Ακαδημαϊκό έτος ΕΠΟ 31 Α ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ

Transcript

1 Θέμα 1 ο Στα πλαίσιο επικράτησης του Λογικού θετικισμού η έγκυρη γνώση στηρίζεται κλικ στη γνώση Ακαδημαϊκό έτος ΕΠΟ 31 Α ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ Θέμα 1 ο Εξελίσσονται οι επιστήμες της φύσης? Αναλύστε τις θέσεις των Kuhn, Lakatos και Feyerabend στο ερώτημα αυτό και δώστε ένα παράδειγμα από την ιστορία της κοσμολογίας (απαντήσεις από εργασία έτους, Β' τόμος κεφ. 8 και Κείμενα 6) Θέμα 2 ο Παρουσιάστε την επιστημονική μέθοδο κατά τον Νεύτωνα καθώς και τις βασικές συνιστώσες του Νευτωνισμού κατά τον 18ο αιώνα (απαντήσεις από Β' τόμο κεφ. 4, εργασία έτους και κείμενο 2) Θέμα 3 ο Εξηγείστε υπό ποία έννοια ο 14ος αιώνας αφενός αποτελεί αποσύνθεση του 13ου αφετέρου δε οδήγησε σε νέες συνάφειες στη μελέτη της φύσης. Επιπρόσθετα παρουσιάστε την συνεισφορά του Ζακ Μπουριντάν σε αυτή την αλλαγή στην πορεία της μεσαιωνικής επιστήμης. (απαντήσεις από Α' τόμο...) Απαντήσεις στην εμπειρία και τα παρατηρησιακά δεδομένα και αυτά παρέχονται μέσω της γνώσης των επιστημών, οι οποίες αναζητούν τους φυσικούς νόμους που διέπουν τα φαινόμενα και δεν αφορούν υποθέσεις για τις φύσεις και τις αιτίες των πραγμάτων. Στη βάση αυτή υιοθετούνται νέες θεωρίες και εξελίσσονται οι επιστήμες, οι οποίες συγκροτούν ένα ενιαίο ορθολογικό σύστημα γνώσεων και πρακτικών μέσω των οποίων ο άνθρωπος οδηγείται με γραμμικό και σωρρευτικό τρόπο από αλήθεια σε περισσότερη αλήθεια. 1

2 Από την περίοδο του μεσοπολέμου φάνηκε ότι ο θετικισμός δεν αντανακλούσε την αντίληψη των επιστημόνων για τη λειτουργία της θεωρίας στην εμπειρική έρευνα, αλλά δεν ανταποκρινόταν και στον τρόπο με τον οποίο είχε διαμορφωθεί η επιστημονική γνώση με τα νέα ιστορικά δεδομένα. Οι Kuhn, Feyerabend και Lakatos θα κάνουν επομένως μια στροφή στην ιστορία της επιστήμης φέρνοντας στο φως την αγνοημένη ή συγκαλυμμένη φυσιογνωμία της πραγματικής επιστήμης ως πολύπτυχης κοινωνικής δραστηριότητας. Φαίνεται ότι δεν είναι δυνατή καμιά αμιγώς εμπειρική παρατήρηση δεν είναι δυνατή χωρίς την προϋπόθεση ποικίλων θεωρητικών παραδοχών. Οι παραπάνω θεωρητικοί προβάλλουν μέσω του σχετικισμού την ιστορική δυναμική της επιστήμης και θέτουν τη διάσταση αυτή ως προϋπόθεση για την εξέλιξη των επιστημών. Σύμφωνα με τον Kuhn η επιστήμη είναι ενταγμένη σε ένα πλέγμα κοινωνικών θεσμών και σκοπός της είναι να ορίσει τα στοιχεία-έννοιες εκείνες που διαμορφώνουν την κοινή συνείδηση στα πλαίσια της κοινωνίας συνολικά. Άρα, η διαδικασία μεταβολής των επιστημονικών θεωριών ή της προόδου των φυσικών γνώσεών μας δεν μπορεί να μελετηθεί αφαιρετικά, δηλαδή, εκτός του κοινωνικού, πολιτισμικού κτλ περίγυρου. Οι μεταβολές που προκύπτουν στην επιστήμη συνδέονται με τις ρήξεις και τις τομές που παρατηρούνται στο συνολικό πολιτισμικό γίγνεσθαι. Αυτή η αντίληψη του Kuhn διαμορφώνει τα «παραδείγματα», δηλαδή, τους συλλογικούς τρόπους μέσω των οποίων η επιστημονική κοινότητα βλέπει τον κόσμο. Κάθε παράδειγμα σχετικά με την ερμηνεία των πραγμάτων που υπάρχουν ή συμβαίνουν γύρω μας, δεν είναι τίποτα άλλο από ένα σύμπλεγμα ερμηνευτικών προσεγγίσεων και μεθοδολογικών συμβάσεων που επιβεβαιώνει την προτεραιότητα της λογικής ενόρασης έναντι της εμπειρικής παρατήρησης. Κάθε παράδειγμα προσπαθεί να διατηρήσει την υπάρχουσα ιδεολογικοπολιτισμικο-κοινωνική αντίληψη για τα πράγματα και προσπαθεί να ενσταλάξει τις ερμηνευτικές μεθόδους που το εξυπηρετούν προσανατολίζοντας τους επιστήμονες και τις έρευνές τους προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις. Μέσα από αυτή τη συλλογιστική διαφαίνεται ότι ο καθορισμός της αλήθειας συνδέεται με τις αντιλήψεις των κατόχων της ευρύτερης κοινωνικής εξουσίας, της οποίας μέρος αποτελούν οι διευθύνοντες των επιστημονικών οργανισμών και θεσμών. Ευθύνη του επιστήμονα είναι η επίλυση γρίφων, αποριών, αινιγμάτων τα οποία προκύπτουν από την αδυναμία 2

3 της θεωρίας να καλύψει/εξηγήσει όλο το φάσμα των εμπειρικών δεδομένων που προκύπτουν. Συνεπώς, η έρευνα προσανατολίζεται στο να τακτοποιήσει ή να συμμαζέψει το θεωρητικό πλαίσιο με στόχο να υπερκερασθούν οι αντιστάσεις της φυσικής πραγματικότητας. Άλλος ρόλος της ερευνητικής διαδικασίας μπορεί να είναι η επινόηση νέων και πρωτότυπων πειραματικών τρόπων για την επιβεβαίωση του παραδείγματος. Το κυρίαρχο παράδειγμα εδραιώνεται και έτσι εξασφαλίζεται μια μακρά περίοδος θεωρητικής σταθερότητας. Αυτή η κατάσταση θεωρητικού εφησυχασμού στα πλαίσια των επιστημών χαρακτηρίζεται ως «κανονική επιστήμη». Οι ανωμαλίες, ωστόσο, που προκύπτουν είναι αναπόφευκτες. Το κυρίαρχο παράδειγμα αναγκάζεται να λάβει αμυντική στάση. Βρίσκεται κάποια στιγμή σε κρίσιμη θέση. Πρόκειται για την κρίση εξουσίας. Θα προκύψει ο «πόλεμος των παραδειγμάτων» καθιστώντας την επιστημονική έρευνα σε «ιδιόρρυθμη κατάσταση». Σε αυτή τη φάση, η εξέλιξη των φυσικών γνώσεών μας διέρχεται ένα κομβικό σημείο, αυτό της επανάστασης. Το ένα προσπαθεί να καθυποτάξει το άλλο. Στο σημείο αυτό συναντάμε την θεωρητική «ασυμμετρία» των παραδειγμάτων, στην οποία αποτυπώνεται μια συνολική αλλαγή της κοινής συνείδησης, μια κρίσιμη στροφή στην ανέλιξη του πολιτισμού. Σταδιακά, οι πρώην «ανωμαλίες» αρχίζουν να συγκροτούν τη νέα θεωρητική κανονικότητα. Η επικράτηση του νέου παραδείγματος οργανώνεται πλέον σαν σύστημα εξουσίας και στη συνέχεια αναλαμβάνει, όπως το παλαιότερο, να προβάλλει τις θεωρίες του ως αλήθειες με καθολικό και σταθερό κύρος. Για να νομιμοποιήσει την κυριαρχία του ξαναγράφει την ιστορία της επιστήμης. Ο Kuhn προσπάθησε με αυτό τον τρόπο να συνδέσει τη φιλοσοφία της επιστήμης με την αμεσότητα της κοινωνικής εμπειρίας και διαπάλης. Ενέταξε, με άλλα λόγια, την επιστήμη στην καθημερινότητα. Ο Feyerabend θα πρωτοστατήσει στην προσπάθεια να κατοχυρωθεί ο ρεαλισμός ως αναγκαίο υπόβαθρο της επιστημονικής διαδικασίας. Η γνωσιολογία του θα ονομαστεί «πλαισιοκρατία», η οποία περιλαμβάνει την ιδέα ότι η αλήθεια διαμορφώνεται μέσα στο πλαίσιο των παραδοχών που συγκροτούν την κοινή συνείδηση μιας ανθρώπινης ομάδας με ένα συγκεκριμένο πρότυπο ζωής. Η επιστήμη είναι μια ανθρώπινη δραστηριότητα δίπλα σε μια πληθώρα άλλων, μιας δραστηριότητας που δεν διαθέτει υπέρτερο κύρος σε σχέση με τις υπόλοιπες. Η επιστήμη δεν έχει καμιά εγγενή αξία, καμιά προνομιακή σχέση με την ουσία των 3

4 πραγμάτων, ούτε είναι φορέας διανοητικών και αξιολογικών προτύπων υποχρεωτικών για όλους. Ο Feyerabend θεωρεί ότι καμιά από τις τρέχουσες φιλοσοφικές θεωρήσεις δεν μπορεί να αποδώσει την πολυμέρεια και την αντιφατικότητα της επιστημονικής πρακτικής. Η ελεύθερη κοινωνία χαρακτηρίζεται από μια σειρά ανατρεπτικών, ριζοσπαστικών και αντίθετων μεταξύ τους θεωριών που η πολλαπλότητά τους απαιτεί και μια αντίστοιχη μεθοδολογική πολλαπλότητα. Καμιά μέθοδος δεν είναι υποχρεωτική και δεν είναι υπαγορευμένη, η ρητορική παραπλάνηση και η προπαγάνδα ήταν μέχρι τώρα μέρος του οπλοστασίου των ερευνητών. Η μόνη μέθοδος που αντανακλά την πραγματικότητα στηρίζεται στην αρχή «τα πάντα επιτρέπονται», η οποία συνιστά έναν γνωσιολογικό αναρχισμό. Επιδιώκει την απελευθέρωση μέσα στην επιστήμη, αλλά και την απελευθέρωση της κοινωνίας από την επιστήμη. Η επιστημολογία δεν μας διδάσκει τίποτα για την επιστήμη ούτε και για την κοινωνία και ο ρόλος των ειδικών είναι καταστροφικός. Η δράση τους πρέπει να επιβλέπεται από τους πολίτες και οι ορθολογικές συζητήσεις πρέπει να αντικατασταθούν από τις «λαϊκές κινητοποιήσεις». Από την προβληματική του Feyerabend εξαλείφεται τελείως το ζήτημα της αλήθειας, δεδομένου ότι καμιά επιστημονική πρακτική δεν είναι ικανή να αντλήσει την αντικειμενική γνώση, με αποτέλεσμα να επικρατεί άκρατος σχετικισμός διότι η πραγματικότητα ορίζεται μέσα από το πρίσμα των υποκειμενικών αντιλήψεων που υιοθετούμε γι αυτήν. Από την άλλη, ο Lakatos θεωρεί ότι ο ορθολογισμός είναι το χαρακτηριστικό εκείνο που διαφοροποιεί την επιστήμη από τις υπόλοιπες ανθρώπινες δραστηριότητες και αυτό ακριβώς προσπαθεί να αναδείξει μέσα από τη «ανασυγκρότηση» της επιστημονικής μεθόδου. Βασική ιδέα της θεωρίας του είναι ότι το πραγματικό πλαίσιο στο οποίο διενεργείται η έρευνα αποτελεί ένα συγκεκριμένο ερευνητικό πρόγραμμα με σαφείς στόχους και προσωπικό. Οι επιστήμονες συμμετέχουν σε ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα και είναι δεσμευμένοι στις θεωρητικές του υποθέσεις. Τα αρνητικά ευρήματα της έρευνας δεν αποτελούν διαψεύσεις αλλά αποκλίσεις από τις προβλέψεις και οδηγούν σε τροποποιήσεις των αρχικών παραδοχών, χωρίς όμως να εγκαταλείπεται ο βασικός θεωρητικός πυρήνας του προγράμματος. Ο επιστήμονας εμμένει στις υποθέσεις του ερευνητικού προγράμματος και αυτό δεν θεωρείται μυστικιστικός ενορατισμός. Κάθε ερευνητικό πρόγραμμα αποτελείται από δύο βασικά συστατικά, τον θεωρητικό πυρήνα για τον οποίο οι επιστήμονες δεσμεύονται 4

5 εκ των προτέρων να θεωρήσουν δεδομένο και άθικτο. Ο πυρήνας περιβάλλεται από μια «προστατευτική ζώνη» βοηθητικών υποθέσεων μέσω των οποίων επιτυγχάνεται η διασύνδεση με τη φύση. Οι βοηθητικές υποθέσεις παράγονται από μια «θετική ευρετική μέθοδο», την καρδιά του προγράμματος, μια ευρετική θεωρία χωρίς την οποία ο τρόπος με τον οποίο θα έβλεπαν τον κόσμο θα ήταν αφηρημένος. Η θεωρία, λοιπόν, αποτελεί ένα εργαλείο για την επιτυχή συσχέτιση με το φυσικό περιβάλλον. Στόχος είναι η «νέα και πρωτότυπη αλήθεια». Η διαδικασία αυτή μπορεί θεωρητικά να συνεχιστεί επ άπειρον, ενώ κάθε επιστήμονας μπορεί να συμμετέχει σε διάφορα ερευνητικά προγράμματα αποδεικνύοντας ότι μπορεί να υπάρξει επικοινωνία ανάμεσά τους. Ο Lakatos πιστεύει ότι η μελέτη της ιστορίας της επιστήμης από τη σκοπιά της μεθοδολογίας θα βοηθήσει στην κατανόηση της θεωρητικής αλλαγής στα πλαίσια του σεβασμού της πολυπλοκότητας και αντιφατικότητας της επιστημονικής πρακτικής. Αυτό που πραγματεύτηκε ουσιαστικά ήταν πως ακριβώς τα πραγματικά δεδομένα συνδέονται με την κατανόηση της επιστημονικής μεθόδου ή αλλιώς ποια είναι η σχέση ανάμεσα στον ορθολογισμό και την εμπειρική συμπεριφορά ιστορικών προσώπων. Ο ίδιος ερμήνευσε την επιστημονική θεωρία ως σύστημα πρακτικής συμπεριφοράς μέσα σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εξέλιξης της επιστήμης της φύσης αποτελεί η ανατροπή του πτολεμαϊκού γεωκεντρικού μοντέλου από το αντίστοιχο ηλιοκεντρικό του Κοπέρνικου. Η ανατροπή αυτή αποτυπώνει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την αλλαγή του «παραδείγματος» του Kuhn. Μέχρι τότε, το γεωκεντρικό (πτολεμαϊκό) μοντέλο των ουρανών ήταν το προϊόν της ελληνικής μεθόδου του «σώζειν τα φαινόμενα». Βασική παραδοχή αυτής της θεωρίας ήταν ότι η φαινομενική διάταξη των ουρανίων σωμάτων (άμεση παρατήρηση) είναι αληθής. Η θεωρία αυτή επικαλείται την καθημερινή εμπειρία και τον κοινό νου. Η ηλιοκεντρική υπόθεση είχε διατυπωθεί από τον 5 ο π.χ. αιώνα από τον πυθαγόριο Φιλόλαο καθώς και από τον Αρίσταρχο τον Σάμιο. Βασισμένος σε αυτό το μοντέλο ο Πτολεμαίος κατασκεύασε ένα σύστημα ομόκεντρων κύκλων με τη γη στο κέντρο, αποδίδοντας με αυτό τον τρόπο την υποκείμενη γεωμετρική δομή των φαινομένων. Τις αποκλίσεις των πραγματικών τροχιών των πλανητών ο Πτολεμαίος τις «διόρθωνε» μέσα από την προσθήκη δευτερευόντων κύκλων στους αρχικούς. Έτσι, το μοντέλο αυτό γινόταν 5

6 όλο και πιο δύσκαμπτο και περίπλοκο, ωστόσο, εξακολουθούσε να «σώζει τα φαινόμενα» ενσωματώνοντας τις εκκεντρικές κινήσεις των ουράνιων σωμάτων με την προσθήκη επιπλέον θεωρητικών παραδοχών. Φαίνεται, λοιπόν, ότι σύμφωνα με το πτολεμαϊκό μοντέλο η εμπειρία εξαναγκάζεται να συμμορφωθεί προς καθαρά θεωρησιακές απαιτήσεις. Η ηλιοκεντρική προβληματική ανακινήθηκε από τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι αστρονόμοι κατά το 16 ο αιώνα. Η πιο σημαντική δυσκολία ήταν η φανερή πλέον αναξιοπιστία του Ιουλιανού ημερολογίου. Η ημερολογιακή ακρίβεια ήταν θέμα πρώτης προτεραιότητας για τη χριστιανική Ευρώπη και η αστρονομική σκέψη κινητοποιήθηκε για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των σημαντικών πλέον παρεκκλίσεων από τις πτολεμαϊκές προβλέψεις. Το γεγονός που σηματοδότησε το πέρασμα στη νεότερη αστρονομία ήταν η δημοσίευση το 1543 του έργου του Κοπέρνικου Περί των περιφορών των ουρανίων σφαιρών. Η βασικές διακηρύξεις του Κοπέρνικου ήταν: ότι οι «ουράνιες σφαίρες» δεν ανάγονται όλες σε ένα κοινό κέντρο. Επίσης, η ιδέα ότι το κέντρο τη γης δεν ταυτίζεται με το κέντρο του σύμπαντος και τέλος, ότι η κίνηση του ήλιου είναι μια ψευδαίσθηση που προέρχεται από την κίνηση του δικού μας πλανήτη. Οι θεωρίες του Κοπέρνικου θα ανατρέψουν την οπτική ότι ο άνθρωπος συνιστά το κέντρο της δημιουργίας, η γη υποβαθμίστηκε σε ένα ασήμαντο μόρφωμα αστρικής ύλης στα πλαίσια της συμπαντικής απειρίας. Ωστόσο, μέσα από αυτή την οπτική δίνεται έμφαση στην ανάγκη να καλλιεργηθούν οι εγγενείς ανθρώπινες δυνατότητες (οι οποίες και οδήγησαν στη νέα αλήθεια). Η γεωκεντρική μεταφυσική μπορεί από τη μια να υπέτασσε τον άνθρωπο σε εξώτερες δυνάμεις, παράλληλα, όμως εγγυόταν τη θέση του μέσα στο φυσικό σύστημα. Η ηλιοκεντρική θεωρία του Κοπέρνικου σύντομα θα ενισχυθεί από τον αστρονόμο Τύχωνα Βράχιο, ενώ ο Κέπλερ θα προχωρήσει σε διόρθωση και επέκταση του κοπερνίκειου κοσμοειδώλου. Μέσα από μαθηματική επεξεργασία θα καταλήξει στη διατύπωση τριών νόμων, οι οποίοι θα τον βοηθήσουν να προβλέψει επακριβώς τη θέση ενός πλανήτη ανά πάσα στιγμή. Θέμα 2 ο 6

7 Ο Νεύτωνας μέσα από το έργο του Μαθηματικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας (Phlosophiae naturalis principia mathematica) θα θέσει τις θεμελιώδεις αρχές μιας γενικής κοσμολογίας. Θα παράσχει το θεωρητικό περίγραμμα για την κατανόηση της φύσης ως ενιαίου συστήματος, το οποίο διέπεται από καθολικούς και αναγκαίους νόμους. Διατυπώνει τους βασικούς κανόνες της πειραματικής μεθόδου, ενώ δέχεται την ύπαρξη μιας μεταφυσικής εικασίας σχετικά με τη φύση του υπέρτατου όντος, το οποίο είναι ο δημιουργός αυτής της τέλειας μηχανικής δομής των πραγμάτων («φυσική θρησκεία»). Το νευτώνειο σύμπαν είναι μια μηχανή ασύλληπτου μεγέθους, η λειτουργία της οποίας καθορίζεται από απλούς αιτιακούς νόμους, οι οποίοι με τη σειρά τους εγγυώνται το αποτέλεσμα που προβλέπει η θεωρία. Ο Νεύτωνας θα ωθήσει τα πράγματα στον αιτιοκρατικό τρόπο σκέψης (ντετερμινισμό) και θα αποδείξει ότι η επιστήμη αποτελεί το πιο αποτελεσματικό μέσο για την εξουσία του ανθρώπου πάνω στη φύση (Μπέικον), την ερμηνεία των φαινομένων προσφέροντας παράλληλα τη δυνατότητα προβλέψεων (θετικισμός). Στόχος του Νεύτωνα θα είναι ο διαχωρισμός της πειραματικής φιλοσοφίας από τη μεταφυσική θεμελίωσή της, η εξήγηση, δηλαδή, των φαινομένων και η υπαγωγή της θεωρίας στην εμπειρική επιβεβαίωση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα διαμορφωθεί μια μεθοδολογική τάση, η οποία θα χρησιμοποιήσει τους μεταφυσικούς διαλογισμούς ως πηγή ευρετικών υποθέσεων που καθοδηγούν την πειραματική διαδικασία και όχι ως βάση της θεωρητικής αλήθειας. Για το Νεύτωνα, η μεταφυσική ενόραση μπορεί να οδηγήσει σε εποικοδομητικές υποθέσεις για την εξήγηση των εμπειρικών φαινομένων και για την οργάνωση πειραμάτων που θα την ελέγξουν. Με άλλα λόγια, η ίδια δεν είναι απόλυτος κριτής της αλήθειας της επιστημονικής θεωρίας. Με αυτό τον τρόπο η θεωρία του Νεύτωνα φτάνει στη μεθοδολογική ωριμότητα, συνιστά την πρακτική θεώρηση της επιστήμης που στην πορεία θα ονομαστεί «θετικιστική». Ο Νεύτωνας στην προσπάθειά του, ωστόσο, θα επικεντρωθεί στην ανατροπή της μέχρι τότε ισχύουσας καρτεσιανής φιλοσοφίας και για το λόγο αυτό θα εστιάσει την προσοχή του στη διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης, η οποία θα διαφοροποιηθεί από αυτήν του Καρτέσιου. Ο Νεύτωνας με αυτό τον τρόπο, την επαγωγική εκ παρατηρήσεων γενίκευση που καταλήγει στην αναγνώριση των κανονικοτήτων της 7

8 εμπειρίας (ανάλυση), προχωρά στην υπαγωγή ενός όλο και μεγαλύτερου εύρους φαινομένων υπό τον έλεγχο της επαγωγικής μεθόδου. Στο πλαίσιο ενός εμπειρισμού ο Νεύτωνας θα αναπτύξει μια μορφή «σωματιδιακής θεωρίας» για την ύλη προσεγγίζοντας τον ατομισμό ως μια εύλογη επαγωγική παραδοχή με βάση την παρατήρηση της συμπεριφοράς των φυσικών σωμάτων. Ορίζει, έτσι, ως βασικό γνώρισμα των στοιχειωδών μερών της ύλης το αδιαπέραστό τους. Η προσπάθειά του να αποστασιοποιηθεί από τη μεταφυσική θεμελίωση θα φανεί και στη διατύπωση της θεωρίας της βαρύτητας. Στο πλαίσιο αυτής τη θεωρίας διακηρύττει ότι η βαρύτητα είναι γενικός νόμος της φύσης και ότι δεν γνωρίζει την «πρώτη αιτία» της. Δηλώνει ότι τα πράγματα λειτουργούν έτσι όπως λειτουργούν, αλλά δεν γνωρίζει το γιατί. Θεωρεί ότι αυτός ο μεταφυσικός προβληματισμός δεν έχει θέση στην πειραματική φιλοσοφία, η εγκυρότητα της οποίας πηγάζει α) από την παρατήρηση, β)την πειραματική επιβεβαίωση και γ)από τις αληθείς προβλέψεις που πηγάζουν από αυτήν. Στο πλαίσιο της επαγωγικής μεθόδου, ο Νεύτωνας θα ασχοληθεί με τις «υποθέσεις», δηλαδή, την εισαγωγή εικασιών σχετικά με την οντολογική αναγκαιότητα των πραγμάτων, μόνο που θα αρνηθεί τη χρήση του όρου. Η «υπόθεση» για το Νεύτωνα είναι η εξηγητική παραδοχή, μια συναγωγή που βγαίνει μέσα από τη συστηματική παρατήρηση. Είναι γεγονός ότι μια επαγωγικά θεμελιωμένη αρχή, όσο ευρεία και αν είναι η εμπειρία στην οποία στηρίζεται, τελικά ξεπερνά το αρχικό παρατηρησιακό υπόβαθρο που τη στηρίζει. Κατά συνέπεια, η «υπόθεση» τελεί διαρκώς υπό αίρεση. Ωστόσο, η επαγωγική μέθοδος όσο ελλιπής και αν φαίνεται ορθολογικά, αποτελεί, κατά τον Νεύτωνα, την ισχυρότερη δυνατή στην πειραματική έρευνα. Η νευτώνεια φιλοσοφία καθιερώθηκε μέσα από τη δημοσίευση των έργων του Νεύτωνα, των Μαθηματικών Αρχών της Φυσικής Φιλοσοφίας (1687) και της Οπτικής (1704). Η δημοσίευση του πρώτου έργου σηματοδοτεί την εδραίωση ενός νέου πνεύματος στην ευρωπαϊκή φυσική φιλοσοφία. Ωστόσο, πολλές απόψεις συγχρόνων του Νεύτωνα δεν ήταν ομόφωνες. Από την άλλη, το έργο αυτό, σύμφωνα με τους ιστορικούς, υπήρξε το λιγότερο μελετημένο στην ιστορία των ιδεών (στο σύνολό του). Αυτό δεν εμπόδισε κάποιους φυσικούς φιλοσόφους από την μετάδοση των σκέψεων του Νεύτωνα στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό παρουσιάζοντας τις γενικές 8

9 Θέμα 3 ο Μέχρι το 14 ο αι. στόχος των εκκλησιαστικών αρχών ήταν η διατήρηση της κλικ στη γνώση αρχές της πειραματικής φιλοσοφίας υπό το πρίσμα της νευτώνειας Μηχανικής. Το έργο της Οπτικής δεν ήταν το ίδιο επαναστατικό όσο το πρώτο, ήταν περισσότερο μια ευφυής επίδειξη της τέχνης του πειράματος και αποτέλεσε πρότυπο για την εφαρμογή της πειραματικής μεθόδου και της διεξαγωγής ακριβών ποσοτικών πειραμάτων. Ο νευτωνισμός, όμως, αποτέλεσε κάτι παραπάνω από την επίδραση που άσκησαν αυτά τα δύο έργα και αυτό διότι η αποκαλούμενη νευτώνεια φιλοσοφία του 18 ου αι. αρχικά, δεν υπήρξε σαν ένα εδραιωμένο σύστημα με οριστική σύνθεση. Ήταν ένα πολυσχεδές ρεύμα με ποικίλες ερμηνείες των έργων του Νεύτωνα. Αργότερα ο νευτωνισμός αντιπροσώπευε κάτι παραπάνω από μια φυσική θεωρία. Ήταν ένα αμάλγαμα επιστημονικών, πολιτικών και θρησκευτικών ιδεών που εν μέρει μόνο αντιπροσωπευόταν στα πρωτότυπα έργα του Νεύτωνα. Οι άνθρωποι της εποχής κατέφευγαν στα έργα του Νεύτωνα προκειμένου να επιλύσουν ζητήματα που αφορούσαν την ανθρώπινη συμπεριφορά, τη λειτουργία του κράτους και τα θρησκευτικά δόγματα. Ο Jean Le Rond d Alembert γνώριζε την ανεπάρκεια ενός ορισμού περί νευτωνισμού κατά το 18 ο αιώνα και προχώρησε στη σκιαγράφηση ενός ευρέος φάσματος εννοιών και πρακτικών που συνέβαλαν στη διαμόρφωση αυτού του πνευματικού ρεύματος. Έτσι, κάποιοι αντιλαμβάνονταν τη νευτώνεια φιλοσοφία ως «φιλοσοφία του φυσικού σώματος», άλλοι πάλι ως τη μέθοδο που χρησιμοποίησε ο Νεύτωνας για να μελετήσει τον φυσικό κόσμο, ενώ κάποιοι άλλοι την ερμήνευσαν ως τον κλάδο της φιλοσοφίας που εξετάζει με μαθηματικό τρόπο τα φυσικά σώματα και εφαρμόζει τη Γεωμετρία και τη Μηχανική στην επίλυση των αντίστοιχων προβλημάτων. Έτσι, ο d Alembert κατέληξε ότι ο νευτωνισμός περιλαμβάνει και τις τρεις παραπάνω εκδοχές. Και πράγματι, όλες αυτές οι ερευνητικές και φιλοσοφικές κατευθύνσεις απορρέουν από τα διάφορα τμήματα της νευτώνειας σύνθεσης. αντίληψης της παντοδυναμίας του Θεού σε σχέση με τα φυσικά φαινόμενα. Θεωρήσεις έξω από την κοινή αριστοτελική δομή της φύσης θα εμφανιστούν κατά το 14 ο αι., ενώ καθοριστική θα είναι η κρίση των πανεπιστημίων το 1277 για την εξέλιξη της επιστήμης. Την περίοδο εκείνη η επιστήμη θα καθιερωθεί ως «θεραπαινίδα της 9

10 θεολογίας» μέσα από τη χρήση του δόγματος της διπλής ή διττής αλήθειας, η οποία θα προωθηθεί αρχικά από τον Αυγουστίνο (4 ο αι.) και αργότερα από τον Ακινάτη και τον Μποναβεντούρα. Το δόγμα της διπλής αλήθειας είναι μια πρακτική (η οποία παίρνει διάφορες μορφές στη διάρκεια του δυτικού Μεσαίωνα), η οποία επέτρεψε την άσκηση της επιστημονικής δραστηριότητας μέσα στο πλαίσιο της χριστιανικής κοσμοαντίληψης. Σύμφωνα με αυτό υπάρχουν δύο αλήθειες, αυτή των Γραφών και αυτή της επιστήμης. Κάθε φορά που μπορεί να εμφανίζεται αντίθεση ανάμεσα σε αυτές τις δύο αλήθειες, τότε σωστή θα πρέπει να θεωρηθεί η θεολογική θέση. Κατά το 14 ο αι. το κοινωνικό και διανοητικό πλαίσιο μετασχηματίζεται και μέσα από τη νέα του μορφή συμβάλλει στην αποσύνθεση του μεσαιωνικού κοσμοειδώλου. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρείται δημογραφική στασιμότητα (η πανούκλα πλήττει τον πληθυσμό), επικρατεί ο Εκατονταετής Πόλεμος και το φεουδαρχικό σύστημα εκχρηματίζεται. Στις πόλεις άλλοι οφελήθηκαν και άλλοι επλήγησαν από τις αλλαγές. Τα ανώτερα αστικά στρώματα ενώθηκαν με τις παραδοσιακές δυνάμεις, ευγενείς και κλήρο και σχημάτισαν το Ancien Regime. Οι λόγιοι μεταμορφώθηκαν στον τύπο του ουμανιστή αριστοκράτη, ενώ ενισχύθηκαν και κληρονομικά τα χαρακτηριστικά τους μέσω του εκπαιδευτικού συστήματος. Η ατομικότητα της ζωής των ανθρώπων αποκτά κατά τον ύστερο Μεσαίωνα ιδιαίτερη σημασία και εκφράζεται κυρίως μέσα από τη βιβλιογραφία. Η εξομολόγηση γίνεται σταδιακά ατομική από το 1215 και μετά. Παράλληλα, αναπτύσσεται η πρακτική του ιδιωτικού χώρου, το ατομικό δωμάτιο και γενικά ο καταμερισμός των χώρων στις οικίες, όπως και η δημιουργία χώρου γραφείου για τον επικεφαλή της οικογένειας. Στα πλαίσια, λοιπόν, της ατομικότητας εμφανίζεται και η ιδιωτικότητα. Οι λόγιοι της εποχής εγκαταλείπουν τους φοιτητές και το πανεπιστήμιο και γίνονται ουμανιστές κλειστών κοινοτήτων (κολλεγίων). Σταδιακά επέρχεται και το «διαζύγιο» ανάμεσα στο Λόγο και την πίστη και την προβληματική συνύπαρξή τους μέσα από το σχολαστικισμό του 13 ου αιώνα. Έτσι, η σκεπτική θεολογία υπονόμευσε την κοσμοεικόνα του Μεσαίωνα και επέτρεψε την εμφάνιση της Αναγέννησης και της Μεταρρύθμισης. Η συγκεκριμένη περίοδος χαρακτηρίστηκε από την ανάπτυξη της φυσικής φιλοσοφίας μακριά, ωστόσο, από την ίδια τη φύση ή χωρίς φύση, μιας φυσικής 10

11 φιλοσοφίας βασισμένης στη λογική. Ο 14 ος αιώνας είναι η κατάληξη της αποτυχημένης προσπάθειας του Ακινάτη να συγκεράσει τον Λόγο και την πίστη. Κύριο χαρακτηριστικό της περιόδου ήταν η άρνηση της ύπαρξης ενός κοινού ερμηνευτικού σχήματος βασισμένου στην προηγούμενη προκαθορισμένη αρμονία ανάμεσα στον ανθρώπινο νου και την πραγματικότητα. Η αρμονία αυτή εκφράζεται μέσα από καθολικές έννοιες (όρους καθολικούς, αρχέτυπα ή θεϊκές ιδέες). Η γνώση επιτυγχάνεται είτε μέσω της θείας φώτισης είτε μέσω αφαίρεσης, τρόποι θεμελιακά αντίθετοι, ενώ το αντικείμενο και των δύο τρόπων γνώσης είναι καθολικό. Η κοινή αυτή άποψη των λογίων, παρά τις διαφορές σε θέματα πίστης και φιλοσοφίας, έχουν κοινό χαρακτηριστικό ότι οι ατομικές οντότητες παράγονται από τις καθολικές, ότι η αλήθεια είναι καθολικού χαρακτήρα. Αυτή η κοινότητα καταλύεται το 14 ο αιώνα φτάνοντας έτσι σε ένα πλουραλισμό. Από την εποχή του Αυγουστίνου μέχρι τον Ακινάτη, επικρατούσε η άποψη ότι υπήρχε μια λογική και κατανοητή ερμηνεία του σύμπαντος και μια ανάλυση του ανθρώπου και των δυνατοτήτων του που θα μπορούσε να ανακαλυφθεί και να είναι η τελική για όλους τους ανθρώπους. Σύμφωνα με τον Όκκαμ, το σύμπαν ούτε αναγκαίο ήταν ούτε μπορούσε να υπαχθεί σε μια ερμηνεία. Μπορούσε να είναι αισθητό μέσω της εμπειρίας, αλλά όχι να κατανοηθεί βάσει καθολικών εννοιών. Πίστευε ότι δεν μπορούμε να βγάζουμε συμπεράσματα από την εμπειρία ή το Λόγο σχετικά με εκείνα τα οποία τα υπερβαίνουν. Η αποσύνθεση αυτή θα οδηγήσει στην μέγιστη πρόοδο που θα συντελεστεί στα μαθηματικά, στη φυσική θεωρία και στη Λογική. Έτσι η Via Antiqua του 14 ου αιώνα αφορά ζητήματα τα οποία ταξινομούνται ως εξής: τη φύση του γνώσιμου και της πηγής της γνώσης. θέματα πίστης και γνώσης. τη διάκριση ανάμεσα σε δύο είδη δυνάμεων του Θεού, τη συνήθη διατεταγμένη και την απόλυτη δύναμη Οι δύο πλευρές της θεϊκής δύναμης οδήγησαν σε αντινομία ανάμεσα στο πραγματικό και το πιθανό σε θέματα γνώσης της φύσης, άρα ο ρόλος της Λογικής γίνεται κυρίαρχος στην αναζήτηση αποδείξεων. Οι επιπτώσεις για τη θεολογία θα είναι σοβαρές. Η φυσική θεολογία του 13 ου αιώνα εγκαταλείπεται. Η έμφαση στη 11

12 θεολογία δίδεται μόνο σε ότι είναι μη φυσικά γνώσιμο. Κατά τη μεσαιωνική παράδοση το άτομο δεν είναι αυθύπαρκτο, ενώ κατά το 14 ο αιώνα η ατομικότητα του ανθρώπου θα φτάσει στα μέγιστα συμβατά όρια με τη χριστιανική αντίληψη, τα οποία, μερικούς αιώνες μετά, ξεπερνά το άτομο και γίνεται κύριος της ατομικότητάς του. Η πιο αξιόλογη συμβολή του νομιναλισμού ήταν η αμφισβήτηση της θεωρίας του Αριστοτέλη για την κίνηση των φυσικών σωμάτων. Η αριστοτελική φυσική θεωρεί τη στάση (και όχι την κίνηση) ως την οντολογική πρωταρχική κατάσταση των σωμάτων και κατά συνέπεια ως τη αναγκαία τελική μορφή που θα πρέπει αυτά να έχουν-επιδιώκουν. Όταν βρουν τον τόπο τους παύουν να κινούνται και οι κινήσεις αυτές θεωρούνται «φυσικές». Πρόκειται ουσιαστικά για μια τελολογική ερμηνεία. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η βίαιη κίνηση των σωμάτων είναι η εκτροπή του σώματος από τη διαδρομή του προς το φυσικό του τόπο με την παρεμβολή ενός αιτίου που το ωθεί σε διαφορετική κατεύθυνση. Η εκτροπή αυτή γίνεται πάντα με άμεση επαφή, ιδέα η οποία προϋποθέτει την ανυπαρξία κενού στη φύση. Οι Γάλλοι νομιναλιστές αντέκρουσαν αυτή τη θεωρία μέσα από εμπειρικά «αντιπαραδείγματα», περιπτώσεις σωμάτων που κινούνται περιστροφικά ή δύο βλημάτων που κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις περνώντας το ένα δίπλα στο άλλο. Με αυτό τον τρόπο θα διαψεύσουν τη θεωρία της αντιπεριστάσεως. Αντί αυτής ο Μπουριντάν θα προτείνει τη θεωρία της ορμής ή «ενώθησης» (impetus). Και αυτή η θεωρία, ωστόσο, θα κριθεί ασυμβίβαστη με την εμπειρική παρατήρηση διότι το σώμα θα έπρεπε να πέσει στη γη σε ευθεία κάθετη γραμμή, πράγμα το οποίο δεν συμβαίνει. Όμως, η θεωρία της βαρύτητας δεν είχε ακόμη διατυπωθεί. Έτσι, η θεωρία της κινήσεως προς τα τέλη του 16 ου αιώνα βρισκόταν σε αδιέξοδο, χωρίς μια πειστική πρόταση-ερμηνεία. Η συμβολή του Μπουριντάν θα είναι σημαντική και στο ζήτημα την έννοιας του χώρου. Επηρεασμένος από τις απόψεις του Όκκαμ θεώρησε την επιστημονική πρακτική αυτόνομη από τη δογματική και τη μεταφυσική. Για τον Μπουριντάν οι πρώτες αρχές δεν είναι προσδεδεμένες με την όλη μεταφυσική του Αριστοτέλη και είναι λογικά δυνατόν να υπάρχουν αρχές αντίθετες με αυτές. Οι απόψεις του για το χώρο έρχονται σε αντίθεση με την αριστοτελική έννοια του χώρου. Διακρίνει την έννοια του χώρου στον περιβάλλοντα, ο οποίος κινείται μαζί με το περιεχόμενό του και αυτόν τον οποίο δεν κινείται. Δεν αναγνωρίζει ως κυρίαρχη έννοια τον 12

13 περιβάλλοντα χώρο, αλλά αυτή η οποία θεωρεί τον χώρο στοιχείο ενός συστήματος αναφοράς της κίνησης. Ασκεί, δηλαδή, κριτική στη βασική αριστοτελική θέση, ενώ προσεγγίζει την κλασική άποψη, χωρίς όμως να ολοκληρώνει τη διαδικασία. Ο Μπουριντάν, γενικότερα, απαντά ως επιστήμονας της πράξης ότι για τις φυσικές και ηθικές επιστήμες δεν απαιτείται απόλυτη απόδειξη γιατί είναι αρκετό να έχουμε απόδειξη σε υποθετική βάση. 13