ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 4

Transcript

1

2 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 4

3 Γενική επιμέλεια έκδοσης: Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν Επιμέλεια κειμένων: Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά) Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΔ ΕΠΚΑ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Βικάτου Ολυμπία (Διευθύντρια ΛΣΤ ΕΠΚΑ), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ ΕΠΚΑ), Καλαμαρά Παρασκευή (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ και 23ης ΕΒΑ), Κουμούση Αναστασία (Διευθύντρια 22ης ΕΒΑ), Μαζαράκης Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυστάλλω (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπλ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Νικολάου Ελισάβετ (Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας- Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Παναγοπούλου-Καράμπελα Ελένη (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ και 24ης ΕΒΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων), Σδρόλια Σταυρούλα (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ, Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια Θ ΕΠΚΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ) ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά) Αδρύμη-Σισμάνη Βασιλική (Επίτ. Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Αραβαντινός Βασίλειος (Επίτ. Διευθυντής Θ ΕΠΚΑ), Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΔ ΕΠΚΑ), Βαραλής Ιωάννης (Επίκ. Καθ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Βικάτου Ολυμπία (Διευθύντρια ΛΣΤ ΕΠΚΑ), Γάτση-Σταυροπούλου Μαρία (Επίτ. Διευθύντρια ΛΣΤ ΕΠΚΑ), Γερούση-Μπεντερμάχερ Ευγενία (Διευθύντρια Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ ΕΠΚΑ), Κακαβάς Γεώργιος (Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου), Καλαμαρά Παρασκευή (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ και 23η ΕΒΑ), Καραπασχαλίδου Αμαλία (Επίτ. Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ), Κουμούση Αναστασία (Διευθύντρια 22ης ΕΒΑ), Κυπαρίσση-Αποστολίκα Νίνα (Επίτ. Διευθύντρια Εφορείας παλαιοανθρωπολογίας-σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Λεβέντη Ιφιγένεια (Επίκ. Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας με έμφαση στην Πλαστική και την Εικονογραφία, ΠΘ), Λώλος Γιάννης (Επίκ. Καθ. Αρχαίας Ιστορίας, ΠΘ), Μαζαράκης-Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυστάλλω (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπλ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Νικολάου Ελισάβετ (Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Ντίνα Άσπα (Επίτ. Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Παλαιοθόδωρος Δημήτρης (Επίκ. Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Παναγοπούλου-Καράμπελα Ελένη (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ και 24ης ΕΒΑ), Σδρόλια Σταυρούλα (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων), Σκορδά Δέσποινα (Επίτ. Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ), Τουρναβίτου Ιφιγένεια (Επίκ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια Θ ΕΠΚΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ), Χατζηαγγελάκης Λεωνίδας (Επίτιμος Διευθυντής ΛΔ ΕΠΚΑ) Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ Φίλιππος Σπ. Λένης Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποιαδήποτε αναδημοσίευσή τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα. ISBN SET: ISBN ΤΟΜΟΣ ΙI: ISSN:

4 υπουργειο πολιτισμου, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ θεσσαλιασ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης Βόλος Τόμος ΙΙ: Στερεά Ελλάδα ΒΟΛΟΣ 2015

5

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΟΣ I. ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Lera, Petrika Οικονομίδης, Σταύρος Παπαγιάννης, Άρης Τσώνος, Άκης, Βαλκανικές γεωγραφικές αντιστοιχίες: ενδεικτικές σχέσεις μεταξύ της ΝΑ Αλβανίας και της Θεσσαλίας μέσα από τη νεολιθική κεραμική Νάζου, Μαργαρίτα, Οι Νεολιθικές «σέσουλες» από τη Θεσσαλία και τη Στερεά Ελλάδα. Τυπολογία, γεωγραφική διάδοση και απόπειρα ερμηνείας τους Ροντήρη, Βάσω, Ξεδιπλώνοντας το κουβάρι της Προϊστορίας: Τεχνολογικές προσεγγίσεις στην κεραμική της Μέσης Νεολιθικής από τη Θεσσαλία Μαθιουδάκη, Ηρώ, Τύποι δίχρωμης κεραμεικής από τη Στερεά Ελλάδα και τη Θεσσαλία της Μέσης και πρώιμης Ύστερης Εποχής του Χαλκού Βουζαξάκης, Κωνσταντίνος, Οδοιπορικό στο Νότιο Πήλιο. Οι έρευνες, οι αρχαιότητες, οι προοπτικές Κιάκου, Αθανασία, Η οικιστική οργάνωση των προϊστορικών θέσεων στην πεδιάδα του Αλμυρού. Χωρικές αναλύσεις και ιδιαιτερότητες Alram-Stern, Eva, Visviki Magoula Velestino: The so-called Megaron Reconsidered Dürauer, Caroline, Visviki Magoula near Velestino. Trenches A and B Τσιούκα Φωτεινή Αγνουσιώτης Δημήτρης, Το νεκροταφείο της Βουλοκαλύβας στην περιοχή της αρχαίας Άλου στα τέλη της Μέσης Εποχή του Χαλκού και στις αρχές της Ύστερης Εποχής του Χάλκου Κουλίδου, Σοφία, «Πηγή Αρτέμιδος» Πιερίας: Ορθογώνιες κατασκευές σε ταφικές και οικιστικές συνάφειες κατά την Ύστερη Εποχή Χάλκου Αλματζή, Καλλιόπη Αγνουσιώτης, Δημήτρης, Τάφοι της Μέσης Εποχής Χαλκού στη θέση «Ομβριά» νοτιοδυτικά της λίμνης Κάρλας. Η Μέση Εποχή Χαλκού στην περιοχή της Λίμνης Κάρλας Ρουσιώτη, Δήμητρα, Όψεις της μυκηναϊκής λατρείας στη Μαγνησία Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή, Η τελική φάση κατοίκησης του Μυκηναϊκού οικισμού στα Πευκάκια Σκαφιδά, Ευαγγελία - Καρναβά, Άρτεμις - Olivier, Jean-Pierre - Rehren, Thilo- Ασδεράκη- Τζουμερκιώτη, Ελένη - Βαξεβανόπουλος, Μάρκος Μανιάτης, Ιωάννης - Τσαρτσίδου, Γεωργία Γεωργίου, Ιάκωβος Τσιγάρα, Μαρία, Ο οικισμός της Ύστερης Εποχής Χαλκού στο «Κάστρο-Παλαιά» Βόλου: Από τις ανασκαφικές έρευνες του Δ. Θεοχάρη στα νέα ευρήματα της πρόσφατης διεπιστημονικής έρευνας Τουφεξής, Γεώργιος Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή Παπαντώνης, Θωμάς Εξάρχου, Ουρανία, Aνασκαφή Μυκηναϊκών τάφων στο Μακρυχώρι Αηδονά, Ελίνα Κοντοπούλου, Δέσποινα Τουφεξής, Γεώργιος Τσεργά, Κλεονίκη Παπανικολάου, Ελένη, Αρχαιομαγνητική μελέτη καμένων δομών από το Νεολιθικό οικισμό Βασίλη (Ν. Λάρισας) Βαϊοπούλου, Μαρία, «Ράχες» Μασχολουρίου»: Οικισμός της μεταβατικής περιόδου από την Μέση Εποχή Χαλκού III στην Ύστερη Εποχή Χαλκού. Μία πρώτη παρουσίαση

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μαλακασιώτη, Ζωή Βήτος, Γεώργιος Πανάγου, Μαρία, Τύμβοι με καύσεις νέκρων στον αγρό Δ. Δεσποτόπουλου στη θέση Βουλοκαλύβα Πλατάνου Αλμυρού (Ν. Μαγνησίας) Οrfanou, Vana, Divine Bronze: Investigating Early Iron Age copper-based production in Thessaly Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Φεραϊκή προσωπογραφία. Δεδομένα μιας πρώτης καταγραφής Καραπάνου, Σοφία, Ευρήματα της ρωμαϊκής περιόδου στην περιοχή των Φαρσάλων Aston, Emma, Welcome, visitors : religious inclusivity in a Pharsalian cave-cult Καραγιαννόπουλος, Χρήστος Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας, Λατρευτική εγκατάσταση αρχαϊκών και κλασικών χρόνων στην αρχαία Θεσσαλιώτιδα Παλαιοθόδωρος, Δημήτρης, Tρια αδημοσίευτα αγγεία στο Αθανασάκειο Μουσείο Βόλου από την Νότια Ιταλία και τη Βορειοδυτική Ελλάδα Haagsma, Margriet J. Karapanou, Sophia Surtees, Laura, Greek-Canadian fieldwork at Kastro Kallithea Τουφεξής, Γεώργιος Παπαντώνης, Θωμάς Βήτος, Γεώργιος, Ανασκαφή στο νεκροταφείο του αρχαίου Ομολίου στο πλαίσιο της κατασκευής της Ν.Ε.Ο Αθηνών-Θεσσαλονίκης Τουφεξής, Γεώργιος Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή Εξάρχου, Ουρανία Παπαντώνης, Θωμάς Βήτος, Γεώργιος Παπανικολάου, Ελένη Κριτσίλα, Αγορή, Ανασκαφική έρευνα στην Κοιλάδα των Τεμπών στο πλαίσιο της κατασκευής της Νέας Εθνικής Οδού Αθηνών-Θεσσαλονίκης (ΠΑΘΕ) κατά τα έτη Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Αθανασίου, Δημήτρης, Ανάπτυξη του πολεοδομικού ιστού της αρχαίας Τρίκκης Κραβαρίτου, Σοφία, Κοινόν και αυτοκράτωρ θεός στην Ανατολική Θεσσαλία Decourt, Jean-Claude Tziafalias Athanasios, Cultes de Pythion : Deux notes Tziafalias, Athanasios Karagounis, Dimitris Bouchon, Richard Damerzin, Laurence Helly, Bruno, Larissa, Balbus Minor et la Domus Augusta. Le théatre de la cité au miroir de la politique diplomatique Ασδεράκη-Τζουμερκιώτη, Ελένη Διονυσίου, Μάνος Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα Αραχωβίτη, Πολυξένη, Μέσα στις πτυχές του παρελθόντος Βαξεβανόπουλος, Μάρκος Μέλφος, Βασίλης Σκαφιδά, Ευαγγελία Καρναβά, Άρτεμις, Διαχρονική χρήση του Τραβερτίνη ως οικοδομικού υλικού στη θέση «Κάστρο Παλαια» Βόλου Σταμέλου, Ευαγγελία, Σέσκλο: Ένα νεολιθικό χωριό υποδέχεται τα παιδιά Καλογιάννη, Αιμιλία, Δέντρα θεών και ανθρώπων, σταγόνες νερού και μάγισσες συναντιούνται στο μουσείο Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. Αλεξίου, Νεκταρία Κραχτοπούλου, Αθανασία, Η δημιουργία της έκθεσης, η λειτουργία και οι εκπαιδευτικές δράσεις του Αρχαιολογικού Μουσείου Καρδίτσας ΒΟΡΕΙΕΣ ΣΠΟΡΑΔΕΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Μαζαράκης Αινιάν, Αλέξανδρος Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Επιφανειακές έρευνες στην Κεφάλα Σκιάθου ( ) Aλεξανδρίδου, Αλεξάνδρα, H πρώιμη κεραμεική από την επιφανειακή έρευνα στη θέση Κεφάλα Σκιάθου Χρυσοπούλου, Ελένη, Ταφικό σύνολο κλασικής εποχής από τη θέση «Κεφάλα» Σκιάθου

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Μαντζανά, Κρυσταλλία, Το έργο της 19 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ( ) Ντίνα, Ασπασία, Κάστρο Παλαιών. Νέα ευρήματα στο πλαίσιο του έργου «Συντήρηση και αποκατάσταση Κάστρου Παλαιών Δήμου Βόλου, Ν. Μαγνησίας» Καλογερούδης, Γεώργιος Ι., Η οχυρωματική αρχιτεκτονική των κάστρων Τρικάλων και Φαναρίου και η σημασία τους μέσω της ανάδειξής τους για την ευρύτερη περιοχή της Δ. Θεσσαλίας Γιαλούρη, Άννα, Από την Αρχαία στη Βυζαντινή Λάρισα Σδρόλια, Σταυρούλα, Ανασκαφή βυζαντινού ναού με περίστωο και νεκροταφείο στα Τέμπη Σταντζούρης, Πασχάλης, Τάφοι παλαιοχριστιανικής εποχής στην περιοχή του ανατολικού νεκροταφείου των Φθιωτίδων Θηβών - Νέας Αγχιάλου Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Βυζαντινή και μεταβυζαντινή κεραμική από την πόλη των Τρικάλων Αναστασιάδου, Αρχοντούλα, Έρευνες και σωστικές ανασκαφές στο Λεφόκαστρο Πηλίου Χατζηγιάννης, Μιχαήλ Δ. Ανδρούδης, Πασχάλης, Ο Ναός του Αγίου Αθανασίου στη Μακρινίτσα Πηλίου. Ιστορία και αρχιτεκτονική Ανδρούδης, Πασχάλης, Βυζαντινά γλυπτά από το καθολικό της μονής του Αγίου Λαυρεντίου στο Πήλιο Γουλούλης Σταύρος Ξυνογαλά Γεωργία, Λυκοστόμιον των Τεμπών. Αναζήτηση και εντοπισμός ενός βυζαντινού οικισμού Λυτάρη, Φανή, Εικονογραφικές παρατηρήσεις στον κύκλο του Ακάθιστου Ύμνου στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα (1573) Τριβυζά Ελένη-Στυλιανή, Παρατηρήσεις στην πρώτη φάση της ζωγραφικής του Αγίου Γεωργίου (Γεωργούλη) Δομένικου Τσιουρής Ιωάννης, Παρατηρήσεις στη ζωγραφική του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου Ραψάνης (1546) Μαντζανά, Κρυσταλλία, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του καθολικού Ι.Μ. Κοιμήσεως Θεοτόκου (Σταγιάδων), στις Σταγιάδες Καλαμπάκας Παπαναστασούλη, Γραμμάτω-Χρυσοβαλάντω, Το τέμπλο του ναού του Αγίου Γεωργίου στα Αμπελάκια Θεσσαλίας Μπαλογιάννη, Ουρανία Α., Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Ι.Ν. Αγίας Τριάδος Δέσης Τσόδουλος, Κωνσταντίνος Χ., Ανέκδοτα πατριαρχικά σιγγίλια από την Ιερά Μονή Δουσίκου. Το πατριαρχικό Σιγγίλιο του οικουμενικού πατριάρχη Γερμανού Δ ( και ) Νάνου, Μαρία, «Χάρτινες εικόνες» και σχέδια εργασίας από τη συλλογή χαρακτικών και σχεδίων του Λαογραφικού Κέντρου Κίτσου Μακρή (Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας) Τσιλιμίγκας, Χρήστος Βλαχάβα, Δήμητρα Φαραζούμη, Σοφία, Αποκαταστάσεις κάστρων Δυτικής Θεσσαλίας: α) Βυζαντινό κάστρο Τρικάλων β) Βυζαντινού κάστρο Φαναρίου Γκέκας, Αιμιλιανός, Η συντήρηση τριών ξυλόγλυπτων σταυρών της Ιεράς Μονής Βαρλαάμ Μπονόβας, Νίκος Μ., Γράμμα του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Καλλινίκου Ε (Δεκέμβριος 1805) Λαφαζάνη, Στυλιανή Τράντος, Κωνσταντίνος, Στερέωση αντικατάσταση φθαρμένων λίθων και λιθαναγλύφων, κατασκευή βοηθητικών κτιρίων και διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου, Ι.Ν. Τιμίου Σταυρού Δολιανών Κρανιάς στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ Μαντζανά, Κρυσταλλία Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος Ντέρης, Απόστολος, Το «έγκλειστο» δίδυμο οθωμανικό λουτρό του Οσμάν Σαχ στο συγκρότημα των πρώην ποινικών φυλακών Τρικάλων

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μακρή-Σκοτινιώτη, Θάλεια, Απακατάσταση λιθόκτιστης οικίας στην οδό Νικ. Πλαστήρα 20 στο Βόλο (πρώην οικία Χατζησταματίου) και μετατροπή της σε κτίριο γραφείων του Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού Σταϊκόπουλος, Γιάννης Π., Αγριά Βόλου: ο χώρος, ο χρόνος, οι άνθρωποι. Θεματικές ενότητες για τη δημιουργία ενός μουσείου πόλεως Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών ΤΟΜΟΣ IΙ. Στερεα ελλαδα ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Σαράντη, Φωτεινή, Ευρήματα στον άξονα της «Ιονίας Οδού»: τμήμα Αντίρριο-Χάλκεια Βικάτου, Ολυμπία, Καλυδώνα-Αλίκυρνα-Πλευρώνα-Στάμνα: οι τελευταίες έρευνες στο πλαίσιο κατασκευής της «Ιονίας» και της «Παραιονίας» Οδού Τσώνος, Άκης, Πολιτιστικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας με τα Βαλκάνια κατά την Εποχή του Χαλκού Χαμηλάκη, Κατερίνα, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή κεραμική από συγκρότημα με λουτρικές εγκαταστάσεις στο Κρυονέρι Αιτωλοακαρνανίας. Πρώτες Παρατηρήσεις ΕΥΒΟΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Μαυρίδης, Φάνης, Τα σπήλαια ως χώροι ανθρώπινης δράσης: μια απόπειρα διερεύνησης της σημασίας τους στο ευρύτερο πολιτισμικό περιβάλλον των τελευταίων φάσεων της νεολιθικής περιόδου Krapf, Tobias, Ερέτρια και Αμάρυνθος: δυο γειτονικοί αλλά διαφορετικοί οικισμοί της Μέσης Εποχής Χαλκού στην Εύβοια Χιδίρογλου, Μαρία, Συμβολή στην μελέτη της κεραμικής αρχαϊκών χρόνων από την Εύβοια. Συνοπτική παρουσίαση της έρευνας ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Ντάφη, Ευαγγελία X. Σκαρτσή, Στεφανία Σ., Βυζαντινή κεραμική από τις ανασκαφές στις εγκαταστάσεις του ατμοηλεκτρικού σταθμού (ΑΗΣ) της ΔΕΗ Αλιβερίου στην Εύβοια Κατσάλη, Ευρυδίκη Δ., Συμβολή στη μελέτη της αρχιτεκτονικής του ναού του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου Κατσελάκη, Ανδρομάχη, Οι τοιχογραφίες του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου. Παρατηρήσεις στο εικονογραφικό πρόγραμμα Κωσταρέλλη, Αλεξάνδρα, Η εικόνα της Παναγιάς Παραβουνιώτισσας στην Ερέτρια Ευβοίας ΒΟΙΩΤΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Κυριαζή, Όλγα Φάππας, Ιωάννης, Νέες θέσεις του τέλους της Νεολιθικής περιόδου στην κοιλάδα του βοιωτικού Κηφισού

10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ψαράκη, Κυριακή, Νεώτερα στοιχεία για την κατοίκηση στην κοιλάδα της Χαιρώνειας την 3 η χιλιετία π.χ. Η εγκατάσταση στο Λατούφι Μαυρονερίου Χαραμή, Αλεξάνδρα, Στοιχεία τοπογραφικά για το αρχαίο Δήλιον μέσα από παλαιότερες και πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες Bitely, Emily Daly, Kevin Jacob, Rob Larson, Stephanie, Geophysical Explorations on and near the Ismenion Hill, Thebes, Greece, Germani, Marco, Dal teatro greco al teatro romano: il caso di Orchomenos in Beozia, osservazioni preliminari ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Πάλλης, Γιώργος, Η διάδοση της τεχνοτροπίας των γλυπτών του λεγόμενου «θηβαϊκού εργαστηρίου» (β μισό 9 ου αι.). Μερικές παρατηρήσεις Παπαγεωργίου, Ειρήνη, Εργασίες αποκατάστασης Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου στο Ακραίφνιο Βοιωτίας ΦΩΚΙΔΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Ζάχου, Ελένη Ψιμόγιαννου, Κατερίνα, Η δημιουργία τόπων στο λόφο του Προσκυνά: η απεικόνιση της ανθρώπινης δράσης στο χώρο και στο χρόνο Κουνούκλας, Πέτρος, Ο Κύνος στην Υστεροελλαδική ΙΙΙΓ Μέση και Νεώτερη περίοδο Δακορώνια, Φανουρία, Κεραμική τεχνολογία στον Κύνο Δημάκη, Σοφία Παπαγεωργίου, Μαρία, Σύνολο Μυκηναϊκών επικασσιτερωμένων αγγείων από το Καλαπόδι Λοκρίδας Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ. Πιλάλας, Ιωάννης, Πύργοι και αμυντικό δίκτυο στη Δυτική Λοκρίδα των Ελληνιστικών χρόνων Ψάλτη, Αθανασία, Διαμορφώνοντας το μέλλον του παρελθόντος: Το έργο της Ι ΕΠΚΑ κατά τα έτη Παρτίδα, Έλενα Κ., Η διαδοχή πολιτικών δυνάμεων στους Δελφούς και η επιρροή τους στην αρχιτεκτονική διαμόρφωση του ιερατικού τοπίου ΛΟΚΡΙΔΑ-ΦΘΙΩΤΙΔΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Domínguez, Adolfo J., Εastern Locris between Thessaly and Phocis Συρίδης, Γεώργιος Αηδονά, Ελένη Βουβαλίδης, Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου, Μαρία- Φωτεινή Πεχλιβανίδου, Σοφία Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Ιζηματογενείς καταγραφές ανθρωπογενών και φυσικών διεργασιών στον προϊστορικό οικισμό της Αγίας Παρασκευής Λαμίας Papakonstantinou, Maria-Foteini Penttinen, Arto, The Makrakomi Archaeological Landscapes Project (MALP). Introduction to the programme and its aims Τσόκας, Γρηγόρης Ν. Σταμπολίδης, Αλέξανδρος Βαργεμέζης, Γεώργιος Τσούρλος, Παναγιώτης Ι. Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Γεωφυσική διασκόπηση και συνακόλουθη σύντομη ανασκαφική έρευνα στη θέση «Πλατάνια» Αγίας Παρασκευής Λαμίας Αγγελίδης, Πάνος Λουκά, Μαρία-Παρασκευή Σεπετζόγλου, Νίκος, Η συντήρηση και αποκατάσταση της τοιχογραφίας «Πομπή των Γυναικών» από το Παλαιό Καδμείο της Θήβας

11 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Aravantinos, Vassilis Fappas, Ioannis Kyriazi, Olga Luglio, Giampaolo Pisani, Marcella, No greater marvel revisited: use and reuse of the Mycenaean tholos tomb at Orchomenos Κουρούνη, Ευτυχία, Λιβαδειά. Νέα ανασκαφικά δεδομένα από το νεκροταφείο των ιστορικών χρόνων Ντάσιος, Φώτης, Το ιερό της Δήμητρας και Κόρης Ερώχου στο Πολύδροσο Φωκίδας Τσαρούχα, Ανθούλα, Διαδρομές πολιτισμού σε ένα μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, τους Δελφούς Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα Χαμηλάκης, Γιάννης, Αρχαιολογική και εθνογραφική έρευνα στη θέση Κουτρουλού Μαγούλα Φθιώτιδας Παπαδόπουλος, Κωνσταντίνος Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα Χαμηλάκης, Γιάννης, Ψηφιακή σάρωση, φωτογραμμετρία και ψηφιακές (ανα)παραστάσεις: αρχαιολογική τεκμηρίωση και ερμηνεία σε τρείς διαστάσεις. Η περίπτωση της Κουτρουλού Μαγούλας Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή Krapf, Tobias Κουτσοκέρα, Νικολέττα Γκοτσίνας, Άγγελος Καραθάνου, Αγγελική Βουβαλίδης, Κωνσταντίνος Συρίδης Γεώργιος, Αγία Παρασκευή Λαμίας, θέση «Πλατάνια». Το πολιτισμικό και φυσικό περιβάλλον ενός οικισμού στη δελταϊκή πεδιάδα του Σπερχειού κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού Καράντζαλη, Έφη, Η Μεσοελλαδική αψιδωτή οικία στο Φραντζή της Λαμίας Σιψή, Mαρία, Μια νέα μορφή οικίας για τα δεδομένα των αρχαίων Φαλάρων του τέλους του 4ου αι. π.χ Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών

12 ΨΗΦΙΑΚΗ ΣΑΡΩΣΗ, ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΕΣ (ΑΝΑ)ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΣΕ ΤΡΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΥΤΡΟΥΛΟΥ ΜΑΓΟΥΛΑΣ Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος, Νίνα Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Γιάννης Χαμηλάκης ΠΡΟΛΟΓΟΣ H έρευνα στο πεδίο, η μελέτη των ανασκαφικών δεδομένων και η ερμηνεία των αρχαιολογικών καταλοίπων βασίζονται σε ένα παράδοξο, ενώ ανασκάπτουμε σε τρεις διαστάσεις, χρησιμοποιούμε συστήματα καταγραφής που μεταφέρουν την τρισδιάστατη πληροφορία σε δυο διαστάσεις. Αυτές με τη σειρά τους, στο στάδιο της συμβατικής δημοσίευσης και του παραδοσιακού σχεδίου είτε στην προσπάθεια δημιουργίας μια αναλογικής ή ψηφιακής (ανα)παράστασης, χρησιμοποιούνται για να επαναφέρουν την πληροφορία στην τρίτη διάσταση. Με τη διαδικασία μετατροπής των τριών διαστάσεων σε δύο και των δύο σε τρεις πολλές πληροφορίες χάνονται, ενώ προστίθενται άλλες που δεν υπήρξαν ποτέ 1. Η δημοσίευση αυτή θα εξετάσει τα προβλήματα που δημιουργούνται από μια τέτοια προσέγγιση, προσπαθώντας να προτείνει, μέσα από τη μελέτη του υλικού από τη θέση Κουτρουλού Μαγούλα στο Νέο Μοναστήρι Φθιώτιδας, νέες τεχνικές που βελτιώνουν την καταγραφή, κατανόηση και ερμηνεία της τρισδιάστατης πληροφορίας 2. Ο όρος τρίτη διάσταση δεν είναι μια αφηρημένη έννοια, αλλά αναφέρεται σε όλες εκείνες τις ιδιότητες του χώρου και των αντικειμένων που μπορούν να δώσουν πληροφορίες για τον τρισδιάστατο χαρακτήρα τους. Πιο συγκεκριμένα, εκτός από τους τρεις άξονες στο καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων, στοιχεία για τον προσδιορισμό του τρισδιάστατου χαρακτήρα του κόσμου που μας περιβάλλει δίνεται και από το χρώμα, την υφή και το σχήμα των αντικειμένων. Τα χαρακτηριστικά αυτά οδηγούν στην ερμηνεία των καταλοίπων και καταγράφονται παραδοσιακά σε ημερολόγια, σχέδια και φωτογραφίες. Η ερμηνεία των αρχαιολογικών δεδομένων δεν αποτελεί μια ανεξάρτητη διεργασία που συμβαίνει στο τέλος, αφού έχουν ολοκληρωθεί όλα τα προηγούμενα στάδια της αρχαιολογικής έρευνας. Ο τρόπος που ανασκάπτουμε αποτελεί ερμηνεία, όχι όμως μια ερμηνεία που προκύπτει με το ίδιο τρόπο από όλους τους αρχαιολόγους και σε διαφορετικά ανασκαφικά συστήματα. Επιπλέον, η μέθοδος που καταγράφουμε αποτελεί ερμηνεία και μάλιστα κωδικοποιημένη με μια σειρά από συμβάσεις, που από τη μια αδυνατούν να καταγράψουν όλο το εύρος των δεδομένων και από την άλλη δεν είναι πάντα κατανοητές από όλους. Επομένως, η πρωτογενής πληροφορία αλλοιώνεται και σε πολλές περιπτώσεις χάνεται. Ήδη από το 1970, οι εφαρμογές πληροφορικής έχουν σταδιακά κατακτήσει τη δική τους θέση στην αρχαιολογία, ενώ σταδιακά, με την απλοποίηση των μεθόδων και την ταυτόχρονη ενίσχυση των δυνατοτήτων τους, αρχίζουν να θεωρούνται ένα αναπόσπαστο κομμάτι της αρχαιολογικής έρευνας και όχι ένας ξεχωριστός επιστημονικός κλάδος. Όπως σε κάθε ανασκαφή, ο τρόπος καταγραφής και ερμηνείας των δεδομένων είναι υποκειμενικός και συχνά αντικατοπτρίζει τον διαφορετικό τρόπο αντίληψης κάθε αρχαιολόγου. Η περίπτωση της Κουτρουλού Μαγούλας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς είναι μια θέση που ανεσκάφη 1. Papadopoulos Η μελέτη αυτή αποτελεί μέρος του προγράμματος αρχαιολογίας και αρχαιολογικής εθνογραφίας στη θέση Κουτρουλού Μαγούλα που διευθύνεται από τη Νίνα Κυπαρίσση και το Γιάννη Χαμηλάκη. Βλέπε επίσης άλλα άρθρα στον παρόντα τόμο. 979

13 ΨΗΦΙΑΚΗ ΣΑΡΩΣΗ, ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΕΣ (ΑΝΑ)ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ και συνεχίζει να ανασκάπτεται από πολλούς αρχαιολόγους, ο καθένας από τους οποίους έχει έναν διαφορετικό τρόπο αντίληψης και καταγραφής των δεδομένων. Μάλιστα στην ανασκαφή έχουν χρησιμοποιηθεί δύο συστήματα καταγραφής. Από το 2001 έως το 2008 χρησιμοποιήθηκαν τα παραδοσιακά ημερολόγια, όπου οι ανασκαφικές πληροφορίες καταγράφονται σε περιγραφική αφήγηση ενσωματώνοντας στοιχεία για τα ευρήματα, ερμηνείες, σχέδια και φωτογραφίες. Αντίθετα, από το 2009 και επίσημα από το 2010, οπότε και ξεκίνησε και τυπικά η συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον, χρησιμοποιείται το σύστημα των ξεχωριστών ανασκαφικών πλαισίων (Single Context System), επιτρέποντας το διαχωρισμό και την ομαδοποίηση των πληροφοριών στη βάση κάθε διακριτής ανθρώπινης δράσης, έτσι ώστε να υπάρχει μεγαλύτερη συνεκτικότητα στην παραγόμενη πληροφορία. Παράλληλα συνεχίστηκε και η τήρηση ημερολογίων, για την καταγραφή των περιγραφικών λεπτομερειών. Όπως είναι φυσικό βέβαια και τα δύο συστήματα παρουσιάζουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα από τη στιγμή που το υποκειμενικό στοιχείο διαδραματίζει μείζονα ρόλο. Συνειδητοποιώντας λοιπόν τις προβληματικές πτυχές των συμβατικών μεθόδων καταγραφής που χρησιμοποιούνται στην ανασκαφή, αναπτύχθηκαν μια σειρά από εφαρμογές με σκοπό τόσο την καταγραφή όσο το δυνατόν περισσότερων πληροφοριών για το ανεσκαμμένο υλικό, όσο και την περαιτέρω κατανόηση και ερμηνεία του τρισδιάστατου χαρακτήρα της θέσης. Παρακάτω, θα εξεταστούν δύο τεχνικές καταγραφής, η τρισδιάστατη σάρωση και η τρισδιάστατη φωτογραμμετρία, ενώ μεγαλύτερη έμφαση θα δοθεί στις δυνατότητες των ψηφιακών (ανα)παραστάσεων, ως εργαλείων μελέτης και ερμηνείας των δεδομένων. ΤΡΙΣΔΙΑΣΑΤΗ ΣΑΡΩΣΗ Η τρισδιάστατη σάρωση είναι μια τεχνολογία που επιτρέπει την καταγραφή τρισδιάστατης πληροφορίας, μέσω μιας ακτίνας λέιζερ που χτυπά στο αντικείμενο και επιστρέφει στην πηγή της, είτε καταγράφοντας το χρόνο ανάκλασης του φωτός, είτε τη θέση της ακτίνας και του αντικειμένου με τριγωνισμό 3. Το αποτέλεσμα της σάρωσης, η λεπτομέρεια της οποίας φτάνει από χιλιοστά μέχρι και μικρόμετρα, είναι ένα σύννεφο σημείων (point cloud), που με την κατάλληλη επεξεργασία μετατρέπεται στο τρισδιάστατο αντικείμενο που έχει σαρωθεί. Τα αποτελέσματα της ψηφιακής σάρωσης των 60 από τα περίπου 300 ειδώλια που έχουν έρθει στο φως μέχρι το 2012 ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά (εικ. 1) κυρίως για τα μεγαλύτερα σε μέγεθος, καθώς οι δυνατότητες του σαρωτή που χρησιμοποιήθηκε (Konica Minolta Vivid 9i) ήταν περιορισμένες για όσα αντικείμενα ήταν μικρότερα από 3 εκατοστά. Το σημαντικό όμως χαρακτηριστικό στην τεκμηρίωση ενός αντικειμένου με αυτή τη μέθοδο είναι πως καταγράφεται και γίνεται προσβάσιμη πλήρης τρισδιάστατη πληροφορία (μετρήσιμο μέγεθος, υφή και χρώμα) χωρίς να υπάρχει απαραίτητα πρόσβαση στο ίδιο το αντικείμενο. Επιπλέον, τα αποτελέσματα της σάρωσης, αν και συχνότερα προσβάσιμα μέσω δυσδιάστατων μέσων (π.χ. οθόνη) δεν είναι στατικά, αλλά μπορούν να περιστραφούν, να φωτιστούν, να μεγεθυνθούν κ.ά., όπως θα συνέβαινε και με το πραγματικό αντικείμενο από τον ερευνητή. Κάτι τέτοιο για παράδειγμα έρχεται σε αντίθεση με την αναλογική ή ψηφιακή φωτογραφία, η οποία αν και μπορεί να καταγράψει σημαντικές λεπτομέρειες, τόσο για την υφή, όσο και για το χρώμα επιφανειών και αντικειμένων, παραμένει μια στατική μέθοδος, καθώς οι δυνατότητες που παρέχει στο χρήστη για διάδραση (interaction) με το αντικείμενο είναι πολύ περιορισμένες. Τέλος, τα λεπτομερή δεδομένα που προκύπτουν από την σάρωση, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την τρισδιάστατη εκτύπωση των ίδιων των αντικειμένων. Όλα τα παραπάνω, ανοίγουν νέους δρόμους στην εξ αποστάσεως μελέτη των αντικειμένων και στη σχέση του κοινού με την αρχαιολογική μαρτυρία, καθώς είναι δυνατή τόσο η ηλεκτρονική, όσο και η φυσική πρόσβαση στα αντικείμενα. Στην εικ. 2, το ειδώλιο 337γ (τομή Η, 2002) αποδίδεται με τρεις διαφορετικούς τρόπους: σχέδιο (σκαρίφημα), φωτογραφία και τρισδιάστατη σάρωση. Στο παράδειγμα αυτό, αν και η φωτογραφική απόδοση του αντικειμένου παρέχει περισσότερη οπτική λεπτομέρεια σε σχέση με τον σαρωτή, οι τρεις άξονες μετατρέπονται σε δυο, δεν υπάρχει η δυνατότητα περιστροφής του αντικειμένου, ενώ επιπλέον αλλοιώσεις προκύπτουν λόγω των εγγενών περιορισμών της φωτογραφίας. 3. Böhler Marbs

14 Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος, Νίνα Κυπάρισση-Αποστολίκα, Γιάννης Χαμηλάκης ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΕΤΡΙΑ Η φωτογραφία είναι και θα συνεχίσει να είναι αναπόσπαστο κομμάτι της αρχαιολογικής τεκμηρίωσης. Επιπλέον, παρέχει πολλές (και εν πολλοίς αναξιοποίητες) δυνατότητες 4, ιδιαίτερα αν αντιμετωπιστεί ως μια ακόμα μορφή της υλικότητας της ανασκαφής. Όμως η συμβατική φωτογραφία από μόνη της δεν μπορεί να αποτελέσει ένα απόλυτα αξιόπιστο μέσο για την εξαγωγή χωρικών δεδομένων 5, ακόμα και σε περιπτώσεις που υπάρχουν κλίμακες ή άλλα σημεία αναφοράς των διαστάσεων. Η φωτογραμμετρία, σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες τεχνικές που χρησιμοποιούνται παραδοσιακά στο πεδίο, μπορεί να βοηθήσει ώστε να μετριαστούν ή και να ξεπεραστούν τέτοιου είδους προβλήματα. H φωτογραμμετρία, η τεχνική δηλαδή προσδιορισμού των διαστάσεων, του σχήματος, και της θέσης των αντικειμένων στο χώρο μέσω φωτογραφιών, εμφανίζεται στα τέλη του 19 ου αιώνα. Με την εισαγωγή της φωτογραμμετρίας στην αρχαιολογική τεκμηρίωση, οι αποτυπώσεις που μέχρι τότε γίνονταν μέσω συμβατικών μεθόδων και περιορίζονταν σε γραμμικά σχέδια, π.χ. κατόψεις, τοπογραφικά κ.ά., ενισχύονται σημαντικά με αποτέλεσμα να μπορούν να εξαχθούν μετρήσιμα χωρικά δεδομένα από τις φωτογραφίες, τα οποία και μπορούν να αποτυπωθούν εκτός από το χαρτί και σε μια σειρά ψηφιακών και τρισδιάστατων μέσων απεικόνισης. Ανάμεσα στις αρκετές φωτογραμμετρικές εφαρμογές που έχουν χρησιμοποιηθεί στην αρχαιολογία, είναι η ορθοφωτογραφία, η μετατροπή δηλαδή της φωτογραφίας σε ορθή προβολή, με ταυτόχρονη διόρθωση των προβλημάτων που παρουσιάζει μια απλή φωτογράφιση (στροφές της κάμερας, διαστροφή του φωτογραφικού φακού κ.α.), έτσι ώστε το περιεχόμενο να απεικονίζεται στην ορθή του θέση. Στην Κουτρουλού Μαγούλα, εφαρμόστηκε τρισδιάστατη φωτογραμμετρία, η οποία προέρχεται από ένα από τα πιο εξελισσόμενα πεδία της επιστήμης των υπολογιστών, την υπολογιστική όραση (computer vision). Για την εφαρμογή αυτή, χρησιμοποιήθηκαν 150 φωτογραφίες από το Κτήριο 1 και το λογισμικό Agisoft Photoscan, με σκοπό να εξαχθούν τρισδιάστατες απεικονίσεις με όλα τα χαρακτηριστικά του πραγματικού κόσμου, όπως υφή και χρώμα. Για να μπορέσει να λειτουργήσει η σύνθεση των φωτογραφιών σε ένα τρισδιάστατο μοντέλο, απαιτούνται φωτογραφίες του ίδιου φωτογραφιζόμενου θέματος από διαφορετικές γωνίες λήψεις με σημαντική αλληλοεπικάλυψη. Αρχικά, οι φωτογραφίες, πρέπει να ελεγχθούν σε ένα πρόγραμμα επεξεργασίας εικόνων έτσι ώστε να γίνουν όποιες διορθώσεις χρειάζονται στη φωτεινότητα και την αντίθεσή τους. Αφού οι φωτογραφίες ενωθούν μεταξύ τους, το πρόγραμμα δημιουργεί ένα σύννεφο σημείων, το οποίο με τη σειρά του μετατρέπεται σε ένα τρισδιάστατο μοντέλο, το οποίο λαμβάνει στο τελικό στάδιο υφές και χρώματα με βάση τα στοιχεία που εξάγονται από τις φωτογραφίες (εικ. 3). Το τελικό αποτέλεσμα, αν συγκριθεί με το σχέδιο και τη φωτογραφία (εικ. 4), δεν είναι καλύτερο μόνο οπτικά για την κατανόηση της αρχαιολογικής πληροφορίας. Είναι σημαντικό, πως πρόκειται για μετρήσιμη πληροφορία, σε αντίθεση τόσο με την απλή ψηφιακή φωτογράφηση, όσο και με το σχέδιο, που αν και θεωρείται ένας ακριβής τρόπος καταγραφής χρησιμοποιεί συμβάσεις που ακόμα και αν είναι κατανοητές απ όλους, σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να αποδώσουν όλο το εύρος της αρχαιολογικής πληροφορίας. ΨΗΦΙΑΚΕΣ (ΑΝΑ)ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ Η τρισδιάστατη σάρωση και η φωτογραμμετρία, αποτελούν δυο τεχνικές καταγραφής και τεκμηρίωσης των αρχαιολογικών δεδομένων. Η μέθοδος όμως, που μέσω της οπτικοποίησης, της εξέτασης, της υπόθεσης και της μελέτης μπορεί να συμβάλει σε όλα τα στάδια της ερμηνευτικής διαδικασίας, είναι οι ψηφιακές (ανα)παραστάσεις. Ήδη από τη δεκαετία του 1990, η εικονική πραγματικότητα και οι ψηφιακές εξομοιώσεις κατέκτησαν τη δική τους θέση στην αρχαιολογία. Βέβαια, οι περισσότερες εφαρμογές χρησιμοποιήθηκαν περισσότερο ως ένα μέσο παρουσίασης της αρχαιολογικής ερμηνείας, ως τελικά προϊόντα, και όχι ως ένα μέσο που θα βοηθούσε στην κατανόηση προβληματικών δεδομένων. Πολλές φορές μάλιστα, ιδιαίτερα στα πρώτα τους στάδια, στηρίζονταν στην ψευδαίσθηση μιας ανασύνθεσης του παρελθόντος, «όπως πραγματικά ήταν». Με τη βοήθεια των ραγδαίων τεχνολογικών εξελίξεων, οι ψηφιακές (ανα)παραστάσεις έχουν οδηγηθεί στο επόμενο βήμα, στην προσπάθεια, δηλαδή, ενσωμάτωσης αρχαιολογικών ερωτημάτων στη διαδι- 4. Bohrer Hamilakis κ.ά Dorrell 1989, 25. Βλ. ακόμα Shore 1998,

15 ΨΗΦΙΑΚΗ ΣΑΡΩΣΗ, ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΕΣ (ΑΝΑ)ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ κασία της οπτικοποίησης 6. Αυτό που υποστηρίζεται σε αυτή τη δημοσίευση, είναι πως οι ψηφιακές (ανα)παραστάσεις θα πρέπει να λειτουργούν συμπληρωματικά με τις παραδοσιακές μεθόδους καταγραφής που χρησιμοποιούνται στην ανασκαφική πρακτική, καθώς μεταφέρουν την πληροφορία στην τρίτη διάσταση, μέσα από ένα τρισδιάστατο περιβάλλον. Κυρίως, είναι η ίδια η διαδικασία κατασκευής, που αν και πραγματοποιείται μέσω ενός δυσδιάστατου μέσου, λαμβάνει χώρα σε μια διεπιφάνεια (interface) ειδικά σχεδιασμένη έτσι ώστε να μπορεί να αποδώσει τις τρεις διαστάσεις του πραγματικού κόσμου. Όπως είναι φυσικό, κάτι τέτοιο δεν μπορεί να γίνει ούτε μέσω της αποτύπωσης των ευρημάτων σε αξονομετρικό σχέδιο, ούτε μέσω της φωτογράφισής τους με τις συμβατικές μεθόδους. Σε αυτά, αν και ενυπάρχουν υποδηλώσεις της τρίτης διάστασης τόσο στη διαδικασία παραγωγής τους, όσο και στα αποτελέσματα, κατ ουσίαν παραμένουν τεχνικές που περιορίζονται στις δυο διαστάσεις. Με τη χρήση λοιπόν των τρισδιάστατων αυτών τεχνικών από τους ίδιους τους αρχαιολόγους του πεδίου για την ανασύσταση των αρχαιολογικών μαρτυριών, ανοίγονται νέοι δρόμοι στην αντίληψη και την κατανόηση των ανασκαφικών δεδομένων. Οι ψηφιακές (ανα)παραστάσεις που παρουσιάζονται παρακάτω πραγματοποιήθηκαν για το Κτήριο 1 (τομές Η1, Η2), ενώ αντίστοιχες (ανα)παραστάσεις πραγματοποιήθηκαν και για το Κτήριο 2 (τομές Θ2, Θ3, Ι2, Ι3). Επειδή σπάνια τα δεδομένα και μάλιστα προϊστορικών θέσεων συνηγορούν υπέρ μιας και μόνο αποκατάστασης, διαφορετικές εκδοχές υποθέσεις εργασίας πρέπει να κατασκευάζονται έτσι ώστε να αναπτύσσεται ένας δημιουργικός διάλογος κατά την ερμηνευτική διαδικασία. Για το Κτήριο 1, εκτός από τη δημοσίευση στο ΑΕΘΣΕ , μελετήθηκαν εξ αρχής τα ημερολόγια, τα σχέδια και οι φωτογραφίες, καθώς και αρχαιολογικά και εθνογραφικά παράλληλα από την ευρύτερη περιοχή και τη Βαλκανική γενικότερα. Όλα τα προβλήματα, οι υποθέσεις και αποφάσεις καταγράφηκαν σε ένα ιδιωτικό ιστολόγιο 8, στο οποίο έχουν πρόσβαση όλα τα μέλη της επιστημονικής ομάδας, με σκοπό να καταθέσουν και οι ίδιοι τις απόψεις και τους προβληματισμούς τους καθώς προχωράει η διαδικασία της οπτικοποίησης. Αντικείμενο της παρούσας έρευνας αποτέλεσε η ανώτερη φάση του Κτηρίου 1. Η φάση αυτή, αποτελείται από ένα σπίτι της Μέσης Νεολιθικής, που καλύπτει εσωτερικά επιφάνεια 23 τ.μ. και έχει λίθινα θεμέλια από λευκές ασβεστολιθικές πλακαρές πέτρες της περιοχής, οι οποίες είναι τοποθετημένες λοξά στο τύπο του ψαροκόκαλου. H ψηφιακή (ανα)παράσταση του κτηρίου ακολούθησε μια τεχνική κατασκευής που κατά κανόνα δεν ενδείκνυται στα ψηφιακά μοντέλα. Το λίθινο θεμέλιο για παράδειγμα, κατασκευάστηκε πέτραπέτρα, ακολουθώντας κατά κάποιο τρόπο την τεχνική κατασκευής μιας φυσική αποκατάστασης στο πλαίσιο μιας πειραματικής προσέγγισης. Με αυτόν τον τρόπο, τα περισσότερα ερωτήματα που τίθενται δεν είναι πλέον τεχνικής φύσεως, όπως π.χ. πώς θα κατασκευαστεί ο τοίχος για να φαίνεται πιο ρεαλιστικός, αλλά αφορμώνται από αρχαιολογικές υποθέσεις και προβληματισμούς, όπως π.χ. πώς ήταν τοποθετημένες οι πέτρες ώστε να δημιουργήσουν ένα σταθερό θεμέλιο που θα συγκρατεί την ανωδομή; Ένα ενδιαφέρον στοιχείο προς συζήτηση αποτελεί το τελικό ύψος του λίθινου θεμελίου. Σύμφωνα με τα δεδομένα από άλλες θέσεις της περιόδου 9 και εθνογραφικά παράλληλα από την περιοχή, είναι λογικό να θεωρηθεί πως η λίθινη θεμελίωση είχε χαμηλό ύψος, 0,40-0,50 μ. Βέβαια τα δεδομένα από την παλαιότερη φάση του Κτηρίου, δείχνουν πως το λίθινο θεμέλιο είναι πιθανό να ξεπερνούσε το 1 μέτρο (εικ. 5). Σε αυτή βέβαια την περίπτωση δεν είναι δυνατόν να μιλήσει κανείς με βεβαιότητα για λίθινο θεμέλιο ή λιθόκτιστο σπίτι, ή ακόμα για αισθητική προτίμηση, ή για λειτουργική απόφαση. Στην περίπτωση βέβαια της υπό μελέτη φάσης είναι βέβαιο πως η ανωδομή ήταν κατασκευασμένη με πλιθιά, πιθανότατα ενισχυμένη με ξύλα σε οριζόντια και κάθετη διάταξη. Πλιθιά και οικοδομικός πηλός με αποτυπώματα δείχνουν πως άχυρα και καλάμια χρησιμοποιήθηκαν τόσο ως προσμίξεις στο μείγμα του πηλού, όσο και για την κατασκευή της οροφής, η οποία μπορεί να ήταν επίπεδη, δικλινής ή σαμαρωτή με καλάμια και άχυρα και ενδεχομένως επάλειψη με μια λεπτή στρώση από πηλό (εικ. 6). Τέλος, ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί η εύρεση πήλινων στοιχείων παγιδευμένων στην πεσμένη ανωδομή του κτηρίου, τα οποία έχουν παρομοιαστεί με ένα είδος χοντρής κεράμωσης προερχόμενης από τη στέγη. Βέβαια, η χρήση κεραμιδιών θα αύξανε αναίτια το βάρος της στέγης, επιβαρύνοντας την ανωδομή, καθιστώντας απαραίτητη την ύπαρξη πολλαπλών υποστυλωμάτων στο εσωτερικό, μειώνοντας ταυτόχρονα το διαθέσιμο χώρο. Παρόλα αυτά, ένα επίμηκες κτίσμα με λίθινη θεμε- 6. Papadopoulos Earl Κυπαρίσση-Αποστολίκα Βλέπε π.χ. Σέσκλο: Κωτσάκης (υπό έκδοση). 982

16 Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος, Νίνα Κυπάρισση-Αποστολίκα, Γιάννης Χαμηλάκης λίωση και πλίθινη ανωδομή που χρησιμοποιείται σαν σήμερα αποθήκη στην περιοχή του Νέου Μοναστηριού, έφερε κεραμοσκεπή. Το δάπεδο του κτηρίου καλύπτεται από πέτρες ίδιες με αυτές που χρησιμοποιήθηκαν στη θεμελίωσή του. Η αποκάλυψη ευρημάτων πάνω σε χώμα και όχι κατευθείαν πάνω στην πλακόστρωση ίσως δείχνει πως το δάπεδο ήταν καλυμμένο με πατημένο χώμα, όπως έχει επιβεβαιωθεί και στο δεύτερο σπίτι. 10 Κάποια κυκλικά κενά στο δάπεδο, στα σημεία που δεν καλύπτεται από λίθους, δε φαίνεται να οφείλονται όλα στην ύπαρξη πασσάλων για τη στήριξη της στέγης, ενώ δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να αποτελούσαν λάκκους για τη στήριξη αγγείων (εικ. 5). Με βάση το προηγούμενο, οι εναλλακτικές (ανα)παραστάσεις που μπορούν να κατασκευαστούν, είναι είτε με εσωτερικούς πασσάλους να αποτελούν τους κύριους φορείς της στέγης, είτε με την ανωδομή να αποτελεί τον φορέα της στέγης, ενισχυμένη με τουλάχιστον ένα κεντρικό υποστύλωμα (εικ. 7). Στο νότιο τμήμα του κτηρίου, ανατολικά από το σημείο που βρίσκεται η κύρια είσοδός του, έχει βρεθεί μια πρόχειρα κατασκευασμένη εστία με κατάλοιπα φωτιάς και όστρακα πιθοειδούς αγγείου τοποθετημένα σε κυκλική διάταξη. Η ύπαρξη εστίας υπαγορεύει και την ύπαρξη ανοίγματος στη στέγη, η οποία θα διευκόλυνε τόσο την απομάκρυνση του καπνού, όσο και το φωτισμό του εσωτερικού. Η μελέτη και ανάλυση φυσικού φωτισμού που πραγματοποιήθηκε, έδειξε πως η ποσότητα φωτός που εισέρχεται στο εσωτερικό από το μεγάλο άνοιγμα 2,1 μ. της κύριας εισόδου και το άνοιγμα στην οροφή είναι ικανοποιητικά για έναν χώρο που πραγματοποιούνται οικιακές δραστηριότητες (εικ. 8). Παρατηρώντας κανείς τις αναπαραστάσεις αυτές, εύλογα θα διερωτηθεί για την απουσία των μικρών ευρημάτων. Αν και μέσα στο κτήριο εντοπίστηκαν λίθινα εργαλεία, θραυσμένη χρηστική κεραμεική, ανθρωπόμορφα ειδώλια και μεγάλος αριθμός οστών ζώων, σημαντικό μέρος αποκαλύφθηκε έξω από τα ανατολικά όρια του σπιτιού. Βέβαια η μελέτη του υλικού βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη, και επομένως η τοποθέτηση ευρημάτων στο χώρο, τουλάχιστον σε αυτό το στάδιο της έρευνας, δε θα μπορούσε να στηριχτεί σε ασφαλή στοιχεία. Οι ψηφιακές (ανα)παραστάσεις δίνουν τη δυνατότητα για υποθέσεις και προβληματισμούς, κάτι που δε θα ήταν δυνατό μέσω συμβατικών μεθόδων. Ακόμα και αν υπήρχε η δυνατότητα για μια φυσική αποκατάσταση του κτηρίου, δε θα ήταν δυνατή η κατασκευή πολλαπλών εκδοχών για να επιβεβαιωθούν ή να απορριφθούν οι όποιες υποθέσεις μας. Για παράδειγμα, έχει συχνά εκφραστεί η άποψη ότι χρώμα ή και δέρματα ζώων χρησιμοποιούνταν για τη διακόσμηση της ανωδομής και της στέγης, κατά τα πρότυπα των ομοιωμάτων οικιών και των εθνογραφικών παραλλήλων. Πόσο διαφορετική θα ήταν η αίσθηση και η αντίληψη του χώρου, με κάθε μια από αυτές τις παραμέτρους (εικ. 9); ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η τρισδιάστατη σάρωση και η φωτογραμμετρία, μπορούν να θεωρηθούν ιδιαίτερα χρήσιμα εργαλεία τεκμηρίωσης μιας ανασκαφής και διατήρησης του τρισδιάστατου χαρακτήρα της. Επιπλέον, επιτρέπουν τη διάδραση μελετητή και ευρημάτων, μέσα από την ενσωμάτωση κίνησης, αυξομειώσεων στο μέγεθος των αντικειμένων, εναλλαγών φωτισμού κ.ά. σε αντίθεση με τις συμβατικές μεθόδους που τα αποτελέσματά τους περιορίζονται στις δυο διαστάσεις. Αντίθετα, οι ψηφιακές (ανα)παραστάσεις αποτελούν ένα πολύ πιο σύνθετο εργαλείο το οποίο αν χρησιμοποιηθεί σωστά, παρέχει τόσο στο κοινό, όσο και στους ίδιους τους ερευνητές έναν άλλο τρόπο αντίληψης της αρχαιολογικής πληροφορίας. Στη ανασκαφή, αλλά και στη μελέτη του υλικού της Κουτρουλού Μαγούλας, γίνεται σημαντική προσπάθεια, τόσο να χρησιμοποιηθούν με νέους τρόπους οι συμβατικές μέθοδοι αρχαιολογικής τεκμηρίωσης, όσο και να ενταχθούν στο πρόγραμμα όλες εκείνες οι τεχνολογίες που μπορούν να συμβάλουν τόσο στην πληρέστερη καταγραφή, όσο και στην κατανόηση των δεδομένων. Εξετάζοντας κριτικά τις όποιες αντιφάσεις και ασάφειες της αρχαιολογικής πληροφορίας, προσπαθώντας να περιοριστούν οι λανθασμένες ή προβληματικές ερμηνείες και οριοθετώντας τις υποθέσεις που κάθε φορά είναι απαραίτητες, οι τεχνολογικές εξελίξεις και τα νέα ψηφιακά εργαλεία οδηγούν σε νέα μονοπάτια την αρχαιολογική έρευνα, προσφέροντας νέα δεδομένα, υποθέσεις και ερμηνείες, συμβάλλοντας έτσι σε μια τρισδιάστατη προσέγγιση, σύνθετων ερευνητικών ζητημάτων και δεδομένων. 10. Οριστική απάντηση θα μπορεί να δοθεί αφού προχωρήσει η μελέτη όλων των σχετικών δεδομένων. 983

17 ΨΗΦΙΑΚΗ ΣΑΡΩΣΗ, ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΕΣ (ΑΝΑ)ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ SUMMARY 3D SCANNING, PHOTOGRAMMETRY AND (RE)CONSTRUCTIONS ARCHAEOLOGICAL DOCUMENTATION AND INTERPRETATION IN THREE DIMENSIONS THE CASE OF KOUTROULOU MAGOULA Constantinos Papadopoulos, Nina Kyparissi-Apostolika, Yannis Hamilakis The work of archaeologists seems to be based on a paradox. In an attempt to produce a sustainable record that will act as a reference back to the destructive process of excavation, the excavated three-dimensional data are flattened, i.e. are turned into a two-dimensional construction by the various recording methodologies employed. These two-dimensional constructs, which carry ambiguities and contradictions, are restored to their initial three-dimensional nature in any attempt to visualise, research and understand the past. However, this process of turning three dimensions into two and two dimensions into three leaves data behind or introduces material that might have never existed. By drawing on the dataset from the Middle Neolithic site of Koutroulou Magoula, it is argued that three-dimensional techniques for recording and visualisation, such as laser scanning, photogrammetry and especially computer graphic simulations contribute a three-dimensional perspective to the study of the Neolithic. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Böhler W. Marbs A., D Scanning Instruments, στο Proceedings of CIPA WG6 Scanning for Cultural Heritage Recording. Institute for Spatial Information and Surveying Technology, University of Applied Sciences, Mainz. Bohrer F., Photography and Archaeology, London. Dorrell P., Photography in Archaeology and Conservation, Cambridge. Hamilakis Y. Kyparissi-Apostolika N., in collaboration with Loughlin T. Tsamis V. Cole J. Papadopoulos C. Zorzin N., Koutroulou Magoula in Central Greece: from the Neolithic to the Present, Antiquity 86 ( Hamilakis Y. Anagnostopoulos A. Ifantidis F., Postcards from the edge of time: archaeology, photography, archaeological ethnography (a photo-essay), Public Archaeology 8, Papadopoulos C. Earl G., Formal Three-dimensional Computational Analyses of Archaeological Spaces, στο E. Paliou U. Lieberwirth S. Polla (επιμ.), Spatial analysis and social spaces: interdisciplinary approaches to the interpretation of prehistoric built environments, Topoi Berlin Studies of the Ancient World: De Gruyter, Papadopoulos C Knowledge Production through the Process of Digital Reconstruction: Simulation of Greek Neolithic Space, Southampton (αδ. διδ. διατριβή). Shore S., The Nature of Photographs, Baltimore. Κυπαρίσση-Αποστολίκα Ν., Κουτρουλού Μαγούλα στο Νέο Μοναστήρι (Βόρεια Φθιώτιδα): Η αποκάλυψη μια νέας «αστικής» αρχιτεκτονικής Νεολιθικής εγκατάστασης, ΑΕΘΣΕ 1, Κωτσάκης Κ. (υπό έκδοση). Σέσκλο, οι Ανασκαφές του Δ.Ρ. Θεοχάρη Η Στρωματογραφία και η Αρχιτεκτονική της Μέσης Νεολιθικής Περιόδου, Αθήνα. 984

18 Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος, Νίνα Κυπάρισση-Αποστολίκα, Γιάννης Χαμηλάκης Εικ. 1. Τρισδιάστατη Σάρωση. Ψηφιακά μοντέλα ειδωλίων. Από πάνω και αριστερόστροφα: 204/14(Ι3), ΜΕ316(Η), 104/21(Θ3ext), Π185 (κόσκινο). Εικ. 2. Αντιπαραβολή σκαριφήματος, φωτογραφίας και ψηφιακού μοντέλου του ειδωλίου 337γ, Τομή Η (2002). 985

19 ΨΗΦΙΑΚΗ ΣΑΡΩΣΗ, ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΕΣ (ΑΝΑ)ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ Εικ. 3. Φωτογραμμετρία. Διαφορετικά στάδια επεξεργασίας των δεδομένων. Επάνω: σύννεφο σημείων. Κάτω: τρισδιάστατο μοντέλο. Εικ. 4. Φωτογραμμετρία. Το τελικό αποτέλεσμα για το Κτήριο 1 σε αντιπαραβολή με το σχέδιο και τη φωτογραφία. Εικ. 5. Μη φωτορεαλιστική αποκατάσταση του Κτηρίου 1. Αριστερά: Λίθινη θεμελίωση σε ύψος 0,50 μ. Δεξιά: Λίθινη θεμελίωση που ξεπερνάει το 1 μ. 986

20 Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος, Νίνα Κυπάρισση-Αποστολίκα, Γιάννης Χαμηλάκης Εικ. 6. Επάνω: Μη φωτορεαλιστικές αποκαταστάσεις της στέγης σε τρεις εναλλακτικές εκδοχές. Κάτω: Φωτορεαλιστικές αποκαταστάσεις του εσωτερικού του Κτηρίου 1 με τη στέγη σε τρεις εναλλακτικές εκδοχές. Εικ. 7. Μη φωτορεαλιστικές εναλλακτικές αποκαταστάσεις για τη στήριξη της στέγης. 987

21 ΨΗΦΙΑΚΗ ΣΑΡΩΣΗ, ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΕΣ (ΑΝΑ)ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ Εικ. 8. Μελέτη φωτισμού για το εσωτερικό του Κτηρίου Μαρτίου 2012, 9 π.μ., 12 μ.μ., 6 μ.μ. Εικ. 9. Φωτορεαλιστικές αποκαταστάσεις Πειραματισμοί με εναλλακτικές εκδοχές του Κτηρίου

22 βραχυγραφιεσ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ AN Aρχαιότερη Νεολιθική AN Aρχαιότερη Νεολιθική Γ Γεωμετρικός -ή, -ό ΜΓ Μέσος (ή-ο) Γεωμετρικός -ή, -ό ΠΓ Πρωτογεωμετρικός -ή, -ό ΠΕ Πρωτοελλαδική ΠΕΧ Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ΜΕ Μεσοελλαδική ΜΕΧ Μέση Εποχή του Χαλκού ΜΝ Μέση Νεολιθική ΝΝ Νεότερη Νεολιθική ΤΝ Τελική Νεολιθική ΥΓ Ύστερος (-η, -ο) Γεωμετρικός (-ή, -ό) ΥΕ Υστεροελλαδική ΥΕΧ Ύστερη Εποχή του Χαλκού EH Early Helladic EIA Early Iron Age G Geometric LBA Late Bronze Age LH Late Helladic LG Late Geometric MBA Middle Bronze Age MH Middle Helladic SM Submycenaean SPG Sub-protogeometric ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ διάμ. διάμετρος εκ. εκατοστά μ. μέτρα μέγ. μέγιστος, -η, -ο μήκ. μήκος πάχ. πάχος πλ. πλάτος σωζ. σωζόμενος, -η, -ο τ.μ. τετραγωνικά μέτρα ύψ. ύψος χιλ. χιλιοστά χλμ. χιλιόμετρα cm. centimeter km. kilometer m. metre sq m. square metre ΛΟΙΠΕΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ (αδ.) διδ. διατριβή (αδημοσίευτη) διδακτορική διατριβή αι. αιώνας αρ. αριθμός αρ. ευρ. αριθμός ευρετηρίου αρ. κατ. αριθμός καταλόγου Βλ. Βλέπε δηλ. δηλαδή ΕΑΜ Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ΕΒΑ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων εικ. εικόνα εκδ. εκδότης επιμ. επιμέλεια ΕΠΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ΙΑΚΑ Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ιδιαίτ. ιδιαίτερα κ.ά. και άλλοι, και άλλα κ.ε. και εξής λ. λήμμα λ.χ. λόγου χάριν μτφρ. μετάφραση μ.χ. μετά Χριστόν κεφ. κεφάλαιο ό.π. όπως παραπάνω παραπ. παραπάνω πάχ. πάχος περ. περίπου πίν. πίνακας πρβλ. παράβαλε π.χ. παραδείγματος χάριν π.χ προ Χριστού σελ. σελίδα σημ. σημείωση 1025

23 βραχυγραφιεσ σχ. Σχέδιο ΤΑΠ Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων τ. τόμος υποσ. υποσημείωση YΠ.ΠΟ. Υπουργείο Πολιτισμού Αbb. Abbildung a.c. after Christ A.D. anno Domini av. J.-C. avant Jésus-Christ B.C. before Christ c. century ca. circa cf. confer col. column ed(s). éd(s). edited, editor(s), éditeur(s) esp. especially et al. et alii etc. et cetera fig. figure figs. figures ff. following G.I.S. Geographical Information Systems INSTAP Institute for Aegean Prehistory inv. inventory, inventaire n. note no.(s.) number(s), numéro(s) p. page pl. plate, planche Suppl. Supplement Taf. Tafel(n) Tav. Tavola vol. volume 1026