ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ. «Μαρξιστικές Θεωρίες για τις Οικονομικές Κρίσεις στον Καπιταλισμό»

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ «Μαρξιστικές Θεωρίες για τις Οικονομικές Κρίσεις στον Καπιταλισμό» Πτυχιακή Εργασία στο Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Θεμιστοκλής Καλογεράκος, Α.Μ. : Επιβλέπων: Δημήτριος Λαγός, Αναπληρωτής Καθηγητής ΧΙΟΣ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... 2 ΣΥΝΟΨΗ... 4 ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΡΟΜΑΡΞΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΥΠΟΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΩΣ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΑΓΟΡΩΝ Η κλασική θεωρία των αγορών Η κριτική της θεωρίας των αγορών από τους Sismondi και Malthus: προμαρξιστικές θεωρίες υποκατανάλωσης Ο ΜΑΡΞ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΑΜΑΧΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΡΙΣΕΙΣ Το θεωρητικό πλαίσιο του Μαρξ για τις κρίσεις Μαρξιστικές εκδοχές της υποκαταναλωτικής θεωρίας Η ρωσική θεωρητική σκηνή, Η υποκαταναλωτική θεωρία των «ορθόδοξων» γερμανών Μαρξιστών, Η θεωρητική παρέμβαση του Tugan-Baranovsky και οι επιπτώσεις της στην μαρξιστική συζήτηση για τις οικονομικές κρίσεις Η υποκαταναλωτική θεωρία της Rosa Luxemburg και η θεωρία της «κατάρρευσης» του καπιταλισμού

3 3.5 Η παρέμβαση του Nikolai Bukharin: Περιοδικές κρίσεις υπερπαραγωγής που προκύπτουν από την πάλη των τάξεων Οι κρίσεις ως έκφραση της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους Οι Κλασικοί για την πτώση του ποσοστού κέρδους Η θέση του Μαρξ για το νόμο της πτωτικής τάσης του γενικού ποσοστού κέρδους Ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους ως η μαρξιστική θεωρία των οικονομικών κρίσεων Συμπεράσματα για τις ιστορικές μαρξιστικές προσεγγίσεις στο ζήτημα των οικονομικών κρίσεων και τη σημασία τους ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΤΡΕΧΟΥΣΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Εισαγωγή Η κρίση των subprimes Οι δομικές αιτίες της χρηματοπιστωτικής κρίσης Η σημερινή δημοσιονομική κρίση ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Ελληνική Β. Ξενόγλωσση

4 ΣΥΝΟΨΗ Αντικείμενο διερεύνησης της παρούσας εργασίας αποτελούν οι οικονομικές κρίσεις στο καπιταλιστικό σύστημα. Πιο συγκεκριμένα, ασχολούμαστε με την αναζήτηση των θεμελιακών αιτιών των καπιταλιστικών κρίσεων, μέσω της κριτικής παρουσίασης των μαρξιστικών προσεγγίσεων για το θέμα. Οι ιστορικές μαρξιστικές θεωρίες των κρίσεων υπερσυσσώρευσης, των κρίσεων υποκατανάλωσης και των κρίσεων ως έκφραση της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους αναλύονται σε αναφορά με τις θεωρητικές έννοιες που ανέπτυξε ο ίδιος ο Μαρξ στο έργο του και των οποίων αποτελούν διαφορετικές ερμηνείες. Είναι επομένως απαραίτητο να γίνει αναφορά στα ώριμα κείμενα του Μαρξ που ασχολούνται αποσπασματικά με το ζήτημα των κρίσεων για να γίνει κατανοητή η διαδικασία συγκρότησης αυτών των θεωριών και η μεγάλη διάσταση απόψεων που κυριαρχεί στους κόλπους των μαρξιστών για το συγκεκριμένο ζήτημα έως τις μέρες μας. Η ιστορική μαρξιστική συζήτηση για τις οικονομικές κρίσεις συνέβαλε καθοριστικά στην εξέλιξη της θεωρητικής έρευνας σε αυτό το πεδίο, καθότι όλες οι μεταγενέστερες αναλύσεις που αναπτύχθηκαν αποτελούν παραλλαγές των ιστορικών θεωριών. Αυτό το γεγονός είναι ενδεικτικό της χρησιμότητας και της σημαντικότητάς της στην πρόοδο της μαρξιστικής επιστήμης. Η τρέχουσα χρηματοπιστωτική κρίση έχει προκαλέσει την αναθέρμανση του ενδιαφέροντος για το συγκεκριμένο θεωρητικό πεδίο. Σε αυτό το πλαίσιο έχει εκπονηθεί τον τελευταίο καιρό μια σειρά εργασιών, από ετερόδοξους κατά κύριο λόγο θεωρητικούς, που επιχειρούν να φωτίσουν τις δομικές αιτίες της σημερινής κρίσης. Με βάση αυτές τις προσεγγίσεις αντλούνται κάποια συμπεράσματα για τη χρηματοπιστωτική κρίση και υποστηρίζεται η θέση ότι πρόκειται περί μιας συστημικής κρίσης του καπιταλισμού, που έχει τις ρίζες της σε διαδικασίες που τέθηκαν σε κίνηση στις αρχές της δεκαετίας του 1980 με την επικράτηση του νεοφιλελεύθερου υποδείγματος οικονομικής (απο)ρύθμισης. ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ: Οικονομικές κρίσεις, Χρηματοπιστωτική κρίση, Καπιταλισμός, Μαρξισμός, Νεοφιλελευθερισμός. 4

5 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι οικονομικές κρίσεις αποτελούν μια πραγματικότητα στενά συνδεδεμένη με την ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, κάτι που δεν αναγνωρίζουν τόσο η κλασική όσο και η νεοκλασική σχολή οικονομικής σκέψης. O καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής αντιπροσωπεύει το σύνολο των κοινωνικών-ταξικών σχέσεων εξουσίας που χαρακτηρίζουν και συνέχουν κάθε καπιταλιστικό κοινωνικό σχηματισμό. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής αποτελεί το ιδιαίτερο θεωρητικό αντικείμενο μελέτης της μαρξιστικής σχολής οικονομικής σκέψης, που ο Μαρξ ονόμασε Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, θέλοντας να τονίσει τη ρήξη του με το θεωρητικό σύστημα της κλασικής Πολιτικής Οικονομίας. Στο πλαίσιο της αναθέρμανσης του θεωρητικού ενδιαφέροντος για τις μαρξιστικές προσεγγίσεις στο ζήτημα των οικονομικών κρίσεων, απόρροια της τρέχουσας κρίσης, επιχειρείται με την παρούσα εργασία να γίνει μια κριτική παρουσίαση της ιστορικής μαρξιστικής διαμάχης σε αναφορά με το θεωρητικό πλαίσιο που έθεσε ο Μαρξ για το θέμα. Παράλληλα γίνεται μια προσπάθεια ερμηνείας της τρέχουσας χρηματοπιστωτικής κρίσης, των αιτιών, των χαρακτηριστικών και των μορφών με τις οποίες αυτή εκδηλώνεται, σε συνάρτηση με πρόσφατες εργασίες πάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Οι οικονομικές κρίσεις διαφέρουν μεταξύ τους ως προς την ένταση, την έκταση, τις επιπτώσεις, τα γενικά χαρακτηριστικά, τις μορφές εμφάνισης και τους μηχανισμούς γέννησής τους. Η ιδιαιτερότητα που παρουσιάζει η σημερινή κρίση ως προς αυτά τα στοιχεία καθιστά επιβεβλημένη, όσο ποτέ άλλοτε, τη διερεύνηση των δομικών αιτιών των καπιταλιστικών κρίσεων και την άντληση θεωρητικών συμπερασμάτων για τις διαδικασίες που οδηγούν σε αυτές. Ο Μαρξ και οι επίγονοί του, αναγνωρίζοντας τη σημασία των κρίσεων στο καπιταλιστικό σύστημα, σε αντίθεση με τους «ορθόδοξους» οικονομολόγους, αφιέρωσαν ένα μεγάλο μέρος των ερευνών τους στην ανάλυσή τους και στην αναζήτηση των θεμελιωδών αιτιών τους. Σε αυτό το πλαίσιο, η παρουσίαση της ιστορικής θεωρητικής διαμάχης μεταξύ των μαρξιστών για τις κρίσεις αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση τόσο για την κατανόηση και ερμηνεία κάθε συγκεκριμένης καπιταλιστικής κρίσης, όσο και για την παρακολούθηση της σύγχρονης συζήτησης που διενεργείται μεταξύ διάφορων θεωρητικών για τα αίτια της τρέχουσας χρηματοπιστωτικής κρίσης. Για αυτό το λόγο θεωρούμε ότι η παρούσα εργασία θα μπορούσε να φανεί χρήσιμη τόσο σε φοιτητές που επιθυμούν να ασχοληθούν θεωρητικά με το θέμα των οικονομικών κρίσεων, όσο και σε οποιονδήποτε αναζητά απαντήσεις στα ερωτήματα που θέτει η σημερινή κρίση. Οι κρίσεις είναι δυνητικές στιγμές αποσταθεροποίησης της οικονομίας, αλλά και ένας μηχανισμός για την αποκατάσταση της διαταραχθείσας ισορροπίας αυτής. Επομένως, αποτελούν μόνο προσωρινές εκδηλώσεις της οικονομικής συγκυρίας και όχι ένα μόνιμο γνώρισμα του καπιταλισμού, οι οποίες ωστόσο πηγάζουν από τις εγγενείς αντιφάσεις του. Ως τέτοιες, μελετήθηκαν μόνο αποσπασματικά από τον 5

6 Μαρξ, ο οποίος ασχολήθηκε κυρίως με τα δομικά χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αυτή η αποσπασματικότητα στο έργο του Μαρξ οδήγησε στη συγκρότηση διακριτών θεωρητικών σχολών ανάμεσα στους μαρξιστές, που αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα κατά την περίοδο της ιστορικής μαρξιστικής συζήτησης για τις οικονομικές κρίσεις. Οι ιστορικές θεωρίες των κρίσεων υπερσυσσώρευσης, των κρίσεων υποκατανάλωσης και των κρίσεων ως έκφραση της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους, που θεμελιώνονται πάνω σε θεωρητικές έννοιες που ανέπτυξε ο Μαρξ στο έργο του, αποτελούν έως και σήμερα τα κυρίαρχα σχήματα ερμηνείας των καπιταλιστικών κρίσεων μεταξύ των μαρξιστών. Η θεωρία των οικονομικών κρίσεων αποτελεί ακόμα και σήμερα ανοικτό θεωρητικό ζήτημα και αιτία διχασμού για τους μαρξιστές. Τα ώριμα κείμενα του Μαρξ σχετικά με τις οικονομικές κρίσεις είναι αναγκαίο να εξεταστούν σε συνάρτηση με την ιστορική μαρξιστική συζήτηση για το θέμα, ακριβώς επειδή η συζήτηση αυτή διεξήχθη σε αναφορά με τις θεωρητικές έννοιες και κατηγορίες που ανέπτυξε ο Μαρξ στο έργο του. Οι διάφορες μαρξιστικές θεωρητικές προσεγγίσεις διατυπώθηκαν κατά κανόνα ως ερμηνείες των μαρξικών θέσεων. Για αυτό το λόγο θα παρουσιαστεί αρχικά το θεωρητικό πλαίσιο που έθεσε ο Μαρξ για τις οικονομικές κρίσεις, για να ακολουθήσει στη συνέχεια η παρουσίαση των διαφορετικών θεωρητικών ερμηνειών που δέχθηκε αυτό, στο πλαίσιο της ιστορικής και σύγχρονης μαρξιστικής συζήτησης. Στο κεφάλαιο 2 γίνεται μια σύντομη κριτική της θεωρίας των αγορών της κλασικής σχολής της Πολιτικής Οικονομίας και παρουσιάζονται κριτικά οι προμαρξιστικές εκδοχές της υποκαταναλωτικής θεωρίας όπως αυτές αναπτύχθηκαν από τους Simonde de Sismondi και Thomas Malthus. Στο κεφάλαιο 3 παρουσιάζεται αρχικά το γενικό πλαίσιο θέσεων σχετικά με τις οικονομικές κρίσεις που διατύπωσε ο Μαρξ και αναλύονται οι λόγοι που οδήγησαν στη συγκρότηση διαφορετικών θεωρητικών ρευμάτων ερμηνείας των κρίσεων ανάμεσα στους μαρξιστές. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η ιστορική μαρξιστική θεωρητική συζήτηση για τις κρίσεις και αναπτύσσονται ιδιαίτερα οι θεωρίες των κρίσεων υποκατανάλωσης, των κρίσεων υπερσυσσώρευσης και των κρίσεων ως έκφραση της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους σε αναφορά με το έργο σπουδαίων μαρξιστών θεωρητικών όπως οι Tugan-Baranovsky, Nikolai Bukharin και Rosa Luxemburg. Τέλος, αντικείμενο του κεφαλαίου 4 αποτελεί η θεωρητική ερμηνεία της τρέχουσας κρίσης σε όλα τα στάδιά της και η διερεύνηση των αιτιών και των διαδικασιών που οδήγησαν σε αυτήν. Τα συμπεράσματα που αντλούνται σε αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζονται συνοπτικά στο κεφάλαιο 5. 6

7 2. ΠΡΟΜΑΡΞΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΥΠΟΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΩΣ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΑΓΟΡΩΝ 2.1 Η κλασική θεωρία των αγορών Η κλασική και η νεοκλασική σχολή οικονομικής σκέψης δεν δέχονται ότι μπορεί να υπάρξουν περίοδοι γενικευμένης οικονομικής κρίσης με τη μορφή ανισορροπίας ανάμεσα στην συνολική προσφορά και την συνολική ζήτηση της οικονομίας και γενικότερα προσπαθούν να ερμηνεύσουν τις κρίσεις σαν δυσλειτουργίες εντός του καπιταλιστικού συστήματος που προκαλούνται είτε από στρεβλώσεις της αγοράς («μονοπώλια», έλλειψη ανταγωνισμού κτλ.) είτε από εξωοικονομικούς παράγοντες, παραβλέποντας τις αντιφάσεις που προκύπτουν ως αποτέλεσμα των δομικών χαρακτηριστικών του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Στις συγκεκριμένες, προχρηματικές, οικονομικές θεωρίες, το χρήμα σε κάθε του μορφή αποτελεί απλώς απεικόνιση των προϊόντων και εμπορευμάτων της «πραγματικής» οικονομίας, όπου σύμφωνα με το «νόμο του Say», είναι αδύνατο να υπάρξει μια γενική υπερπαραγωγή εμπορευμάτων ή μια συνολική έλλειψη ζήτησης, μιας και η παραγωγή δημιουργεί ισόποση με τον εαυτό της ζήτηση 1, ή όπως το έθετε ο ίδιος ο Say «ένα προϊόν δεν δημιουργείται νωρίτερα από την στιγμή που δημιουργεί μια αγορά άλλων προϊόντων αξίας συνολικά ίσης με την αξία του» 2 (Μηλιός 1997, σελ.44). Με άλλα λόγια, μπορεί ανάλογα και με την κατανομή των εισοδημάτων στις διάφορες κοινωνικές τάξεις, να μεταβάλλεται ο χαρακτήρας της ζήτησης, αλλά το άθροισμά της συνεχίζει να καθορίζεται από την αξία του συνολικού προϊόντος, δηλαδή από τον όγκο της παραγωγής. Επομένως, ο συνολικός όγκος παραγωγής δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να υπερβεί το γενικό επίπεδο της ζήτησης. Εντός αυτού του στενού θεωρητικού πλαισίου, μπορούμε να διακρίνουμε μόνο μερικές κρίσεις (κλαδικές ή τομεακές), που δημιουργούνται λόγω λανθασμένης κατανομής της παραγωγής και που αλληλοαναιρούνται, καθότι η μερική υπερπαραγωγή ορισμένων εμπορευμάτων σε έναν κλάδο, θα σημαίνει αναπόφευκτα ότι υπάρχει υποπαραγωγή κάποιων άλλων σε έναν διαφορετικό κλάδο. Οι γενικευμένες κρίσεις, όπου το σύνολο της οικονομίας πάσχει ταυτοχρόνως από υπερπαραγωγή ή έλλειψη ζήτησης είναι συνεπώς αδύνατες (Rubin 1994, σσ.429 και επ. και Μηλιός 1997, σελ.44). Η θεωρία των αγορών, όπως αυτή διατυπώθηκε από τους Jean-Baptiste Say και David Ricardo, καταρρίφθηκε σύντομα, μιας και η οικονομία της Αγγλίας που αποτελούσε κύριο αντικείμενο της έρευνας τους λόγω του ότι ήταν η πλέον αναπτυγμένη βιομηχανικά, καπιταλιστική οικονομία, 1 Ο Ricardo χαρακτηριστικά αναφέρει «η ζήτηση περιορίζεται μόνο από την παραγωγή». Ricardo, D. Principles of Political Economy and Taxation, επιμ. Sraffa, σελ.288, παρατίθεται στο Rubin 1994, σελ Say, J-B. A Treatise on Political Economy; or the Production, Distribution, and Consumption of Wealth, μετάφραση Prinsep, τόμος Ι, σελ.167, παρατίθεται από Rubin 1994, σελ.428. Για την παρουσίαση και κριτική της θεωρίας του Say βλ. Rubin 1994, σσ.428 και επ. και στο ίδιο σσ.382 και επ. 7

8 παρουσίαζε περιοδικές γενικές κρίσεις με κύρια χαρακτηριστικά την έλλειψη ζήτησης και την υποτίμηση πολλών εμπορευμάτων (Rubin 1994, σελ. 430). 2.2 Η κριτική της θεωρίας των αγορών από τους Sismondi και Malthus: προμαρξιστικές θεωρίες υποκατανάλωσης Οι πρώτοι που διατύπωσαν μια κριτική προς το νόμο του Say, με τη μορφή μιας πρώιμης εκδοχής της θεωρίας της υποκατανάλωσης, ήταν οι Simonde de Sismondi ( ) και Thomas Malthus ( ). Ο Sismondi ήταν Ελβετός οικονομολόγος και ιστορικός και ο Malthus γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, εφημέριος και δάσκαλος πολιτικής οικονομίας. Τα κύρια οικονομικά έργα του Sismondi είναι τα Nouveaux principes d'economie politique, ou de la Richesse dans ses rapports avec la population (1819) και Etudes sur l'economie politique (1837) και του Malthus τα An Essay on the Principle of Population (1798) και The Principles of Political Economy (1820). Υποκατανάλωση υπάρχει όταν, η ζήτηση είναι ανεπαρκής σε σχέση με μια δεδομένη προσφορά προϊόντος με σταθερές τις τιμές. Υποκατανάλωση είναι συνεπώς, η σχετική υπερπαραγωγή εμπορευμάτων που προκύπτει ως αποτέλεσμα μιας περιορισμένης ικανής να πληρώσει ζήτησης (Μηλιός κ.α. 2005, σελ.145). Ο Sismondi και ο Malthus, απορρίπτουν τη θεωρία των αγορών της Κλασικής Σχολής, που υποστήριζε πως ήταν δυνατή μια επ άπειρον μεγέθυνση της παραγωγής χωρίς να παρουσιάζεται καμιά ανεπάρκεια ζήτησης. Ο Sismondi υποστηρίζει, και σε αυτό συμφωνεί και ο Malthus, ότι «η κατανάλωση δεν είναι αναγκαία συνέπεια της παραγωγής» 3, και ότι οι γενικευμένες κρίσεις αποτελούν το αναπόφευκτο αποτέλεσμα μιας ταχύρρυθμης μεγέθυνσης της παραγωγής (Rubin 1994, σελ.431). Εφόσον η εμπορευματική κυκλοφορία δεν γίνεται στη βάση του αντιπραγματισμού και το χρήμα εισχωρεί σε αυτήν και παρεμβάλλεται μεταξύ αγοράς και πώλησης, υπάρχει πάντα η πιθανότητα ο πωλητής να μην διαθέσει άμεσα το χρήμα που κατέχει, για την αγορά εμπορευμάτων ή την μίσθωση επιπλέον εργατών, κάτι που θα οδηγήσει σε υπερπαραγωγή (Μηλιός κ.α. 2005, σελ.145). «Δεν υπάρχει πιο ηλίθιο πράγμα», γράφει ο Μαρξ «από το δόγμα που λέει ότι η κυκλοφορία των εμπορευμάτων προϋποθέτει την αναγκαία ισορροπία των πωλήσεων και των αγορών, επειδή κάθε πώληση είναι και αγορά και αντίστροφα. [ ] Κανένας δε μπορεί να πουλήσει χωρίς ν αγοράσει κάποιος άλλος. Μα κανένας δεν είναι υποχρεωμένος να αγοράσει αμέσως γιατί πούλησε ο ίδιος. Η κυκλοφορία των εμπορευμάτων σπάει τους χρονικούς, τοπικούς και ατομικούς φραγμούς της άμεσης ανταλλαγής προϊόντων ακριβώς επειδή διασπάει σε δύο αντίθετες πράξεις, σε πώληση και αγορά, την άμεση ταυτότητα που υπάρχει εδώ ανάμεσα στο δόσιμο του δικού του προϊόντος και στο πάρσιμο σε αντάλλαγμα του ξένου» (Μαρξ 1978-α, σσ ). Παρά την σύμπλευση των Sismondi και Malthus στα κύρια επιχειρήματα της υποκαταναλωτικής θεωρίας, στα έργα τους υπάρχουν διαφορές τόσο ως προς τα αίτια που προκαλούν την ανεπάρκεια ζήτησης, όσο και ως προς τα μέσα αντιμετώπισης της. Το κύριο αίτιο που οδηγεί στην ανεπάρκεια ζήτησης μπορεί να χρησιμοποιηθεί 3 Sismondi, Nouveaux principes d'economie politique, τομ.ι (έκδοση 1971), σελ. 343, παρατίθεται στο Rubin 1994,σελ

9 ως κριτήριο διαχωρισμού των προσεγγίσεων των δύο θεωρητικών (Μηλιός κ.α. 2005, σελ.145). Ο Malthus θεωρεί την υπερ-αποταμίευση της καπιταλιστικής τάξης που έχει ως στόχο τη διεύρυνση της παραγωγικής δυνατότητας (με την αγορά επιπλέον μηχανημάτων και εξοπλισμού και τη μίσθωση επιπλέον εργατών) ως τη βασική αιτία των κρίσεων. Πίστευε ότι η αύξηση των αποταμιεύσεων των καπιταλιστών που επενδύονται στην παραγωγή, οδηγεί σε μια αύξηση του συνολικού προϊόντος δυσανάλογη σε σχέση με την αύξηση της καταναλωτικής ικανότητας της οικονομίας. Ως λύση στο πρόβλημα της υποκατανάλωσης των κύριων τάξεων της οικονομίας (εργατών και καπιταλιστών), ο Malthus πρότεινε τη διεύρυνση της κατανάλωσης των μη παραγωγικών τάξεων, δηλαδή των αριστοκρατών, των γαιοκτημόνων, του κλήρου κ.λπ. που θα απορροφούσαν την πλεονάζουσα παραγωγή (Μηλιός κ.α. 2005, σελ.146). Η πρόταση αυτή του Malthus μπορεί εν μέρει να εξηγηθεί και από την οικογενειακή και κοινωνική του καταγωγή και ταυτότητα, και διατυπώθηκε στο πλαίσιο της διαμάχης μεταξύ της αριστοκρατίας της γης και της εμπορικήςβιομηχανικής αστικής τάξης (η οποία εκπροσωπούταν από την Κλασική Σχολή) που κυριαρχούσε στην Αγγλία κατά το πρώτο μισό του 19 ου αιώνα. Ο Sismondi θεωρεί ως κύρια αιτία των οικονομικών κρίσεων την ανεπάρκεια της φθίνουσας λαϊκής κατανάλωσης (δηλαδή της κατανάλωσης των εργαζόμενων τάξεων) σε σχέση με την συνεχώς διογκούμενη καπιταλιστική παραγωγή. Ο συνεχής περιορισμός των μισθωτών εισοδημάτων, που προκαλείται αφενός από την υποκατάσταση εργασίας από μηχανές και την συνακόλουθη συρρίκνωση της εργατικής τάξης και αφετέρου από τη διαρκή αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, δημιουργεί ένα έλλειμμα καταναλωτικής ζήτησης που οδηγεί σε ένα διαρκώς αυξανόμενο πλεόνασμα παραγωγής. Ο Sismondi πίστευε λοιπόν, ότι οι κρίσεις θα προέκυπταν με όλο και μεγαλύτερη συχνότητα και ένταση και από κάποιο σημείο και μετά θα αποτελούσαν μόνιμο χαρακτηριστικό του καπιταλιστικού συστήματος, οδηγώντας την οικονομική ανάπτυξη σε στασιμότητα και ύφεση με καταστροφικές συνέπειες για τις εργαζόμενες τάξεις. Προπαγάνδιζε έτσι ένα οικονομικό πρότυπο, όπου η κοινωνία αποτελείται από αγρότες, ανεξάρτητους χειροτέχνες και μικροεμπόρους-μικροκαπιταλιστές (Μηλιός κ.α. 2005, σελ.146 Μηλιός 1997, σελ.44 και Rubin 1994, σσ ). Ο Sismondi όμως βασίζει τη θεωρία του σε ένα πολύ σημαντικό θεωρητικό λάθος που έκαναν επίσης οι Smith και Say. Αγνοεί τις δαπάνες για σταθερό κεφάλαιο, δηλαδή την παραγωγική κατανάλωση του κεφαλαίου που προορίζεται για την αντικατάσταση του αναλωθέντος σταθερού κεφαλαίου και για τον σχηματισμό επιπλέον υλικού κεφαλαίου με την αγορά καινούργιων μέσων παραγωγής ή τη κατασκευή νέων εργοστασίων (βλ. Rubin 1994, σσ ). 9

10 3. Ο ΜΑΡΞ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΑΜΑΧΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΡΙΣΕΙΣ 3.1 Το θεωρητικό πλαίσιο του Μαρξ για τις κρίσεις Ο Μαρξ και η μαρξιστική σχολή σκέψης έχουν, εν αντιθέσει με τις «ορθόδοξες» οικονομικές θεωρίες, αναγάγει τις οικονομικές κρίσεις σε δομικό στοιχείο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και σε κύριο αντικείμενο της ανάλυσής τους. Ωστόσο, οι αναφορές που γίνονται στις οικονομικές κρίσεις στο έργο του Μαρξ, κυρίως στα πρώτα του έργα αλλά και στα πιο ώριμα μέχρι το Κεφάλαιο, είναι αποσπασματικές και έχουν περισσότερο «περιγραφικό-εμπειρικό» χαρακτήρα. Δεν υπάρχει στο έργο του αναπτυγμένη σε βάθος μια θεωρία των οικονομικών κρίσεων με την έννοια ενός δομημένου θεωρητικού συνόλου. Ο Μηλιός (1997, σελ.45) θεωρεί ότι αυτή η αποσπασματικότητα των αναφορών στις κρίσεις στο έργο του Μαρξ, οφείλεται κυρίως στο ότι οι κρίσεις αποτελούν περιοδικό και προσωρινό φαινόμενο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, των οποίων η κατάληξη εξαρτάται από την εκάστοτε οικονομική συγκυρία, η οποία βεβαίως είναι αποτέλεσμα της εκδήλωσης των ενδοφυών δομικών αντιφάσεων που διέπουν τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Ο Μαρξ επομένως, έχοντας στο μυαλό του την ανάλυση αυτών των μόνιμων δομικών χαρακτηριστικών και αντιφάσεων του συγκεκριμένου τρόπου παραγωγής, επικεντρώνεται στους «νόμους» που τον διέπουν και παραγνωρίζει μερικώς τις δευτερεύουσες συνέπειές τους, που προκύπτουν ως ένα βαθμό και ως αποτέλεσμα της εκάστοτε οικονομικής συγκυρίας. Από τις θεωρητικές έννοιες που ανέπτυξε ο Μαρξ για τις κρίσεις, προέκυψαν διαφορετικές και συχνά αντιμαχόμενες θεωρίες από τους μαρξιστές οικονομολόγους. Εξέχουσα θέση ανάμεσα σε αυτές κατέχουν οι θεωρίες των κρίσεων υπερσυσσώρευσης, των κρίσεων υποκατανάλωσης και των κρίσεων λόγω της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους, που αναπτύχθηκαν κατά την περίοδο της ιστορικής μαρξιστικής συζήτησης για τις οικονομικές κρίσεις, μεταξύ των ετών 1900 και 1937 και εξακολουθούν έως σήμερα να χρησιμοποιούνται ως εργαλεία ανάλυσης και ερμηνείας κάθε φορά που ανακύπτει μια κρίση στο καπιταλιστικό σύστημα (Μηλιός 1997, σελ.46). Όπως γίνεται αντιληπτό από τα παραπάνω, απαιτείται προσεκτική ανάγνωση των ώριμων οικονομικών έργων του Μαρξ, ώστε να αναλυθούν οι συχνά αντικρουόμενες προσεγγίσεις του στις κρίσεις και να συντεθεί μια μαρξική θεωρία των κρίσεων, πράγμα που ιστορικά έχει αποδειχτεί πολύ δύσκολο, αν αναλογιστεί κανείς τη θεωρητική διαμάχη των μαρξιστών οικονομολόγων για τις κρίσεις, που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας (Μηλιός 1997, σελ.45 Κυπριανίδης, Μηλιός 1983 και Μηλιός 1992). Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, οι οικονομικές κρίσεις είχαν προσελκύσει το ενδιαφέρον του Μαρξ πολλά χρόνια πριν διατυπώσει τις ώριμες θεωρητικές του 10

11 αναλύσεις γι αυτό το ζήτημα 4. Στη διάρκεια της ζωής του, και κατά την περίοδο της συγγραφικής του ωριμότητας, ο Μαρξ είχε την ευκαιρία να μελετήσει άμεσα τα αποτελέσματα της οικονομικής συγκυρίας καθότι περιοδικές κρίσεις συνέβαιναν περίπου κάθε 9-11 χρόνια. Οι πλέον εκτενείς αναφορές του Μαρξ στις οικονομικές κρίσεις γίνονται στις Θεωρίες για την Υπεραξία ( ), που εκδόθηκαν μετά το θάνατό του και στο τρίτο τμήμα του τρίτου τόμου του Κεφαλαίου (1894), όπου ο Μαρξ ονομάζει τις κρίσεις, κρίσεις υπερπαραγωγής ξεκαθαρίζοντας ταυτοχρόνως ότι: «Υπερπαραγωγή κεφαλαίου, και όχι ξεχωριστών εμπορευμάτων αν και η υπερπαραγωγή κεφαλαίου περιλαμβάνει πάντα την υπερπαραγωγή εμπορευμάτων δεν σημαίνει λοιπόν τίποτε άλλο από υπερσυσσώρευση κεφαλαίου» (Μαρξ 1978-β, σελ.317). Στο σύστημα του Μαρξ οι κρίσεις είναι συνυφασμένες με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής: «Περιοδικώς, όμως, παράγονται πάρα πολλά μέσα εργασίας και μέσα συντήρησης, τόσα που δεν μπορούν να τα βάλουν να λειτουργήσουν σαν μέσα εκμετάλλευσης των εργατών με ένα ορισμένο ποσοστό κέρδους. Παράγονται πάρα πολλά εμπορεύματα, τόσα που στις δοσμένες από την κεφαλαιοκρατική παραγωγή συνθήκες διανομής και κατανάλωσης δεν μπορούν να πουληθούν και να ξαναμετατραπούν σε νέο κεφάλαιο η περιεχόμενη σ' αυτά αξία και η περιεχόμενη σ' αυτήν υπεραξία, έτσι που να μπορεί να πραγματοποιηθεί το προτσές της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής χωρίς διαρκώς επαναλαμβανόμενες εκρήξεις. [ ] Η παραγωγή σταματάει, όχι επειδή έχουν ικανοποιηθεί οι ανάγκες, αλλά όταν το σταμάτημα αυτό το απαιτούν η παραγωγή του κέρδους και η πραγματοποίησή του» (Μαρξ 1978-β, σσ ). Κατά τον Μαρξ οι κρίσεις αποτελούν ένα μηχανισμό επαναφοράς της ισορροπίας στην αγορά και στο μέσο ποσοστό κέρδους των καπιταλιστών: «Οι κρίσεις είναι πάντα μόνο στιγμιαίες βίαιες λύσεις των υπαρχουσών αντιφάσεων, βίαιες εκρήξεις που αποκαθιστούν για μια στιγμή τη διαταραγμένη ισορροπία» (Μαρξ 1978-β, σελ.315). Εντοπίζει τη βασική δομική αιτία των κρίσεων στην κύρια αντίφαση του καπιταλισμού που, «εκφρασμένη στην πιο γενική της μορφή, συνίσταται στο ότι ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής περικλείνει μια τάση απόλυτης ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, ανεξάρτητα από την αξία και την υπεραξία που περιέχεται σ' αυτή την τελευταία, ανεξάρτητα επίσης από τις κοινωνικές σχέσεις, μέσα στις οποίες συντελείται η κεφαλαιοκρατική παραγωγή, ενώ, από την άλλη, έχει για σκοπό τη διατήρηση της υπάρχουσας κεφαλαιακής αξίας και την αξιοποίησή της στον 4 Από το 1848 κιόλας, δηλαδή 11 χρόνια πριν από την έκδοση του Για την Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας (1859) και 19 χρόνια πριν από την έκδοση του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου (1867), οι Μαρξ και Ένγκελς έγραφαν στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος: «Στις κρίσεις ξεσπά μια κοινωνική επιδημία που σε κάθε άλλη, προηγούμενη εποχή θα φαινότανε σαν παραλογισμός, η επιδημία της υπερπαραγωγής. Η κοινωνία ξαφνικά βρίσκεται ριγμένη πίσω, σε κατάσταση στιγμιαίας βαρβαρότητας. [...] Η βιομηχανία, το εμπόριο φαίνονται εκμηδενισμένα. Και γιατί; Γιατί η κοινωνία έχει πάρα πολύ πολιτισμό, πάρα πολλά μέσα ύπαρξης, πάρα πολλή βιομηχανία, πάρα πολύ εμπόριο. Οι παραγωγικές δυνάμεις που διαθέτει δεν χρησιμεύουν πια για την προώθηση του αστικού πολιτισμού και των αστικών σχέσεων ιδιοκτησίας. Αντίθετα, έγιναν πάρα πολύ μεγάλες γι' αυτές τις σχέσεις, εμποδίζονται από αυτές. Κάθε φορά που οι οικονομικές παραγωγικές δυνάμεις ξεπερνούν το εμπόδιο αυτό φέρνουν σε αναταραχή ολόκληρη την αστική κοινωνία, απειλούν την ύπαρξη της αστικής ιδιοκτησίας. [...] Πώς ξεπερνά η αστική τάξη τις κρίσεις; Από το ένα μέρος καταστρέφοντας αναγκαστικά μάζες από παραγωγικές δυνάμεις. Από το άλλο κατακτώντας καινούργιες αγορές και εκμεταλλευόμενη πιο βαθιά τις παλιές. Πώς λοιπόν; Προετοιμάζοντας πιο ολόπλευρες και πιο τεράστιες κρίσεις και ελαττώνοντας τα μέσα για να προλαβαίνει τις κρίσεις.» Μαρξ, Κ., Ένγκελς, Φ. (1965). Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος. Αθήνα: Παπακώστας, σελ.36, παρατίθεται στο Μηλιός 1997, σελ

12 ανώτατο βαθμό (δηλαδή, τη διαρκώς επιταχυνόμενη αύξηση αυτής της αξίας)» (Μαρξ 1978-β, σελ.315). Συμπερασματικά, μπορεί να ειπωθεί ότι ο Μαρξ θεωρεί την αφθονία κεφαλαίου («πληθώρα κεφαλαίου», Μαρξ 1978-β, σελ.317) ως το κύριο χαρακτηριστικό των κρίσεων. Η υπερπαραγωγή κεφαλαίου, που εμφανίζεται τόσο με τη μορφή μη χρησιμοποιούμενων επενδυμένων κεφαλαίων σε μέσα παραγωγής, όσο και με τη μορφή αδιάθετων (καταναλωτικών και κεφαλαιουχικών) εμπορευμάτων, είναι πάντοτε σχετική, δηλαδή, υπάρχει πλεόνασμα κεφαλαίου (σε οποιαδήποτε από τις δύο προαναφερθείσες μορφές) σε συγκεκριμένες τιμές. Σε αυτές τις τιμές η αξία που ενσωματώνεται στα εμπορεύματα δεν πραγματοποιείται και οι έμποροικαπιταλιστές βλέπουν το κεφάλαιο τους να απαξιώνεται. Συνεπώς, η υπερπαραγωγή αυτή, αναφέρεται σε, και προσδιορίζεται από την ικανή να πληρώσει ζήτηση (καταναλωτική και κεφαλαιουχική) και από το επιθυμητό ποσοστό κέρδους (μέσο ποσοστό κέρδους) των καπιταλιστών, που αν δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί, οδηγεί στη διακοπή της ομαλής ανάπτυξης και αναπαραγωγής του κεφαλαίου (Μηλιός 1997, σελ.48). Ανάλογα με το ποια από τις παραπάνω έννοιες που αναπτύσσει ο Μαρξ στο έργο του, θεωρούν ως τη βασική δομική αιτία πρόκλησης των οικονομικών κρίσεων, οι μαρξιστές οικονομολόγοι διαιρέθηκαν σε διακριτά θεωρητικά ρεύματα που ερμηνεύουν και αναλύουν το καθένα με το δικό του ξεχωριστό τρόπο τις κρίσεις. Το θεωρητικό ζήτημα των οικονομικών κρίσεων παραμένει ένα άλυτο πρόβλημα για τη μαρξιστική θεωρία και αποτελεί ακόμα και σήμερα αιτία διχασμού των μαρξιστών παγκοσμίως. Όπως χαρακτηριστικά έγραφε η Natalie Moszkowska σε ένα βιβλίο της του 1935, το οποίο είναι αφιερωμένο στη κριτική των διάφορων μαρξιστικών προσεγγίσεων για τις οικονομικές κρίσεις, που αναπτύχθηκαν μετά το θάνατο του Μαρξ, «σε κανένα πεδίο της πολιτικής οικονομίας δεν κυριαρχεί μια τόσο μεγάλη διάσταση απόψεων, όσο σ αυτό της διερεύνησης των οικονομικών κρίσεων» (Μοσκόβσκα 1988, σελ.37) 5. Στη συνέχεια, θα εξετάσουμε την ιστορική μαρξιστική συζήτηση για τις οικονομικές κρίσεις που διεξήχθη από τις αρχές του 20 ου αιώνα και για περίπου 40 χρόνια, και στην οποία συμμετείχαν οι πλέον αξιόλογοι θεωρητικοί του μαρξισμού εκείνης της περιόδου, όπως οι Lenin, Bukharin, Luxemburg, Tugan-Baranovsky, Hilferding κ.α. 5 Η πρωτότυπη έκδοση του συγκεκριμένου βιβλίου είναι η εξής: Moszkowska, N. (1935). Zur Kritik moderner Krisentheorien. Prague: Verlag Paul Kacha. 12

13 3.2 Μαρξιστικές εκδοχές της υποκαταναλωτικής θεωρίας Η ρωσική θεωρητική σκηνή, Οι κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα στη Ρωσία κατά το δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα, όπως η αυξανόμενη επιρροή των αστικών-καπιταλιστικών οικονομικών και πολιτικών δυνάμεων, η αγροτική μεταρρύθμιση και η μετάλλαξη του απολυταρχικού χαρακτήρα του τσαρικού καθεστώτος, οδήγησαν σε μεγάλη άνοδο της Αριστεράς στη χώρα, που την έφερε στο προσκήνιο της πολιτικής και πνευματικής ζωής. Οι Ναρόντνικοι («λαϊκοί»), που είχαν πάρει το όνομά τους από τη Ναρόντναγια Βόλια (Λαϊκή Θέληση), την κίνηση που είχαν συστήσει, αποτελούσαν το κυρίαρχο ιδεολογικό ρεύμα της περιόδου εντός της ρωσικής Αριστεράς. Στα πρώτα τους στάδια ήταν εμφανώς επηρεασμένοι από θεωρητικούς του αναρχισμού και του ουτοπικού σοσιαλισμού, όπως οι Proudhon, Owen, Fourier, Saint-Simon κ.α., αλλά σταδιακά μετέθεσαν την προσοχή τους στο έργο του Μαρξ, και από τα τέλη της δεκαετίας του 1870 και μετά ασχολούνταν αποκλειστικά με την ανάλυση και ερμηνεία του μαρξικού θεωρητικού συστήματος για να υποστηρίξουν τις θέσεις τους. Σε ηγετική μορφή του κινήματος των Ναρόντνικων αναδείχθηκε από το 1880 και έπειτα, ο Nikolay Danielson (που χρησιμοποιούσε στα έργα του το ψευδώνυμο Nikolay-on, ή N-on, ), ο οποίος μετέφρασε στα ρώσικα τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου και διατηρούσε επαφές με τους Μαρξ και Ένγκελς μέσω συστηματικής αλληλογραφίας (Μηλιός κ.α. 2005, σελ.147, Λούξεμπουργκ 1975, σσ ). Οι Ναρόντνικοι στήριξαν την υποκαταναλωτική τους θεωρία στο επιχείρημα της περιορισμένης εσωτερικής ζήτησης (η οποία απορρέει τόσο από την παραδοσιακή ένδεια των λαϊκών μαζών της Ρωσίας, όσο και από την τάση του καπιταλισμού, όπως θεωρούσαν οι ίδιοι, να συμπιέζει τα λαϊκά εισοδήματα και να οδηγεί σε περιορισμό της εσωτερικής αγοράς), που αποτελούσε γι αυτούς παράγοντα ικανό να αναστείλει την ανάπτυξη και την επικράτηση του καπιταλισμού στη Ρωσία. Γι αυτό θεωρούσαν, μετά και από την αγροτική μεταρρύθμιση της δεκαετίας του και την κατάργηση της δουλοπαροικίας, ότι θα μπορούσε να αναπτυχθεί στη Ρωσία μια μη καπιταλιστική τάξη πραγμάτων, με σημαντικότερη παραγωγική δύναμη τους αγρότες. Ο πρώτος ρώσος μαρξιστής, μέλος του θεωρητικού ρεύματος των Ναρόντνικων, που ασχολήθηκε επισταμένα με το «πρόβλημα της εσωτερικής αγοράς», ήταν ο Vasily P.Vorontsov (που συνήθως υπέγραφε τα έργα του με τα αρχικά του V.V., ) στο βιβλίο του, Το πεπρωμένο του καπιταλισμού στη Ρωσία (1882), το οποίο αποτελούσε μια συλλογή άρθρων που είχε γράψει στην επιθεώρηση Πατριωτικά Απομνημονεύματα και σε άλλες επιθεωρήσεις και περιοδικά. Συνέχισε την 6 «Η μεταρρύθμιση της δεκαετίας του 1860 δεν μετέβαλε σημαντικά το θεσμικό και κοινωνικό πλαίσιο διαβίωσης της πλειοψηφίας των Ρώσων αγροτών, που ήταν οι αγροτικές (ασιατικές) κοινότητες και όχι τα τσιφλίκια. Η κατάργηση της αγγαρείας και η εξαγορά της κολιγικής γης δεν αφορούσε δηλαδή τις κοινότητες, στο εσωτερικό των οποίων δεν υπήρχαν ούτε τσιφλίκια, ούτε τσιφλικάδες, ούτε κολίγοι, ούτε αγγαρεία. Οι κοινωνικές σχέσεις που συνείχαν τις κοινότητες δεν ανάγονταν στον φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής, αλλά στον ασιατικό τρόπο παραγωγής» (Μηλιός κ.α. 2005, σελ.147). 13

14 ενασχόλησή του με το συγκεκριμένο «πρόβλημα» στις πραγματείες Το πλεόνασμα εμπορευμάτων στον εφοδιασμό της αγοράς (1883) και Μιλιταρισμός και Καπιταλισμός (1889), καθώς και στα βιβλία Οι Τάσεις μας (1893) και Σύνοψη μιας Θεωρίας της Πολιτικής Οικονομίας (1895) (Λούξεμπουργκ 1975, σελ.151). Ο Vorontsov θεωρεί ότι οι κρίσεις προκύπτουν λόγω της «φύσης» του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, σκοπός του οποίου δεν είναι η ικανοποίηση των αναγκών αλλά η πραγματοποίηση της υπεραξίας που περιέχουν τα εμπορεύματα, δηλαδή η παραγωγή της υπεραξίας. Αυτή η υπεραξία είναι που οδηγεί σύμφωνα με τον Vorontsov στην ανεπάρκεια ζήτησης της οικονομίας έναντι της συνολικής παραγωγής, και κατ επέκταση στις κρίσεις, επειδή οι καπιταλιστές δεν δύνανται να καταναλώσουν το σύνολο της παραγόμενης υπεραξίας που οικειοποιούνται: «Εάν αυτό που εισέρχεται στα έξοδα παραγωγής με τη μορφή μισθού καταναλώνεται από το εργαζόμενο μέρος του πληθυσμού, τότε οι ίδιοι οι καπιταλιστές θα πρέπει να καταστρέψουν την υπεραξία, με την εξαίρεση του μέρους της που προορίζεται για τη διεύρυνση της παραγωγής την οποία απαιτεί η αγορά. Εάν οι καπιταλιστές είναι σε θέση να το κάνουν και πράγματι το κάνουν, δεν μπορεί να υπάρξει πλεόνασμα εμπορευμάτων. Διαφορετικά θα προκύψει υπερπαραγωγή, βιομηχανική κρίση, απολύσεις εργατών και άλλα δεινά [ ]. Η Αχίλλειος πτέρνα της καπιταλιστικής οργάνωσης της βιομηχανίας είναι λοιπόν η ανικανότητα των καπιταλιστών να καταναλώσουν το σύνολο του εισοδήματός τους [ ]. Το άμεσο αίτιο των φαινομένων που αναφέρθηκαν (υπερπαραγωγή, ανεργία κ.λπ.) δεν είναι η μικρή συμμετοχή των εργαζόμενων τάξεων στο εθνικό εισόδημα, αλλά το γεγονός ότι η καπιταλιστική τάξη δεν μπορεί να καταναλώσει όλα τα προϊόντα που περιέρχονται σ αυτήν κάθε χρόνο» (Μιλιταρισμός και Καπιταλισμός, επιθεώρηση Ρωσική Σκέψη, τομ. ΙΧ, σελ.78, παρατίθεται στο Λούξεμπουργκ 1975, σσ ). Ωστόσο, αλλού, ο Vorontsov υποστηρίζει μια αντίθετη από την παραπάνω άποψη: «Το καπιταλιστικό καθεστώς θα εξασφάλιζε την επιβίωσή του για πολύ καιρό, εάν οι καπιταλιστές κρατούσαν για τον εαυτό τους από κάθε αύξηση του εθνικού εισοδήματος μόνο το μέρος που χρειάζεται για την ικανοποίηση όλων των επιθυμιών και των καπρίτσιων τους, αφήνοντας το υπόλοιπο στην εργατική τάξη [ ]. Η απλούστερη λύση του προβλήματος θα ήταν μια διαφορετική κατανομή του εθνικού εισοδήματος» (Μιλιταρισμός και Καπιταλισμός, σελ.83, παρατίθεται στο Λούξεμπουργκ 1975, σελ.160). Ο Vorontsov βλέπει ως λύση στο «πρόβλημα της εσωτερικής αγοράς» και των κρίσεων, τις ξένες αγορές και το εξωτερικό εμπόριο, που θα μπορούσαν να απορροφήσουν το πλεόνασμα παραγωγής, που δεν μπορούν να καταναλώσουν οι εγχώριοι καπιταλιστές και εργάτες: «Εφόσον δεν υπάρχει κανείς μέσα στη χώρα που να μπορεί να τους απαλλάξει από αυτό το πλεόνασμα, θα πρέπει να το εξαγάγουν στο εξωτερικό: να γιατί οι εξωτερικές αγορές είναι απαραίτητες για τις χώρες που εισέρχονται σε μια διαδικασία κεφαλαιοποίησης» (Το πλεόνασμα εμπορευμάτων στον εφοδιασμό της αγοράς, 1883, σελ.14, παρατίθεται στο Λούξεμπουργκ 1975, σελ.155). Ωστόσο, σύμφωνα με τον ίδιο, η παραπάνω λύση δε μπορεί να ωφελήσει τη χώρα του, τη Ρωσία, διότι η καθυστερημένη είσοδός της στις διεθνείς αγορές και η έλλειψη ανταγωνιστικότητας της οικονομίας της έναντι των άλλων, ήδη ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, δεν της επιτρέπουν να εισέλθει με επιτυχία στο διεθνές εμπόριο. Ο Danielson εκδίδει στα 1891 το Περίγραμμα της Κοινωνικής Οικονομίας μας μετά τη Μεταρρύθμιση, όπου παρουσιάζει τις δικές του θέσεις για τις οικονομικές κρίσεις, οι οποίες είναι αρκετά κοντά στην ανάλυση του Vorontsov, αν και διαφοροποιείται από 14

15 αυτόν σε ό,τι έχει να κάνει με τα αίτια που προκαλούν υποκατανάλωση. Ο Danielson ακολουθώντας τη θεωρητική παρακαταθήκη του Sismondi, θεωρεί ότι οι κρίσεις υποκατανάλωσης προκαλούνται λόγω της εγγενούς τάσης του καπιταλισμού να περιορίζει τους μισθούς της εργατικής τάξης, άρα και την αγοραστική της δύναμη, και όχι από την αδυναμία των καπιταλιστών να ξοδέψουν το σύνολο της υπεραξίας που καρπώνονται. Η συρρίκνωση των μισθών των εργατών γίνεται με μεθόδους όπως η επιμήκυνση του ωραρίου εργασίας και η εντατικοποίηση του ρυθμού εργασίας με την εισαγωγή τεχνολογικών καινοτομιών που αυξάνουν την παραγωγικότητα της εργασίας και τον όγκο παραγωγής. Με αυτό τον τρόπο, ο ρόλος των λαϊκών καταναλωτών στη συνολική ζήτηση της οικονομίας περιορίζεται διαρκώς. Σύμφωνα με τον Danielson, η ανάπτυξη του καπιταλισμού σε μια χώρα οδηγεί, μέσω της αποκοπής των άμεσων παραγωγών από τα μέσα παραγωγής, στον περιορισμό του αριθμού των εργαζομένων (πρώην αυτοαπασχολούμενων τεχνιτών, μικροβιοτεχνών, αγροτών, αλλά ακόμα και εργατών), αφού με την αύξηση της παραγωγικότητας, απαιτείται ένας όλο και μικρότερος αριθμός εργατών για να παράγει έναν συνεχώς αυξανόμενο όγκο παραγωγής. Με αυτό τον τρόπο, δημιουργείται μια στρατιά ανέργων και υποαπασχολούμενων, που απαρτίζουν τον «βιομηχανικό εφεδρικό στρατό», και των οποίων την κατανάλωση, στερείται η οικονομία. Εφόσον, η Ρωσία δεν διαθέτει την ικανότητα να ανταγωνιστεί τις ήδη ανεπτυγμένες καπιταλιστικές δυνάμεις της Δύσης στις διεθνείς αγορές, ο Danielson προτείνει ως λύση, ακολουθώντας και εδώ τον Sismondi, την ανάσχεση της ανάπτυξης του καπιταλισμού στη Ρωσία και την επικράτηση μιας οικονομίας ανεξάρτητων χειροτεχνών, αγροτών και εργατών, που δεν θα είναι διαχωρισμένοι από τα μέσα παραγωγής (Μηλιός κ.α. 2005, σελ.150). Ο Danielson στην προσπάθειά του να συγκεράσει την «υποκαταναλωτική» θεωρία των κρίσεων με την «θεωρία της απόλυτης εξαθλίωσης» των εργατών στον καπιταλισμό (δηλαδή τη χειροτέρευση των συνθηκών διαβίωσης σε απόλυτους και όχι σχετικούς όρους) υποπίπτει στο λάθος που έκανε και ο Sismondi, και αγνοεί σε μεγάλο βαθμό τις δαπάνες που γίνονται για παραγωγικά μέσα, δηλαδή τις δαπάνες σταθερού κεφαλαίου. Η συσσώρευση του κεφαλαίου οδηγεί σε μια συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση μέσων παραγωγής, που με τη σειρά της οδηγεί σε μια διεύρυνση της αγοράς μέσων παραγωγής, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μοχλός διεύρυνσης του συνόλου της εσωτερικής αγοράς, παρέχοντας έτσι λύση στο συγκεκριμένο «πρόβλημα». Παρόλα αυτά, ακόμα και αν ληφθεί υπόψη η διεύρυνση της αγοράς μέσων παραγωγής, πρέπει να απαντηθεί το ερώτημα του κατά πόσον αυτή η διεύρυνση καλύπτει την συνολική αύξηση της παραγωγής της οικονομίας, δεδομένης της μείωσης της κατανάλωσης για μέσα διαβίωσης, λόγω του περιορισμού των μισθών και της ελάττωσης του εργατικού δυναμικού (ανεργία και υποαπασχόληση) (Μηλιός κ.α. 2005, σελ.151). Κριτική στις απόψεις των Ναρόντνικων για τις κρίσεις και την δυνατότητα ανάπτυξης του καπιταλισμού στη Ρωσία άσκησε ο Peter v. Struve, μέλος των ρώσων «νομίμων Μαρξιστών». Στο βιβλίο του, Κριτικές παρατηρήσεις πάνω στο ζήτημα της οικονομικής ανάπτυξης της Ρωσίας (1894), ο Struve προσπάθησε να αντικρούσει τα επιχειρήματα των Danielson και Vorontsov, υποστηρίζοντας ότι η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία είναι πέρα για πέρα δυνατή, αφού αυτή θα προκαλούσε, αντίθετα με τα όσα υποστήριζαν οι Ναρόντνικοι, μια επέκταση και όχι μια συρρίκνωση της εγχώριας αγοράς. Αυτό θα συνέβαινε ως αποτέλεσμα της ενσωμάτωσης στην εμπορευματική-χρηματική οικονομία των αγροτικών πληθυσμών, που προηγουμένως απασχολούνταν στο πλαίσιο της «φυσικής οικονομίας», 15

16 καθιστώντας έτσι δυνατή την πραγματοποίηση της συνολικής υπεραξίας εντός της εγχώριας αγοράς. Ωστόσο, ο Struve αναγνωρίζει ότι σε μια οικονομία αποτελούμενη αποκλειστικά από καπιταλιστές και εργάτες η πραγματοποίηση του συνολικού προϊόντος θα ήταν αδύνατη στα πλαίσια της εγχώριας αγοράς, λόγω της εγγενούς υποκαταναλωτικής τάσης, η οποία δεν θα επέτρεπε την κάλυψη της αύξησης της καπιταλιστικής παραγωγής από τη διεύρυνση της αγοράς, παρά μόνο στην περίπτωση που στην οικονομία δραστηριοποιούνται «τρίτα πρόσωπα». Ο Struve θεωρούσε ότι το μοντέλο του καπιταλισμού που ανέλυαν στα κείμενα τους οι Ναρόντνικοι, αποτελούσε ένα αφαιρετικό θεωρητικό κατασκεύασμα, που δεν ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα, μιας και στις καπιταλιστικές κοινωνίες δραστηριοποιείται μια πληθώρα «τρίτων προσώπων» 7, εκτός των καπιταλιστών και των εργατών. Αυτά τα «τρίτα πρόσωπα», με την κατανάλωσή τους, απορροφούν την πλεονάζουσα παραγωγή και εξασφαλίζουν την πραγματοποίηση της υπεραξίας εντός της εγχώριας αγοράς, χωρίς την ανάγκη διοχέτευσης των πλεοναζόντων προϊόντων στις διεθνείς αγορές. Αυτό συμβάλει στην αυξανόμενη καπιταλιστική ανάπτυξη, υποστήριζε ο Struve, ειδικά σε μη προηγμένες καπιταλιστικά χώρες όπως η Ρωσία, που διαθέτει μεγάλο πληθυσμό, όπου τα «τρίτα πρόσωπα» είναι περισσότερα τόσο σαν σχετικό μέγεθος (ως ποσοστό του πληθυσμού, λόγω χαμηλής καπιταλιστικής ανάπτυξης) όσο και σαν απόλυτο μέγεθος (λόγω του μεγάλου μεγέθους του πληθυσμού) (Μηλιός κ.α. 2005, σελ.151 Λούξεμπουργκ 1975, σσ.177 και επ.) Η υποκαταναλωτική θεωρία των «ορθόδοξων» γερμανών Μαρξιστών, Οι «ορθόδοξοι» γερμανοί μαρξιστές είχαν διαμορφώσει μια υποκαταναλωτική θεωρία των κρίσεων, βασισμένη στις περιγραφικές παρατηρήσεις των Ναρόντνικων που θεωρούσαν ότι η παραγωγή υπερβαίνει την καταναλωτική ζήτηση, και η οποία ερμήνευε τις κρίσεις στον καπιταλισμό, σαν αποτέλεσμα της ταχύτερης αύξησης της παραγωγής εν σχέσει με την καταναλωτική ικανότητα της κοινωνίας. Όπως και στις προαναφερθείσες υποκαταναλωτικές θεωρίες, έτσι και εδώ, το σύμφυτο με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής πρόβλημα της πραγματοποίησης των αξιών των παραγόμενων εμπορευμάτων δεν βρίσκει λύση, μιας και η διεύρυνση της αγοράς δεν είναι δυνατόν να ακολουθήσει τη διεύρυνση της παραγωγής, παρά μόνον εάν υπάρχουν «τρίτα πρόσωπα» σε εξωτερικές, μη καπιταλιστικές αγορές, και αυτό μόνο προσωρινά (Μηλιός κ.α. 2005, σελ.152). Σε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από ένα άρθρο του για τις οικονομικές κρίσεις στην σοσιαλιστική επιθεώρηση Neue Zeit, τομ.2, αρ.19, του 1902, που τιτλοφορείται «Krisentheorien», ο Karl Kautsky, επιφανής γερμανός μαρξιστής, παρουσιάζει τις κύριες θέσεις των «ορθόδοξων» μαρξιστών: «Οι καπιταλιστές και οι εργάτες τους οποίους εκμεταλλεύονται αποτελούν μια αγορά που διευρύνεται ακατάπαυστα με την αύξηση του πλούτου των πρώτων και του αριθμού των δεύτερων. Αλλά η αγορά αυτή δεν αυξάνεται το ίδιο γρήγορα με τη συσσώρευση του 7 Ο Struve θεωρεί ως «τρίτα πρόσωπα» τους δημοσίους υπαλλήλους, τους «μη παραγωγικούς» υπαλλήλους του ιδιωτικού τομέα, τους αυτοαπασχολούμενους κτλ., υιοθετώντας ουσιαστικά τη θεωρία του Malthus περί κατανάλωσης της πλεονάζουσας παραγωγής από τους γαιοκτήμονες, τον κλήρο και τις άλλες «μη παραγωγικές» τάξεις της κοινωνίας. 16

17 κεφαλαίου και την παραγωγικότητα της εργασίας, και δεν αρκεί από μόνη της για την απορρόφηση των καταναλωτικών αγαθών που παράγει η μεγάλη καπιταλιστική βιομηχανία. Η τελευταία υποχρεώνεται λοιπόν να αναζητήσει πρόσθετες αγοραστικές διεξόδους έξω από τη σφαίρα της, στα επαγγέλματα και στα έθνη που δεν παράγουν ακόμα σύμφωνα με τον καπιταλιστικό τρόπο. Πράγματι, τις βρίσκει και τις διευρύνει διαρκώς, αλλά και πάλι με αργό ρυθμό, εφόσον οι αγορές αυτές δεν έχουν καθόλου την ελαστικότητα και την ικανότητα επέκτασης του καπιταλιστικού παραγωγικού προτσές. Από τη στιγμή που η καπιταλιστική παραγωγή αναπτύσσεται ως το στάδιο της μεγάλης βιομηχανίας, όπως συνέβη στην Αγγλία ήδη από το πρώτο τέταρτο του 19 ου αιώνα, αποκτά μια τέτοια ικανότητα αλματώδους επέκτασης ώστε καλύπτει πολύ γρήγορα την οποιαδήποτε διεύρυνση της αγοράς. Έτσι κάθε περίοδος ευημερίας, που ακολουθεί μια σημαντική διεύρυνση της αγοράς, είναι εξαρχής καταδικασμένη σε μια σύντομη ζωή με αναπόφευκτο τέλος την κρίση. Τέτοια είναι με δυο λόγια η θεωρία των κρίσεων που, απ όσο ξέρουμε, γίνεται σήμερα δεκτή από τους ορθόδοξους μαρξιστές και θεμελιώθηκε από τον ίδιο τον Μαρξ» (παρατίθεται στο Λούξεμπουργκ 1975, σελ.213). Το παραπάνω απόσπασμα από το άρθρο του Kautsky παρουσιάζει συνοπτικά τις θεμελιακές θεωρητικές θέσεις των οπαδών της υποκαταναλωτικής θεωρίας. Η υποκατανάλωση της εργατικής τάξης αποτελεί σύμφωνα με τους «ορθόδοξους» μαρξιστές, όχι απλά την κύρια αιτία εκδήλωσης των κρίσεων, αλλά και το ουσιώδες, δομικό χαρακτηριστικό αυτών. Ο ρυθμός αύξησης των πραγματικών μισθών της εργατικής τάξης, και κατ επέκταση η καταναλωτική ικανότητα της κοινωνίας, που αποτελείται στο καπιταλιστικό σύστημα ως επί το πλείστον από εργάτες, υστερεί σε σχέση με την συνεχώς αυξανόμενη παραγωγικότητα της εργασίας, τον ρυθμό συσσώρευσης κεφαλαίου και τον ρυθμό αύξησης του όγκου παραγωγής καταναλωτικών εμπορευμάτων. Η συνεχής αύξηση της παραγωγικότητας που παρατηρείται στην καπιταλιστική βιομηχανία οδηγεί στην διαρκή απαξίωση της εργασιακής δύναμης με συνέπεια τον περιορισμό των μισθών σαν μέρος του καθαρού προϊόντος στο σύνολο της οικονομίας (δηλαδή τη μείωση του μεριδίου της εργατικής τάξης στο σύνολο του κοινωνικού προϊόντος) (Μηλιός 1997, σελ.49). Επομένως, προκύπτει από την παραπάνω θεωρία, ότι σε μια αποκλειστικά καπιταλιστική κοινωνία, η οικονομία δεν είναι δυνατό να αναπαράγεται σε διευρυνόμενη βάση. Αν το σύστημα δεν μπορέσει να βρει διέξοδο για τα καπιταλιστικώς παραγόμενα εμπορεύματα σε «μη καπιταλιστικώς παράγοντα επαγγέλματα και έθνη», όπως το θέτει ο Kautsky, δηλαδή σε «εξωτερικές», ξένες προς τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής αγορές, τότε θα βρίσκεται μονίμως σε κρίση υποκατανάλωσης-υπερπαραγωγής (Μηλιός 1997, σελ.49). 17

18 3.3 Η θεωρητική παρέμβαση του Tugan-Baranovsky και οι επιπτώσεις της στην μαρξιστική συζήτηση για τις οικονομικές κρίσεις Κριτική στην τότε επικρατέστερη, ανάμεσα στους μαρξιστές θεωρητικούς, υποκαταναλωτική θεωρία άσκησε ο Ρώσος οικονομολόγος Mikhail Tugan- Baranovsky (Tugan από εδώ και στο εξής), που άνηκε στην ομάδα των λεγόμενων «νομίμων» μαρξιστών. Ο Tugan, εκκινώντας από την ανάλυση του Μαρξ για την συνολική-κοινωνική αναπαραγωγή στον δεύτερο τόμο του Κεφαλαίου, κατέληξε στο βασικό συμπέρασμα της κριτικής του, που ήταν ότι η διευρυνόμενη αναπαραγωγή είναι δυνατή σε μια «καθαρά» καπιταλιστική χώρα (δηλαδή σε μια οικονομία όπου υπάρχει μόνο ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής), χωρίς την διοχέτευση εμπορευμάτων σε «εξωτερικές», μη καπιταλιστικές αγορές ή σε «τρίτα πρόσωπα». Ο Tugan δημοσιεύει αρχικά στα ρώσικα το 1894, το έργο του με τίτλο Μελέτες πάνω στη θεωρία και την ιστορία των εμπορικών κρίσεων στην Αγγλία, το οποίο εκδίδει κάποια χρόνια μετά αναθεωρημένο στα γερμανικά [Studien zur Theorie und Geschichte der Handelskrisen in England, 1901]. Ακολουθεί το 1905 το έργο Τα θεωρητικά θεμέλια του Μαρξισμού [Die theoretischen Grundlagen des Marxismus]. Η κριτική του Tugan προς τους Ρώσους Ναρόντνικους και τους «ορθόδοξους» Γερμανούς μαρξιστές, επικεντρώνεται στο ότι οι αυτοί με την θεωρία της υποκατανάλωσης έρχονται σε αντίθεση με τη θεωρία που αναπτύσσει ο Μαρξ στο δεύτερο τόμο του Κεφαλαίου για την αναπαραγωγή του κοινωνικού κεφαλαίου. Σύμφωνα με τα αναπαραγωγικά υποδείγματα του Μαρξ, η διευρυνόμενη αναπαραγωγή είναι δυνατή σε μια αμιγώς καπιταλιστική οικονομία, χωρίς την ανάγκη ύπαρξης «τρίτων προσώπων», πέραν των εργατών και των καπιταλιστών που δραστηριοποιούνται στην παραγωγή (Μηλιός 1997, σελ.50). Ένα δεύτερο σημείο κριτικής του Tugan προς την υποκαταναλωτική θεωρία εντοπίζεται στην άποψή του ότι, η αύξηση του όγκου παραγωγής των καπιταλιστικώς παραγόμενων εμπορευμάτων και η αύξηση του μεριδίου των κερδών των καπιταλιστών, ως αποτέλεσμα της αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας με ρυθμό μεγαλύτερο από αυτόν της αύξησης των πραγματικών μισθών της εργατικής τάξης, δεν έχει ως συνέπεια ένα πλεόνασμα παραγωγής έναντι της συνολικής κατανάλωσης της κοινωνίας, επειδή όσο η οικονομία αναπτύσσεται καπιταλιστικά, η παραγωγή και οι αντίστοιχες αγορές αναδιαρθρώνονται, αφού μεγεθύνεται συνεχώς ο τομέας παραγωγής μέσων παραγωγής και η αντίστοιχη αγορά μέσων παραγωγής, σε βάρος του τομέα παραγωγής μέσων διαβίωσης και της αντίστοιχης αγοράς καταναλωτικών εμπορευμάτων (Μηλιός 1997, σελ.50). Ο Tugan δεν θεωρεί την υποκατανάλωση ως το κρίσιμο σημείο στην εκδήλωση των κρίσεων, αλλά την υπερπαραγωγή. Γράφει χαρακτηριστικά: «Εάν συγκρίνουμε την απλή αναπαραγωγή του κοινωνικού κεφαλαίου με την αναπαραγωγή του σε διευρυνόμενη κλίμακα, φτάνουμε στο σημαντικό συμπέρασμα ότι στην καπιταλιστική οικονομία η ζήτηση εμπορευμάτων είναι κατά κάποιο τρόπο ανεξάρτητη από τον συνολικό όγκο της κοινωνικής κατανάλωσης. Όσο παράλογο και αν φανεί αυτό από την άποψη της «κοινής λογικής», είναι δυνατό να μειώνεται ο συνολικός όγκος της κοινωνικής κατανάλωσης και ταυτόχρονα να αυξάνεται η συνολική κοινωνική ζήτηση εμπορευμάτων» (Μελέτες πάνω στη θεωρία και την 18

19 ιστορία των εμπορικών κρίσεων στην Αγγλία, σελ. 25, παρατίθεται στο Λούξεμπουργκ 1975, σσ ). Η μονή περίσταση κατά την οποία δημιουργείται μια κρίση υπερπαραγωγής σύμφωνα με τον Tugan, είναι όταν υπάρχει μια συγκυριακή υπερπαραγωγή κεφαλαίου στον τομέα μέσων παραγωγής, τα οποία δεν μπορούν να πωληθούν τότε σε ικανοποιητικές για τους καπιταλιστές τιμές και ποσότητες, που θα τους εξασφάλιζαν το απαραίτητο κέρδος για την συνέχιση της συσσώρευσης. Αυτό οδηγεί σε μια προσωρινή ανάσχεση της παραγωγικής διαδικασίας, και οι καπιταλιστές βλέπουν τα εμπορεύματά τους να μένουν απούλητα ή αναγκάζονται να τα διαθέσουν σε «εξευτελιστικές» τιμές (Μηλιός 1997, σελ.51). Αιτία αυτών των κρίσεων αποτελεί σύμφωνα με τον Tugan, η δυσαναλογία ανάμεσα στον τομέα παραγωγής μέσων παραγωγής και στον τομέα παραγωγής μέσων διαβίωσης. Επομένως, οι κρίσεις θα εξαλείφονταν στο καπιταλιστικό σύστημα αν υπήρχε η δυνατότητα οργανωμένου σχεδιασμού της διάρθρωσης της οικονομίας που θα εξασφάλιζε ότι ακολουθούνται οι σωστές αναλογίες ανάμεσα στους δύο βασικούς τομείς παραγωγής που περιγράφει ο Μαρξ στα αναπαραγωγικά υποδείγματά του. Όπως επισημαίνει και ο ίδιος ο Tugan: «Ο Μαρξ υιοθέτησε ως ένα σημείο τη διαδεδομένη άποψη ότι η φτώχεια των εργατών, δηλαδή της μεγάλης πλειοψηφίας του πληθυσμού, κάνει ανέφικτη την πραγματοποίηση των προϊόντων της διαρκώς επεκτεινόμενης καπιταλιστικής παραγωγής, εξαιτίας της ανεπάρκειας της ζήτησης. Αλλά η άποψη αυτή είναι εσφαλμένη. Είδαμε ότι η καπιταλιστική παραγωγή δημιουργεί η ίδια την αγορά της ενώ η κατανάλωση είναι μόνο ένας από τους παράγοντες της καπιταλιστικής παραγωγής. Εάν η κοινωνική παραγωγή ήταν οργανωμένη με σχεδιασμένο τρόπο, εάν οι ηγέτες της παραγωγής είχαν τέλεια γνώση της ζήτησης και την εξουσία να μεταφέρουν ελεύθερα την εργασία και το κεφάλαιο από τον ένα παραγωγικό κλάδο στον άλλο, τότε, οσοδήποτε περιορισμένη κι αν ήταν η κοινωνική κατανάλωση, η προσφορά εμπορευμάτων δεν θα μπορούσε να υπερβαίνει τη ζήτηση» (Μελέτες πάνω στη θεωρία και την ιστορία των εμπορικών κρίσεων στην Αγγλία, σελ. 33, παρατίθεται στο Λούξεμπουργκ 1975, σελ. 204). Ο Tugan θεωρεί ότι εφόσον η διεύρυνση της παραγωγής δεν έχει πρακτικά όρια, αυτό ισχύει στον ίδιο βαθμό και για την επέκταση των αγορών, γιατί σύμφωνα με τον ίδιο σε μια οικονομία όπου διατηρούνται οι σωστές αναλογίες ανάμεσα στους δύο τομείς παραγωγής, ο μόνος περιορισμός που υπάρχει είναι οι διαθέσιμες παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας. Επιπλέον, θεωρεί ότι με την ανάπτυξη του καπιταλισμού ο τομέας παραγωγής μέσων διαβίωσης ελαττώνεται σημαντικά σε σχέση με τον τομέα παραγωγής μέσων παραγωγής. Υποστηρίζει μάλιστα ότι σε μια καπιταλιστική οικονομία η κοινωνική κατανάλωση θα γίνεται με την πάροδο των χρόνων όλο και πιο ασήμαντη, και η παραγωγή (μέσων παραγωγής) θα αποτελεί αυτοσκοπό του συστήματος: «Σε όλα τα βιομηχανικά κράτη συναντάμε το ίδιο φαινόμενο, παντού η ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας ακολουθεί τον ίδιο θεμελιώδη νόμο. Η εξορυκτική βιομηχανία, που δημιουργεί τα μέσα παραγωγής της σύγχρονης βιομηχανίας, καταλαμβάνει διαρκώς σημαντικότερη θέση [ ]. Όσο περισσότερο προοδεύει η τεχνική, τόσο περισσότερο τα καταναλωτικά αγαθά εκτοπίζονται από τα μέσα παραγωγής. Η ανθρώπινη κατανάλωση παίζει ένα διαρκώς μικρότερο ρόλο σε σχέση με την παραγωγική κατανάλωση των μέσων παραγωγής» (Μελέτες πάνω στη θεωρία και την ιστορία των εμπορικών κρίσεων στην Αγγλία, σελ.58, παρατίθεται στο Λούξεμπουργκ 1975, σελ.210) 19