέτονται στη συνέχεια τυπικές δορυφορικές εικόνες θέσεων οπωροφόρων δέντρων, διαφορετικών κατηγοριών:

13 Εικόνα. Οπωρώνες και μικρά χωράφια σε αναβαθμίδες, γύρω από το μικρό οικισμό Καλό Νερό, στη Ροδόπη Εικόνα. Οπωρώνας γύρω από τα, σχεδόν εξαφανισμένα, ερείπια της Ζαρκαδιάς, στη Ροδόπη. Επισκόπηση παλιών αεροφωτογραφιών

14 Από το ΤΔΕ προβλεπόταν ήδη η επισκόπηση παλιών αεροφωτογραφιών, ώστε αφενός να εντοπιστούν οι θέσεις εγκαταλελειμμένων οπωρώνων, αφετέρου να μελετηθεί η πορεία δάσωσής τους στο χρόνο. Για το σκοπό αυτό έγινε εκτενή σχετική διερεύνηση στα αρχεία της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (gys.gr). Από τις αρχικά προτεινόμενες και διαθέσιμες ημερομηνίες, τελικά επιλέχτηκαν οι αεροφωτογραφίες του για τους εξής λόγους: Είναι η πλέον κατάλληλη χρονική στιγμή για τη μελέτη της αρχικής κατάστασης των οπωρώνων της Ροδόπης και της σύγκρισής τους με τη σημερινή, αφού η μεγάλη πλειοψηφία των οικισμών και των αντίστοιχων οπωρώνων της περιοχής εγκαταλείφθηκε ακριβώς τότε, μετά δηλαδή από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο (βλ. αναλυτικά Παραδοτέο Π.γ. Μελέτη: Καταγραφή και ανάδειξη συνοδών ιστορικώνπολιτιστικών στοιχείων). Οι αεροφωτογραφίες αυτές είναι διαθέσιμες για όλη την περιοχή μελέτης (με μικρές μόνο απώλειες) και μάλιστα σε μορφή κατάλληλη για χαρτογραφική μελέτη (ορθοφωτοχάρτες). Η επισκόπηση των αεροφωτογραφιών κρίθηκε τελικά πολύ χρήσιμη για τους σκοπούς της συγκεκριμένης έρευνας (βλ. παρακάτω). Εικόνα. Οι ορθοφωτοχάρτες του : δυτικό άκρο της Οροσειράς Ροδόπης

15 Εικόνα. Παράδειγμα αεροφωτογραφίας του : η περιοχή του Αμισηνού, Ροδόπη. Επιτόπια έρευνα Η βασικότερη τέλος μέθοδος ήταν η επιτόπια έρευνα. Οι βασικοί στόχοι αυτής της έρευνας ήταν: Ο ακριβής εντοπισμός και επιβεβαίωση των θέσεων των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων Η καταγραφή των ειδών και η εκτίμηση της αφθονίας τους Η αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησής τους Ερευνητικές επισκέψεις Η επιτόπια έρευνα έγινε κατά τη διάρκεια ερευνητικών επισκέψεων στην περιοχή μελέτης, συνολικής διάρκειας ημερών: Δεκεμβρίου Φεβρουαρίου

16 Απριλίου Μαΐου Ιουνίου Η επισκέψεις έγιναν με τη χρήση ιδιόκτητου οχήματος x. Όπως φαίνεται και από τους παρακάτω χάρτες, κατά τη διάρκεια των επισκέψεων αυτών σαρώθηκε όλο σχεδόν το βατό δασικό δίκτυο της περιοχής και επισκεφθήκαμε τις περισσότερες θέσεις εγκαταλελειμμένων οπωρώνων. Εξαίρεση ήταν οι θέσεις στις οποίες η πρόσβαση δεν ήταν εφικτή. Εικόνα. Διαδρομές κατά την η ερευνητική επίσκεψη (/)

17 Εικόνα. Διαδρομές κατά τη η και η ερευνητική επίσκεψη (/) Εικόνα. Διαδρομές κατά την η και η ερευνητική επίσκεψη (/)

18 Εικόνα. Διαδρομές σε όλες τις ερευνητικές επισκέψεις. Δειγματοληψίες Εισαγωγικά γενικά στοιχεία Όπως υποδεικνύουν και όλες οι προηγούμενες έρευνες, σε μία ευρεία ορεινή περιοχή, όπως είναι η Οροσειρά Ροδόπης, η αναλυτική καταγραφή της θέσης, της έκτασης και της σύνθεσης των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων απαιτεί τόσους πόρους που είναι ανέφικτη. Συνεπώς, πρέπει να αντικατασταθεί με μία επιστημονικά τεκμηριωμένη διαδικασία δειγματοληψίας. Σύμφωνα και με τη μεθοδολογία που προκρίνεται για την παρακολούθηση των τύπων οικοτόπου προτεραιότητας των περιοχών Δικτύου Natura, ως βασική μέθοδος παρακολούθησης προκρίνεται η δειγματοληψία βλάστησης με σταθερές δειγματοληπτικές επιφάνειες. Η μέθοδος αυτή θεωρείται ότι ενδείκνυται για την επίτευξη των σκοπών της Οδηγίας /, καθώς είναι απλή και επαναλήψιμη στην εφαρμογή της και καταγράφει τις μεταβολές που μπορούν να επέλθουν (Δημόπουλος et al ). Καθώς όμως δεν υπάρχει προηγούμενο πρόγραμμα

19 καταγραφής για να γίνει η καταγραφή στις ίδιες επιφάνειες, ήμασταν υποχρεωμένοι να επιλέξουμε νέες επιφάνειες. Οι επιφάνειες επιλέχθηκαν ώστε να εξασφαλίζουν αφενός την κατά το δυνατό πληρέστερη εκπροσώπηση όλων των οικολογικών, γεωγραφικών και χλωριδικών διαφοροποιήσεων και αφετέρου την εκπροσώπηση των διαφορετικών επιπέδων διατήρησης των οπωρώνων. Εξάλλου, η δειγματοληψία οργανώθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε να λαμβάνει όλα τα στοιχεία που απαιτούνται για την επιτυχημένη ολοκλήρωση της αξιολόγησης της κατάστασης διατήρησης (δομές και λειτουργίες του τύπου οικοτόπου, τυπικά είδη, αρνητικές επιδράσεις απειλές). Τέλος, οι δειγματοληψίες έλαβαν χώρα κατά τις επισκέψεις Απριλίου, Μαΐου και Ιουνίου, δηλαδή την εποχή ανθοφορίας των περισσοτέρων ειδών, με στόχο την καλύτερη αναγνώριση τους. Εικόνα. Δειγματοληψία στη Ζαρκαδιά, Ροδόπη.

20 Μέθοδος δειγματοληψίας βιβλιογραφία Οι εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες είναι ένας ιδιαίτερα σύνθετος και απαιτητικός οικότοπος, όσο αφορά τη δειγματοληψία. Πρώτον, η ετερογένεια που παρουσιάζουν είναι εξαιρετικά μεγάλη, όσο αφορά τη σύνθεση των ειδών, την ηλικία των δέντρων, τις αποστάσεις μεταξύ τους (φυτευτικός σύνδεσμος), την κατάσταση, τη διαδοχή από δασικά είδη κοκ. Ειδικότερα, παρατηρείται μεγάλη ετερογένεια τόσο μεταξύ των διαφορετικών θέσεων, όσο και στο εσωτερικό των θέσεων. Όπως αναφέρθηκε στη βιβλιογραφία αναφέρονται λίγα μόνο συναφή παραδείγματα. Η σημαντικότερη συναφής εργασία είναι της Kalyan (), αφού σκοπός του είναι ακριβώς να σχεδιάσει ένα πρωτόκολλο παρακολούθησης κατάλληλο για τις ιδιαίτερες συνθήκες πεδίου των οπωροφόρων δέντρων. Όπως σημειώνει λοιπόν και η Kalyan (), τα οπωροφόρα είναι διάσπαρτα (sparsely distributed), απαντώνται σε συστάδες (clusters) οι οποίες αντιστοιχούν σε εγκαταλελειμμένους οπωρώνες ή οικισμούς, και χαρακτηρίζονται ως σπάνια, με την έννοια ότι μία τυχαία δειγματοληψία θα έδινε πολλές μηδενικές καταγραφές. Για αυτό, η εκτίμηση των πληθυσμιακών μεγεθών είναι πολύ δύσκολη και η τυχαία δειγματοληψία ακατάλληλη. Με βάση αυτές τις συνθήκες, το ερώτημα εργασίας που θέτει είναι «ποια είναι η καλύτερη μέθοδος δειγματοληψίας για να μετρήσουμε την πυκνότητα και τη χωρική κατανομή των οπωροφόρων στη Βόρεια Πίνδο», την περιοχή δηλαδή μελέτης της (ο.π. σ.). Σε σχέση με την αξιοπιστία των προτεινόμενων μεθόδων, σημειώνει ότι «όσο μεγαλύτερο το μέγεθος της διακύμανσης που θα καταφέρουμε να συλλάβουμε, τόσο πιο αξιόπιστος θεωρείται ο σχεδιασμός της δειγματοληψίας» (ο.π. σ.). Χρειαζόμαστε, αναφέρει επίσης, ένα σχεδιασμό που να συνδυάζει καλή σχέση κόστους απόδοσης και να εξασφαλίζει επαρκώς έγκυρες εκτιμήσεις, ενώ είναι μη ρεαλιστικό να περιμένουμε υψηλή ακρίβεια (ο.π. σ.). Μία από τις προτεινόμενες τέτοιες μεθόδους είναι η «δειγματοληψία δύο σταδίων» (twostages sampling), όπου ο πληθυσμός χωρίζεται σε έναν αριθμό πρωτογενών μονάδων και κάθε πρωτογενή μονάδα χωρίζεται στη συνέχεια σε έναν αριθμό δευτερογενών μονάδων οι οποίες αποτελούν και τη μονάδα μέτρησης». Είναι κατάλληλος για μεγάλες περιοχές και περιορίζει το κόστος μετακίνησης. Το σχήμα και το μέγεθος των μονάδων ποικίλει ανάλογα με την περιοχή. Εφαρμόζεται σε δασολογικές μελέτες, για την αναζήτηση της πυκνότητας συγκεκριμένων

21 δέντρων, ή για επιμέρους χαρακτηριστικά (ηλικία, διάμετρο κοκ). Στη σελίδα δίνει τους τύπους για την τυχαία επιλογή. Η επιλογή όμως μπορεί να είναι και στρωματοποιημένη. Ο κύριος στόχος της στρωματοποίησης είναι να περιορίσει την ετερογένεια ανάμεσα στις πρωτογενείς μονάδες κάθε στρώματος (σ.), οπότε αυξάνει την ακρίβεια της εκτίμησης. Υπάρχει επίσης η poststratification, δηλαδή ο σχηματισμός των ομοιογενών ομάδων μετά την καταγραφή του δείγματος. Όσο αφορά τις επιφάνειες (plot), αναφέρει ότι τα πιο συνηθισμένα σχήματα τα fixedarea plot, με προκαθορισμένο μέγεθος και σχήμα. Το κατάλληλο σχήμα και μέγεθος εξαρτάται από την απαιτούμενη ακρίβεια, τα μέσα και τις ιδιαιτερότητες της περιοχής. Περισσότερες και μικρότερες επιφάνειες είναι προτιμότερες από λιγότερες και μεγαλύτερες, γιατί καλύπτουν μεγαλύτερη διακύμανση. Μία εναλλακτική μέθοδος κατάλληλη για δύσκολες συνθήκες είναι η distance sampling, γνωστή επίσης ως plotless sampling ή ktree sampling. Η μέθοδος αυτή βασίζεται στη μέτρηση της απόστασης μεταξύ των δέντρων (από ένα σημείο μετράς την απόσταση προς το κοντινότερο δέντρο κοκ). Είναι γρηγορότερη και κατάλληλη για μη κανονικούς, συγκεντρωμένες (clustered) πληθυσμούς. Άλλη μέθοδος για πληθυσμούς σπάνιους και συγκεντρωμένους είναι η adaptive cluster sampling (ACS). Εδώ το πραγματικό μέγεθος της κάθε επιφάνειας εξαρτάται από το αν απαντώνται ή όχι αυτό που ζητάμε, και έτσι δεν υπολογίζουμε στους τύπους το πραγματικό μέγεθος, αλλά μία στατιστική του εκτίμηση. Με βάση τα αποτελέσματα από την εφαρμογή των διαφορετικών ερευνών στην περιοχή μελέτης του (Β. Πίνδος). Στο πρώτο στάδιο ως πρωτογενείς μονάδες παίρνει τις εγκαταστάσεις (μοναστήρια και χωριά, περ. ). Από αυτές διαλέγει τυχαία. Όσο αφορά το σχεδιασμό της δειγματοληψίας, δοκιμάζει χωρίς στρωματοποίηση, με στρωματοποίηση στη βάση ΖαγόριΓρεβενά, και στρωματοποίηση στη βάση χωριάμοναστήρι. Μέσα σε κάθε πρωτογενή μονάδα, κάνει ένα κύκλο χλμ και φτιάχνει έτσι κυκλικές επιφάνειες, κμ. Μέσα σε κάθε πρωτογενή μονάδα, παίρνει τυχαία τετράγωνα χ για δευτερογενή μονάδα. Εφαρμόζει επίσης την twostage ktree sampling. Εδώ αντίστοιχα επιλέγονται σημεία σε κάθε πρωτογενή μονάδα και από το σημείο αυτό μετριέται η απόσταση και από εκεί μετριέται η απόσταση ως το k κοντινότερο

22 (πχ το ο κοντινότερο) tree και στο επόμενο k+ (ο) tree. Τέλος, δοκιμάζει την twostage adaptive cluster sampling, η οποία όμως δεν δουλεύει χωρίς πολύ παραπάνω προσπάθεια και δεν προτείνεται. Τελικά, συγκρίνοντας τις δύο μεθόδους η Kalyan () καταλήγει ότι η μέθοδος ktree απέδωσε καλύτερα από την fixedarea plot όσο αφορά των αριθμό των δέντρων που καταγράφθηκαν ( και αντίστοιχα). Ωστόσο, η μέθοδος fixedarea plot αποδείχθηκε πιο ακριβής από την ktree μέθοδο. Επίσης, η ktree method φαίνεται πιο εύκολη στην εφαρμογή, αλλά αν τα δέντρα είναι σπάνια χρειάζονται μεγάλες αποστάσεις, που την καθιστούν δύσκολη. Στην άλλη συναφή μελέτη που βρέθηκε (Giannakos ) και όσο αφορά τη μεθοδολογία δειγματοληψίας, ο ερευνητής χαράσσει διαδρομές (transects) μήκους από ως χιλιόμετρα (σ.). Κατά μήκος των διαδρομών αυτών στη συνέχεια εκτελεί μία σειρά από δειγματοληψίες φυτών, με το συνδυασμό διαφορετικών μεθόδων (quadrat x m και x m σε τυχαία σημεία σε απόσταση ως m από τις διαδρομές για την καταγραφή θάμνων και μικρότερων φυτών, x m γραμμικές δειγματοληψίες κατά μήκος των διαδρομών για την καταγραφή των οπωροφόρων και της παραγωγής τους, ο.π. σ.). Επιλεγμένη μέθοδος δειγματοληψίας: transect sampling Τελικά, αξιοποιώντας τις παραπάνω αναφορές και γενικά την επιστημονική βιβλιογραφία για τις δόκιμες μεθόδους δειγματοληψίας και σε συνεργασία με τον επιβλέποντα του σχεδίου (κ. Γιώργος Τσιουρλής, προσωπική επικοινωνία) και κυρίως λαμβάνοντας υπόψη τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιοχής, σχεδιάστηκε μία κατάλληλη μέθοδος δειγματοληψίας. Ως μέθοδος δειγματοληψίας επιλέχθηκε η γραμμική δειγματοληψία (transect sampling), όπως περιγράφεται στο Brower et al. Συνοπτικά, στη μέθοδο αυτή χαράσσεται μία γραμμή, μήκους ως μέτρα, με πιο συνηθισμένη τιμή τα, και καταμετρώνται όλα τα ξυλώδη φυτά (δέντρα και θάμνοι), των οποίων η κώμη καλύπτει την γραμμή. Για κάθε φυτό καταγράφονται οι διαστάσεις της κώμης (x και y), το ύψος από το έδαφος, ο αριθμός των βασικών κλαδιών σε ύψος, m και η διάμετρος αυτών, καθώς και η ζωτικότητά τους (βλ. παρακάτω). Η καταγραφή

23 περιέλαβε όλα τα ξυλώδη είδη, οπωροφόρα και δασικά, για να μπορεί να μελετηθεί έτσι η πορεία της διαδοχής από τα δασικά είδη. Εικόνα. Μέθοδος δειγματοληψίας (transect sampling): l το μήκος της γραμμής, x το μήκος της κώμης (παράλληλα με τη γραμμή), y το πλάτος της κώμης (κάθετα στη γραμμή). Όσο αφορά τη ζωτικότητα των οπωροφόρων δέντρων, θεωρήθηκε πολύ βασική παράμετρος για τις ανάγκες της συγκεκριμένης έρευνας, ώστε να εκτιμηθεί η κατάσταση διατήρησης των οπωρώνων. Καθώς δεν υπήρχε προηγούμενο στην ελληνική βιβλιογραφία, χρησιμοποιήσαμε ως βάση αναφοράς την κλίμακα ζωτικότητας που δημιούργησε το βρετανικό ίδρυμα «English Nature» για τις ανάγκες του προγράμματος παρακολούθησης των Παραδοσιακών Οπωρώνων στην Αγγλία που έχει εκπονήσει (Smart & Winnall ). Προσαρμόζοντας αυτή την κλίμακα στις ανάγκες της δικής μας έρευνας, προέκυψε η εξής κλίμακα ζωτικότητας: Πίνακας. Κλίμακα ζωτικότητας Κλίμακα Χαρακτηρισμός Υγιές δέντρο Δέντρο σε αρχικό στάδιο παρακμής Δέντρο σε οριστική παρακμή νήσκοντα δέντρα Νεκρά δέντρα Απομεινάρι δέντρου Ίχνη παλιού δέντρου Περιγραφή Άθικτος κορμός και κλάδωση Απουσία επιφύτων, παρασίτων και ασθενειών Επαρκής και υγιής κλάδωση Νέα, αναπτυσσόμενα και υγιή φύλλα Κανονική άνθιση/κάρπωση Κορμός και κλάδωση με περιορισμένες ζημιές Παρουσία επίφυτων και περιορισμένες ενδείξεις ασθενειών ή/και προσβολών από έντομα Ύπαρξη νέων φύλλων και ταυτόχρονη παρουσία κλαδιών χωρίς φύλλα Περιορισμένη άνθιση/κάρπωση Κορμός με εκτεταμένες ζημιές, μεγάλο μέρος σηπόμενης ξυλείας Έντονη παρουσία επίφυτων και σημαντική προσβολή από ασθένειες ή/και έντομα Περιορισμένη παραγωγή νέων φύλλων Μικρή ή καθόλου άνθιση/κάρπωση Περισσότερα από τα μισά κλαδιά είναι πλήρως νεκρωμένα. Δεν υπάρχουν σημεία ζωής σε ολόκληρο το δέντρο Απολύτως σκελετωμένος νεκρός Παρουσία μόνο ιχνών από παλιό δέντρο Ακολουθώντας επίσης τις αρχές παρακολούθησης των τύπων οικοτόπων για το Δίκτυο Natura (Δημόπουλος et al ), για κάθε θέση δειγματοληψίας συμπληρώθηκε αντίστοιχο

24 πρωτόκολλο που περιλαμβάνει τις εξής παραμέτρους: τοποθεσία, αριθμός δειγματοληψίας, έκθεση, κλίση (%), ημερομηνία, συντεταγμένες θέσης, βασικά δασικά είδη περιβάλλοντος. Στο ίδιο πρωτόκολλο καταγράφονται επίσης και τα βασικά ποώδη μελισσοκομικά είδη, για τις ανάγκες του αντίστοιχου παραδοτέου. Τέλος, σημειώνεται ότι σε κάποια δέντρα μεγάλης διαμέτρου μετρήθηκε η ηλικία τους με τη βοήθεια τρυπανιδίου. Εικόνα. Εφαρμογή τρυπανιδίου στη Ζαρκαδιά, Ροδόπη. Ολόκληρο το πρωτόκολλο που χρησιμοποιήθηκε παρατίθεται στο Παράρτημα Ι. Επιλογή θέσεων Καταρχάς, για την επιλογή των θέσεων αξιοποιήθηκε η προαναφερόμενη μέθοδος «δειγματοληψία δύο σταδίων» (twostages sampling). Ως πρωτογενείς μονάδες ορίστηκαν οι θέσεις των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων που βρέθηκαν και χαρακτηρίστηκαν από την τηλεσκοπική και επιτόπια έρευνα. Από τις θέσεις εγκαταλελειμμένων οπωρώνων επιλέχθηκαν

25 με τυχαία γεωγραφική κατανομή σε όλο το εύρος του ΕΠΟΡ, καθώς και με ποιοτικά κριτήρια που καλύπτουν κατά το βαθμό του δυνατού την ετερογένεια των διαφορετικών θέσεων. Στις αυτές θέσεις προστέθηκαν άλλες θέσεις οι οποίες έχουν χαρακτηριστεί με τα κριτήρια που αναφέρθηκαν παραπάνω ως μηεγκαταλελειμμένοι οπωρώνες. Στις θέσεις αυτές ωστόσο και στα σημεία ειδικότερα που έγινε η δειγματοληψία τα δέντρα είναι εγκαταλελειμμένα και η προσθήκη των θέσεων αυτών έγινε για να βελτιωθεί η γεωγραφική κατανομή και η κάλυψη της ετερογένειας. Στις θέσεις αυτές έγιναν από ως δειγματοληψίες. Ο αριθμός των δειγματοληψιών ανά θέση και η ακριβής χωροθέτησή τους επιλέχθηκαν ποιοτικά ώστε να καλύπτουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ετερογένεια εντός της κάθε θέσης. Πίνακας. έσεις δειγματοληψίας α/α Περιοχές δειγματοληψίας Εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες Ερ. Ζαρκαδιάς Αρ. δειγμ/ψιών Ερ. Πεύκης Ερ. Ελατιάς Ερ. Φαρασινού Σίλλη Τραχώνι Ποταμάκια Διπόταμα Αγία Βαρβάρα Κάτω Καρυόφυτο Καλό Νερό Μαργαρίτι Καλλιθέα Ασβεστόπουλος Παπαδιά Ερ. Βαθυρέματος Ερ. Ράσοβου Λακκούδα Λιβάδια Μαγνησίου Ερ. Σταυροδρομίου Μη εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες εοτόκος Μικρομηλιά Δέλτα Σύνολο

26 Εικόνα. Κατανομή των θέσεων δειγματοληψίας εντός του ΕΠΟΡ

27 . Αποτελέσματα. Βιβλιογραφία προηγούμενες μελέτες Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα δεδομένα από τις κυριότερες συναφείς έρευνες και μελέτες που έχουμε βρει: LIFE/ΝΑΤ/GR/ Οι πρώτες δράσεις για την καταγραφή διατήρηση εγκαταλελειμμένων οπωρώνων στην Ελλάδα έλαβαν χώρα στην περιοχή της Ροδόπης, την περίοδο, στο πλαίσιο προγράμματος LIFE/ΝΑΤ/GR/ και συγκεκριμένα της Δράσης «C.iii Φυτεύσεις άγριων οπωροφόρων που θεωρούνται σημαντικά για τον τύπο οικοτόπου ενδιαφέροντος * και το είδος ενδιαφέροντος Ursus arctos*». Συγκεκριμένα, το το Δασαρχείο Δράμας προέβη σε φυτεύσεις δενδρυλλίων οπωροφόρων κυρίως από τα είδη Pyrus amygdaliformis (Γκορτσιά) και Malus sp. (αγριομηλιά). Το μέτρο αυτό παρουσίασε σημαντικά προβλήματα, οπότε στη συνέχεια προτάθηκε μία διαφορετική προσέγγιση: αντί της φύτευσης, θεωρήθηκε πιο σκόπιμη και συναφής με τους στόχους της συγκεκριμένης δράσης μία επέμβαση για την συντήρηση και αναβάθμιση αυτών των οπωρώνων σε πιλοτική κλίμακα. Έτσι, εκπονήθηκε τεχνική μελέτη για τον προσδιορισμό των μεθόδων και τεχνικών συντήρησης και τον τρόπο εφαρμογής τους (Λαζαρίδου ) και έγινε η επιλογή των οπωρώνων όπου πραγματοποιήθηκε η πρώτη επέμβαση συντήρησης. Στο πλαίσιο της παραπάνω δράσης, έλαβε χώρα και η πρώτη σχετικά εκτενής καταγραφή οπωρώνων και των ειδών που περιέχουν στην περιοχή της Ροδόπης. Συγκεκριμένα, καταγράφθηκαν εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες (ως σημεία), οι οποίοι εμφανίζονται στον παρακάτω χάρτη:

28 Εικόνα. Καταγεγραμμένοι οπωρώνες Ροδόπης από προηγούμενο LIFE Οι θέσεις αυτές εξετάστηκαν και στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας. Κάποιες επιβεβαιώθηκαν από την επιτόπια έρευνα ως εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες, εξετάστηκαν περαιτέρω και παρουσιάζονται παρακάτω στο παρόν παραδοτέο, κάποιες θεωρήθηκαν ως συμπληρωματικές θέσεις ή ως μη εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες και παρουσιάζονται στο αντίστοιχο παραδοτέο. Για τις αυτές θέσεις, στα δεδομένα του προγράμματος LIFE καταγράφονται και τα βασικότερα είδη. Λόγω του στόχου του παραπάνω προγράμματος, ο κατάλογος αυτός επικεντρώνει στα είδη που θεωρούνται σημαντικότερα για τη διατροφή της αρκούδας και αποκλείει έτσι άλλα οπωροφόρα είδη. Συγκεκριμένα, στον κατάλογο αναφέρονται τα παρακάτω είδη:. Cornus mas. Cydonia oblonga,. Malus dasyphylla,. Malus domestica. Malus sylvestris. Morus nigra.. Prunus crerasifera,. Prunus domestica subsp. domestica,. Prunus spinosa,

29 . Pyrus amygdaliformis,. Pyrus communis. Pyrus pyraster,. Vitis vinifera Αναλυτικότερα, οι καταγραφές σε κάθε θέση εμφανίζονται σε χωριστή στήλη στο συνολικό πίνακα των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων της Ροδόπης. Προγράμματα παρακολούθησης χλωρίδας και τύπων οικοτόπων Μία άλλη σημαντική πηγή πληροφόρησης για τη χλωρίδα μίας περιοχής είναι τα προγράμματα επιστημονικής παρακολούθησης της χλωρίδας. Το πρώτο ολοκληρωμένο πρόγραμμα παρακολούθησης έλαβε χώρα στις περιοχές του Δικτύου Natura το, σε θέσεις στην περιοχή. Τα αποτελέσματά του τα είχαμε στη διάθεσή μας Ωστόσο, δεν προσέφεραν κάποιο νέο στοιχείο στην παρούσα έρευνα, αφού οι θέσεις αυτές ήταν εκτός των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων και αφορούσαν άλλους τύπους οικοτόπων προτεραιότητας. Αυτή την περίοδο () διενεργείται στην περιοχή έναν νέο πρόγραμμα παρακολούθησης της χλωρίδας και των τύπων οικοτόπων, το οποίο όμως είναι ακόμα στα αρχικά στάδια και δεν έχει δημοσιοποίηση τα αποτελέσματά του. Εξάλλου, η κοινώς αποδεκτή και προτεινόμενη μεθοδολογία για την παρακολούθηση των τύπων οικοτόπων προτεραιότητας στο πλαίσιο του Δικτύου Natura (Δημόπουλος et al, Δημόπουλος et al, Δημόπουλος και Τσιριπίδης ), χρησιμοποιήθηκε κατά το σχεδιασμό της παρούσας έρευνας ως βάση αναφοράς για το σχεδιασμό της μεθοδολογίας των δειγματοληψιών (βλ. σχετικά παρακάτω). Βέβαια, η πλήρης εναρμόνιση της δικής μας έρευνας στα δεδομένα και τις απαιτήσεις της επιστημονικής παρακολούθησης όπως προβλέπεται για τους τύπους οικοτόπων προτεραιότητας του Δικτύου Natura δεν είναι εφικτή γιατί α) απαιτεί πολλαπλάσιους πόρους από τους διαθέσιμους, ιδιαίτερα για έναν τόσο εκτεταμένο τύπο οικοτόπου, β) δεν έχει εφαρμοστεί ξανά, γ) η παρούσα έρευνα δεν θέτει τέτοιο στόχο και δ) και σημαντικότερο, ο αντίστοιχος τύπος οικοτόπου δεν προβλέπεται από το Δίκτυο και τις σχετικές οδηγίες.

30 Giannakos Panayiotis,. Frugivory and seed dispersal by carnivores in the Rhodopi mountain of northern Greece, Durham Theses, Durham University. Η πιο συναφής μελέτη που βρέθηκε είναι η παραπάνω διδακτορική διατριβή (Giannakos ). O Giannakos () κάνει μία εκτενή έρευνα στην περιοχή για να μελετήσει τα αποτελέσματα της φρουτοφαγίας στη διασπορά των σπόρων και την κατάσταση των οπωροφόρων δέντρων. Η έρευνά του επικεντρώνεται στην περιοχή του Φρακτού. Με τη βοήθεια δειγματοληψιών, ο Giannakos (, σ.) εκτιμά την αφθονία κάποιων εκ των ειδών ενδιαφέροντος της παρούσας έρευνας. Τα βασικότερα αποτελέσματα φαίνονται στον παρακάτω πίνακα: Πίνακας. Αφθονία οπωροφόρων στην περιοχή Φρακτού Ροδόπης, σύμφωνα με Giannako Transect max Transect min Transect mean Quadrat max Quadrat min Quadrat mean Density (PCQM) max Density (PCQM) min Density (PCQM) mean,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, Malus sylvestris,, Sambucus nigra,,,,,,,,, Prunus cocomilia Rosa sp. Cornus mas Sorbus sp. Rubus sp. Juglans regia,,,, Δείχνει ακόμα ότι η αφθονία αυτών των ειδών εξαρτάται από το υψόμετρο, με το μεγαλύτερο ποσοστό να απαντώνται στη χαμηλότερη ζώνη που εξέτασε ( μ), μικρότερο στην αμέσως επόμενη ( μ.) και σχεδόν μηδενικά ποσοστά (εκτός από τη Rosa sp.) στα υψηλότερα και μέχρι τα μ. Εξάλλου, καταγράφει την παραγωγή φρούτων στα παρακάτω είδη (ο.π. σ.:

31 Πίνακας. Παραγωγή φρούτων από οπωροφόρα στην περιοχή Φρακτού Ροδόπης, σύμφωνα με Giannako Fruits max Fruits min Fruits mean Prunus cocomilia Rosa sp. Cornus mas Malus sylvestris Σημειώνει ότι η σύνθεση η αφθονία των ειδών διαφοροποιείται σε μεγάλο βαθμό κατά μήκος των διαδρομών (σ. ). Επίσης, η αφθονία των ειδών εντός του σκεπασμένου δάσους είναι πολύ μικρότερη από εκτός, στα πρανή των δρόμων. Παρόλα αυτά, σημειώνεται σημαντικός βαθμός αναγέννησης, ακόμα και μακριά από τα μητρικά δέντρα, με τη βοήθεια των ειδών, πουλιών και θηλαστικών, που τρέφονται από τα φρούτα. Η αναπαραγωγή εξαρτάται από την ανταγωνιστικότητα των δασικών ειδών. Τα αποτελέσματα αυτά χρησιμοποιούνται παρακάτω ως βάση αναφοράς για την αξιολόγηση των δικών μας αντίστοιχων εκτιμήσεων.

32 . Καταγραφή Χαρτογράφηση οπωρώνων Συνολικά καταγράφθηκαν και χαρακτηρίστηκαν θέσεις εγκαταλελειμμένων οπωρώνων στην περιοχή έρευνας. Για κάθε μία από τις θέσεις αυτές, έγινε προσπάθεια οριοθέτησής τους με βάση τις αεροφωτογραφίες (ορθοφωτοχάρτες) του. Συγκεκριμένα, οριοθετήθηκε η συνεχόμενη περιοχή γύρω από η οποία εμφανίζει στις φωτογραφίες του ως καλλιεργημένη ή έντονα χρησιμοποιούμενη κατά άλλο τρόπο (βοσκημένη, κατοικημένη). Εικόνα. εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες στην Οροσειρά Ροδόπης Για τους οπωρώνες αυτούς, στον παρακάτω πίνακα καταγράφονται τα παρακάτω στοιχεία (ανά στήλη): Cod: Κωδικός αριθμός Name/area: Όνομα περιοχής Perf: Νομός Source: πηγή πληροφορίων Species/Life: Είδη οπωροφόρων που καταγράφθηκαν από το προηγούμενο πρόγραμμα LIFE (β. Παραπάνω)

33 Species/field research: Είδη οπωροφόρων που καταγράφθηκαν στο πλαίσιο της παρούσας επιτόπιας έρευνας Property: Ιδιοκτησιακό καθεστώς (βλ. προηγούμενο παραδοτέο.α) Description: Σύντομη περιγραφή Population: Πληθυσμός των οικισμών (όπου ο οπωρώνας αντιστοιχεί σε πληθυσμό), σύμφωνα με τα επίσημα αποτελέσματα της Εθνικής Απογραφής του. Area: Εκτιμώμενη έκταση περιοχής (σε τετρ. μέτρα), σύμφωνα με τις αεροφωτογραφίες του (βλ. παραπάνω). Σημειώνεται ότι οι οπωρώνες των περιοχών Κλειστών (), Λακκούδα () και Διπλοχωρίου () δεν εμφανίζονται στις φωτογραφίες του και το μέγεθός τους εκτιμήθηκε με βάση το μέσο όρο των υπολοίπων (για αυτό και στη σχετική στήλη είναι σημειωμένο με κόκκινο).

34 Πίνακας. Εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες στην Οροσειρά Ροδόπης a/a cod name/area Ασβεστόπουλος Παπαδιά Καλλιθέα perf Ξάνθης Ξάνθης Ξάνθης Source species / Life Species/field research Επιτόπια, Prunus cerasifera, Cornus mass, Pyrus amygdaliformis, Pyrus pyraster, Pyrus communis, Vitis vinifera Coryllus avellana Juglans regia Malus domestica Prunus avium Pyrus communis Sambucus nigra Επιτόπια Επιτόπια, Malus dasyphylla, Prunus cerasifera, Cornus mass, Pyrus amygdaliformis, Pyrus pyraster, Pyrus communis, Vitis vinifera Coryllus avellana Malus sp. Prunus avium Prunus domestica Pyrus communis Rosa sp. Rubus sp. Sambucus nigra Coryllus avellana Cydonia oblonga Prunus avium Prunus domestica Pyrus amigdaloformis Pyrus communis Rosa sp. Rubus sp. Sambucus nigra Population Area (m) Property Description Ορεινός όγκος Οπωροφόρα σε καλλιεργούμενα χωράφια και βοσκολίβαδα, με αγροικίες (παλιός οικισμός) Ορεινός όγκος Οπωροφόρα σε καλλιεργούμενα χωράφια και βοσκολίβαδα, μαντριά Συνοικισμός Πολλά οπωροφόρα δέντρα γύρω από τον οικισμό, τα περισσότερα εγκαταλελειμμένα

35 Μαργαρίτι Ξάνθης Επιτόπια Καστανίτης Ξάνθης Επιτόπια Καλό Νερό Ερείπια Ερύμανθου Άνω Συνοικισμός Καλύβας όλος Ξάνθης Επιτόπια Ξάνθης Επιτόπια Ξάνθης Δράμας Επιτόπια Επιτόπια Castanea sativa Cornus mas Juglans regia Malus sp. Prunus avium Prunus cerasus Pyrus amigdaloformis Rosa sp. Rubus sp. Συνοικισμός Συνοικισμός Ficus carica Juglans regia Morus nigra Pyrus amigdaloformis Rosa sp. Rubus sp. Vitis vinifera Malus domestica, Malus dasyphylla, Prunus avium, Vitis vinifera, Prunus spinosa Πολλά οπωροφόρα δέντρα γύρω από τον οικισμό, τα περισσότερα εγκαταλελειμμένα Πολλά οπωροφόρα δέντρα γύρω από τον οικισμό, τα περισσότερα εγκαταλελειμμένα Ορεινός όγκος Πολλά οπωροφόρα δέντρα γύρω από τον οικισμό, τα περισσότερα εγκαταλελειμμένα Λίγα δέντρα σε ερείπια παλιού οικισμού Κληρούχος Δέντρα σε παλιά χωράφια, γύρω από σχεδόν εγκαταλελειμμένο οικισμό Συνοικισμός Πολλά δέντρα, κυρίως εγκαταλελειμμένα, εντός και γύρω από τη μη εγκαταλελειμμένο οικισμο όλος. Συνοικισμός

36 Αμισηνό Ποταμάκια Αγία Βαρβάρα Τραχώνι Δράμας Δράμας Δράμας Δράμας Επιτόπια Επιτόπια Coryllus avellana, Juglans regia, Pyrus pyraster, Cydonia oblonga, Ficus carica Coryllus avellana Cydonia oblonga Juglans regia Pyrus pyraster Επιτόπια Coryllus avellana Fraxinus sp. Prunus avium Prunus spinosa Rubus sp. Επιτόπια Cornus mas Cydonia oblonga Ficus carica Juglans regia Malus domestica Morus nigra Prunus avium Prunus domestica Prunus spinosa Pyrus amigdaloformis Pyrus pyraster Rosa sp. Rubus sp. Sambucus nigra Vitis vinifera Malus dasyphylla, Cornus mas, Prunus cerasifera, Pyrus pyraster,, Prunus spinosa, Vitis vinifera, Morus nigra Συνοικισμός (εγκαταλελειμμένος) Εκτενής εγκαταλελειμμένος οπωρώνας, με μεγάλο αριθμό και ποικιλία δέντρων, ανάμεσα σε παλιά χωράφια και ελαφρά βοσκούμενα λιβάδια, εντός και γύρω από εγκαταλελειμμένο οικισμό Αμισηνό Ορεινός όγκος Εγκαταλελειμμένος οπωρώνας γύρω από από τον απολύτως εγκαταλελειμμένο οικισμό Κληρούχος Πολλά δέντρα σε παλιά χωράφια και λιβάδια από το δρόμο ως τους καταρράκτες της Αγ. Βαρβάρας Ορεινός όγκος Εκτενής εγκαταλελειμμένος οπωρώνας, με μεγάλο αριθμό και ποικιλία δέντρων, ανάμεσα σε παλιά χωράφια και ελαφρά βοσκούμενα λιβάδια, εντός και γύρω από εγκαταλελειμμένο οικισμό Τραχώνι

37 Διπόταμα Μυλονοχώρι Βουνοπλαγιά Σίλλη Δράμας Δράμας Δράμας Δράμας Επιτόπια Malus dasyphylla, Malus sylvestris, Prunus domestica subsp. domestica, Prunus spinosa, Cornus mas,, Vitis vinifera, Morus nigra Cydonia oblonga Ficus carica Malus domestica Prunus domestica Prunus spinosa Rosa sp. Rubus sp. Vitis vinifera Επιτόπια Δημοτικό (Δήμος Παρανεστίου) Ρέμα Δέντρα στον εγκαταλελειμμένοι οικισμό Μυλωνοχώρι, δίπλα στα Διπόταμα Δέντρα ανάμεσα σε καλλιεργούμενα και εγκαταλελειμμένα χωράφια και λιβάδια, στο δρόμο πάνω από Παρανέστι Συνοικισμός (εγκαταλελειμμένος) Εκτενής εγκαταλελειμμένος οπωρώνας, με μεγάλο αριθμό και ποικιλία δέντρων, ανάμεσα σε παλιά χωράφια και βοσκούμενα λιβάδια, εντός και γύρω από τον σχεδόν εγκαταλελειμμένο οικισμό Σίλλη Συνοικισμός (εγκαταλελειμμένος) Επιτόπια Επιτόπια Κληρούχος Malus dasyphylla, Prunus domestiaca subsp. domestica, Cornus mas, Prunus spinosa, Morus nigra Celtis australis Cornus mas Eriobotrya japonica Ficus carica Juglans regia Prunus avium Prunus domestica Prunus spinosa Pyrus communis Rosa sp. Sambucus nigra Vitis vinifera Εκτενής εγκαταλελειμμένος οπωρώνας, με μεγάλο αριθμό και ποικιλία δέντρων, ανάμεσα σε παλιά χωράφια και ελαφρά βοσκούμενα λιβάδια, εντός και γύρω από τον σχεδόν εγκαταλελειμμένο οικισμό Διπόταμα

38 Καλύβια Πρασινάδας (α) Άνω Περιβόλια Ερ. Πεύκης Ερ. Ζαρκαδιάς Δράμας Δράμας Δράμας Δράμας Επιτόπια Επιτόπια Επιτόπια Επιτόπια, dasyphylla Malus Κοινόχρηστο Χερσολίβαδο Prunus domestica subsp. domestica, Malus dasyphylla, Prunus cerasifera, Prunus cerasifera, Malus dasyphylla, Malus sylvestris, Vitis vinifera, Cornus mas, Prunus spinosa Cornus mas Coryllus avellana Juglans regia Prunus spinosa Pyrus pyraster Ορεινός όγκος Malus dasyphylla, Prunus crerasifera,, Cornus mas, Vitis vinifera, Prunus spinosa Celtis australis Cornus mas Ficus carica Juglans regia Morus nigra Prunus spinosa Pyrus pyraster Ορεινός όγκος Ορεινός όγκος Δέντρα σε εγκαταλελειμμένα χωράφια παλιά, Εγκαταλελειμμένος οπωρώνας γύρω από από τον απολύτως εγκαταλελειμμένο οικισμό Εγκαταλελειμμένος οπωρώνας γύρω από από τον απολύτως εγκαταλελειμμένο οικισμό Εγκαταλελειμμένος οπωρώνας γύρω από από τον απολύτως εγκαταλελειμμένο οικισμό, ανάμεσα σε χωράφια, βοσκούμενα λιβάδια, κατά μήκος του δρόμου, στη διαμορφωμένη με πεζούλες πλαγιά και κατά μήκος του ρέματος

39 Ερείπια Φαρασινού Δράμας Επιτόπια Ερ. ερμιών Δράμας Επιτόπια Ερ. Αλίκιοϊ Μεγάλο Ρέμα Ερ. Πολυγέφυρου Ερ. Περιβολίτσας Δράμας Δράμας Δράμας Δράμας Επιτόπια Επιτόπια Επιτόπια Επιτόπια Malus dasyphylla, Cornus mas, Pyrus pyraster, Prunus spinosa,, Prunus cerasifera, Malus dasyphylla, Prunus cerasifera, Prunus domestica subsp. domestica Malus dasyphylla,, Cornus mas, Malus dasyphylla,, Vitis vinifera, Prunnus avium, Pyrus pyraster, Prunus spinosa Cornus mas Coryllus avellana Cydonia oblonga Ficus carica Juglans regia Malus dasyphylla Morus nigra Prunus avium Prunus spinosa Pyrus communis Rubus sp. Sambucus nigra Ορεινός όγκος Πολλά οπωροφόρα δέντρα, χωράφια και χαλάσματα, πυκνά δασωμένα, κατά μήκος του δρόμου και του ρέματος (κυρίως από τη βόρεια όχθη). Εγκαταλελειμμένος οπωρώνας σε εγκαταλελειμμένο οικισμό, με χωράφια, αναβαθμίδες, κατά μήκος του δρόμου και του ρέματος Ορεινός όγκος Εγκαταλελειμμένος οπωρώνας, άγνωστη κατάσταση Ορεινός όγκος Εγκαταλελειμμένος οπωρώνας, άγνωστη κατάσταση Ορεινός όγκος Οπωροφόρα δέντρα και παλιά χωράφια στον εγκαταλελειμμένο οικισμό Οπωροφόρα δέντρα σε εγκαταλελειμμένο οικισμό, έντονη δάσωση, πεζούλες Ορεινός όγκος Κοινότητα Χερσολίβαδο

40 Ερ. Συκιδίου Ερ. Πλακόστρωτου Ερ. Δίχαλου Δράμας Δράμας Δράμας Επιτόπια Βιβλιογραφία Prunus domestica subsp. domestica, Prunus avium, Malus dasyphylla, Vitis vinifera, Cydonia oblonga, Cornus mas Επιτόπια Coryllus avellana Cydonia oblonga Juglans regia Prunus avium Pyrus communis Coryllus avellana Malus domestica Prunus spinosa Pyrus communis Λιβάδια Μαγνησίου Κόκκινα Δράμας Επιτόπια Καστανιά Δράμας Δορυφορική Δράμας Επιτόπια Ερ. Κλειστών Δράμας Βιβλιογραφία Ερ. Βουνοχωρίου Δράμας Βιβλιογραφία Prunus domestica subsp. domestica, Prunus cerasifera, Prunus avium, Pyrus pyrastr, Cornus mas, Malus dasyphylla Κοινότητα Χερσολίβαδο Κοινότητα Συνοικισμός Δημοτικό Οπωροφόρα δέντρα σε σχεδόν εγκαταλελειμμένο οικισμό, πεζούλες Άγνωστο Οπωροφόρα δέντρα σε εγκαταλελειμμένο οικισμό, έντονη δάσωση, πεζούλες Διαθέσιμο Διάσπαρτα δέντρα σε εκτενή λιβάδια και παλιά χωράφια Διάσπαρτα δέντρα σε εκτενή λιβάδια και παλιά χωράφια Άγνωστο Άγνωστο Άγνωστο Δέντρα σε εγκαταλελειμμένο οικισμό, σε παλιά χωράφια με πεζούλες, έντονη δάσωση Κληρούχος Κοινόχρηστο χερσολίβαδο Άγνωστο

41 Ερ. Βαθυρέματος Ερείπια Ελατιάς Ερ. Πόρτσανης Ερ. Μαυροχωρίου Αγριοκερασιά Δράμας Δράμας Δράμας Δράμας Δράμας Βιβλιογραφία Cornus mas Coryllus avellana Juglans regia Prunus avium Rosa sp. Sambucus nigra Sorbus sp. Ορεινός όγκος Prunus avium Celtis australis Ορεινός όγκος Εγκαταλελειμμένος οπωρώνας σε εγκαταλελειμμένο οικισμό, με χωράφια, αναβαθμίδες, κατά μήκος του δρόμου και του ρέματος Εκτενές ορεινό λιβάδι σε αναβαθμίδες, μη δασωμένο και ανοιχτό, με αρκετά διάσπαρτα μεγάλα οπωροφόρα δέντρα Βιβλιογραφία Prunus cerasifera, Βιβλιογραφία, Pyrus pyraster, Pyrus communis, Prunus avium, Malus dasyphylla, Malus domestica Ορεινός όγκος Άγνωστο Βιβλιογραφία, Malus dasyphylla, Prunus avium, Pyrus pyraster Ορεινός όγκος Άγνωστο Βιβλιογραφία Prunus domestica subsp. domestica, Punus avium, Malus dasyphylla, Ptrus pyraster Ορεινός όγκος Άγνωστο Συνοικισμός (εγκαταλελειμμένος) Εκτεταμένος εγκαταλελειμμένος οπωρώνας με μεγάλο αριθμό και ποικιλία δέντρων, σε εγκαταλελειμμένο οικισμό, με λιβάδια που βοσκούνται Άγνωστο Άγνωστο Λακκούδα Δράμας Επιτόπια Διπλοχώρι Δράμας Δορυφορική Malus domestica,, Prunus spinosa, Prunus cerasifera, Pyrus communis, Vitis vinifera Cornus mas Cydonia oblonga Prunus avium Pyrus communis Rosa sp. Rubus sp.

42 Καλ. Τσιλλιγγίρη Δράμας Δορυφορική Ορεινός όγκος Άγνωστο Ερείπια Δράμας Δορυφορική Ορεινός όγκος Άγνωστο Μοναστήρι Δράμας Δορυφορική Ορεινός όγκος Ορεινός όγκος Άγνωστο Εκτεταμένος εγκαταλελειμμένος οπωρώνας με μεγάλο αριθμό και ποικιλία δέντρων, σε εγκαταλελειμμένο οικισμό, με λιβάδια που βοσκούνται, χωράφια, αναβαθμίδες, κατά μήκος του δρόμου και του ρέματος Cydonia oblonga Juglans regia Malus domestica Prunus avium Prunus spinosa Rosa sp. Rubus sp. Ερ. Λειμώνος (Ράσοβου) Δράμας Δορυφορική Ερ. Πούλιοβου Δράμας Δορυφορική Ορεινός όγκος Άγνωστο Ερ. Αντίλαλου Δράμας Δορυφορική Ορεινός όγκος Λιβάδια όλου Δράμας Επιτόπια Άγνωστο Ερείπια Πευκότοπου Δράμας Επιτόπια Άγνωστο Άγνωστο Λιβάδια με οπωροφόρα στις κορυφές γύρω από το όλο. Εγκαταλελειμμένος οπωρώνας σε εγκαταλελειμμένο οικισμό, με χωράφια, αναβαθμίδες

43 Κ. Καρυόφυτο Βρύση Κερασιά Ξάνθης Επιτόπια Cornus mas Coryllus avellana Ficus carica Juglans regia Prunus avium Prunus spinosa Rosa sp. Rubus sp. Άγνωστο Οπωρώνας δίπλα στον οικισμό, στη ρεματιά Σύνολο

44 . Αποτελέσματα δειγματοληψιών Συνολικά, έγιναν διαφορετικές δειγματοληψίες σε διαφορετικές θέσεις. Το συνολικό μήκος των γραμμών δειγματοληψίας ήταν. m και καταγράφθηκαν συνολικά δέντρα και θάμνοι. Για κάθε δέντρο ή θάμνο καταγράφθηκαν όλα τα στοιχεία που αναφέρθηκαν στη μεθοδολογία. Τα αναλυτικά δεδομένα από τις δειγματοληψίες παρατίθενται στο Παράρτημα ΙΙ. Στη συνέχεια, γίνεται μία σύνοψη των αποτελεσμάτων. Εικόνα. Δειγματοληψία στο Τραχώνι, Οροσειρά Ροδόπης Πίνακας. Δειγματοληψίες στην Οροσειρά Ροδόπης α/α Τοποθεσία Ερείπια Ζαρκαδιάς α Ερείπια Ζαρκαδιάς β Ερείπια Πεύκης Ερείπια Ελατιάς α Ερείπια Ελατιάς β Ερείπια Ελατιάς γ Ερείπια Ελατιάς δ Ερείπια Φαρασινού α Ερείπια Φαρασινού β Μήκος Καταγραφές

45 Ερείπια Φαρασινού γ Ερείπια Φαρασινού δ Σίλλη α Σίλλη β Τραχώνι α Τραχώνι β Τραχώνι γ Τραχώνι δ Ποταμάκι α Ποταμάκι β Διπόταμα Αγία Βαρβάρα Κάτω Καρυόφυτο Καλό Νερό α Καλό Νερό β Μαργαρίτι Καλλιθέα α Καλλιθέα β εοτόκος Ασβεστόπουλος Παπαδιά Ερείπια Βαθυρέματος α Ερείπια Βαθυρέματος β Ερείπια Βαθυρέματος γ Ερείπια Ράσοβου α Ερείπια Ράσοβου β Λακκούδα α Λακκούδα β Λιβάδια Μαγνησίου Ερείπια Σταυροδρομίου Μικρομηλιά Δέλτα Σύνολο Σε σχέση με την κλίση, οι περισσότερες περιοχές παρουσιάζουν ήπια κλίση %, γεγονός αναμενόμενο για εγκαταλελειμμένους οικισμούς και καλλιέργειες. Πίνακας. Κλίσεις στις περιοχές δειγματοληψίας Κλίσεις

46 Σύνολο Όσο αφορά την έκθεση, η μεγάλη πλειοψηφία των περιοχών έχουν ευνοϊκή ΝοτιοΑνατολική, Νότια ή Ανατολική έκθεση. Το γεγονός αυτό είναι ευνόητο, καθώς οι κλίσεις αυτές έχουν καλύτερο φωτισμό και πιο ήπιο κλίμα, αλλά και γιατί η ελληνική πλευρά της Οροσειράς Ροδόπης στην οποία διεξάχθηκε έρευνα έχει αυτή τη γενική έκθεση. Πίνακας. Έκθεση των θέσεων δειγματοληψίας Εκθεση Ν ΝΑ ΝΔ Β ΒΑ ΒΔ Α Δ Σύνολο Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, σε κάθε δειγματοληψία καταγράφθηκαν όλα τα ξυλώδη είδη (δέντρα και θάμνοι) η κώμη των οποίων βρίσκεται πάνω από τη γραμμή που χαράχθηκε. Για κάθε είδος καταγράφθηκαν υπολογίστηκαν και παρατίθενται στον παρακάτω πίνακα τα εξής πρωτογενή δεδομένα: ni: συνολικός αριθμός καταγραφών για το είδος i xi: συνολικό μήκος των τμημάτων των γραμμών που καλύπτονται από την κώμη του είδους i. Από τις τιμές αυτές υπολογίστηκε αντίστοιχα και η μέση τιμή x για κάθε καταγραφή του είδους i. yi: συνολικό πλάτος των κομών των καταγεγραμμένων φυτών του είδους i. Από τις τιμές αυτές υπολογίστηκε αντίστοιχα και η μέση τιμή y για κάθε καταγραφή του είδους i. Εμφανίσεις: Αριθμός δειγματοληψιών όπου καταγράφθηκε το είδος i. Εμβαδόν: Εκτίμηση της κάλυψης του είδους i (από τον πολλαπλασιασμό xi * yi).

47 Αριθμός κύριων κλαδιών σε ύψος, m. Όπου το φυτό είχε θαμνώδη μορφή χωρίς κύρια κλαδιά αναφέρεται μόνο. Πάχος ου (κύριου) κλαδιού/κορμού Πάχος κλαδιών συνολικό Ύψος: Μέσο ύψος του είδους i. Ζωτικότητα: Μέση ζωτικότητα του είδους i, σύμφωνα με την κλίμακα () που παρουσιάστηκε παραπάνω. Πίνακας. Πρωτογενή δεδομένα δειγματοληψιών α/α Είδος n x y εμφ. μέσο x μέσο y μέσο Ε Κλαδιά Πάχος (ο) Πάχος (συν) Ύψος Ζωτικότητα,,,,,,,,,,,,, Corylus avellana Prunus divaricata,,,,,,,, Juglans regia,,,,,,,, Rosa sp.,,,,, Cornus mas,,,,, Rubus sp.,,,,, Celtis australis Pyrus communis,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, Prunus spinosa Cydonia oblonga Prunus domestica Sambucus nigra Malus dasyphylla,,,,,,,, Vitis vinifera,,, Α Α Α,,,,,,, Ficus carica Malus domestica,,,,,,,, Pyrus pyraster,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, Morus nigra Pyrus amigdaloformis Castanea sativa,,, Eriobotrya,,,,,,

48 japonica Sorbus sp.,,, Prunus cerasus Σύνολο οπωροφόρων,,,,,,,,,,,,,,,,,,, Fraxinus sp.,,,,,,,,,,,,,,,, Quercus sp. Cornus sanguinea,,,,, Juniperus sp.,,,,, Crataegus sp.,,,,, Carpinus sp.,,,,,,,,,,,,,,,, Salix sp. Robinia pseudoacacia,,,,,,,, Acer sp.,,,,,,,,,,,,,,,, Fagus sylvatica Ostrya carpinifolia,,,,,,,, Pinus sylvestris,,, Pinus nigra Paliurus spinacristi Platanus orientalis,,,,,,,,, Populus sp. Σύνολο δασικών Σύνολα,,,,,,,,,,,,,,,,,,, Σε σχέση με τα καταγεγραμμένα είδη, σημειώνονται τα εξής: Το είδος Prunus divaricata σε ένα μέρος της βιβλιογραφίας καθώς και σε κάποιες άλλες καταγραφές (πχ στο προαναφερόμενο παλιό LIFE) αναφέρεται ως ή Prunus cerasifera divaricata. Κρατήθηκε τελικά η αρχική ονομασία, η οποία χρησιμοποιείται και από τις δειγματοληψίες του Natura (). Λιγοστά άτομα των γένους Prunus, Pyrus και Malus των οποίων η αναγνώριση σε επίπεδο είδους δεν ήταν εφικτή στο πεδίο, μοιράστηκαν αναλογικά στα πιθανά είδη, ανάλογα με τη συνολική τους αφθονία.

49 Τα δασικά είδη καταγράφθηκαν κυρίως σε επίπεδο γένους, αφού η αναγνώριση του είδους δεν βοηθά τους σκοπούς της παρούσας έρευνας. Στα δασικά είδη περιλήφθηκαν και είδη που έχουν φυτευτεί από προηγούμενες δασικές δεντροφυτεύσεις (πχ Robinia pseudoacacia). Στη συνέχεια, επεξεργαστήκαμε τα πρωτογενή δεδομένα των δειγματοληψιών με βάση τους τύπους που προσφέρουν οι Brower et al (, σ.). Συγκεκριμένα, για κάθε είδος υπολογίστηκαν οι εξής παράμετροι: IDi Γραμμικός δείκτης πυκνότητας (Linear density index) IDi = ni/l όπου ni ο συνολικός αριθμός ατόμων που συλλέχθηκαν από το είδος i και L το συνολικό μήκος των γραμμών δειγματοληψίας (για εδώ. m). RDi Δείκτης σχετικής πυκνότητας (Relative density index) RDi = ni/σn όπου Σn ο συνολικός αριθμός ατόμων που συλλέχθηκαν ή εναλλακτικά RDi = IDi/ΣID όπου ΣID το άθροισμα των δεικτών πυκνότητας όλων των ειδών. ICi Γραμμικός δείκτης κάλυψης (Linear coverage index) ICi = li/l όπου li το συνολικό μήκος των τμημάτων των γραμμών που καλύπτονται από την κώμη του είδους i και L το συνολικό μήκος των γραμμών δειγματοληψίας (για εδώ. m). RCi Δείκτης σχετικής κάλυψης (Relative coverage index) RCi = li/σl όπου Σl το συνολικό μήκος των τμημάτων των γραμμών που καλύπτονται από όλα τα είδη RCi = ICi/ΣIC όπου ΣIC το άθροισμα των γραμμικών δεικτών κάλυψης όλων των ειδών. fi Συχνότητα (frequency)

50 fi = ji/k όπου ji o αριθμός των δειγματοληψιών όπου καταγράφθηκε το είδος i και k ο συνολικός αριθμός δειγματοληψιών. Rfi Σχετική συχνότητα (Relative frequency) Rfi = fi/σf όπου fi η συχνότητα του είδους i και Σf το άθροισμα των συχνοτήτων. Οι ίδιοι συγγραφείς προτείνουν και ένα συνολικό δείκτη που ενσωματώνει τους παραπάνω σε μία ενιαία τιμή σημασίας του κάθε είδους (importance value): IVi = RDi + RCi + Rfi Τέλος, σχεδιάσαμε και υπολογίσαμε και τους παρακάτω δείκτες που δεν απαντώνται στη βιβλιογραφία, με σκοπό να αποδώσουμε μία συνοπτική εικόνα της αφθονίας και της σημασίας κάθε είδους: Επιφάνεια: Η ισοδύναμη επιφάνεια στην οποία θεωρούμε ότι έγινε η δειγματοληψία για το κάθε είδος i, υπολογισμένη από το yi * του μήκους L. Αφθονία: Ο εκτιμώμενος αριθμός δέντρων ανά εκτάριο εγκαταλελειμμένων οπωρώνων, υπολογισμένος ως αριθμός καταγεγραμμένων ατόμων του είδους i ανά μονάδα (εκτάριο) επιφάνειας (βλ. παραπάνω). Πίνακας. Εκτίμηση δεικτών από δειγματοληψίες α/α Είδος ID RD IC RC f Rf IV Επιφάνεια Αφθονία,,,,,,,,,,, Corylus avellana Prunus divaricata,,,,,,,,,,,,,,,, Juglans regia,,,,,,,,, Rosa sp.,,,,,,,,, Cornus mas,,,,,,,,, Rubus sp.,,,,,,,,,,,,,,,,,, Celtis australis Pyrus communis,,,,,,,,, Prunus spinosa,,,,,,,,,

51 Cydonia oblonga Prunus domestica Sambucus nigra Malus dasyphylla Vitis vinifera,,,,,,,,,,,,,,,,,, Ficus carica Malus domestica,,,,,,,,, Pyrus pyraster,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, Morus nigra Pyrus amigdaloformis Castanea sativa Eriobotrya japonica,,,,,,,,, Sorbus sp.,,,,,,,,, Prunus cerasus Σύνολο οπωροφόρων,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, Fraxinus sp.,,,,,,,,,,,,,,,,,, Quercus sp. Cornus sanguinea,,,,,,,,, Juniperus sp.,,,,,,,,, Crataegus sp.,,,,,,,,, Carpinus sp.,,,,,,,,,,,,,,,,,, Salix sp. Robinia pseudoacacia,,,,,,,,, Acer sp.,,,,,,,,,,,,,,,,,, Fagus sylvatica Ostrya carpinifolia,,,,,,,,, Pinus sylvestris,,,,,,,,, Pinus nigra Paliurus spinacristi Platanus orientalis,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, Populus sp. Σύνολο δασικών Σύνολα,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,

52 Όπως φαίνεται από τους παραπάνω πίνακες, τα σημαντικότερα είδη οπωροφόρων της περιοχής είναι οι κερασιές (), οι φουντουκιές (), οι κορομηλιές (Prunus divaricata) και οι καρυδιές (Juglans regia). Σημαντικό στοιχείο του τοπίου είναι επίσης οι οπωροφόροι θάμνοι, όπως οι αγριοτριανταφυλλιές (Rosa sp.), οι κρανιές (Cornus mas), οι διάφορες βατομουριές (Rubus sp.). Απαντώνται επίσης αρκετές κουτσουπιές (Celtis australis), αχλαδιές (Pyrus communis, Pyrus pyraster και Pyrus amigdaloformis), κυδωνιές (Cydonia oblonga), δαμασκηνιές (Prunus domestica), μηλιές (Malus dasyphylla και Malus domestica) και συκιές (Ficus carica). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα αρκετά αμπέλια (Vitis vinifera) που καταγράφτηκαν, συνήθως ως αναρριχώμενα σε άλλα δέντρα, καθώς αποτελούν πιθανώς τοπικές ποικιλίες που δεν έχουν καταγραφεί. Λιγότερες είναι τέλος οι μουριές (Morus nigra), οι οποίες ωστόσο είναι πολύ μεγάλες, οι σορβιές (Sorbus sp.) και σποραδικές οι καστανιές (Castanea sativa). Εικόνα. Μεγάλες φουντουκιές, στα ερείπια Πεύκης, Οροσειρά Ροδόπης

53 Όσο αφορά την ηλικία και την αναγέννηση, φαίνεται πως τα δέντρα από αυτά που καταγράφτηκαν δεν προέρχονται από φύτευση πριν την εγκατάλειψη των οπωρώνων, αλλά από αναγέννηση. Λίγα μόνο άτομα (λιγότερο από %), φαίνεται να έχουν επαρκή ηλικία, ώστε να θεωρηθεί ότι προέρχονται από φύτευση. Κάποια είδη φαίνεται ότι έχουν μεγάλη ικανότητα φυσικής αναγέννησης, με βασικότερα την κερασιά, την καρυδιά και την φουντουκιά, οι οποίες εξαπλώνονται πολύ πέρα από τις αρχικές θέσεις και αποτελούν βασικό είδος σε ευρεία ζώνη. Αντίθετα, άλλα είδη όπως η μηλιά και η δαμασκηνιά φαίνεται ότι δεν ανανεώνεται επαρκώς από μόνη της. Αντίστοιχα είναι τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την καταγεγραμμένη ζωτικότητα των παραπάνω ειδών: αυτά που παρουσιάζουν φυσική αναγέννηση διατηρούν κατά μέσο όρο και μεγαλύτερη ζωτικότητα. Αυτό είναι βέβαια αναμενόμενο, αφού στη μέτρηση κυριαρχούν νέα άτομα. Αντίθετα, είδη που δεν αναγεννιόνται εύκολα και συνεπώς καταγράφθηκαν κυρίως γηρασμένα άτομα παρουσιάζουν χαμηλότερη ζωτικότητα. Επίσης, μεγάλο ποσοστό των ηλικιωμένων κυρίως ατόμων φέρουν επίφυτα, όπως κισσούς και κλιματσίδες (Helix sp., Clematis sp. και Hedera sp.). Ασθένειες δεν καταγράφτηκαν πολλές, με εξαίρεση κάποια άτομα, κυρίως κουτσουπιές, που είχαν υποστεί σημαντική ζημιά στο φύλλωμα από κάμπιες. Εικόνα. Φύλλα κουτσουπιάς φαγωμένα από κάμπιες (Ερ. Ζαρκαδιάς, Ροδόπη)

54 Ένα άλλο συμπέρασμα που προκύπτει, είναι ότι καθώς τα περισσότερα άτομα προέρχονται από φυσική αναγέννηση, η μορφή τους είναι ακατάλληλη για εκμετάλλευση, καθώς τείνουν να παίρνουν θαμνώδη μορφή με πολλά παρακλάδια. Επίσης, το μέσο ύψος τους είναι πολύ μεγαλύτερο από αυτό που έχουν τα καλλιεργημένα δέντρα για να διευκολύνεται η συγκομιδή. Ειδικά οι αναγεννημένες κερασιές και καρυδιές τείνουν να είναι γιγαντόμορφες, με μέσο ύψος πάνω από μέτρα. Σε σχέση τέλος με την αφθονία, σημειώνεται ότι η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε ενέχει προφανώς μία τάση να διογκώνει τα αποτελέσματα, καθώς έγινε ποιοτική επιλογή της τοποθέτησης των γραμμών, έτσι ώστε να περιλαμβάνουν όλη την ποικιλία των ειδών μίας περιοχής, ενώ η στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων μπορεί να αποδώσει μία ενδεικτική μόνο εκτίμηση. Παρόλα αυτά, η εκτίμηση αυτή δεν φαίνεται να είναι σημαντικά διαφορετική από την αντίστοιχη που δίνει ο Giannakos (). Ενδεικτικά, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο Giannakos υπολογίζει για τις κερασιές () μέγιστη πυκνότητα, ατόμων ανά εκτάριο, ενώ εδώ υπολογίστηκε σε. Αν λάβουμε υπόψη ότι η περιοχή της έρευνάς του δεν ήταν το ίδιο πρόσφορη (Φρακτός), ενώ οι θέσεις δειγματοληψίας ήταν τυχαίες, η απόκλιση δικαιολογείται. Εικόνα. Απονεκρωμένο δέντρο, ερείπια Ελατιάς (Οροσειρά Ροδόπης)

55 Δεδομένου της μη αντιπροσωπευτικότητας των θέσεων δειγματοληψίας σε σχέση με τη συνολική έκταση των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων, όπως αυτή προσδιορίστηκε από τις αεροφωτογραφίες του, θα ήταν παράτολμο να γίνει αναγωγή της εκτιμώμενης πυκνότητας για κάθε είδος στο σύνολο της έκτασης. Ωστόσο, τα δεδομένα αρκούν για να συμπεράνουμε με ασφάλεια ότι το απόθεμα των καταγεγραμμένων οπωροφόρων δέντρων στην Οροσειρά Ροδόπης είναι εξαιρετικά μεγάλο, ότι για τα πιο συχνά είδη (κερασιές, καρυδιές, φουντουκιές) είναι της τάξης των εκατοντάδων χιλιάδων (.) ατόμων και για τα λιγότερο συχνά των δεκάδων χιλιάδων (.). Ωστόσο, η μορφή τους δεν προσφέρεται συνήθως για συγκομιδή και εκμετάλλευσης, χωρίς τουλάχιστον ευρείες επεμβάσεις. Εικόνα. Δαμασκηνιές μεγάλης ηλικίας, με επίφυτα και χαμηλή ζωτικότητα. Ερείπια Βαθυρέματος, Οροσειρά Ροδόπης

56 Όσο αφορά τώρα την πορεία της δάσωσης, θα πρέπει πάλι να επισημανθεί ότι οι θέσεις των δειγματοληψιών παρουσιάζουν μία μάλλον ευνοϊκότερη εικόνα (χαμηλότερος βαθμός δάσωσης) από αυτή που επικρατεί στο σύνολο της έκτασης του κάθε εγκαταλελειμμένου οπωρώνα, αφού οι γραμμές χαράχτηκαν έτσι ώστε να περιλαμβάνουν τα περισσότερα δυνατά είδη οπωροφόρων. Ακόμα και έτσι ωστόσο, διαφαίνεται η έντονη τάση δάσωσης. Κύρια δασικά είδη που εισέρχονται εντός των οπωρώνων, σε πρώτη τουλάχιστον φάση, είναι τα καραγάτσια (, αν και τα μεγαλύτερη σε ηλικία άτομα που καταγράφτηκαν ήταν συνήθως άρρωστα ή νεκρωμένα, λόγω της διαδεδομένης ασθένειας που τα καταβάλλει), οι φράξοι (Fraxinus sp.), οι βελανιδιές (Quercus sp.) και οι γαύροι (Carpinus sp.). Στα συχνά δασικά είδη καταγράφτηκαν ακόμα οι άγριες κρανιές (Cornus sanguinea), οι κέδροι (Juniperus sp.) και οι κράταιγος (Crataegus sp.) σε χαμηλή και θαμνώδη συνήθως μορφή.

57 . Σύγκριση αεροφωτογραφιών Πέρα από τον υπολογισμό της έκτασης των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων, η μελέτη των αεροφωτογραφιών του και η σύγκριση με τη σημερινή κατάσταση είναι ενδεικτική για την πορεία διαδοχής δάσωσης των θέσεων αυτών. Στη συνέχεια παρατίθενται κάποια ζεύγη φωτογραφιών, ίδιας κλίμακας, από επιλεγμένους οπωρώνες της περιοχής, όπου η πρώτη φωτογραφία είναι από το και η δεύτερη σύγχρονη δορυφορική εικόνα. Ασβεστόπουλος

58 Αμισηνό

59 Αγριοκερασιά

60 Διπόταμα

61 Φαρασινό

62 Καλό Νερό Καστανίτης

63 Καλύβα

64 Παπαδιά

65 Πολυγέφυρο

66 Λειμώνας (Ράσοβο)

67 Συκίδιο

68 Τραχώνι

69 Βαθύρεμα Πούλιοβο

70 Βουνοπλαγιά

71 Ζαρκαδιά

72 Όπως φαίνεται από τις παραπάνω φωτογραφίες, το τοπίο στην Οροσειρά Ροδόπης έχει αλλάξει άρδην από το. Το συνολικό ποσοστό δασοκάλυψης έχει αυξηθεί δραματικά. Στις φωτογραφίες του φαίνονται μεγάλες εκτάσεις με καλλιεργημένα χωράφια, διαμορφωμένα συνήθως με αναβαθμίδες (πεζούλες), καθώς και εκτενείς γυμνές και χορτολιβαδικές εκτάσεις, οι οποίες προφανώς αντιστοιχούν σε βοσκότοπους. Στο συντριπτικό τους ποσοστό οι εκτάσεις αυτές εμφανίζονται σήμερα ως δασικές. Σε λίγες μόνο θέσεις έχουν μείνει καλλιεργημένα χωράφια, κυρίως στην ανατολική πλευρά της Οροσειράς Ροδόπης, στο Νομό Ξάνθης και κυρίως γύρω από τα Πομακοχώρια της περιοχής (πχ Καλλιθέα). Σε κάποιες άλλες θέσεις (όπως το Τραχώνι ή το Ράσοβο), η δάσωση έχει περιοριστεί καθώς χρησιμοποιούνται ακόμα, σε πολύ πιο περιορισμένο βαθμό, για βόσκηση. Άλλες θέσεις (βλ. χαρακτηριστικά Βαθύρεμα), η δάσωση είναι σχεδόν πλήρης. Σημαντικές αλλαγές στο τοπίο έχουν προκληθεί επίσης από την κατασκευή των φραγμάτων και των τεχνητών λιμνών στην περιοχή (ησαυρός, Πλατανόβρυση), καθώς αυτές έχουν κατακλύσει παλιές αγροτικές εκτάσεις. Εικόνα. Κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις και βοσκολίβαδα στο Τραχώνι, Οροσειρά Ροδόπης