ΝΟΗΤΙΚΗ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ Ορισμός

Transcript

1 ΝΟΗΤΙΚΗ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ Ορισμός Υπάρχουν πολλές αντιπαραθέσεις γύρω απ τον ορισμό της νοητικής ικανότητας οι οποίες έχουν τις ρίζες τους βαθιά στους αιώνες της ανθρώπινης κοινωνικής ύπαρξης. Κάθε προσπάθεια ορισμού είχε στον αντίποδά της την νοητική καθυστέρηση. Η περίοδος του 1960 ήταν η εποχή που άρχισε να γίνεται η αναγνώριση των πολλαπλών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν ακόμη και τα ελαφρώς νοητικά καθυστερημένα παιδιά και ενήλικες για να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες της κοινωνίας μας. Η περίοδος του 1970 βρήκε τα νοητικά καθυστερημένα άτομα σε κάπως καλύτερες συνθήκες από πριν, αφού αναγνωρίζεται το γεγονός ότι τα άτομα αυτά έχουν το δικαίωμα κανονικών πολιτισμικών εξυπηρετήσεων για να μπορούν να διατηρήσουν προσωπικές συμπεριφορές. Κατά καιρούς υπήρξαν διάφοροι ορισμοί νοητικής καθυστέρησης ή νοητικής ανεπάρκειας που προσδιόριζαν γενικά κι όχι ολικά το πρόβλημα. Μερικοί απ τους αρχικούς προσδιορισμούς συντάχθηκαν με βάση την ενήλικη συμπεριφορά, επιτρέποντας έτσι βασικά και σοβαρά σφάλματα. Ο Tredgold (1937) περιέγραψε την ανθρώπινη συμπεριφορά μάλλον σε γενικές γραμμές και προσδιόρισε την νοητική ανεπάρκεια ως μια ατελή εξελικτική κατάσταση, όπου το άτομο δε μπορούσε να προσαρμοστεί στο περιβάλλον στο οποίο ζούσαν και άλλα άτομα, ούτε μπορούσε να ζει χωρίς εξάρτηση ή επίβλεψη ή εξωτερική βοήθεια και στήριξη. Έτσι, βλέπομε ότι η κοινωνική ανικανότητα είναι ένα απ τα κύρια κριτήρια για την αναγνώριση και την καταχώρηση της νοητικής καθυστέρησης. Ο Doll (1941) πέρα από το κριτήριο της κοινωνικής

2 προσαρμογής, τόνισε την πνευματική αναπηρία - η οποία εμφανίζεται από την παιδική ηλικία - την ιδιοσυγκρασιακή πλευρά αλλά και το αθεράπευτο του προβλήματος. Ο Doll (1941) στάθηκε σε έξι ειδικά κριτήρια τα οποία θεωρούσε επαρκή για τον προσδιορισμό της νοητικής καθυστέρησης. Αυτά είναι: «(1) η κοινωνική ανικανότητα, (2) οφειλόμενη στη νοητική ανεπάρκεια και υπολειτουργικότητα, (3) η οποία έχει εξελικτικά κατασχεθεί και κατακρατηθεί, (4) η οποία επιτυγχάνεται στην ώριμη ηλικία, (5) είναι ιδιοσυγκρασιακής προέλευσης και (6) είναι στην ουσία αθεράπευτη». Ο Kanner (1957) διέκρινε δύο τύπους ατόμων με νοητική ανικανότητα : τον έναν αποτελούσα άτομα με σοβαρή ανεπάρκεια στο συναισθηματικό γνωστικό και βουλητικό τομέα. Τα άτομα αυτά διακρίνονταν ως νοητικά ανεπαρκή στο κοινωνικό σύνολο. Ο δεύτερος τύπος περιλάμβανε άτομα των οποίων η νοητική ανεπάρκεια σχετιζόταν με την κοινωνία στην οποία αλληλεπιδρούν, δεν μπορούν να επιβιώσουν ανάμεσα σε βάρβαρους και δεν πάσχουν μόνο από νοητική ανεπάρκεια, αλλά ανεπάρκεια σε κάθε σφαίρα της νοημοσύνης. Άλλοι προσδιορισμοί έχουν αναπτυχθεί σύμφωνα με το δείχτη νοημοσύνης, όπου πολλοί συγγραφείς προσπάθησαν να ποσοτικοποιήσουν τη νοητική ικανότητα για να αποδειχθεί ποιο άτομο πρέπει να θεωρείται νοητικά καθυστερημένο. Τα πιο σημαντικά αντικειμενικά κριτήρια ποσοτικοποίησης είναι η κλίμακα Stanford - Binet και Wechsler Intelligence Seale for Children and Adults. Την πρώτη κλίμακα μέτρησης της νοητικής ικανότητας τελειοποίησε συστηματικά ο Terman το 1916 και την ανανέωσε το 1937, εξού και χρησιμοποιείται μεταφρασμένη και στη χώρα μας. Οι περισσότερο σημαντικές κλίμακες του Wechsler για παιδιά και ενήλικες χρησιμοποιούνται ευρύτατα και είναι σταθμισμένες και στον ελληνικό χώρο.

3 Οι μέχρι τώρα προσδιορισμοί ακολούθησαν το στατιστικό ή το παθολογικό πρότυπο (Merder, 1973) με περιορισμένα κριτήρια και αντικειμενικότητα, με αποτέλεσμα οι προσδιορισμοί αυτοί ν αμφισβητούνται σοβαρά. Ο προσδιορισμός ο οποίος έχει γίνει αποδεκτός από τον Αμερικανικό Σύνδεσμο της Νοητικής Ανεπάρκειας Α.Α.Μ.D λέει ότι για να θεωρηθεί ένα άτομο νοητικά καθυστερημένο πρέπει να πληρεί τα τρία παρακάτω κριτήρια: (1) η νοητιική του λειτουργικότητα να είναι κάτω απ το μέσο όρο, (2) να έχει προκληθεί κατά την εξελικτική περίοδο και (3) να έχει βλάβη η προσαρμοστική του συμπεριφορά (Α.Α.Μ.D., DSMIV, 1944). Συμπερασματικά λοιπόν η έννοια της νοητικής ανεπάρκειας ή νοητικής καθυστέρησης συνδέεται στενά με την έννοια της νοημοσύνης. Σύμφωνα και με τα παραπάνω λέμε ότι ένα άτομο έχει νοητική ανεπάρκεια αν το αποτέλεσμα που πετυχαίνει σ ένα τεστ νοημοσύνης βρίσκεται πιο κάτω από εκείνο που πετυχαίνουν τα κανονικά άτομα που έχουν την ίδια ηλικία μ αυτό. Τέλος σύμφωνα με όσα τονίζει η Αμερικανική Ένωση για τη Νοητική Ανεπάρκεια, τότε μόνο μιλούμε για νοητική ανεπάρκεια όταν υπάρχουν καθαρά και τα τρία χαρακτηριστικά που περιέχονται στον ορισμό: νοητική εξέλιξη κάτω του μέσου όρου, εμφάνιση της διαταραχής στην περίοδο που αναπτύσσεται το άτομο και υποβαθμισμένη προσαρμοστική συμπεριφορά. Χαρακτηριστικά νοητικής ανεπάρκειας. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της νοητικής ανεπάρκειας είναι: α) Η διαταραχή δεν περιορίζεται στη νοημοσύνη αλλά εκτείνεται στο

4 σύνολο των ψυχικών και αισθησιοκινητικών λειτουργιών. Συνοδεύεται από ατελή προσαρμογή στο φυσικό περιβάλλον, μειωμένη συναισθηματικότητα, αμφιθυμικές διαταραχές, προβολή της κινητικότητας, γλωσσική ανεπάρκεια. β) Δεύτερο χαρακτηριστικό της νοητικής ανεπάρκειας είναι η μονιμότητα, το μη επανορθώσιμο της διαταραχής. Εκείνο που επιδιώκεται με την αγωγή στα άτομα αυτά είναι η αξιοποίηση του δυναμικού που απομένει όπως η προσαρμογή στο περιβάλλον που δεν είναι αναγκαστικά συνάρτηση της νοημοσύνης. γ) Τρίτο χαρακτηριστικό είναι ο αργός ρυθμός και η πρόωρη παύση της ανάπτυξης των ψυχικών λειτουργιών. Κάθε λειτουργία έχει το δικό της ρυθμό και το δικό της χρονικό όριο. Μεγαλύτερη δυσκολία εξέλιξης παρουσιάζουν οι λογικοί και γνωστικοί μηχανισμοί. Π.χ. Η αντίληψη και η παράσταση του χώρου και του χρόνου σε σύγκριση με την ψυχοκινητική λειτουργία εξελίσσονται με βραδύτερο ρυθμό και η ανάπτυξή τους παύει νωρίτερα. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η νοητική ανεπάρκεια είναι μια κατάσταση μη επανορθώσιμη με συμπτώματα την μειονεξία του ατόμου στον πνευματικό τομέα, τη δυσκολία προσαρμογής του στο περιβάλλον, την κοινωνική ανωριμότητα και επέκταση της διαταραχής στο σύνολο του ψυχοσωματικού μηχανισμού του ατόμου. Η σοβαρότητα των συμπτωμάτων εξαρτάται πάντα από τη βαθμίδα της νοητικής ανεπάρκειας που βρίσκεται στο άτομο. Βαθμίδες νοητικής ανεπάρκειας. Η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (Π.Ο.Υ. Έκθεση Ν α 74/1954, που συντάχτηκε από ομάδα ειδικών επιστημόνων) προτείνει τρεις βαθμίδες νοητικής ανεπάρκειας με την ορολογία «βαριά» «μέση» και «ελαφρά» νοητική ανεπάρκεια. Η διάκριση αυτή γίνεται γενικά αποδεκτή αλλά

5 συνήθως παίρνει διαφορετική μορφή απ τον ένα συγγραφέα στον άλλο. Οι διαφορές υπάρχουν συνήθως στην οριοθέτηση της κάθε βαθμίδας, και στα διαφορετικά κριτήρια αξιολόγησης. Π.χ. υπάρχουν διαχωρισμοί με βάση το επίπεδο νοημοσύνης (πνευματική ηλικία, δείκτης νοημοσύνης κ.λ.π.), την προσαρμογή στο περιβάλλον, την κοινωνική ωριμότητα κ.λ.π. Στις εκπαιδευτικές ταξινομήσεις διαφέρει η ονομασία κάθε βαθμίδας ανάλογα με το κριτήριο που χρησιμοποιήθηκε. Με βάση το επίπεδο π.χ. νοημοσύνης όπως το μετρούν τα τεστ, διακρίνουμε: την «ιδιωτεία» (βαριά μορφή νοητικής ανεπάρκειας), την «ηλιθιότητα» (μέση μορφή) και τη «μωρία» (ελαφρά μορφή). Στην ταξινόμηση με βάση τις δυνατότητες του ατόμου να δεχτεί αγωγή και εκπαίδευση, διακρίνουμε τον «ανεπίδεκτο αγωγής» (βαριά μορφή, τον «ασκήσιμο» (μέση μορφή) και τον «εκπαιδεύσιμο» (ελαφρά μορφή). Στις περισσότερες ταξινομήσεις αναφέρεται και μια τέταρτη βαθμίδα οριακής κατάστασης (ανάμεσα στην ελαφρά ανεπάρκεια και την ομαλή εξέλιξη του ατόμου). Γενικά χαρακτηριστικά των βαθμίδων. Η ελαφρά νοητική ανεπάρκεια. (debilite, debility, debilitat). Mε βάση την εκπαιδευτική ταξινόμηση τα άτομα ονομάζονται educable, educational subnormal, bildungsfahig, με άλλα λόγια εκπαιδεύσιμοι. (Στην ελληνική βιβλιογραφία χρησιμοποιείται ο όρος «μωρία»). Στην κατηγορία αυτή μιλάμε για άτομα με πνευματική ηλικία ανώτερη των 7 και κατώτερη των 10 χρόνων ή όταν ο Δ.Ν. κυμαίνεται μεταξύ 50 και 70 (τα όρια είναι ενδεικτικά). Θα μπορούσαμε βέβαια να πούμε ότι η πνευματική ηλικία και ο δείκτης νοημοσύνης δεν είναι αρκετά κριτήρια για την κατάταξη των ατόμων στις διάφορες κατηγορίες νοητικής ανεπάρκειας. Χρειάζεται το κριτήριο της γενικότερης συμπεριφοράς προπαντός

6 συγκεκριμένα χαρακτηριστικά για ν αποφεύγονται συγχύσεις. Η έννοια της ελαφράς νοητικής ανεπάρκειας καλύπτει τη συντριπτική πλειοψηφία των μειονεκτικών πνευματικά ατόμων γι' αυτό και συγκεντρώνει μεγάλο ενδιαφέρον απ αυτούς που ασχολούνται με την έρευνα στα θέματα ειδικής αγωγής. Προσφέρει ευρύ πεδίο δράσης και δίνει πολλές ελπίδες σε γονείς και δασκάλους. Υπάρχει μια σαφής διάκριση μεταξύ «μωρίας» και «ελαφράς νοητικής ανεπάρκειας». Τα άτομα με ελαφρά νοητική ανεπάρκεια έχουν πνευματική ηλικία 10 ετών, αρμονική εξέλιξη, οι λειτουργίες βρίσκονται στο ίδιο σχεδόν επίπεδο και δεν υπάρχει εμφανής εκλεκτική προσβολή ορισμένων απ αυτές όπως συμβαίνει με την περίπτωση, της «μωρίας». Είναι άτομα ευκολοπροσάρμοστα με έκδηλη διάθεση συμμετοχής στις διάφορες δραστηριότητες. Πολλές φορές υπερτιμούν τις δυνατότητές τους. Άλλη διάκριση υπάρχει ανάμεσα στη γνήσια νοητική ανεπάρκεια και στην «ψευδοκαθυστέρηση» η οποία δεν αποτελεί πρωτογενή κατάσταση αλλά είναι σύμπτωμα συναισθηματικής διαταραχής αλλά που οι δυνατότητες θεραπείας της είναι πολύ μεγάλες. Η προσπάθεια θεραπείας τείνει στην άρση των αιτίων που την προκάλεσαν. Στην καθαρή μορφή της ελαφράς νοητικής ανεπάρκειας η διαταραχή αποτελεί πρωτογενή κατάσταση και όχι σύμπτωμα. Εξελίσσεται σε βασικό γνώρισμα του οργανισμού και γίνεται η γενεσιουργός αιτία των άλλων συμπτωμάτων. Αποτελεί μόνιμη και μη επανορθώσιμη διαταραχή. Έχει συγγενή προέλευση και είναι αποτέλεσμα κληρονομικότητας (σε περιορισμένο ποσοστό) ή σοβαρής προσβολής που επιφέρει παθολογική αλλοίωση του εγκεφαλικού φλοιού (σε μεγαλύτερο ποσοστό). Η διαταραχή χαρακτηρίζεται από μη σύμμετρη ανάπτυξη (ή καθυστέρηση) των λειτουργιών. Π.χ. οι δραστηριότητες που

7 προϋποθέτουν κατανόηση των σχέσεων του χώρου βρίσκονται πολύ χαμηλότερα, σε σύγκριση με την ψυχοκινητική αποτελεσματικότητα. Από σωματική άποψη δεν παρατηρούνται ελαττώματα ενδεικτικά της διαταραχής. Ύψος και βάρος βρίσκονται συνήθως σε κανονικά επίπεδα, η διάπλαση φυσιολογική καθώς και το πρόσωπο. Πρώτες σχετικές ενδείξεις είναι η καθυστέρηση του χαμόγελου στο βρέφος, η αισθητή καθυστέρηση της πρώτης οδοντοφυίας, η αδεξιότητα των κινήσεων και η ατελής οργάνωση τους, ο ακανόνιστος μυϊκός τόνος, καθυστέρηση έναρξης βαδίσματος. Υπάρχει ακόμα δυσχέρεια στην απόκτηση ορισμένων έξεων που είναι απαραίτητες για την προσαρμογή στο άμεσο περιβάλλον (γεύματα, εναλλαγή ασχολιών, χρησιμοποίηση χώρων και αντικειμένων, καθαρότητα). Η κατάκτηση της γλώσσας γίνεται σχετικά αργά. Τελικά το παιδί καταφέρνει να κατακτήσει τη γλώσσα όχι όμως με την πληρότητα που την κατακτούν οι συνομήλικοι του αλλά σε βαθμό που του επιτρέπει την ομαλή επικοινωνία με τους γύρω του. Οι συναισθηματικές του εκδηλώσεις έχουν ενστικτώδη μορφή, με ποικίλες συγκινησιακές μεταπτώσεις (κρίσεις θυμού, αδικαιολόγητοι ενθουσιασμοί, επιθετικές τάσεις, συμπεριφορές υποταγής). Αδυνατούν με τη λογική που διαθέτουν να σχηματίσουν τις έννοιες της ηθικής και της δικαιοσύνης και επειδή τα άτομα αυτά δεν έχουν συναίσθηση της νοητικής τους ανεπάρκειας έχουν στον επαγγελματικό ή στο σχολικό τομέα απαιτήσεις πολύ μεγαλύτερες απ τις δυνατότητές τους. Η ελαττωμένη Δε κριτική τους ικανότητα τους καθιστά ευάλωτους σε υποβολή και σε ποικίλες ύποπτες επιδράσεις. Η μέση νοητική ανεπάρκεια.

8 (imbecilite, Immbezilita). Με βάση την εκπαιδευτική ταξινόμηση χρησιμοποιείται ο όρος trainable που σημαίνει ασκήσιμος. Στην ελληνική βιβλιογραφία χρησιμοποιήθηκε ο ανεπιτυχής όρος, «ηλίθιος» που είναι ιδιαίτερα μειωτικός και αντίθετος με τη στάση προσέγγισης και προστασίας που αναπτύσσεται στην κοινωνία για τα άτομα αυτής της κατηγορίας. Ο όρος που προτείνει η Π.Ο.Υ. «μέση νοητική ανεπάρκεια» καλύπτει όλες τις τάσεις. Τα άτομα της κατηγορίας αυτής δε μπορούν ούτε να κατανοήσουν ούτε να χρησιμοποιήσουν το γραπτό λόγο στην επικοινωνία τους με τους άλλους. Αδυνατούν να μάθουν ανάγνωση, γραφή, αριθμητική. Δεν θεωρούνται εκπαιδεύσιμοι. Θεωρούνται όμως ασκήσιμοι. Είναι δηλ. Σε θέση ν αποκτήσουν με μίμηση και άσκηση γνώσεις που θα τους επιτρέψουν να αυτοεξυπηρετούνται με στοιχειώδη τρόπο, να παίρνουν ορισμένες προφυλάξεις, να εκτελούν μια απαλή εργασία (συνήθως χειρωνακτική). Στην φυσική τους εμφάνιση δεν υπάρχουν σοβαρά ελαττώματα ούτε παραμορφώσεις. Έχουν κοινό πρόσωπο, συνηθισμένη σωματική διάπλαση και προδίδονται από την έκφραση και τις ψυχοκινητικές τους αντιδράσεις. Η πνευματική τους ηλικία δεν ξεπερνά τα 7 έτη με Δ.Ν. να κυμαίνεται από Η αντιληπτική και η παραστατική λειτουργία βρίσκονται σε κάπως ανεκτό επίπεδο και η μάθηση όπου είναι δυνατή προχωρεί με αργό ρυθμό. Κάθε εξέλιξη σταματά στο 12 ο έτος. Είναι εξαρτημένα άτομα με αντιφατικές αντιδράσεις που εκδηλώνονται με θορυβώδη τρόπο. Είναι συχνά επιθετικά και αντικοινωνικά άτομα με αδυναμία

9 προσαρμογής σε αλλαγές περιβάλλοντος. Οι ορμές και οι αψιθυμίες τους κάνουν πολλούς τόσο επιθετικούς που τους οδηγούν σε αξιόποινες πράξεις (εμπρησμούς, καταστροφές, βιασμούς). Γι αυτό χρειάζονται επίβλεψη. Η κοινωνική τους ανάπτυξη παύει στο 15 ο έτος. Η βαριά νοητική ανεπάρκεια. Η Π.Ο.Υ. μ αυτό τον όρο υπονοεί τη χειρότερη μορφή νοητικής ανεπάρκειας. Ονομάζονται ιδιώτες (idiots στα γαλλικά απ την ταξινόμηση με βάση την πνευματική ηλικία ή το δείχτη νοημοσύνης), ανεπίδεκτοι αγωγής ή παντελώς εξαρτημένοι (με βάση την εκπαιδευτική ταξινόμηση). Έχουν δείκτη νοημοσύνης μικρότερο του 25 και πνευματική ηλικία κάτω από 3 έτη. Δε διαθέτει βέβαια την πλαστικότητα και τις δυνατότητες του φυσιολογικού παιδιού των 3 χρόνων γι' αυτό και η πνευματική ηλικία τους είναι συμβατική. Έχουν από πλευρά εμφάνισης ανέκφραστο και απαθές πρόσωπο, βλέμμα ζωώδες, αδέξιες κινήσεις και παρουσιάζουν ατελή λειτουργία μερικών αισθήσεων. Έχουν μόνιμο σιελόρροια, τρώνε χώμα και δεν αισθάνονται τη δυσοσμία όσο έντονη κι αν είναι. Έχουν σωματικές ανωμαλίες (μικρό ανάστημα, ασύμμετρο πρόσωπο, κρανιακές ανωμαλίες, στενό μέτωπο, ακανόνιστα αυτά, κοντά και ισομεγέθη δάκτυλα, παραμορφωμένα δόντια, δερματικές ανωμαλίες, δυσπλασία εξωτερικών γεννητικών οργάνων κ.ά. Δε διαθέτουν κριτική ικανότητα, φαντασία, γνώμη, προσοχή και η γλωσσική ικανότητα παραμένει σε βρεφικό επίπεδο που δεν τους επιτρέπει την επικοινωνία με τους άλλους. Κάθε εξέλιξη πνευματική

10 παύει στο 6 ο και 7 ο έτος. Η νοητική εξέλιξη παύει στο 16 ο έτος χωρίς να ξεπεράσει το επίπεδο ενός 4χρονου παιδιού. Είναι ουσιαστικά ακοινώνητοι με χαρακτηριστικά συμπτώματα αυτά της ακράτειας ούρων και κοπράνων. Έχουν ανάγκη από ολική προστασία είτε σε οικογενειακό πλαίσιο είτε σε κατάλληλο ιδρυματικό περιβάλλον. ΑΙΤΙΑ ΝΟΗΤΙΚΗΣ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑΣ Η γνώση των αιτίων που προκαλούν Ν.Α. έχει μεγάλη σημασία - όσο κι αν από θεραπευτική άποψη δεν πρόκειται για πλήρη θεραπεία αφού η γνήσια Ν.Α. προκαλεί μόνιμη διαταραχή - γιατί κατευθύνει τόσο την ιατρική όσο και την παιδαγωγική στην αντιμετώπιση του προβλήματος. Κι αφού η πρόληψη είναι η καλύτερη θεραπεία καλό είναι να έχουμε γνώση της αιτιολογίας. Γενικά η Ν.Α. μπορεί να οφείλεται α) σε γενετικούς παράγοντες, β) σε παράγοντες που επιδρούν στο ενδομήτριο περιβάλλον, γ) σε συμβάντα την ώρα του τοκετού, δ) σε παθήσεις ή άλλες καταστάσεις μετά τη γέννηση. Αίτια που προκαλούνται από γενετικούς παράγοντες. Σ αυτούς τους παράγοντες ανήκει η κληρονομικότητα (μεταβίβαση απ τους γονείς με τα γεννητικά κύτταρα). Οι έρευνες στο γενεαλογικό δέντρο ατόμων με Ν.Α. επιβεβαιώνουν το ρόλο της κληρονομικότητας. Οι πιθανότητες είναι επικίνδυνα μεγάλες (ξεπερνούν το 25%) όταν παρουσιάζει Ν.Α. ο ένας

11 από τους δυο γονείς. Ενώ είναι απόλυτα απαγορευτικές (πλησιάζουν το 80%) όταν πάσχουν και οι δύο γονείς. Πολλοί παράγοντες θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για την κληρονομική επιβάρυνση (όπως η σύφιλη και ο αλκοολισμός). Η συφιλιδική προσβολή του γεννητικού κυττάρου - ή του νεοσχηματιζόμενου οργανισμού - προκαλεί παθολογικές καταστάσεις, όπως είναι η πρόωρη παύση της ψυχοσωματικής ανάπτυξης, η μικρή αντίσταση του οργανισμού σε διάφορες παθήσεις, η γενική νοητική ανεπάρκεια. Τα συμπτώματα εκδηλώνονται είτε αμέσως μετά τη γέννηση είτε μετά μερικά χρόνια αργότερα. Όσο αφορά το οινόπνευμα ασκεί νοσογόνο επίδραση στους γεννητικούς αδένες καθώς και στον νεοσχηματιζόμενο οργανισμό. Η ανωμαλία στα χρωμοσώματα που θεωρείται αίτιο της Ν.Α. ανήκει στην ίδια κατηγορία. Σ' ένα φυσικό οργανισμό ο αριθμός των χρωμοσωμάτων κάθε κυττάρου ανέρχεται σε 46 (23 ζεύγη). Περισσότερα ή λιγότερα από 46 χρωμοσώματα στο κύτταρο ή δύσπλαστα κύτταρα δημιουργούν διάφορες ανωμαλίες στην ανάπτυξη του ανθρώπου. Τέτοια περίπτωση είναι ο μογγολισμός (σύνδρομο Down) όπου η ανωμαλία παρουσιάζεται στο 21 ο ζεύγος χρωμοσωμάτων που αντί για δύο έχουμε τρία χρωμοσώματα. Οι πιθανότητες για μογγολισμό αυξάνουν αν η ηλικία της μητέρας είναι μεγαλύτερη των 40 ετών (1 περίπτωση κάθε 40 γεννήσεις). Υπάρχουν όμως και ψυχολογικοί λόγοι που επηρεάζουν την σύλληψη και αργότερα την ανάπτυξη του εμβρύου. Σε περίπτωση που οι γονείς δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένοι για τη σύλληψη του εμβρύου (συνουσία) μπορεί να προκληθεί ανωμαλία στην ανάπτυξη του εμβρύου. Τέτοιες περιπτώσεις είναι ο βιασμός ή οποιαδήποτε άλλη μορφή βίαιας συνουσίας, ο ψυχολογικός καταναγκασμός του ενός πάνω στον άλλο για συνουσία.

12 Για την κατηγορία αυτή δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία και συνήθως παραβλέπεται ως ασήμαντη. Η έρευνα της επιστήμης, στρέφεται κυρίως στις οργανικές βλάβες και διαταραχές που είναι πιο χειροπιαστές και τις ψυχολογικές αιτίες τις θεωρεί δευτερεύουσας σημασίας. Ωστόσο η ψυχική προετοιμασία των γονιών συμβάλει στην χωρίς προβλήματα ανάπτυξη του εμβρύου. Αίτια που προκαλούν νοητική ανεπάρκεια κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης η κατάσταση της μητέρας παίζει σημαντικότατο ρόλο στη φυσιολογική ανάπτυξη του εμβρυακού εγκεφάλου. Οι παρακάτω καταστάσεις μπορούν να έχουν καταστρεπτικές συνέπειες για το έμβρυο : μολύνσεις κάθε μορφής. χρόνιες αρρώστιες (πίεση, υπερένταση, διαβήτης, νεφρά, κ.τ.λ.). διάφοροι σοβαροί τραυματισμοί (πέσιμο, αυτοκινητικό ατύχημα). κακή διατροφή. λήψη ναρκωτικών, αλκοόλ και φαρμάκων. διάφορες ακτινοβολίες. τοξαιμία, (δηλητηρίαση του αίματος). διαφορετικό αίμα ανάμεσα στη μητέρα και το έμβρυο. αναιμία. υπερβολικό κάπνισμα. η ασυμβατότητα του παράγοντα Resus (αιμολυτική αναιμία, βαρύς ίκτερος, εμβρυοπλακουντικός ύδρωπας). η λήψη κινίνου ή άλλων δηλητηριωδών ουσιών για απόρριψη του

13 εμβρύου. γενικά κάθε ανωμαλία στην εναλλαγή της ύλης και κάθε παρέμβαση στην φυσιολογική ανάπτυξη του εμβρυακού οργανισμού. Οι παραπάνω καταστάσεις μπορούν να προκαλέσουν στο νεογέννητο διάφορες μορφές και βαθμούς Ν.Α. Αίτια που προκαλούν νοητική ανεπάρκεια κατά τη διάρκεια του τοκετού. Επικίνδυνη είναι ακόμη η παράταση της εγκυμοσύνης πάνω από τους 9 μήνες ή ο πολύ πρόωρος τοκετός. Επίσης κατά τη διάρκεια του τοκετού το παιδί διατρέχει τον κίνδυνο (από σφήνωμα στον κόλπο της μητέρας τύλιγμα του λώρου στο λαιμό κ.τ.λ.) να μη μπορέσει για λίγο ν αναπνεύσει και να τροφοδοτήσει με το ανάλογο οξυγόνο τα κύτταρα του εγκεφάλου του, οπότε αυτά αχρηστεύονται. Επίσης μπορεί το σχετικά μαλακό κρανίο του νεογέννητου να υποστεί ζημιές από παρεμβάσεις με αντικείμενα που υποβοηθούν τη γέννηση (εμβρυουλκό). Από τον αριθμό των κυττάρων που αχρηστεύονται και από το μέρος του εγκεφάλου που βρίσκονταν αυτά θα εξαρτηθούν οι παρεκκλίσεις που θα παρουσιάσει στην μετέπειτα ζωή του το Ν.Α. άτομο (ομιλία, περπάτημα). Στις περιπτώσεις καισαρικής τομής η απότομο έξοδο τους παιδιού απ την κοιλιά της μητέρας του στον έξω κόσμο λόγω διαφοράς πιέσεων - μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφές εγκεφαλικών κυττάρων. Στη φυσιολογική ανάπτυξη του εμβρύου συμβάλλει το γεγονός, οι γονείς να επιθυμούν τη γέννηση του παιδιού. Οι αρνητικές συνέπειες για το έμβρυο, που προκύπτουν από ψυχολογικές διαταραχές έχουν τις ακόλουθες αιτίες : στρες, δυνατή απογοήτευση, στενοχώρια, κάθε είδους ψυχολογική καταπίεση της μητέρας, διανοητικές ασθένειες : παρανοητική κατάσταση, σχιζοφρένεια, μανιοκατάθλιψη, ψυχώσεις,

14 νευρώσεις κ.ά. Οι ψυχολογικοί λόγοι και η σημασία τους κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης γίνονται παραδεκτές απ τους ειδικούς επιστήμονες. Ωστόσο λείπουν ακόμα τα επιστημονικά δεδομένα γύρω απ αυτούς τους παράγοντες. Μπορούμε όμως με σιγουριά να πούμε ότι αν ένα παιδί γεννηθεί φυσιολογικό αυτό εξαρτάται σε μεγάλο ποσοστό από την καλή βιολογική και συναισθηματική κατάσταση της μητέρας. Αίτια που προκαλούν Ν.Α και οφείλονται σε παθήσεις ή άλλες καταστάσεις μετά τη γέννηση. Τα νηπιακά χρόνια και συγκεκριμένα μέχρι το δεύτερο χρόνο της ζωής του παιδιού μπορούν να χαρακτηριστούν ως τα σημαντικότερα στην ανάπτυξη του ανθρώπου. Αυτά τα χρόνια το νήπιο είναι εκτεθειμένο σε πολλούς κινδύνους που απειλούν την ψυχοσωματική του υγεία και εξέλιξη στην εφηβική και ώριμη ηλικία. Π.Α. είναι : Οι πιο συνηθισμένες επικίνδυνες καταστάσεις που οδηγούν στην ο πολύ ψηλός πυρετός. κακή διατροφή, έλλειψη βασικών βιταμινών. διάφορες μολυσματικές ασθένειες που προκαλούν βλάβες στο νευρικό κεντρικό σύστημα (μηνιγγίτιδα, εγκεφαλίτιδα, μηνιγγιτιδόκοκκος, φυματίωση κ.ά.) τραυματισμοί κάθε είδους στον εγκέφαλο (ατυχήματα, πτώσεις), δηλητηρίαση του βρέφους. κακή λειτουργία του θυρεοειδούς αδένα (ανωμαλία στον

15 μεταβολισμό). Υπογλυκαιμία. αλλεργίες, ισχυροί κλονισμοί, ακατάσχετη διάρροια και κάθε άλλη αιτία που προκαλεί αχρήστευση εγκεφαλική εγκεφαλικών κυττάρων και βλάβες στο κεντρικό νευρικό σύστημα. έλλειψη καλής ή παντελούς ακοής. τύφλωση. Έχουμε ήδη αναφερθεί ότι τα πρώτα χρόνια του παιδιού μπαίνουν οι βάσεις της ψυχικής υγιεινής του ανθρώπου. Από την ποσότητα και την ποιότητα των ερεθισμάτων που θα δεχτεί το νήπιο, από το ενδιαφέρον, αφοσίωση, αγάπη που θα δείξουν οι γονείς του, από την ελευθερία που θα απολαύσει το παιδί, θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό η πνευματική του ανάπτυξη ή καθυστέρηση. Ιδιαίτερα επικίνδυνες για την ψυχοσωματική ισορροπία του παιδιού χαρακτηρίζονται οι παρακάτω καταστάσεις : στέρηση φυσικών γονιών, κλείσιμο του παιδιού σε ίδρυμα πρόωρος χαρακτηρισμός του νηπίου ως πνευματικά ανεπαρκές, ως ψυχολογικά μη ομαλό παιδί. Αυτή η διάγνωση παραπλανά συνήθως τους γονείς, δεν ασχολούνται με το παιδί τους και του στερούν τ αναγκαία ερεθίσματα. υπερπροστασία του παιδιού, στέρηση πρωτοβουλιών και ελευθερίας, έλλειψη κινήτρων, αποφυγή επαφής με το κοινωνικό περιβάλλον. η στέρηση του παιδιού ενδιαφερόντων, ερεθισμάτων, εμπειριών ακαταλόγιστα αυστηρές τιμωρίες, ή η έλλειψη ελέγχου του παιδιού

16 ο μεγάλος αριθμός των μελών της οικογένειας η δυσμενής θέση του παιδιού στην οικογένεια (τελευταίο, δίδυμα) γενικότερα η παραίτηση των προσπαθειών να βοηθήσουν τα «αποκλίνοντα» παιδιά τους μια και τ αποτελέσματα των προσπαθειών τους εμφανίζονται στα Ν.Α. άτομα με πολύ αργό ρυθμό ή στα μετέπειτα χρόνια. Εξάλλου η απασχόληση με ένα Ν.Α. παιδί είναι εξαιρετικά δύσκολη και κοπιαστική και προϋποθέτει υψηλή ειδίκευση, μεγάλη υπομονή και αισιοδοξία για το καλό αποτέλεσμα. Σε γενικές γραμμές οι γονείς των παιδιών με Ν.Α. θα πρέπει να παραδεχτούν ότι το παιδί τους παρουσιάζει μερικές αποκλίσεις από τα φυσιολογικά παιδιά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι γενικά ανίκανα ν αναπτυχθούν, να μάθουν και να εξελιχθούν. Ίσως η προσπάθεια που απαιτείται να είναι υπερβολική αλλά το αποτέλεσμα του αγώνα τους θα τους ανταμείψει. Κλινικές μορφές Ν.Α. (περιληπτικά). Η ταξινόμηση γίνεται κυρίως με βάση την αιτιολογία σε συνδυασμό με ορισμένα γενικά χαρακτηριστικά. Οι πιο συνηθισμένες είναι : 1) Μογγολοειδής ιδιωτεία ή σύνδρομο του Down 2) Μονοσωμικά και άλλα σύνδρομα α) σύνδρομο του Wolf (προσβολή του χρωμοσώματος 4) β) Σύνδρομο «κραυγή της γάτας» γ) Διάφορα άλλα σύνδρομα που οφείλονται σε προσβολή των χρωμοσωμάτων αρ. 7,8,9,11,12,12,18,20,21,22, αλλά που εμφανίζονται σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις

17 δ) Διαταραχές που οφείλονται σε ανωμαλία ή προσβολή των χρωμοσωμάτων του φύλου (230 ζεύγος) όπως είναι το σύνδρομο του Klinefelder (τρισωμία ΧΧΥ) το σύνδρομο του Turner (μονοσωμία Χ) το σύνδρομο «super female» (τρισωμία XXX) κ.ά. 3) Μυξοϊδηματική ιδιωτεία, (οφείλεται σε υπολειτουργία του θυρεοειδή όπως και ο κρετινισμός) 4) Κρετινισμός (ηλίθιος) (χαρακτηριστική ορμονική πάθηση) 5) Υδροκεφαλία (μεγέθυνση κεφαλής) 6) Διάφορες άλλες μορφές α) Μικροκεφαλία β) Μακροκεφαλία, παρεγκεφαλία γ) Η αμαυρωτική ιδιωτεία ή νόσος των Tay και Sachs δ) Διαταραχές του μεταβολισμού (φαινυλκετονουρία (P.K.U.), γαλακτοναιμία, νόσος του Wilson κ.ά.)

18 ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΗΣ ΝΟΗΤΙΚΗΣ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑΣ. Ένα κεφάλαιο που συνδέεται άμεσα με την αιτιολογία της Ν.Α. είναι η πρόληψή της. Η πρωτογενής πρόληψη. Αναφέρεται στις μεθόδους και τις δραστηριότητες που έχουν σαν στόχο να εμποδίσουν την εμφάνιση της διαταραχής της λειτουργίας. Αναφερόμαστε στις ενέργειες εκείνες που αποτρέπουν τη βλάβη στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο καθώς και εκείνες με τις οποίες αποτρέπουμε την ψυχοσυναισθηματική και ψυχοκοινωνική αποστέρηση του βρέφους ή του μικρού παιδιού. Μεγάλη σημασία πρέπει να δώσουμε στα μέτρα που πρέπει να ληφθούν πριν και κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, του τοκετού και την μεταγεννητική περίοδο. Αυτά είναι μέτρα γενικά προληπτικής υγιεινής και κοινωνικής πρόνοιας που αναφέρονται στη φροντίδα της μητέρας και του βρέφους. Αυτά είναι : Καλή διατροφή αποφυγή ασθενειών (π.χ. ερυθρά) αποφυγή χρήσης ναρκωτικών, αλκοόλ, καπνίσματος και νόσων που μπορεί να προσβάλουν το έμβρυο. Προσοχή κατά τη διάρκεια του τοκετού για την αποφυγή ασφυξίας ή τραύματος στον εγκέφαλο καλή φροντίδα του νεογνού, ιατρική και νευρολογική εκτίμηση για την ύπαρξη συγγενών ανωμαλιών, αναπνευστικής δυσχέρειας, καλή διατροφή του νεογνού, βρέφους και μικρού παιδιού με λήψη πρωτεϊνών

19 μείωση της επίπτωσης των ειδικών διαταραχών με προγράμματα εμβολιασμού, έλεγχος για χρωμοσωμικές ανωμαλίες (π.χ. Σύνδρομο Down), βιοχημικός έλεγχος για συγγενείς διαταραχές του μεταβολισμού, πρόληψη ατυχήματος. Η δευτερογενής πρόληψη. Περιλαμβάνει τις ενέργειες εκείνες που έχουν ως στόχο την πρώιμη και έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία, ώστε να μειωθεί η διάρκεια της ασθένειας ή τα επεισόδιά της, να μειωθεί η πιθανότητα μετάδοσης της ασθένειας ή της διαταραχής και να περιοριστούν τα επακόλουθα της ασθένειας. Στην έγκαιρη διάγνωση μπορούμε ν αναφέρουμε την πρώιμη και έγκαιρη διάγνωση του συγγενούς υποθυρεοειδισμού, της μολυβδίασης (επίπτωσης στην όραση και ακοή), του πυρηνικού ίκτερου, της έγκαιρης διάγνωσης των αισθητηριακών ανωμαλιών (όραση, ακοή), μαζί με την ανάπτυξη κατάλληλων θεραπευτικών προγραμμάτων όπως η συμβουλευτική γονέων, έγκαιρη ιατρική και χειρουργική θεραπεία. Για την πρόληψη της Ν.Α. εξαιτίας της ψυχοκοινωνικής και συναισθηματικής αποστέρησης μιλήσαμε και προηγουμένως όταν αναφερθήκαμε στο πόσο καλή πρέπει να είναι η συναισθηματική σχέση του βρέφους με τη μητέρα του και στο πόσο αυτή συμβάλει στην ομαλή πνευματική και ψυχοσωματική ανάπτυξη του παιδιού. Είναι επίσης γνωστό ότι οι γονείς από τις κατώτερες κονωνικο-οικονομικά τάξεις μπορεί να μην είναι σε θέση ν ανταποκριθούν στις ανάγκες των παιδιών τους με αποτέλεσμα τα παιδιά αυτά να εμφανίζουν την λεγόμενη ψυχοκοινωνική ανεπάρκεια. Τα προληπτικά μέτρα στο επίπεδο αυτό αναφέρονται στην πρώιμη διάγνωση ιδίως στο επίπεδο της πρωτοβάθμιας περίθαλψης σε παιδικούς σταθμούς νηπιαγωγεία, σχολεία κ.τ.λ.). Ο ρόλος του παιδιάτρου σ αυτό

20 το σημείο είναι σημαντικός καθώς και ο ρόλος άλλων επιστημόνων που ασχολούνται με την υγεία του παιδιού. Χρειάζεται ακόμα κατάλληλη εκπαίδευση του προσωπικού καθώς και κατάλληλη συναισθηματική υποστήριξη, εκπαίδευση σε θέματα σχετικά με τις συναισθηματικές, νοητικές και κοινωνικές ανάγκες του παιδιού, καθώς και κοινωνικο-οικονομική υποστήριξη στις οικογένειες των παιδιών αυτών. Αργότερα οι παρεμβάσεις χρειάζεται να γίνουν στο επίπεδο της εκπαίδευσης (Νηπιαγωγείο, πρώτες τάξεις του Δημοτικού) Μεγάλη δυσκολία για παρέμβαση τέτοιου είδους παρουσιάζεται στα παιδιά που είναι σε ιδρύματα και που χρειάζονται κατάλληλες συνθήκες περίθαλψης που θα προσφέρουν τα κατάλληλα ερεθίσματα στα παιδιά στο νοητικό συναισθηματικό και κοινωνικό τομέα. (Καλό θα ήταν η αποφυγή της ιδρυματικής βοήθειας και η ανάπτυξη φροντίδα στο επίπεδο της κοινότητας π.χ. ανάδοχες οικογένειες). Άρα στο επίπεδο της δευτερογενούς πρόληψης μεγάλη σημασία έχουν τα εξής : α. Έγκαιρη διάγνωση της σοβαρής Ν.Α. β. Ανάπτυξη μεθόδων για να εκτιμηθούν οι λιγότερο σοβαρές μορφές Ν.Α. γ. Ανάπτυξη μεθόδων για να πραγματοποιηθούν μελέτες αναφορικά με το ποσοστό των Ν.Α. παιδιών μαζί με τα χαρακτηριστικά τους στο γενικό πληθυσμό. Στην τριτοβάθμια πρόληψη. Αναφέρονται τα μέτρα που έχουν στόχο : την μείωση της αναπηρίας που είναι αποτέλεσμα της διαταραχής ή της ασθένειας που δεν είναι δυνατό

21 να θεραπευτεί πλήρως. Οι ενέργειες που μπορούν να γίνουν σ αυτό το επίπεδο είναι οι εξής : 1. Η εξάλειψη ή και η μείωση της πιθανότητας να εκτεθεί το άτομο σε βλαπτικές από το περιβάλλον συνθήκες 2. Η βελτίωση ή η ενίσχυση των μηχανισμών και δυνατοτήτων του ατόμου για αντιμετώπιση των συνθηκών της ζωής. Θα πρέπει δηλαδή να εξαλειφθεί ή να μειωθεί η πιθανότητα να εκτεθεί το άτομο σε βλαπτικές από το περιβάλλον συνθήκες όπως αυτές μπορούν να προκύψουν από μια ιδρυματική περίθαλψη. Εκεί δε που η ιδρυματική περίθαλψη είναι αναπόφευκτη θα πρέπει να εξασφαλίζονται ικανοποιητικές συνθήκες διαβίωσης και κατάλληλες υπηρεσίες καθώς και προγράμματα που θα στοχεύουν σε επαγγελματική εξέλιξη και κοινωνική επανένταξη των ατόμων αυτών. Τελειώνοντας το θέμα της πρόληψης να πούμε ότι σημαντικό ρόλο στην πρωτογενή δευτερογενή και τριτογενή πρόληψη μπορούν να παίξουν οι ενώσεις και σύλλογοι γονέων ατόμων με Ν.Α. Πως θα μπορούσαν να βοηθήσουν. Με ενημέρωση της κοινότητας (τύπος, ράδιο, τηλεόραση, δημόσιες συγκεντρώσεις. Με συνεργασία με δημόσιες υπηρεσίες, φιλανθρωπικούς οργανισμούς και τοπικές ενώσεις. Με συλλογή πόρων. Με εγγραφή νέων μελών. Η συμμετοχή και συνεργασία με τους νέους γονείς είναι σημαντική. Με συμβουλευτική των γονέων και αμοιβαία βοήθεια των

22 οικογενειών, ιδίως σε περιπτώσεις κρίσεων, σε περιόδους εγκυμοσύνης της μητέρας κ.λ.π. Με οργάνωση ψυχαγωγικών προγραμμάτων Με οργάνωση ομάδων εθελοντών που μπορεί να βοηθήσουν με ποικίλους τρόπους. Με ανάληψη της κηδεμονίας νοητικά υστερημένων ατόμων που δεν έχουν οικογένεια. Δημιουργία λεσχών για φυσιολογικά νέα άτομα και εφήβους που μπορούν να λειτουργούν σα λέσχες φίλων για τα νοητικά υστερημένα παιδιά. ΠΡΩΙΜΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ ΜΕ Ν.Α Ορισμός Με τον όρο πρώιμη υποστηρικτική παρέμβαση εννοούμε ένα πλέγμα ιατρικής, ψυχολογικής, παιδαγωγικής και κοινωνικής βοήθειας με στόχο τη στήριξη και τη δημιουργία ευνοϊκών προϋποθέσεων εξέλιξης κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής σε παιδιά που παρουσιάζουν προβλήματα και αποκλείσεις. (Κυπριωτάκης, Εκπαιδευτικοί Προσανατολισμοί, τεύχος 14). Με την παρέμβαση προσπαθούμε να καταστήσουμε το άτομο ικανό για να μπορεί ν αποκτά γνώσεις και δεξιότητες που θα το κάνουν ικανό να ενσωματωθεί κοινωνικά και να μπορεί ν αντιμετωπίζει μόνο του, όσο γίνεται, τη ζωή του (Speck. 1996, 16). Απ όσα αναφέραμε στο κεφ. ΠΡΟΛΗΨΗ είδαμε ότι μπορούμε με πολλούς τρόπους να βοηθήσουμε τα άτομα με Ν.Α. και τις οικογένειες

23 τους με διάφορους τρόπους παρέμβασης. Η παρέμβαση αυτή δεν αποβλέπει φυσικά στη θεραπεία των διαταραχών αλλά στη βοήθεια για τη σωστή αντιμετώπισή τους. Στις χώρες της Ευρώπης αλλά και διεθνώς η έγκυρη και πρώιμη διάγνωση και πρώιμη υποστηρικτική παρέμβαση - θεραπεία αναγνωρίζεται ως βασική αρχή της ειδικής αγωγής., Σε ποιους απευθύνεται η πρώιμη υποστηρικτική παρέμβαση; Κατ αρχήν σ όλα τα παιδιά που η εξέλιξή τους παρουσιάζει εμπόδια ή διαταραχές. Στον περίγυρο του παιδιού, σ όλα δηλ. Τα πρόσωπα του περιβάλλοντός τους που ασκούν και δέχονται επιδράσεις απ αυτό, πιο πολύ στους γονείς και γενικότερα σ όλα εκείνα τα συστήματα που εμπλέκονται στις διαδικασίες εξέλιξης του παιδιού. Ειδικότερα απευθύνεται στους γονείς των οποίων τα παιδιά χρειάζονται υποστήριξη κατά τα πρώτα χρόνια της εξέλιξής τους σ όλους τους τομείς γνωσικό, γλωσσικό, συναισθηματικό και κοινωνικό. Απευθύνεται επίσης στα παιδιά και τους γονείς που ζουν σε υποβαθμισμένες κοινωνο-πολιτιστικά και οικονομικά περιοχές και που χρειάζονται στήριξη για την εξέλιξή τους. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι ο παρεμβάσεις που απευθύνονται και στην οικογένεια όπως η γενική ενημέρωση και συμβουλευτική, η συμμετοχή σε προγράμματα, η άσκηση αλλά και η ψυχοθεραπεία ακόμη έχουν καλύτερα αποτελέσματα παρά τα μέτρα που απευθύνονται μόνο σε παιδιά Πρώιμη παρέμβαση στο άμεσο περιβάλλον του παιδιού (οικογένεια) Στις περιπτώσεις ελαφράς επιβράδυνσης της εξέλιξης επιβάλλεται

24 η πρώιμη υποστηρικτική παρέμβαση απ το πρώτο έτος της ζωής του παιδιού. Ο ρόλος των γονιών σ αυτή τη φάση είναι πολύ σημαντικός. Κατ αρχήν οι γονείς χρειάζονται βοήθεια και στήριξη για να μπορέσουν ν ανακαλύψουν ν αποδεχτούν και να μπορέσουν ν ασκήσουν το ρόλο τους στις επιστημονικές διαδικασίες της πρώιμης υποστηρικτικής παρέμβασης. Όπως γνωρίζομε η πρώιμη παιδική ηλικία είναι η πιο κρίσιμη σ ότι αφορά την εξέλιξη του παιδιού. Πολύ περισσότερο συμβαίνει αυτό στα άτομα με Ν.Α. Τα άτομα αυτά επειδή η πορεία της εξέλιξής τους εξαρτάται αποκλειστικά από την ποσότητα και την ποιότητα των ερεθισμάτων που δέχονται την περίοδο αυτή έχουν και περισσότερη ανάγκη από πρώιμη υποστηρικτική βοήθεια για να υπερπηδήσουν τα εμπόδια που τους παρουσιάζονται λόγω των ανεπαρκειών τους. Οι μέχρι τώρα έρευνες που αφορούν πρώιμες παρεμβάσεις σε άτομα με Ν.Α. έχουν θεαματικά αποτελέσματα. Τα αποτελέσματα αυτά έχουν σχέση με την πλαστικότητα που διαθέτει ο εγκέφαλος και την ικανότητα ανάληψης (αναπλήρωσης) από άλλα κέντρα λειτουργικών κέντρων του εγκεφάλου που έχουν υποστεί βλάβη. Στη φάση αυτή από τη γέννηση και μέχρι τα 2 χρόνια διαμορφώνεται η ανατομική και η λειτουργική ικανότητα του εγκεφάλου. Η σημασία άρα της ποιότητας και της ποσότητας των ερεθισμάτων που θα δεχτεί το παιδί απ το άμεσο οικογενειακό του περιβάλλον θα είναι αποφασιστικής σημασίας για να σχηματιστούν τα πρώτα νοητικά και συναισθηματικά σχήματα πάνω στα οποία θα οικοδομηθεί η ψυχική εξέλιξη του παιδιού. Απ τη βασική αυτή υποδομή θα εξαρτηθεί και η παραπέρα εξέλιξή τους. Τα παιδιά πριν απ τη γέννησή τους κατά τη διάρκεια της ενδομήτριας ζωής αποκτούν μια σειρά από ικανότητες που τους επιτρέπουν την κανονική εξέλιξη κατά τη μεταγεννητική τους περίοδο.

25 Στα παιδιά όμως με Ν.Α. εξαιτίας προγεννητικών μεταγεννητικών ή μεταγεννητικών αιτίων Δε συμβαίνει το ίδιο με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται η εξέλιξή τους. Πρέπει λοιπόν να διαπιστωθούν έγκαιρα τα κενά που έχουν διαπιστωθεί με την γέννηση ή αυτά που δημιουργήθηκαν μετά εξαιτίας ανεπαρκειών με πρώιμη παρέμβαση έτσι ώστε ν αποφευχθούν δευτερογενή σύνδρομα ή διαταραχής. Γενικά επικρατεί η αντίληψη ότι η εκπαίδευση των παιδιών με Ν.Α. πρέπει να ξεκινάει μαζί με την εκπαίδευση των κανονικών παιδιών. Μήπως όμως με τον τρόπο αυτό οι ανεπάρκειες των παιδιών με Ν.Α. γίνονται εντονότερες και οι διαφορές ανάμεσα σε κανονικά και «ειδικά» παιδιά μεγαλύτερες; Γι αυτό το λόγο η πρώιμη παρέμβαση και γενικότερα η παιδαγωγική των παιδιών με Ν.Α. πρέπει να ξεκινάει απ την πρώιμη παιδική ηλικία (1 ο και 2 ο έτος) και οι γονείς που θα παίξουν κύριο ρόλο στην πρώιμη παρέμβαση αυτή πρέπει να βοηθηθούν για ν αντεπεξέλθουν στο ρόλο τους. Συνήθως οι γονείς διαπιστώνουν την ύπαρξη του προβλήματος αλλά αδυνατούν να το συνειδητοποιήσουν ή μάλλον δε θέλουν να το πιστέψουν. Τρέφουν ελπίδες ότι κάτι μπορεί να γίνει κι έτσι αφήνουν το χρόνο να περνά και όταν πια το παιδί τους πάει στο σχολείο τότε πια καταλαβαίνουν ότι έχουν ένα παιδί που χρειάζεται βοήθεια και προστασία. Η συμβουλευτική προς τους γονείς έχε ως στόχο να κάνει τους γονείς να αναγνωρίσου το πρόβλημα του παιδιού τους να το αποδεχτούν, να το συνειδητοποιήσουν και να τους προετοιμάσει για το ρόλο τους ως γονείς ενός παιδιού με Ν.Α. Η έγκαιρη παρέμβαση σ ένα βρέφος ή νήπιο εξαρτάται απ το αν οι γονείς τους έχουν βιώσει και επεξεργαστεί το πρόβλημα του παιδιού τους. Εδώ θα παίξει το ρόλο της και η υπομονή γιατί στα άτομα με Ν.Α. οι παρεμβάσεις δεν έχουν άμεσα

26 ορατά αποτελέσματα. Μπορεί να χρειαστεί πολύς χρόνος και κόπος για να δεις κάποιο αποτέλεσμα. Οι γονείς γίνονται συνπαιδαγωγοί και με μέσο σ ένα ήρεμο ψυχολογικό οικογενειακό κλίμα προσπαθούν ν αντιμετωπίσουν με εμπιστοσύνη και αγάπη το πρόβλημα του παιδιού τους. Επιβάλλεται βέβαια και η μύηση των υπόλοιπων μελών της οικογένειας στις υποστηρικτικές τεχνικές αντιμετώπισης των συγκεκριμένων ανεπαρκειών και όλα τα μέλη να δεχτούν να συμμετέχουν σε προγράμματα στήριξης και θεραπείας του μέλους με Ν.Α. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι σε πολλές περιπτώσεις η βελτίωση ή και η αποκατάσταση ακόμα της ανεπάρκειας οφείλεται στη συμμετοχή της οικογένειας στις διαδικασίες θεραπείας και παρέμβασης. Η εργασία που θα ξεκινήσει στο σπίτι θα συνεχιστεί στο σχολείο (Παιδ. Σταθμ. Νηπιαγωγείο) με συνεχή ενημέρωση σ όσους εμπλέκονται στη διαδικασία παρέμβασης που έχει ως σκοπό την πλήρη κοινωνική ένταξη και ενσωμάτωση του ατόμου με Ν.Α. Βλέπουμε λοιπόν ότι η πρώιμη υποστηρικτική παρέμβαση είναι μια σύνθετη διαδικασία στην οποία λαμβάνονται υπόψη όχι μόνο οι αντιληπτικές ικανότητες του παιδιού με Ν.Α. αλλά και οι συνθήκες διαβίωσης, οι στάσεις και οι πεποιθήσεις των ανθρώπων του άμεσου οικογενειακού του περιβάλλοντος. Η σημασία της μεθόδου είναι σχετική, περισσότερη σημασία έχει η ποιότητα της εργασίας του θεραπευτή. Χωρίς αμφιβολία κάποια τεχνικά μέσα (γυαλιά, ακουστικά, ηλεκτρονικά βοηθήματα) μπορούν να στηρίξουν την πρώιμη υποστηρικτική παρέμβαση και να διευρύνουν τις δυνατότητες του παιδιού για μάθηση. Σε κάθε περίπτωση όμως πρέπει κανείς να δει με ολική θεώρηση το πρόβλημα της στήριξης του ατόμου με Ν.Α. και να λαμβάνει υπόψη

27 του ότι προέχει η αναγνώριση της προσωπικότητας του ατόμου με Ν.Α Πρώιμη παρέμβαση στο κοινωνικό περιβάλλον του παιδιού με Ν.Α. Όπως ήδη αναφέραμε η έγκαιρη υποστηρικτική παρέμβαση στοχεύει στην κοινωνική ενσωμάτωση του ατόμου. Η διαδικασία όμως αυτή είναι μακρόχρονη γι αυτό επιτυγχάνεται μόνο με συγχρωτισμό και αλληλεπίδραση όλων όσων συμμετέχουν σ αυτή. Καμιά απ τις προσπάθειες του συνθεραπευτή γονέα δε θα φέρει αποτέλεσμα αν δε συνεχιστεί με τις προσπάθειες των παιδαγωγών που θ αναλάβουν το παιδί όταν αυτό έρθει στο σχολείο. Και δε μιλάμε βέβαια για το σχολείο εκείνο που ονομάζεται σχολείο για παιδιά με ειδικές ανάγκες. Γιατί όταν μιλάμε για κοινωνική ενσωμάτωση δεν εννοούμε την υποταγή κάποιων ατόμων ή ομάδων σε υπάρχουσες δομές. Κοινωνική ενσωμάτωση σημαίνει αλληλοκατανόηση, αλληλεπίδραση σεβασμό και ιδιαιτερότητα του άλλου και κοινωνικοποίηση του ατόμου σε τέτοιο βαθμό που να μπορεί να συνυπάρχει και να γίνεται αποδεχτός απ τους γύρω του. Η κοινωνική ενσωμάτωση επιτυγχάνεται όταν ο άλλος καταλαβαίνει και δέχεται την ιδιαιτερότητα και με μια κοινή προσπάθεια καταφέρουν να είναι μαζί. Η διαδικασία αυτή σε πρώτο στάδιο επιτυγχάνεται στην οικογένεια και σε δεύτερο στάδιο στο σχολείο με την κοινή ζωή σε ομάδα. Πρώτα στο νηπιαγωγεία και έπειτα στο σχολείο, όπου στα πλαίσια της ομαδικής ζωής δεν υπάρχουν διακρίσεις και προκαταλήψεις. Άραγε η άποψη ότι το «ειδικό παιδί», πρέπει να είναι στο «ειδικό σχολείο» δεν αποτελεί μια εκδήλωση «ρατσισμού» και μάλιστα «εκπαιδευτικού ρατσισμού»; Όσοι ασχολούνται με την Ειδική Αγωγή γνωρίζουν ότι τα παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες αναπτύσσονται μέσα από μια συνεχή

28 ενεργή συμμετοχή σε δραστηριότητες και θεραπευτικά μετατρέπονται σε λειτουργικά. βήματα που Σ ένα ειδικό σχολείο όπου το παιδί με Ν.Α. ή άλλες διαταραχές βρίσκεται σε μια αμιγή σχολική ομάδα με παιδιά που παρουσιάζουν τις ίδιες διαταραχές μ αυτό δεν του μένει παρά να υιοθετήσει παρόμοιες συμπεριφορές και να χτίσει την εξέλιξή του πάνω σε μη κανονικές συμπεριφορές τις οποίες μιμείται σε καθημερινή βάση. Η συμπεριφορά ακόμα του δασκάλου που αποτελεί το πρότυπο για το παιδί δεν είναι η ίδια στο ειδικό και στο μη ειδικό σχολείο. Συμπεριφέρεται ειδικά σ ένα ειδικό παιδί. Η κατάσταση επιδεινώνεται με την ειδική συμπεριφορά που εκδηλώνουν τα κανονικά άτομα προς τα άτομα με «ειδικές ανάγκες». Το αποτέλεσμα είναι στα άτομα αυτά να πολλαπλασιάζονται τα προβλήματά τους με σοβαρές συνέπειες στο γνωστικό, κοινωνικό και συναισθηματικό τομέα. Από την έρευνα που πραγματοποίησε ο Κως Κυπριωτάκης από το με τη συμμετοχή παιδιών που στάλθηκαν απ τους Διευθυντές των Δημ. Σχολείων και Σχολ. Συμβούλους στη Διαγνωστική ομάδα εξέτασης παιδιών με «ειδικές ανάγκες» του Νομ. Ηρακλείου και ολοκληρώθηκε το 1992 με θέμα ποιος τύπος σχολείου «κανονικό» ή «ειδικό» ενδείκνυται περισσότερο για την ανάπ0τυξη δεξιοτήτων και κοινωνικής ενσωμάτωσης των παιδιών με ειδικές ανάγκες προέκυψε : Ότι το κανονικό σχολείο επηρεάζει θετικά και σε μεγάλο βαθμό τη σχολική επίδοση και συμπεριφορά. Αντίθετα η φοίτηση στο ειδικό σχολείο αφήνει ανεπηρέαστα τα γνωρίσματα, επίδοση και συμπεριφορά και σε μερικές περιπτώσεις μάλιστα αντί να βελτιώνει επιδεινώνει το πρόβλημά του. Αυτό που προέχει για την αποδοχή των ατόμων με Ν.Α. στο κανονικό σχολείο είναι η σωστή ενημέρωση και πληροφόρηση. Τα Μ.Μ.Ε. μπορούν να παίξουν καθοριστικό ρόλο σ αυτή την περίπτωση

29 με το να οργανώσουν ανοικτές συζητήσεις, να οργανώσουν εκπομπές όπου με κριτική και ευαισθησία να προσεγγίσουν το θέμα των παιδιών με ειδικές ανάγκες και έτσι να μπορέσουν να επηρεάσουν την κοινωνία ώστε ν αλλάξει στάση και συμπεριφορά απέναντι στα παιδιά αυτά. Σημαντικό ρόλο όπως ήδη αναφέραμε μπορούν να παίξουν και οι ίδιοι οι μαθητές των κανονικών σχολείων ύστερα από μια σωστή ενημέρωση από μέρους των ειδικών. Τα ίδια τα παιδιά επειδή διακρίνονται για την ευαισθησία τους μπορούν να γίνουν οι καλύτεροι δέκτες και οι καλύτεροι πομποί για να ευαισθητοποιήσουν την κοινωνία μας στο θέμα της ενσωμάτωσης των ατόμων με «ειδικές» ανάγκες.

30 5.4. Πρώιμη Υποστηρικτική Παρέμβαση και Πολιτεία Στην ενότητα αυτή θα αναφερθούμε στο τι έχει γίνει τα τελευταία χρόνια από μέρους της Πολιτείας στον τομέα της εκπαίδευσης και της πρώιμης υποστήριξης στα παιδιά με Ν.Α. Θα δούμε τι έχει κάνει το Υπουργείο Παιδείας σ ότι αφορά τη σωστή αντίληψη και φιλοσοφία στην εκπαίδευση των παιδιών με Ν.Α. καθώς και την οργάνωση, τα προγράμματα και το προσωπικό, τις σύγχρονες τεχνολογίες και την Πληροφόρηση τη Νομοθεσία κ.ά.. Σε γενικές γραμμές έχουν γίνει σημαντικά βήματα. Η Ειδική αγωγή αναγνωρίζεται πλέον ως αναπόσπαστο μέρος του όλου εκπαιδευτικού συστήματος, αλλά και ως τομές εκπαίδευσης με ιδιαίτερη περιπλοκότητα που προϋποθέτει κατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή, εκπαίδευση προσωπικού, υποστήριξη από προσωπικό διαφόρων ειδικοτήτων και διάθεση περισσοτέρων πιστώσεων για να λειτουργήσει. Ακόμα οργανώνονται μεταπτυχιακά προγράμματα ειδικής Αγωγής. Σε μερικές περιπτώσεις επιδιώκεται και η σχολική ενσωμάτωση των παιδιών με Ν.Α. Αυτές είναι : n Η καλή οργάνωση και λειτουργία του Ειδικού Σχολείου Βέροιας n Το πρόγραμμα ενσωμάτωσης τυφλών μαθητών του ΚΕΑΤ n Το πρόγραμμα υποστήριξης μαθητών με ειδικές ανάγκες στα κοινά σχολεία στην 1η περιφέρεια Ειδικής Αγωγής n Το πρόγραμμα υποστήριξης φοιτητών με ειδικές ανάγκες στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Δυστυχώς τα προγράμματα αυτά έμειναν χωρίς μιμητές.

31 Δραστηριότητες ανέπτυξαν στα πλαίσια του προγράμματος HELIOS κυρίως πανεπιστημιακοί δάσκαλοι και σχολικοί σύμβουλοι οι οποίες όμως δεν έγιναν ευρύτερα γνωστές και δε συνέβαλαν στη βελτίωση των αντίστοιχων θεσμών. Έτσι παρά τις φιλότιμες προσπάθειες δεν υπήρξε η αναμενόμενη εξέλιξη σε θεσμικό επίπεδο. Λόγω ανεπαρκούς στελέχωσης και λειτουργίας του για πολλά χρόνια το ΥΠΕΠΘ περιορίστηκε στην ποσοτική πλευρά του ζητήματος αλλά χωρίς σοβαρές επιδόσεις και τον τομέα αυτό. Μόνο το 6,3% καλύπτεται σήμερα. Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΥΠΕΠΘ υπάρχουν 894 σχολικές μονάδες ειδικής αγωγής απ τις οποίες 35 είναι νηπιαγωγεία, 142 δημοτικά, 6 γυμνάσια, 4 λύκεια, 4 τεχνικές επαγγελματικές σχολές και 703 ειδικές τάξεις και τμήματα ειδικής αγωγής. Στις μονάδες αυτές φοιτούν 12/544 μαθητές και εργάζονται εκπαιδευτικοί πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και 183 άτομα άλλων ειδικοτήτων (ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί, κ.ά.). Σύμφωνα με τ αποτελέσματα έρευνας του ΥΠΕΠΘ και Π.Ι. (1995) με σκοπό να καταγραφούν οι διάφορες στάσεις και τάσεις όπου εργάζονται στην Ειδική Αγωγή για να επιδιωχθεί μια πρώτη συνολική αξιολόγηση και ορθολογικός σχεδιασμός, με στόχο κυρίως την ποιοτική αναβάθμιση και ανάπτυξη της ειδικής αγωγής, προέκυψαν τα εξής : n Το 60% του δείγματος θεωρεί ότι το υπάρχουν οργανωτικό πλαίσιο δεν ικανοποιεί τις ανάγκες των Αμ. Ε.Α. και πρέπει ν αλλάξει. n n Οι σχολικές μονάδες ειδική αγωγής όπως είναι διαρθρωμένες και οργανωμένες δεν είναι σε θέση να εκπαιδεύσουν άτομα με σοβαρές δυσκολίες μάθησης Οι περισσότερες μονάδες είναι στελεχωμένες με μη εκπαιδευμένο προσωπικό. Το 40% του προσωπικού Π.Ε. έχει πτυχίο Ειδικής Αγωγής ενώ το 60% δεν έχει. Το προσωπικό της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης είναι ανειδίκευτο 100%.

32 n Έμφαση έχει δοθεί στην Π.Ε. Από τις 894 μονάδες ειδικής Αγωγής οι 880 είναι μονάδες Π.Ε. και οι 14 Δ.Ε. Τι γίνονται άραγε οι μαθητές όταν αποφοιτούν απ τα δημοτικά σχολεία ; n Δεν υπήρχε αναλυτικό πρόγραμμα μέχρι το 1996 και ι εκπαιδευτικοί Ειδικής Αγωγής αυτοσχεδίαζαν. n Οι νέες τεχνολογίες και η πληροφορική είναι άγνωστες στην Ειδική Αγωγή. Όσο αφορά την αντίληψη και τις σύγχρονες τάσεις τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σωστή στάση αλλά υστερούμε σε πρακτικό επίπεδο έναντι των άλλων χωρών. Μόνο το 37% του δείγματος της έρευνας δηλώνει ότι είναι δυνατή η προώθηση της αντίληψης της σχολικής ενσωμάτωσης στη σχολική πράξη. Σήμερα το ΥΠΕΠΘ και το Π.Ι. καταβάλλουν προσπάθειες με ουσιαστικές παρεμβάσεις σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο για να προωθήσουν την ποιοτική αναβάθμιση και ανάπτυξη της Ειδικής Αγωγής, καθώς και τη σύγκλιση με τις άλλες χώρες της Ε.Ε. Με χαρά δέχθηκαν όλοι όσοι ασχολήθηκαν με έρευνες σχετικά με το θέμα της σχολικής ενσωμάτωσης τη προώθηση και έγκριση στη βουλή του νομοσχεδίου που κατάρτισε το ΥΠΕΠΘ μ σκοπό την άρση των αδυναμιών που αναφέραμε παραπάνω. Κύρια χαρακτηριστικά του νομοσχεδίου αυτού είναι : n Η έμφαση στη σχολική ενσωμάτωση n Η ανάπτυξη διαγνωστικών και υποστηρικτικών υπηρεσιών (ΚΔΔΥ) n Η βελτίωση του οργανωτικού πλαισίου ώστε να δίνονται διέξοδοι

33 προς τη ζωή και την εργασία μέσα από ένα ευέλικτο σχήματα επαγγελματικής εκπαίδευσης / κατάρτισης n Η δυνατότητα εκπαίδευσης και των ατόμων με σοβαρές δυσκολίες μάθησης (π.χ. αυτιστικά παιδιά). n Η εμπλοκή των γονέων και των Αμ. Ε.Α. στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων n Το Π.Ι. από το 1993 και μετά προγραμμάτισε και παρήγαγε υλικό που απαιτείται για την ποιοτική αναβάθμιση της Ειδικής Αγωγής. Στο υλικό αυτό συμπεριλαμβάνεται : Πλαίσιο αναλυτικού προγράμματος Ειδικής Αγωγής, πλαίσιο αναλυτικού προγράμματος με ειδικές δυσκολίες μάθησης, βιβλία δασκάλου, βιβλία μαθητή, βιβλία με μεγενθυμένους χαραχτήρες γραμμάτων για παιδιά με προβλήματα όρασης στα κανονικά σχολεία Οι προσπάθειες αυτές είναι ασφαλώς προϋποθέσεις για μια αναβάθμιση προς την πλήρη ανάπτυξη της Ειδικής Αγωγής. Αλλαγές όμως πρέπει να γίνουν και στην εκπαίδευση των δασκάλων των Αμ. Ε.Α. με βάση τις σύγχρονες τάσεις. Ν αναφέρομε εδώ ότι στις άλλες χώρες της Ευρώπης (Σκανδιναβία, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία, πρόσφατα στη Γερμανία) εδώ και πολλά χρόνια η ενσωμάτωση των παιδιών με Ειδικές ανάγκες στα κανονικά σχολεία αποτελεί πραγματικότητα. 1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Με την πρώιμη υποστηρικτική παρέμβαση στα παιδιά με Ν.Α. αποβλέπουμε : Στην πρόληψη δευτερογενών διαταραχών και ανεπαρκειών.

34 Στο να δημιουργηθούν κατάλληλες προϋποθέσεις εξέλιξης της ζωής του παιδιού σε «κρίσιμες» φάσεις Στο να βοηθηθούν οι γονείς ν αναγνωρίσουν ν αποδεχτούν, να καταλάβουν και να βοηθήσουν το παιδί τους που αντιμετωπίζει κάποιο πρόβλημα Να βοηθήσει τους γονείς και τον περίγυρο του παιδιού να μπορούν να σταθούν δίπλα του και να ασκήσουν σωστά το βοηθητικό τους ρόλο Στην πρώιμη ενσωμάτωση του παιδιού στην οικογένεια αρχικά στο νηπιαγωγείο και στο σχολείο αργότερα έτσι ώστε να μην υπάρξουν κενά και περιθώρια για κοινωνική απομόνωση και περιθωριοποίηση των παιδιών. Η πρώιμη υποστηρικτική παρέμβαση είναι το πρώτο σκαλοπάτι που διευκολύνει το ανέβασμα από το σπίτι στο σχολείο στο επάγγελμα και οδηγεί στην κοινωνική ενσωμάτωση Για την επίτευξη των στόχων αυτών χρειάζεται Πλατιά και έγκαιρη ενημέρωση από εξειδικευμένο προσωπικό συμβουλευτικών Σταθμών για πρόληψη παρέμβαση και αντιμετώπιση ατόμων με Ν.Α. στους γονείς, δασκάλους, κοινωνικούς λειτουργούς, έτσι ώστε ν αποκτήσουν τους κατάλληλους εκείνους τρόπους προσφοράς και υποστηρικτικής βοήθειας στις διάφορες κατηγορίες ατόμων με Ν.Α. Ίδρυση τμημάτων Ειδικής Αγωγής στα Πανεπιστήμια για σωστή κατάρτιση και εξειδίκευση όσων ασχολούνται με την Ειδική Αγωγή. Ένταξη και ενσωμάτωση των παιδιών με Ν.Α. στα κανονικά σχολείο.

35 Ενημέρωση σε δασκάλους και παιδιά των κανονικών σχολείων για τη κατάλληλη υποδοχή των παιδιών με Ν.Α. στις τάξεις τους. Μείωση του αριθμού μαθητών ανά τμήμα έτσι ώστε να μπορούν να προστεθούν δυο μαθητές με Ν.Α. Αλλαγή νοοτροπίας της κοινωνίας μας για τη στάση της απέναντι στα άτομα αυτά. Περισσότερη ευαισθητοποίηση και αγάπη προς τα άτομα αυτά.

36 2. Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ Επί αιώνες τα άτομα με κάθε είδους Ν.Α. δεν θεωρούνταν ικανά για εκπαίδευση με συνέπεια όποιος δεν είναι ικανός να εκπαιδευθεί δε μπορεί να έχει τέτοια αξίωση και κανένας δεν μπορεί να κατηγορηθεί τι δεν έθεσε σε κίνηση τις ανάλογες εκπαιδευτικές διαδικασίες, όταν η βασική ικανότητα για μάθηση λείπει. Απ αυτό το σημείο ξεκίνησε πράγματι η αναμορφωτική κίνηση, απ την αναγνώριση δηλ. Ότι αυτά τα παιδιά είναι παραταύτα ικανά για μάθηση, επομένως και για αγωγή και εκπαίδευση έστω και σε περιορισμένο βαθμό. Ανόμως αυτά τα παιδιά είναι ικανά να εκπαιδευτούν, μπορούμε εμείς να τους στερήσουμε την έγκαιρη τη δυνατή και αρμόζουσα εκπαίδευση ; Υπάρχουν δε πολλές δυνατότητες βελτίωσης, αρκεί, να υπάρχει θέληση. Μια επέκταση των τελευταίων δεκαετιών είναι η εμπλοκή της οικογένειας στο σύστημα θεραπείας και επίβλεψης με σημαντικά αποτελέσματα. Η αναγνώριση νέων προγραμμάτων θεραπείας και κοινωνικής ενσωμάτωσης των ατόμων αυτών, η αποϊδρυματοποίηση και η προώθηση κοινωνικών προγραμμάτων βρίσκονται σε θετική κατεύθυνση. Είναι κρίμα στην δύση του 20 αιώνα με την τόση τεχνολογική εξέλιξη να έχουμε άτομα τα οποία να υποχρεώνονται να περάσουν τη ζωή τους απαρατήρητα, ανεκπαίδευτα και αβοήθητα. Ας φανούμε πιο επιεικείς από τη μητέρα φύση και ας τους δώσουμε ένα χέρι βοηθείας τόσο σ αυτά τα άτομα όσο και στις οικογένειές τους.