ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ. Μπενάκη-Χατζησπάσου Μαρία Γεωπόνος ΓΠΑ. ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Ιωάννης Ισπικούδης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ - ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ Η συμβολή της τεχνικής Xeriscape στο σχεδιασμό του Ελληνικού Μεσογειακού τοπίου. Εφαρμογή στο Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Μπενάκη-Χατζησπάσου Μαρία Γεωπόνος ΓΠΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Ιωάννης Ισπικούδης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Α.Π.Θ Θεσσαλονίκη Τηλ: Fax: landscape@arch.auth.gr

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ - ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ Η συμβολή της τεχνικής Xeriscape στο σχεδιασμό του Ελληνικού Μεσογειακού τοπίου. Εφαρμογή στο Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Μπενάκη-Χατζησπάσου Μαρία Γεωπόνος ΓΠΑ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Ι. Ισπικούδης Κ. Αξαρλή Σ. Τσιούρης ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Ιωάννης Ισπικούδης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Α.Π.Θ Θεσσαλονίκη Τηλ: Fax: landscape@arch.auth.gr 2

3 ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI SCHOOL OF ARCHITECTURE- AGRICULTURE POSTGRADUATE STUDIES IN LANDSCAPE ARCHITECTURE LANDSCAPE ARCHITECTURE The contribution of technique Xeriscape in designing the Greek Mediterranean Landscape. Implementation in Environmental and Cultural Park Saint Ioannis Detis of Paros. DIPLOMA DISSERTATION Benaki-Chatzispasou Maria Agricultural Engineer EXAMINING BOARD I. Ispikoudis K. Aksarli S. Tsiouris Supervisor: Ioannis Ispikoudis THESSALONIKI 2013 ADMINISTRATED BY SCHOOL OF ARCHITECTURE, FACULTY OF TECHNOLOGY, AUTh Thessaloniki Tel: Fax:

4 Περιεχόμενα Πρόλογος 1. Εισαγωγή σελ. 8 Α' ΜΕΡΟΣ 2. Θεωρητικό πλαίσιο 2.1 Τοπίο και Αρχιτεκτονική Τοπίου..σελ Μελέτη-Ανάλυση μεσογειακού τοπίου...σελ Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών...σελ Μεσογειακό Κλίμα..σελ Διάρκεια ξηρής περιόδου στον Ελλαδικό χώρο..σελ Ιθαγενή και ξενικά είδη...σελ Κατηγορίες-Είδη ξηρανθεκτικών φυτών.σελ Προσαρμογές φυτών στη ξηρασία και έλλειψη νερού...σελ Προσαρμογές φυτών στην αλατότητα.σελ Σημασία χρήσης ξηρανθεκτικών ειδών...σελ Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου.σελ Εισαγωγή-Έννοια σελ Οφέλη-Εξοικονόμηση νερού...σελ Στρατηγικές/Αρχές..σελ Χρήσεις και χρησιμότητα...σελ Εφαρμοσμένα παραδείγματα μελέτης-σχεδιασμού xeriscape από τον ελληνικό και διεθνή χώρο 3.1 Ινστιτούτο Βιοσχεδιασμού, Πανεπιστήμιο της Αριζόνα, Η.Π.Α..σελ Ορεινή κατοικία στην Καλιφόρνια, ΗΠΑ.σελ Sandia National Labs στην Αλμπουκέρκη, Νέο Μεξικό...σελ Scottsdale xeriscape κήπος στο Chaparral Park, στην Αριζόνα, ΗΠΑ.σελ. 50 4

5 Περιεχόμενα 3.5 Bickham-Rudking Park, στο Κολοράντο, ΗΠΑ..σελ Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων, Κιλκίς.σελ Βοτανικός Κήπος Ιουλίας & Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους, Αθήνα σελ. 53 Β' ΜΕΡΟΣ 4. Εφαρμοσμένη έρευνα: Ανάδειξη της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου μέσω xeriscape 4.1 Ανάλυση τοπίου της περιοχής της Πάρου...σελ Οριοθέτηση της περιοχής...σελ Οικολογικά χαρακτηριστικά...σελ Κλιματολογικά χαρακτηριστικά...σελ Γεωλογικά/ Εδαφολογικά χαρακτηριστικά...σελ Γεωμορφολογικά/Υδρολογικά χαρακτηριστικά...σελ Βλάστηση - Τύποι βλάστησης...σελ Πανίδα...σελ Πολιτιστικά στοιχεία..σελ Ιστορία..σελ Πολιτιστικό τοπίο.....σελ Αρχιτεκτονική...σελ Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία..σελ Δημογραφικά στοιχεία-οικισμοί...σελ Χρήσεις γης...σελ Οικονομικές δραστηριότητες...σελ Περιβαλλοντικά ζητήματα (ερημοποίηση, υπερβόσκηση, διαχείριση υδατικών πόρων, μαζικός τουρισμός) σελ Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη.σελ. 86 5

6 Περιεχόμενα Περιγραφή περιοχής μελέτης..σελ Αντιληπτικά χαρακτηριστικά χερσονήσου..σελ Έργα και μελέτες για την περιοχή της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου...σελ Γεωλογία της Χερσονήσου του Άι-Γιάννη Δέτη...σελ Μελέτη της χλωρίδας της Χερσονήσου του Άι-Γιάννη Δέτη...σελ Συμπεράσματα σελ Γενικές αρχές αντιμετώπισης/στρατηγικές οργάνωσης..σελ Ειδικοί στόχοι.σελ Άξονες μελέτης...σελ Στάδια υλοποίησης του έργου...σελ Στρατηγική σχεδιασμού - S.W.O.T. Ανάλυση...σελ Τεχνική Έκθεση...σελ Σχεδιαστική πρόταση. Κεντρική ιδέα-σχέδιο φύτευσης.σελ. 127 Βιβλιογραφία.σελ. 135 ΠΕΡΙΛΗΨΗ..σελ. 142 ABSTRACT..σελ

7 Ευχαριστίες Η ολοκλήρωση της μεταπτυχιακής διατριβής υλοποιήθηκε με την υποστήριξη ενός αριθμού ανθρώπων στους οποίους οφείλω τις θερμές μου ευχαριστίες. Πρώτα από όλους θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου, Ιωάννη Ισπικούδη για την καθοδήγηση, την υποστήριξη και το αμείωτο ενδιαφέρον του σε όλα τα στάδια υλοποίησης αυτής της διατριβής. Τον ευχαριστώ, επίσης, για τις πολύτιμες γνώσεις και συμβουλές που μου παρείχε και τέλος για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε ώστε να φέρω εις πέρας το θέμα της διατριβής μου. Ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους του καθηγητές του μεταπτυχιακού που μου μετέδωσαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις επιστημονικές γνώσεις και εμπειρίες τους και για τη δυνατότητα που μου προσέφεραν να εισέλθω και να εξελιχθώ σε αυτόν τον επιστημονικό τομέα. Θα ήταν παράλειψή μου να μην ευχαριστήσω τους συναδέλφους και πλέον φίλους μου, που μοιραστήκαμε πολύτιμες στιγμές και δυσκολίες σε αυτά τα δύο έτη. Οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένειά μου για τη στήριξή τους με κάθε τρόπο σε όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών σπουδών μου, αλλά και μια συγνώμη για την ταλαιπωρία που μπορεί να προκάλεσα. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φίλους μου για τη βοήθεια και την κατανόησή τους. 7

8 Πρόλογος 1. Εισαγωγή Η αντίληψη και η αισθητική του τοπίου προκύπτει ως προϊόν της αλληλεπίδρασης όλων των φαινομένων, γεωλογικών, γεωμορφολογικών, κλιματολογικών, βιολογικών, πολιτιστικών, τα οποία έχουν χαρακτηρίσει το εν λόγω σχετικό τοπίο. Το τοπίο και η οικολογία του τοπίου θα μπορούσαν να ερμηνευτούν ως δύο εκφράσεις του κατ ουσία ίδιου πράγματος (Makhzoumi and Pungetti, 1999). Η κληρονομιά της φύσης έχει εμφανώς υποστεί αλλαγές από την παρέμβαση των ανθρώπινων κοινοτήτων που κινούνται διαδοχικά στο ελληνικό μεσογειακό τοπίο για χιλιάδες χρόνια. Η πολιτιστική διάσταση, με άλλα λόγια είναι θεμελιώδους σημασίας. Έρχεται κάποια στιγμή που συνειδητοποιούμε όχι μόνο ότι υπάρχει ο κίνδυνος ανεπανόρθωτης ζημιάς στο περιβάλλον, αλλά ότι η κατάσταση είναι ήδη αρκετά επιβαρυμένη στο ελληνικό μεσογειακό τοπίο. Είναι ειρωνικό ότι η ορθή ανησυχία μας για περιβαλλοντικά θέματα, όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η τρύπα του όζοντος, η διάθεση στο περιβάλλον των διαφόρων ειδών τοξικών αποβλήτων και μια ολό- κληρη σειρά από άλλες πηγές βλάβης, ενέχει τον κίνδυνο υποτίμησης των επεμβάσεών μας στο περιβάλλον, όπως ο τουρισμός και η υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων του περιβάλλοντος, χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη τις αντιστοίχως σημαντικές αλλοιώσεις που προκαλούνται στο ευαίσθητο οικολογικά τοπίο, όπως από τα προαναφερθέντα περιβαλλοντικά προβλήματα. Για την επίλυση αυτών των περιβαλλοντικών ζητημάτων κρίνεται ύψιστης σημασίας η συνεργασία πολλών επιστημόνων μεταξύ των οποίων και ο αρχιτέκτονας τοπίου, διότι υπάρχει ανάγκη για ευρύ γνωστικό πεδίο για μια σύνθετη αντιμετώπιση ενός τοπίου με ιδιαίτερα και μοναδικά χαρακτηριστικά. Στην περιοχή της Μεσογείου η οικολογική και πολιτιστική σημασία του παραδοσιακού, αγροτικού τοπίου αντικατοπτρίζεται σε μεγάλο βαθμό στα κυκλαδίτικα νησιά. Η κυρίαρχη επιρροή ενός ημίξηρου κλίματος, το εύθραυστο οικοσύστημα και μια χαρακτηριστική σπανιότητα των φυσικών πόρων συντελούν ώστε τα νησιά αυτά να θεωρηθούν ως ένας μικρόκοσμος του μεσογειακού οικοσυστήματος (Vogiatzakis et. al., 2008). Το παραδοσιακό 8

9 Πρόλογος 1. Εισαγωγή αγροτικό τοπίο, με την ενσωμάτωση της γεωργίας και των ποιμενικών δραστηριοτήτων είχε κατά το παρελθόν περιορίσει τις καταστροφικές συνέπειες της ανθρώπινης παρέμβασης. Πρόσφατα η εντατική χρήση γης και η επιτάχυνση της ανάπτυξης, σε συνδυασμό με τις κλιματολογικές μεταβολές, έχουν οδηγήσει στη διάβρωση του εδάφους, έλλειψη των υδατικών πόρων και την απώλεια της βιοποικιλότητας, που αναπόφευκτα επηρεάζουν την μακροπρόθεσμη οικολογική σταθερότητα και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα (Makhzoumi and Pungetti, 1999). Ως εκ τούτου, η προστασία και η διατήρηση αυτών των τοπίων είναι δικαιολογημένη και επιπλέον μπορεί να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για μελλοντικό οικολογικό σχεδιασμό του τοπίου. Η αρχιτεκτονική τοπίου και ο σχεδιασμός είναι κάτι πρωτοποριακό στα κυκλαδίτικα νησιά της Μεσογείου και συχνά αντιμετωπίζεται με αδιαφορία για το περιφερειακό, οικολογικό, πολιτισμικό και αισθητικό πλαίσιο. Το κύριο αντικείμενο αυτής της εργασίας είναι να εισαγάγει την προσοχή αν όχι το σκεπτικισμό για τις αρχές σχεδιασμού ενός πο- λυδιάστατου και οικολογικά ευαίσθητου τοπίου, όπως είναι το ελληνικό μεσογειακό τοπίο και συγκεκριμένα το κυκλαδίτικο τοπίο, που είναι απόρροια πολλών οικολογικών και πολιτιστικών διαδράσεων στο πέρας του χρόνου. Η εργασία αυτή αποτελεί μια αναζήτηση για το σχεδιασμό του τοπίου που θα είναι κατάλληλη τόσο οικολογικά και πολιτισμικά όσο και αντιληπτικά. Η παρούσα εργασία έχει λάβει ερεθίσματα από διάφορους τομείς. Αφενός της ταχείας αλλοίωσης του παραδοσιακού μεσογειακού τοπίου και του αποσπασματικού μετασχηματισμού του, κυρίως από την πλευρά αστικοποίησης και τον τουρισμό. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η οικολογική ευαισθητοποίηση από τους πολίτες ή τους φορείς διαχείρισης για το ρόλο των παραδοσιακών τοπίων στη διατήρηση της περιφερειακής οικολογίας τοπίου. Η εργασία αυτή είναι μια προσπάθεια συμβολής σε μια ολοκληρωμένη έρευνα δημιουργικού και αειφορικού σχεδιασμού τοπίου με την τεχνική xeriscape, ώστε να δοθεί βάση 1) στην ανάγκη χρήσης φυτών που να συνδέονται αισθητικά και οικολογικά με το τοπίο και τις ιδιαίτερές του αξίες και 2) στην ανάγκη 9

10 Πρόλογος 1. Εισαγωγή μείωσης της εκμετάλλευσης των ελάχιστων υδάτινων πόρων σε ένα οικολογικά ευαίσθητο περιβάλλον, όπως είναι τα νησιά των Κυκλάδων. Η μελέτη έχει εκπονηθεί για τη νήσο της Πάρου και συγκεκριμένα για τη Χερσόνησο του Άι- Γιάννη Δέτη. Η προσέγγιση που ακολουθείται είναι η κατανόηση των οικολογικών διεργασιών, η ερμηνεία της αλλαγής του τοπίου και ο ρόλος της εξελικτικής ιστορικής έρευνας σε οικολογικές και πολιτιστικές επιδράσεις στο τοπίο. Η εργασία έχει δομηθεί σε δύο τμήματα. Το πρώτο είναι μια εισαγωγή στον καθορισμό της έννοιας του τοπίου και της αρχιτεκτονικής τοπίου, η τεχνική xeriscape και η οικολογία και το μεσογειακό τοπίο. Το δεύτερο τμήμα αφορά το ερευνητικό πεδίο με την ανάλυση της περιοχής μελέτης σε θεωρητικό πλαίσιο ενώ σε επίπεδο εφαρμογής επιχειρείται η φυτοτεχνική διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του Πολιτιστικού και Περιβαλλοντικού Πάρκου της Πάρου με βάση τις στρατηγικές της μεθόδου xeriscape. Ο χώρος επιλέχθηκε λόγω των ιδιαιτεροτήτων και των ευαίσθητων ισορροπιών που παρουσιάζει η νήσος και λόγω της αξιόλογης προσπάθειας στη δημι- ουργία ενός Πάρκου που προστατεύει την ομορφιά της φύσης, αναδεικνύει τα μνημεία της και τη μετατροπή του τοπίου σε ένα ζωντανό κύτταρο οικολογίας και πολιτισμού. Για τις ανάγκες της μεταπτυχιακής εργασίας έγιναν επισκέψεις στον Βαλκανικό Βοτανικό Κήπο Κρουσσίων και στον Βοτανικό κήπο Ιουλίας & Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους ενώ προκειμένου να συγκεντρωθούν στοιχεία για την ολοκλήρωση της εργασίας κρίθηκε αναγκαία η επί τόπου μετάβαση στην περιοχή της Χερσονήσου του Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου και η καταγραφή της κατάστασης που επικρατεί σ αυτήν. Τα στοιχεία για το Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου συλλέχθηκαν από προσωπική έρευνα και επαφή με τους υπευθύνους του Πάρκου. Η επεξεργασία του θέματος έγινε με επιτόπια έρευνα και φωτογραφική αποτύπωση καθώς και με ανάλυση της υπάρχουσας κατάστασης σε χάρτες και σκίτσα. Ταυτόχρονα στοιχεία οικολογικά και κοινωνικά συλλέχθηκαν από βιβλιογραφικές και διαδικτυακές πηγές. Καταγράφονται ενδημικά φυτά από την περιοχή μελέτης σε πίνακες και προτείνονται τρία σχέδια 10

11 Πρόλογος 1. Εισαγωγή γενικής οργάνωσης και σχέδια φύτευσης για την παραλία Καθολικού του πάρκου, τον παιδότοπο του Καθολικού και για το μοναστήρι του Άϊ- Γιάννη Δέτη. Η δυνατότητα χρήσης της αυτοφυούς ξηροφυτικής βλάστησης για τη διαμόρφωση του τοπίου στα νησιά των Κυκλάδων θέτει ένα σημαντικό ζήτημα στα πλαίσια του αειφορικού σχεδιασμού και της διαχείρισης των υδάτων. Στόχος είναι να αποδειχθεί ότι η επέμβαση στο τοπίο με τεχνικές που να "αντιλαμβάνονται" και σέβονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τοπίου κρίνεται ορθολογική και επιπλέον αειφορική ενώ "δεσμεύεται" στην διατήρηση και ανάδειξη των αξιών του και της βιοποικιλότητάς του. Η στροφή της κοινωνίας προς την αειφόρο ανάπτυξη και τη διατήρηση των ιδιαίτερων αξιών κάθε περιοχής θέτει νέα δεδομένα στη σημερινή εποχή για την ελάχιστη δυνατή αλλοίωση του τοπίου και τη μέγιστη χρησιμότητά του με σεβασμό προς το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. Η αρχιτεκτονική τοπίου σέβεται και αναδεικνύει την ομορφιά των φυτών με τον προσεκτικό χειρισμό "ζωντανών" στοιχείων που συνεχώς εξε- λίσσονται και μεταβάλλονται στο πέρασμα του χρόνου, επηρεαζόμενα από τις μεταβολές του περιβάλλοντος. Τα φυτά αποτελούν ένα πολύ σημαντικό μέρος του περιβάλλοντος και για το λόγο αυτό ο αρχιτέκτων τοπίου πρέπει να τα αναγνωρίζει όχι μόνο βιολογικά αλλά και ως λειτουργικό και αισθητικό παράγοντα στο σχεδιασμό του (Ανανιάδου-Τζημοπούλου, 1981). 11

12 Α' ΜΕΡΟΣ 2. Θεωρητικό πλαίσιο 2.1 Τοπίο και Αρχιτεκτονική Τοπίου Το τοπίο σαν όρος (Ανανιάδου- Τζημοπούλου, 1992) έχει χρησιμοποιηθεί από πολλούς κλάδους και επιστήμες. Η λέξη τοπίο έχει χρησιμοποιηθεί πολύ διαφορετικά, διαφοροποιώντας την έννοιά του. Στην Αρχιτεκτονική Τοπίου η έννοια του τοπίου έχει διπλή κατεύθυνση. Το τοπίο, όπως το αντιλαμβανόμαστε, στηρίζεται στην έννοια της αίσθησης του χώρου, της διάκρισης από την έννοια της φύσης, δεδομένου ότι δεν υπάρχει παρά μόνο από τον άνθρωπο και για τον άνθρωπο και άρα δεν υπάρχει έξω από την αντίληψή του. Το τοπίο, δηλαδή, περιγράφεται ως αντιληπτό στοιχείο από κάποιο σημείο αναφοράς, με θέα άλλοτε προνομιακή και άλλοτε όχι (Ανανιάδου- Τζημοπούλου, 2003). Από την άλλη, το τοπίο ως χώρος πραγματικός εκφράζεται ως ένα τμήμα του χώρου που χαρακτηρίζεται από ένα τύπο δυναμικής, άρα ασταθούς συνδυαστικής ανάμεσα σε στοιχεία φυσικά, βιολογικά, ανθρώπινα, γεωγραφικά, διαφοροποιημένα. Αλληλεπιδρώντας μεταξύ τους δημιουργούν ένα ενιαίο σύνολο που εξελίσσεται, τόσο κάτω από την ίδια τη δυναμική του καθενός από τα στοιχεία του, χωριστά θεωρούμενα. Το τοπίο εκφράζεται ως μια ισορροπία ανάμεσα σε μια βιοσυνάθροιση και τον τόπο της, είναι ένας βιότοπος που η εξέλιξή του κρίνεται από τις σχέσεις αλληλεπίδρασης των παραγόντων του, αβιοτικών, βιοτικών και ανθρώπινων. Η έννοια του τοπίου αφορά έναν φορέα ιδεών, χειρισμών και σύνθετων στρατηγικών. Όπως επισημαίνει ο αρχιτέκτων τοπίου James Corner (1992), αυτό που έχει τελικά σημασία, δεν είναι το "τί είναι" ή πώς ορίζεται το τοπίο, αλλά το "τί κάνει" από την άποψη της αποτελεσματικότητας και επιρροής. Το τοπίο γίνεται αντιληπτό από τον άνθρωπο μέσω των αισθήσεων, όπου μπορεί να το συλλάβει μόνο βιωματικά, κιναισθητικά και όχι στατικά ως μια παγιωμένη, αντικειμενική κατάσταση πραγμάτων. Η μελέτη του τοπίου ως χώρος κοινωνικής πρακτικής σημαίνει προσπάθεια κατανόησης της ιστορίας που αυτό μεταφέρει, καθώς αποτελεί χώρο οικειοποιημένο, κωδικοποιημένο, που έχει υποστεί χρήσεις, συνήθειες, ρυθμίσεις και που είναι αποτέλεσμα σχέσεων ανάμεσα σε κοινωνικοοικονομικές, πολιτισμικές και το φυσικό τους υπόβαθρο που μεταβάλλο- 12

13 Α' ΜΕΡΟΣ 2. Θεωρητικό πλαίσιο 2.1 Τοπίο και Αρχιτεκτονική Τοπίου νται με το χρόνο. Γι' αυτό είναι σημαντική η κατανόηση του τοπίου ως ανάγκη εκφρασμένων στο χώρο σχέσεων παραγωγής, ως έκφραση της κατάστασης που το δημιούργησε και ως έκφραση του τρόπου που λειτουργεί σε σχέση με τον τρόπο που χρησιμοποιείται ή θα χρησιμοποιηθεί (Ανανιάδου-Τζημοπούλου, 1992). Η προσέγγιση του τοπίου οφείλει, για τη μελέτη και την ανάλυσή του, να είναι σφαιρική και πολυσήμαντη με κριτήρια οικολογικά, κοινωνικοοικονομικά και αντιληπτικά (Ανανιάδου-Τζημοπούλου, 1982). Η μελέτη αρχιτεκτονικής τοπίου, που εξειδικεύεται συχνά ως μελέτη αποκατάστασης τοπίου, έχει σκοπό την αναβάθμιση και ανάδειξη τοποθεσιών ιδιαίτερου φυσικού κάλλους ή πολιτιστικής κληρονομιάς που αξίζουν προσοχής, την ένταξη κάθε τεχνικού έργου στο υφιστάμενο τοπίο, την προστασία και την αποκατάσταση του διαταραγμένου τοπίου από την κατασκευή του έργου. Η μελέτη του τοπίου αφορά την ανάλυση της τοποθεσίας, τον εντοπισμό και αντιμετώπιση των ιδιαίτερων στοιχείων του (περιβάλλοντες δρόμοι, οικισμοί, θέες, υπάρχοντα κτίσματα και κατασκευές, υπάρχουσα φύτευση) και λαμβάνοντάς τα συνολικά υπόψη γίνεται η οργάνωση λειτουργιών, κινήσεων και φυτεύσεων. Οι σχέσεις, οι τάσεις, οι χρήσεις γης, τα ιστορικά, πολιτιστικά και αντιληπτικά στοιχεία λαμβάνονται επίσης, υπόψη κατά τον σχεδιασμό. Η αρχιτεκτονική τοπίου ως επιστήμη, που ασχολείται συστηματικά με τη μελέτη και το σχεδιασμό του τοπίου, επιλύει προβλήματα που έχουν σχέση με τη χρήση γης και ενσωματώνει τη γνώση αυτή σε κάθε είδους επέμβαση και διαμόρφωση χώρου. Η διαμόρφωση αυτή αναφέρεται σε κάθε είδους μεταβολές και τροποποιήσεις που προκαλούνται σε μια τοποθεσία. Κρίνεται επιτακτική ανάγκη να αναπτυχθούν οι κατάλληλες μεθοδολογίες για την εκτίμηση της αξίας του τοπίου. Η εκτίμηση του τοπίου είναι ένα εργαλείο που χρησιμοποιείται για τον εντοπισμό και τον προσδιορισμό της αξίας, του χαρακτήρα και της σπουδαιότητας ενός τοπίου, καθώς και το βαθμό στον οποίο μια επέμβαση στο χώρο είναι πιθανό να έχει αντίκτυπο σε αυτόν το χαρακτήρα ή τη σπουδαιότητα. Στην περίπτωση της επέμβασης σε ένα τοπίο με οποιαδήποτε μορφή, η εκτίμηση του 13

14 Α' ΜΕΡΟΣ 2. Θεωρητικό πλαίσιο 2.1 Τοπίο και Αρχιτεκτονική Τοπίου τοπίου είναι ένα σημαντικό μέσο για την τεκμηρίωση των αξιών του χώρου επέμβασης και την αξιολόγηση των επιπτώσεών της σε αυτές. Οι αξίες αυτές αφορούν το αντιληπτικό χαρακτήρα και τις οικολογικές, κοινωνικές, τοπικές και πολιτιστικές αξίες. Η εκτίμηση του τοπίου μπορεί να αναληφθεί ως εξής: Μια ταξινόμηση και περιγραφή του τοπίου σε χαρακτηριστικούς τύπους. Μια αντικειμενική αξιολόγηση της αισθητικής αξίας του τοπίου, εκφραζόμενη ως υψηλή, μέτρια ή χαμηλή γραφική ποιότητα, με την υψηλή γραφική ποιότητα να συνδέεται με την ποικιλία, τη μοναδικότητα, την ανάδειξη και τη φυσικότητα τοπογραφίας, της βλάστησης και της μορφής του νερού σε κάθε τύπο. Προσδιορισμός της ικανότητας του τοπίου να απορροφήσει τη συγκεκριμένη παρέμβαση με βάση τα φυσικά και περιβαλλοντικά του χαρακτηριστικά. Η αξιολόγηση της ευαισθησίας του θεατή με βάση τη σχετική ευαισθησία στην αλλαγή του τοπίου σε διάφορες ομάδες θεατών. Σε γενικότερο επίπεδο, μια ολοκληρωμένη μελέτη λαμβάνει υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και γνωρίσματα του χώρου και τα ενσωματώνει στο σχεδιασμό και τη μελέτη, με ταυτόχρονη συνύπαρξη της πολιτικής προστασίας του περιβάλλοντος, έτσι ώστε να υπάρξει ισοστάθμιση μεταξύ της περιβαλλοντικής προστασίας και της κοινωνικοοικονομικής ευημερίας μέσα από τη νομοθετική του οριοθέτηση. 14

15 2.2 Μελέτη-Ανάλυση μεσογειακού τοπίου Η παρούσα εργασία εκπονείται στα πλαίσια της αειφόρου ανάπτυξης της χερσονήσου Αϊ-Γιάννη Δέτη της Πάρου και της ευρύτερης περιοχής και βασίζεται στη προσέγγιση ότι κάθε τοπίο θεωρείται μοναδικό και αποτελεί τη χωρική έκφραση των υφιστάμενων κάθε φορά κοινωνικοοικονομικών σχέσεων και οικολογικών παραγόντων (Ανανιάδου-Τζημοπούλου, 1984). Γίνεται με στόχο να διερευνηθεί το δυναμικό και οι προοπτικές για ανάπτυξη και αξιοποίηση του κυκλαδίτικου τοπίου, καθώς επίσης και η καταλληλότητα και περιηγητική χωρητικότητα του τοπίου ως προς ενδεχόμενες διαμορφώσεις για την αξιοποίησή του. Δίνεται έμφαση στην κοινωνική χρήση του χώρου για αναψυχή, σωματική άσκηση, περιβαλλοντική εκπαίδευση και απόλαυση της ιδιαίτερης αισθητικής αξίας του. Βασικό εργαλείο για τη διερεύνηση αυτή αποτελεί η ανάλυση του τοπίου, στάδιο κατά το οποίο καταγράφονται και συγκριτικά μελετώνται τα ιδιαίτερα οικολογικά χαρακτηριστικά (γεωμορφολογία, μικροκλίμα, υδρολογία, εδαφολογία, χλωρίδα, πανίδα), τα αντιληπτικά δεδομένα, καθώς και το ευρύτερο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο, μέσω έρευνας δεδομένων και στοιχείων από βιβλιογραφικές πηγές και αρχεία, καθώς και με μελέτη και ανάλυση πεδίου. Επιχειρείται ο προσδιορισμός της ταυτότητας του τοπίου και αποτυπώνεται ο χαρακτήρας, η φυσιογνωμία και οι ιδιαιτερότητές του σε σχέδια και φωτογραφίες. Ως τοποθεσίες με αξιοσημείωτα στοιχεία φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, τοπία με φυσιογραφική και μορφολογική αξία, ενδιαφέροντα κοινωνικοοικονομικά δεδομένα, οικονομικές και αναπτυξιακές δραστηριότητες και τοπικές ιδιαιτερότητες, μπορούν να χαρακτηριστούν πολλές μεσογειακές περιοχές, ιδιαίτερα τα νησιά των Κυκλάδων. Δύναται µε αξιοποίηση συγκριτικών πλεονεκτημάτων, κάλυψη λειτουργικών αναγκών και ανεπαρκειών και αντιμετώπιση ζητημάτων αιχμής, να οδηγηθούν στη βέλτιστη δυνατή διαχείριση των πόρων και στην ευημερία και αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Η ποικιλία οικοτόπων και η εκτεταμένη παρουσία αξιόλογων γεωμορφολογικών στοιχείων και η κοινωνική και αντιληπτική διάσταση καθιστούν τις περιοχές αυτές μοναδικές με πληθώρα αξιών. Η δυνατότητα των χώρων 15

16 2.2 Μελέτη-Ανάλυση μεσογειακού τοπίου αυτών να συνεισφέρουν δυναμικά στην πολιτισμική αναβάθμιση της ευρύτερης περιοχής και επιπλέον της χώρας, είναι σημαντική ενώ παράλληλα μπορούν να συμβάλλουν στην εκπόνηση επιστημονικής έρευνας και κατ' επέκταση να προσφέρουν ευκαιρίες για άσκηση περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Η εκπαίδευση, όπου συμπεριλαμβάνονται τόσο η άμεση ενημέρωση όσο και η ευαισθητοποίηση του κοινού, είναι κρίσιμος παράγοντας στην προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης και της βελτίωσης της ικανότητας των πολιτών να αντιμετωπίζουν ζητήματα που αφορούν το περιβάλλον. Η προστασία του περιβάλλοντος έχει αποκτήσει, τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερη σημασία, τόσο σε διεθνές όσο και σε εθνικό επίπεδο, αφού μαζί με την οικονομία και την κοινωνική συνοχή, αποτελούν τους τρεις βασικούς άξονες της ευρωπαϊκής πολιτικής, που εκφράζεται σε στρατηγικές, όπως της αειφόρου ανάπτυξης. Είναι γεγονός, ότι η σύγχρονη πολιτική για την προστασία του περιβάλλοντος διαφέρει, πλέον, αισθητά διότι η έννοια του περιβάλλοντος έχει διευρυνθεί (Κοκκώσης, 1993). Ως περιβάλλον νοείται το φυσικό και το ανθρωπογενές, στο οποίο περιλαμβάνεται το δομημένο και το πολιτισμικό περιβάλλον. Το ίδιο το οικοσύστημα δεν νοείται πλέον παρά μόνο σε σχέση με το κοινωνικό-πολιτισμικό "περιβάλλον" του (Στεφάνου, 2001). Η έννοια του τοπίου αντιμετωπίζεται κάτω από το ίδιο πλαίσιο και στην παρούσα εργασία. Έτσι, κάθε τοπίο θεωρείται μοναδικό και είναι το αντιληπτό αποτέλεσμα των υφιστάμενων κάθε φορά κοινωνικοοικονομικών και οικολογικών παραγόντων που εξελίσσονται κάτω από τις αλληλεπιδράσεις των παλαιότερων και σύγχρονων συνθηκών ζωής. (Ανανιάδου- Τζημοπούλου, 1984). Κάθε δραστηριότητα ή παρέμβαση σε μια περιοχή, ιδιαίτερα στις προστατευόμενες, προκαλεί άμεσες ή έμμεσες μεταβολές στους βιοτικούς και αβιοτικούς της παράγοντες (Ανανιάδου-Τζημοπούλου, 1992) και έτσι πρέπει να γίνεται έλεγχος της φυσικής λειτουργίας της περιοχής, με βάση τις αρχές οικολογικού σχεδιασμού (Yeang, 1995). Παράλληλα, η αξία τοπίου όχι μόνο οικολογικά αλλά και ως προς την κοινωνική και αντιληπτική του διάσταση, πρέπει να 16

17 2.2 Μελέτη-Ανάλυση μεσογειακού τοπίου λαμβάνεται υπόψη στο σχεδιασμό και μέσω της κατανόησης των ιδιαιτεροτήτων και της ταυτότητας των τοπίων αυτών να προωθείται η προστασία και ανάδειξή τους. Η Ελλάδα ως τυπική μεσογειακή χώρα παρουσιάζει αρκετές ιδιαιτερότητες, με μια πληθώρα φυτών με υψηλή καλλωπιστική αξία, που σε συνδυασμό με τη μεγάλη ποικιλία κλιματικών τύπων δημιουργούνται πολλά διαφορετικά ενδιαιτήματα. Τα τοπία που δημιουργούνται αποτελούν μικρόκοσμους των γεωμορφολογικών, βιολογικών και πολιτιστικών πολυμορφιών της χώρας και εξίσου μια αντανάκλαση της ιστορικής συνύπαρξης των ανθρώπων και του περιβάλλοντος. Η ευρεία, ολοκληρωμένη κατανόηση του τοπίου αναγνωρίζει το διττό χαρακτήρα των μεσογειακών τοπίων 1) το πλαίσιο για την αξιολόγηση των περιβαλλοντικών, οικολογικών και πολιτιστικών πόρων και 2) το πλαίσιο για τη διασφάλιση ενός βιώσιμου μέλλοντος (Vogiatzakis, 2008). Τα παραπάνω αποτελούν στοιχεία μελέτης για τον Αρχιτέκτονα Τοπίου ώστε το παραγόμενο έργο να περιλαμβάνει, πέρα από τα αισθητικά σημεία και διαχρονικότητα στις επι- κρατούσες κλιματικές συνθήκες της περιοχής. Τέλος, ο μελετητής εκμεταλλευόμενος τα φυσικά χαρακτηριστικά μπορεί να δημιουργήσει συγκεκριμένες συνθήκες, σε επιλεγμένα από αυτόν σημεία, αποκτώντας ρυθμιστικό ρόλο όσον αφορά το μικροκλίμα και την ποιότητα του περιβάλλοντος χώρου, παρέχοντας ταυτόχρονα την δυνατότητα στους ανθρώπους να ζουν και να κινούνται σε αυτούς του χώρους με άνεση, ερχόμενοι σε άμεση επαφή με τη φύση. Το ελληνικό μεσογειακό τοπίο παρουσιάζεται σαν ένα περιβάλλον υποβαθμισμένο, με έντονη αστικοποίηση, φτωχή ύπαιθρο και με απομονωμένα νησιά (Terkenli, 2001). Ωστόσο, τα νησιά αποτελούν καταφύγιο για ευρεία ποικιλία ειδών και ο ρόλος τους τόσο βιολογικά όσο και πολιτιστικά είναι μεγάλος (Vogiatzakis, 2008). Η έμφαση δίνεται στο χερσαίο περιβάλλον χρησιμοποιώντας το τοπίο ως χωρικό πλαίσιο για τη διερεύνηση οικολογικών αλλά και πολιτιστικών επιπτώσεων του νησιωτικού χαρακτήρα. Η πολύπλοκη γεωλογική εξέλιξη των ελληνικών νησιών της Μεσογείου σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις της ανθρώπινης 17

18 2.2 Μελέτη-Ανάλυση μεσογειακού τοπίου δραστηριότητας έχουν ως αποτέλεσμα υψηλά επίπεδα ενδημισμού και πολλαπλές επιδράσεις από την απομόνωσή τους. Η ικανότητα διασποράς των ειδών είναι πολύ μικρή λόγω των πιέσεων από την αυξανόμενη ανάπτυξη και την κλιματική αλλαγή. Η κατανόηση των βαθύτερων αιτιών της κατανομής των ειδών στα νησιά της Μεσογείου είναι πολύ σημαντική προκειμένου να διατηρηθούν και να ενισχυθούν οικολογικά σημαντικοί βιότοποι και να προστατευτεί η χλωρίδα και η πανίδα (Vogiatzakis, 2008). Τα νησιά ανήκουν στην κατηγορία των ευπαθών ή ευαίσθητων οικοσυστημάτων, τα οποία απορρυθμίζονται εύκολα από τη δυσμενή επίδραση ανθρωπογενών και φυσικών πιέσεων. Ως κλειστά οικοσυστήματα με μικρά αποθέματα ενέργειας και υδάτων, αποσταθεροποιούνται εύκολα από παράγοντες που καταστρέφουν τη βιοκοινότητά τους και δεν επιδέχονται εντατική παραγωγική εκμετάλλευση των φυσικών τους πόρων (Δεκλερής, 2006). Εικόνα 1. Πηγή: Διαδίκτυο 26. Σχέδιο της Ghost Ranch εμπνευσμένη από το ιδιαίτερο και απομονωμένο νησί της Πάρου 18

19 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Μεσογειακό Κλίμα cm Εικόνα 2. Πηγή: Διαδίκτυο 25. Χάρτης της Μεσογείου. Σε κάθε περιοχή καταγράφονται βροχοπτώσεις τους καλοκαιρινούς μήνες και θερμοκρασιακά δεδομένα για τους χειμερινούς μήνες. Το κλίμα της Μεσογείου χαρακτηρίζεται από ήπιους υγρούς χειμώνες, θερμά ξηρά καλοκαίρια και μεγάλη ηλιοφάνεια όλο σχεδόν το έτος. Με βάση το μεσογειακό κλιματικό πρότυπο σε περιόδους που επικρατούν υψηλές θερμοκρασίες, οι βροχοπτώσεις είναι από ελάχιστες έως ανύπαρκτες και το αντίστροφο. Στις περιοχές αυτές παρατηρείται μεταξύ άλλων χαμηλή εδαφική διαθεσιμότητα σε άζωτο και φώσφορο (Μουντράκης κ.ά, 2008). Οι μεσογειακές κλιματικές συνθήκες εμφανίζονται σε περιοχές με γεωγραφικό πλάτος 30 με 40 μοίρες και στα δύο ημισφαίρια και σε περιοχές οι οποίες βρίσκονται κοντά σε 19

20 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Μεσογειακό Κλίμα μεγάλους όγκους νερού. Σε όλα τα μεσογειακού τύπου οικοσυστήματα η μακροχρόνια επίδραση παρόμοιων κλιματικών παραγόντων σε συνδυασμό με την χαμηλή γονιμότητα είχαν σαν αποτέλεσμα με την πάροδο του χρόνου οι βιολογικές δομές (ζώα, φυτά και οικοσυστήματα) να παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται συγκλίνουσα εξέλιξη, αναφέρεται στην ομοιότητα των ειδών η οποία προκαλείται από παρόμοιες περιβαλλοντικές πιέσεις και όχι από φυλογενετική συγγένεια αφού οι οργανισμοί ζουν σε διαφορετικές περιοχές εντελώς απομακρυσμένες μεταξύ τους (Μουντράκης κ.ά, 2008). Η Ελλάδα ανήκει στη βόρεια εύκρατη ζώνη, σε βόρειο γεωγραφικό πλάτος μεταξύ των παραλλήλων του 34ου και 42ου και το κλίμα της ποικίλει από καθαρά μεσογειακό μέχρι μεταβατικό μεσευρωπαϊκό και ηπειρωτικό. Η μεγάλη ποικιλία κλιματικών τύπων που παρατηρείται εξαιτίας της ιδιαίτερης τοπογραφικής διαμόρφωσης της χώρας με τις μεγάλες υψομετρικές διαφορές καθώς επίσης το ανάγλυφο του εδάφους και η φύση του πετρώματος της κάθε περιοχής, απεικονίζονται και στην βλάστηση της κάθε περιοχής. Εικόνα 3. Πηγή: Διαδίκτυο 25. Χάρτης μεσημβρινών και παραλλήλων. 20

21 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Διάρκεια ξηρής περιόδου στην Ελλάδα Ξηρή θεωρείται η περίοδος κατά την οποία παρατηρείται υετικό έλλειμμα. O όρος ξηρασία περιγράφει μια παρατεταμένη περίοδο με απουσία βροχοπτώσεων, προκαλώντας σημαντική υδρολογική ανισορροπία, δηλαδή όταν η εξάτμιση και η διαπνοή υπερβαίνει τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα. Όταν η ξηρασία είναι παρατεταμένη προκαλεί καταστροφές στη γεωργία, εξάντληση του εδάφους και του νερού των υδροφόρων οριζόντων ενώ περιορίζει το διαθέσιμο νερό για τις ανάγκες ύδρευσης, την αποχέτευση και τη βιομηχανία στην εν λόγω περιοχή. Η πιο απλουστευμένη μέθοδος προσδιορισμού της ξηρής περιόδου είναι όταν η μέση μηνιαία βροχόπτωση είναι μικρότερη από το διπλάσιο της μέσης θερμοκρασίας του μήνα, τότε ο μήνας θεωρείται ξηρός. Η αύξηση της θερμοκρασίας ωστόσο επιταχύνει την εξάτμιση, με αποτέλεσμα την προοδευτική ξήρανση του εδάφους και το «βιολογικό θάνατο» των χαμηλών φυτών (χορτολιβαδικές επιφάνειες με μικρό ριζικό σύστημα). Στο χάρτη ξηρής περιόδου της Ελλάδας διακρίνουμε 6 υποπεριοχές, ανάλογα με τη διάρκεια της ξηρής περιόδου. Η πρώτη ξηρή περίοδος 1-39 ημέρες εμφανίζεται στις βορειοδυτικές περιοχές από την Θεσσαλία μέχρι Εικόνα 4. Πηγή: Διαδίκτυο 23, Χάρτης ξηρής περιόδου της Ελλάδας. Μελέτη-Επιμέλεια: Ιωάννης Γιαλαμάς, ερευνητήςκλιματολόγος. και τη Μακεδονία και έχει υπομεσογειακό κλίμα, με τη βροχόπτωση θερινού τριμήνου να κυμαίνεται από mm και αντίστοιχη θερμοκρασία από C. Ακολουθεί η ξηρή περίοδος διάρ- 21

22 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Διάρκεια ξηρής περιόδου στην Ελλάδα κειας από ημέρες με εμφανή χαρακτηριστικά μεσογειακού κλίματος, με ασθενές μεσο-μεσογειακό κλίμα. Στη ζώνη αυτή, η βροχόπτωση κυμαίνεται μεταξύ mm και η μέση θερμοκρασία μεταξύ 22-23,5 C. Η ξήρανση της χαμηλής βλάστησης αρχίζει από αρχές Ιουνίου και ολοκληρώνεται μέχρι τις αρχές Σεπτεμβρίου. Στην επόμενη ζώνη η ξηρή περίοδος ανέρχεται στις ημέρες με κλίμα ισχυρό μέσο-μεσογειακό, όπου η μέση θερμοκρασία κυμαίνεται μεταξύ 22,5-24 C και αντίστοιχη βροχόπτωση από 75-95mm. Την παραπάνω ζώνη διαδέχεται η ζώνη του ασθενούς θερμο-μεσογειακού κλίματος με την ξηρή περίοδο κυμαίνεται από ημέρες και η ξήρανση των χαμηλών φυτών να αρχίζει από τέλη Μαΐου και να ολοκληρώνεται στα τέλη Σεπτεμβρίου. Η θερμοκρασία κυμαίνεται μεταξύ 24-25,5 C και η βροχόπτωση μεταξύ 60-80mm. Στη ζώνη του ισχυρού θερμομεσογειακού κλίματος η ξηρή περίοδος είναι από ημέρες. Στη ζώνη αυτή περιλαμβάνονται πεδινές περιοχές της κεντρικής Ελλάδας. Η μέση θερμοκρασία ανέρχεται στους C και η βροχόπτωση θερινού τριμήνου κυμαίνεται μεταξύ 50-65mm. Στην τελευταία ζώνη με το ξηρόθερμο-μεσογειακό κλίμα, η διάρκεια ξηρής περιόδου είναι πάνω από 150 ημέρες, εμφανίζεται στις νοτιότερες πεδινές και στις νησιωτικές περιοχές της χώρας. Η μέση θερμοκρασία θέρους κυμαίνεται μεταξύ 25,5-26,5 C ενώ ο συνολική θερινή βροχόπτωση μεταξύ 20 και 45 mm. 22

23 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Ιθαγενή και ξενικά είδη Τα τελευταία χρόνια τα ιθαγενή είδη χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο στην αρχιτεκτονική τοπίου (Τσαλικίδης κ.ά, 1991). Η χρήση ιθαγενών φυτών παρουσιάζει σημαντικά πλεονεκτήματα έναντι των ξενικών. (Χατζηστάθης και Ισπικούδης, 1995). Τα ιθαγενή είδη, λόγω της προσαρμοστικότητας και της αντοχής που διαθέτουν, ενισχύουν τη βιολογική σταθερότητα ενώ παράλληλα έχουν χαμηλότερο κόστος συντήρησης και υψηλή ιστορική και αισθητική αξία, αναδεικνύοντας τη χλωρίδα της περιοχής (Χατζηλιάδης, 1999). Ένα ιθαγενές είδος της περιοχής είναι απόλυτα εγκλιματισμένο στις κλιματολογικές συνθήκες (θερμοκρασία, βροχοπτώσεις, αέρα, ηλιοφάνεια) και τις εδαφολογικές συνθήκες (pη, κοκκομετρική σύσταση). Επίσης, τα ιθαγενή είδη είναι πιο ανθεκτικά σε προσβολές από εχθρούς και ασθένειες και ακόμη και όταν προσβληθούν από παθογενείς παράγοντες μπορούν να ανταποκριθούν καλύτερα από τα ξενικά είδη. Επιπλέον, με την χρήση ιθαγενών φυτών στην κηποτεχνία αυξάνονται οι πιθανότητες επιτυχούς φύτευσης αλλά και η διατήρηση και επιβίωση αυτών στο χρόνο και στις δυσμενείς συνθήκες που προαναφέρθηκαν. Τέλος, με την χρήση ξενικών φυτών αυξάνεται το κόστος μεταφοράς και γενικότερα το κόστος φύτευσης. Αντίθετα, η παραγωγή ιθαγενών φυτών ενισχύει την τοπική οικονομία ενώ αποφεύγεται η είσοδος ζιζανίων, εντόμων και ασθενειών που πιθανόν να φέρουν μαζί τους τα εισαγόμενα φυτά. Είναι γνωστό ότι η Ελλάδα διαθέτει μεγάλη ποικιλία αυτοφυών φυτών με πολλά αισθητικά χαρακτηριστικά τα οποία μπορούν να χαρακτηριστούν κατάλληλα για την χρήση τους στην κηποτεχνία και με χαμηλότερο κόστος (Ελευθεριάδης κ.ά, 2003). Ο O'Brien (1996) αναφέρει χαρακτηριστικά ότι η χρήση ιθαγενών φυτών σε ξηρικούς κήπους αποτελεί μια πρόκληση με αμέτρητες ευκαιρίες στην επιλογή των φυτών. Σύμφωνα με την Gildemeister (1995) είναι δυνατή η συνύπαρξη ιθαγενών φυτών της περιοχής και ξενικών ειδών από περιοχές με παρόμοια κλιματικά χαρακτηριστικά. Τα πλεονεκτήματα που αναφέρθηκαν παραπάνω για την χρήση των αυτοφυών ειδών σε μια περιοχή καθιστούν σημαντική την αξιοποίησή τους στην κηποτεχνία ως κύρια συστατικά. Η προστασία και η χρήση των ειδών 23

24 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Ιθαγενή και ενδημικά είδη της χλωρίδας της περιοχής στην κηποτεχνία βοηθάει στην διατήρηση της βιοποικιλότητας. Στο παρελθόν πολλές φορές έχει γίνει αναφορά για καταστροφή τοπίων σε περιοχές της μεσογείου από τις οποίες, μάλιστα, πολλές θεωρούνται μη αναστρέψιμες, για τον λόγο αυτό η προστασία τους κρίνεται αναγκαία (Gildemeister, 2004) Κατηγορίες-Είδη ξηρανθεκτικών φυτών Η ετήσια βροχόπτωση σε μια περιοχή με μεσογειακό κλίμα κυμαίνεται από 275 έως 925mm. Με βάση τη βροχομετρική διαβάθμιση έχουν αναπτυχθεί διακριτές μορφές μεσογειακών οικοσυστημάτων, οι οποίες έχουν αναπτυχθεί με διαφορετικούς μηχανισμούς ανάλογα με τα κλιματολογικά χαρακτηριστικά και τις πιέσεις που ασκούν, με κυριότερες τις περιόδους ανομβρίας και ξηρασίας. Στα οικοσυστήματα αυτά απαντώνται δάση, θαμνώνες και φρύγανα. Στο μεσογειακό κλίμα με πολλές βροχοπτώσεις (~925mm) συναντώνται συστήματα αείφυλλων-πλατύφυλλων που αποτελούνται από ψηλούς και πυκνούς θάμνους που σε ύψος ξεπερνούν και τα 2 μέτρα, έχουν πολύ βαθύ ριζικό σύστημα που βοηθά στην άντληση του απαιτούμενου νερού. Τα φυτά αυτά διαθέτουν επίσης δερματώδη φύλλα τα οποία μειώνουν τις απώλειες νερού μέσω της διαπνοής σε περιόδους ξηρασία. Τα συστήματα αυτά στην διεθνή βιβλιογραφία ονομάζονται μακί και τα πιο κοινά και συχνότερα απαντώμενα είδη στην χώρα είναι το πουρνάρι (Quercus coccifera), η κουμαριά (Arbutus unedo), ο σχίνος (Pistacia lentiscus), το φιλύκι (Phillyrea latifolia), η αριά (Quercus ilex), τα ρείκια (είδη Erica), η μυρτιά (Myrtus communis), η αγριελιά (Olea europaea subsp. oleaster), η δάφνη (Laurus nobilis), το αγριοκυπάρισσο (Juniperus phoenicea), τα κέδρα ή άρκευθοι (Juniperus oxycedrus), κ.ά. Συχνή είναι και η παρουσία άλλων σκληρόφυλλων αλλά φυλλοβόλων ειδών όπως η κουτσουπιά (Cercis siliquastrum), η κοκκορεβυθιά (Pistacia terebinthus), το σπάρτο (Spartium junceum), η ασπαλαθιά (Calicotone villosa) και ο αρκουδόβατος (Smilax aspera). Χαρακτηριστικά των ώριμων πυκνών και ψηλών μακί είναι η απουσία ποωδών φυτών στον υποόροφο. Σε 24

25 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Κατηγορίες-Είδη ξηρανθεκτικών φυτών περιοχές πιο υγρές, συναντάται η πικροδάφνη (Nerium oleander) και η λυγαριά (Vitex agnuscactus) μαρτυρώντας την παρουσία νερού. Στην Ελλάδα συναντώνται από τα παράλια της χώρας μέχρι και το υψόμετρο των μέτρων και αποτελούν ένα από τα πιο εκτεταμένα φυσικά συστήματα της χώρας. Εικόνα 6. Μακία βλάστηση. 1. Olea europaea subsp. oleaster, 2. Pistacia lentiscus, 3. Quercus coccifera, 4. Quercus ilex, 5. Erica sp. Εικόνα 5. Μακία βλάστηση. 1. Arbutus unedo, 2. Cercis siliquastrum, 3. Juniperus oxycedrus, 4. Myrtus communis, 5. Nerium oleander. Αντίθετα, στο μεσογειακό περιβάλλον με τις λιγότερες βροχοπτώσεις η βλάστηση αποτελείται από χαμηλούς αραιά διευθετημένους θάμνους, συχνά αρωματικούς με αγκαθωτά κλα- διά και μικρά ανοιχτοπράσινα συχνά χνουδωτά φύλλα. Τα φυτά αυτά ονομάζονται φρύγανα και έχουν πάρει την ονομασία τους από τον Θεόφραστο τον πατέρα της Βοτανικής. Τα φρύγανα διαθέτουν βαθύ ριζικό σύστημα για να εξασφαλίζουν το απαιτούμενο νερό και προστατεύουν το έδαφος από την διάβρωση. Τα περισσότερα φρύγανα ευδοκιμούν σε ασβεστολιθικά εδάφη, στο τέλος της άνοιξης ρίχνουν τα πολλά και μεγάλα χειμωνιάτικα φύλλα τους και αναπτύσσουν τα καλοκαιρινά φύλλα που είναι μικρότερα και λιγότερα ενώ διαφοροποιείται 25

26 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Κατηγορίες-Είδη ξηρανθεκτικών φυτών η θέση και το μέγεθος των στομάτων των φύλλων για να ρυθμίζονται οι απώλειες νερού εξαιτίας της διαπνοής. Τα φυτά αυτά δημιουργούν ένα ελκυστικό περιβάλλον με το χρώμα των ανθέων τους την άνοιξη και με τις ευωδίες το καλοκαίρι κυρίως των πτητικών αιθέριων ελαιών που απελευθερώνονται από τα φυτά αυτά με την επίδραση υψηλών θερμοκρασιών. Από τα φρυγανικά οικοσυστήματα τα πιο κοινά είδη είναι η αστοιβή (Sarcopoterium spinosum), το θυμάρι (Thymus capitatus), η φασκομηλία (Salvia officinalis), το αλογοθύμαρο (Anthyllis hermanniae), η γαλατσίδα (Euphorbia hyberna), η γαλαστοιβή (Euphorbia acanthothamnos), η θρούμπα (Satureja thymbra), το λιβανόχορτο (Teucrium polium), η άσφακα (Phlomis fruticosa), οι λαδανιές (είδη Cistus), το λυχναράκι (Ballota acetabulosa), η ασμυριά (Anthyllis hermanniae), η Λεβάντα (Lavandula stoechas), η ρίγανη (είδη Origanum), το αμάραντο (Helichrysum stoechas), η αφάνα (Genista acanthoclada), το ασπροθύμαρο (Phagnalon graecum), το θερόκαλο (Thymelaea hirsuta) και η βροχίστρα (Thymelaea tartonraira). Από τα γεώφυτα συνηθέστερα είναι ο ασφόδελος (Asphodelus microcarpus), η σκυλοκρεμμύδα (Urginea maritima) και οι βολβοί από είδη του γένους Muscari. Η παρουσία των φρυγάνων είναι ιδιαίτερα σημαντική στην χώρα μας αν αναλογιστούμε ότι καταλαμβάνουν εκατομμύρια στρέμματα ή το περίπου 13% της επιφάνειας της Ελλάδας (Παπαναστάσης και Νοϊτσάκης, 1992). Η παρουσία τους είναι συνήθης σε περιοχές με ξηρό κλίμα, με υποβαθμισμένα εδάφη, ή μετά από πυρκαγιά και Εικόνα 7. Φρύγανα. 1. Sarcopoterium spinosum, 2. Thymus capitatus, 3. Salvia officinalis, 4. Satureja thymbra, 5. Euphorbia acanthothamnos. 26

27 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Κατηγορίες-Είδη ξηρανθεκτικών φυτών Εικόνα 8. Φρύγανα. 1. Asphodelus microcarpus, 2. Cistus creticus, 3. Origanum vulgare, 4. Phlomis fruticosa, 5. Anthyllis hermanniae. αυτά ανθίζουν την άνοιξη, δημιουργώντας ένα πολύχρωμο και ελκυστικό περιβάλλον συνθέτοντας ένα οικοσύστημα υψηλής βιοποικιλότητας. Τέλος, στο μεσογειακό περιβάλλον συναντώνται και άλλα συστήματα όπως είναι τα μεσογειακά πευκοδάση με την τραχεία (Pinus brutia) ή τη χαλέπιο πεύκη (Pinus halepensis), την κουκουναριά (Pinus pinea) και το κυπαρίσσι (Cypressus sempervirens). υπερβόσκηση. Τα φρυγανικά φυτά χαρακτηρίζουν τα τοπίο των περισσότερων νησιωτικών περιοχών συναντώνται κυρίως στις Κυκλάδες, τα Δωδεκάνησα, σε περιοχές της Κρήτης, στη Λήμνο, στη Δυτική Αιτωλοακαρνανία, την Κεφαλονιά και στην ηπειρωτική Ελλάδα σε περιοχές με χαμηλά υψόμετρα. Στα φρυγανικά οικοσυστήματα έχουν την δυνατότητα να αναπτύσσονται και πολλά ποώδη φυτά. Περίπου 200 είδη ποωδών φυτών έχουν καταγραφεί στα φρυγανικά συστήματα της χώρας και τα περισσότερα από 27

28 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Προσαρμογές φυτών στη ξηρασία και έλλειψη νερού Τα φυτά που ζουν στα μεσογειακά οικοσυστήματα έχουν να αντιμετωπίσουν την ζέστη και την ξηρασία του καλοκαιριού. Λόγω των ιδιαίτερων κλιματολογικών συνθηκών που επικρατούν τα φυτά θα πρέπει να επιβιώσουν σε δυσμενείς συνθήκες ξηρασίας αλλά και άλλων παραγόντων που συνδέονται με αυτή όπως είναι οι υψηλές θερμοκρασίες, η υψηλή ένταση φωτός και οι υψηλές ταχύτητες του ανέμου. Πολλά φυτά έχουν αναπτύξει μηχανισμούς απόκρισης στις περιβαλλοντικές πιέσεις προκειμένου να επιβιώσουν στης συνθήκες που διαμορφώνει το μεσογειακό κλίμα, έτσι οι κηποτέχνες έχουν την δυνατότητα να επιλέξουν από μια μεγάλη ποικιλία φυτών (Καραμπουρνιώτης και Λιακόπουλος, 2009). Κατά τον Κυπαρίσση (1995), τα φυτά αυτά ανάλογα με τους μηχανισμούς που έχουν αναπτύξει για να επιβιώνουν στις συνθήκες που διαμορφώνει το μεσογειακό κλίμα διαχωρίζονται σε δύο κατηγορίες: Στα φυτά που αποφεύγουν την καταπόνηση της ξηρασίας ολοκληρώνοντας τον βιολογικό κύκλο ζωής τους πριν τις δυσμενείς συνθήκες (avoiders). Στα φυτά που έχουν αναπτύξει διάφορους προσαρμοστικούς μηχανισμούς προκειμένου να αντιμετωπίσουν την ξηρασία (tolerators). Στα φρυγανικά οικοσυστήματα αναπτύσσονται ποικίλα ποώδη φυτά τα οποία χρησιμοποιούν διάφορες στρατηγικές για την προσαρμογή τους στην ξηρασία. Τα περισσότερα είδη διαθέτουν ένα βαθύ ριζικό σύστημα με πολλές διακλαδώσεις για να εξασφαλίζουν το απαραίτητο νερό και να προστατεύουν το έδαφος απ την διάβρωση (Ντάφης, 1986). Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η κάπαρη (Capparis spinosa), πολυετής φυλλοβόλος θάμνος με θερινό κύκλο ανάπτυξης που αποικίζει βραχώδεις άνυδρες περιοχές, αλλά και παράκτιες ζώνες. Το φυτό αυτό, παρά το μικρό του μέγεθος συμπεριφέρεται ως φρεατόφυτο και αδιαφορεί για τον έλεγχο του ανοίγματος των στομάτων. Ως αποτέλεσμα η κάπαρη παρουσιάζει υψηλούς ρυθμούς διαπνοής και φωτοσυνθετικής δραστηριότητας ακόμη και σε συνθήκες έλλειψης νερού. Ένας ακόμη μηχανισμός που έχουν αναπτύξει τα περισσότερα είδη ξηρανθεκτικών φυτών αφορά την μορφολογία και την ανατομία 28

29 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Προσαρμογές φυτών στη ξηρασία και έλλειψη νερού τους, συχνά τα φυτά αυτά έχουν σκληρά και δερματώδη φύλλα με τα στόματα στην κάτω επιφάνεια που βοηθούν να μειώνεται σημαντικά η απώλεια νερού μέσω της διαπνοής. (Μποζαμπαλίδης, 1993). Σε ορισμένα φυτά τα φύλλα καλύπτονται από τριχίδια εξασφαλίζοντας έτσι την εξοικονόμηση του νερού. Μια από τις πιο ακραίες μεθόδους που ακολουθούν ορισμένα ξηρόφυτα είναι να ρίχνουν τα φύλλα τους σε περιόδους ξηρασίας, έτσι δεν γίνεται φωτοσύνθεση και άρα δεν έχουν απώλειες νερού. Ο εποχικός διμορφισμός επάγεται από το μήκος της ημέρας και την θερμοκρασία του αέρα και εντοπίζεται κυρίως στο μέγεθος και τη δομή των φύλλων. Στο τέλος της άνοιξης τα φυτά αρχίζουν να ρίχνουν τα χειμερινά φύλλα τους. Τα νέα φύλλα που αναπτύσσονται το καλοκαίρι παρουσιάζουν μικρότερο μέγεθος, μεγαλύτερο πάχος, διαφορετική κλίση ως προς τις ακτίνες του ηλίου και αυξημένο κυλινδρισμό έναντι των χειμερινών φύλλων περιορίζοντας έτσι την διαπνευστική επιφάνεια. Με αυτόν τον τρόπο τα φρύγανα έχουν την ικανότητα να ανταπεξέλθουν στις καταπονήσεις του μεσογειακού οικοσυστήματος και να αντιμετωπίζουν το στρες ξηρασίας. Η Euphorbia dendroides είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα που ακολουθεί αυτόν τον μηχανισμό για να προστατευτεί από την ξηρασία ενώ η Genista acanthoclada και το Sarcopoterium spinosum αντικαθιστούν τα φύλλα τους με αγκάθια ή με μικρότερα φύλλα (Ντάφης, 1986). Μερικά φυτά, όπως είναι η ρίγανη, η λεβάντα και το θυμάρι παράγουν αιθέρια έλαια. Η έκκριση τους, τους καλοκαιρινούς μήνες, εμποδίζει την υπερθέρμανση της επιδερμίδας του φυτού μειώνοντας με τον τρόπο αυτό την διαπνοή. Τα παχύφυτα με παχυμορφικά φύλλα είναι μια οικογένεια φυτών η οποία διαθέτει ειδική μορφολογία και φυσιολογία η οποία συνδυάζεται με τον μεταβολισμό τύπου CAM (μεταβολισμός οξέων τύπου Crassulaceae) (Sumbele, 2010). Τα φυτά αυτά αφομοιώνουν το CO 2 της ατμόσφαιρας κατά την διάρκεια της νύχτας περιορίζοντας έτσι σημαντικά τις απώλειες νερού. Τα σαρκώδη φύλλα τους έχουν προσαρμοστεί σε συνθήκες ξηρασίας αποθηκεύοντας μεγάλες ποσότητες νερού στα φύλλα, στους ιστούς και στις ρίζες τους δίνοντας τους την ικανότητα να ρυθμίζουν από μόνα τους 29

30 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Προσαρμογές φυτών στη ξηρασία και έλλειψη νερού την τροφοδοσία τους σε νερό. Στην οικογένεια των παχύφυτων ανήκουν και οι κάκτοι της ερήμου, ορισμένοι εκ των οποίων εξαπλώνονται και στην λεκάνη της μεσογείου ως αλλόχθονα είδη κυρίως στα ξηρά άκρα των κλιματικών περιοχών αλλά και σε υπαλπικές και αλπικές περιοχές. Ενδεικτικά παχύφυτα είναι το αθάνατο, η φραγκοσυκιά, το αιώνιο, η αλόη, η κρασούλα και το σέδο Προσαρμογές φυτών στην αλατότητα Η επίδραση της αλατότητας στην ανάπτυξη των φυτών οφείλεται κυρίως σε ανεπαρκή τροφοδοσία ύδατος, λόγω υψηλής οσμωτικής του πίεσης και στις άμεσες επιδράσεις των ιόντων. Η υψηλή συγκέντρωση αλάτων στην περιοχή του ριζικού συστήματος των φυτών προκαλεί οσμωτική δέσμευση του νερού, που το καθιστά λιγότερο διαθέσιμο στα φυτά (Munns, 2002). Η αλατότητα αποτελεί ένα από τους σημαντικότερους αβιοτικούς παράγοντες καταπόνησης των φυτών και επιδρά δυσμενώς στην ανάπτυξη των φυτών. Συνθήκες αλατότητας οφείλονται στην ύπαρξη υψηλών συγκεντρώσεων στο έδαφος ιόντων Na + που συνοδεύεται συχνά από υψηλή συγκέντρωση Ca 2+, Mg 2+, SO 4 2- και CO 3 2- (Munns, 2002). Τα φυτά τα οποία αποικίζουν τη Μεσόγειο όπου παρατηρούνται πολλά προβλήματα αλατότητας στο έδαφος κατά μήκος των ακτών της, αλλά και στην ατμόσφαιρα με τη μορφή σταγονιδίων θαλασσινού νερού, διαθέτουν κατάλληλους μηχανισμούς για να αντιμετωπίζουν την καταπόνηση. Η καταπόνηση της αλατότητας αντιμετωπίζεται με δύο τρόπους, με την αποφυγή και με την ανθεκτικότητα. Τα φυτικά είδη που επιλέγουν την στρατηγική της αποφυγής (ρυθμιστές αλατότητας) επιτρέπουν την είσοδο του αλατιού στους αποπλαστικούς χώρους αλλά όχι στο εσωτερικό των ευαίσθητων κυττάρων. Στην συνέχεια το αλάτι οδηγείται προς τα φύλλα όπου και εκκρίνεται από εξειδικευμένους αλατώδεις αδένες και κύστες. Οι εξειδικευμένοι αυτοί αλατώδεις αδένες και κύστες λειτουργούν σαν μηχανισμός αποτοξίνωσης. Το φυτό αλμυρίκι 30

31 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Προσαρμογές φυτών στην αλατότητα (Tamarix sp.) χρησιμοποιεί αυτή την στρατηγική προκειμένου να αντιμετωπίσει την καταπόνηση από την αλατότητα (Καραμπουρνιώτης και Λιακόπουλος, 2009). Τα φυτικά είδη που επιλέγουν την στρατηγική της ανθεκτικότητας προσλαμβάνουν συγκεντρώσεις ιόντων και τις συσσωρεύουν στο χυμοτόπιο. Η ικανότητα της απορρόφησης και της συσσώρευσης των ιόντων στο χυμοτόπιο μειώνει ικανοποιητικά το οσμωτικό δυναμικό των φύλλων, διευκολύνοντας με τον τρόπο αυτό την πρόσληψη νερού και θρεπτικών στοιχείων από το έδαφος. Τα αλόφυτα της ομάδας αυτής χαρακτηρίζονται από παχυμορφισμό (Καραμπουρνιώτης και Λιακόπουλος, 2009) Σημασία χρήσης ξηρανθεκτικών ειδών στη βιοποικιλότητα Η βιοποικιλότητα των οικοσυστημάτων που έχει αναπτυχθεί στην Μεσόγειο περιλαμβάνει περίπου ανώτερα φυτά στον ελληνικό χώρο, από τα οποία περισσότερα από είδη είναι θαμνοφόρα και κυρίως ποώδη, τα περισσότερα από τα οποία συναντώνται σε υποβαθμισμένα μεσογειακά οικοσυστήματα. Με την παρουσία τους τα φρυγανικά συστήματα εμποδίζουν την διάβρωση του εδάφους με το πλούσιο ριζικό τους σύστημα και αποτρέπουν την δημιουργία ερημικού τοπίου μιας περιοχής μετά από μια πυρκαγιά δημιουργώντας πρόδρομες φυτοκοινωνίες για την φυσική αποκατάσταση του τοπίου. Με τον τρόπο αυτό συμβάλλουν δυναμικά στην οικολογική ισορροπία της χώρας. Τα φρύγανα με διάφορους μηχανισμούς που έχουν αναπτύξει καταφέρνουν να αξιοποιούν περιοχές στις οποίες δεν μπορούν να αναπτυχθούν άλλα είδη εξαιτίας της ξηρασίας που επικρατεί τους καλοκαιρινούς μήνες σε συνδυασμό με τις υψηλές θερμοκρασίες και την υψηλή ένταση ηλιοφάνειας δημιουργώντας έτσι οικοσυστήματα με μεγάλη οικολογική αξία. Επίσης, με κατάλληλους χειρισμούς και με την βοήθεια των φρύγανων είναι δυνατή η αύξηση της βιοποικιλότητας σε περιοχές όπου στο παρελθόν υπήρχε δενδρώδης βλάστηση και λόγω διατάραξης του οικοσυστήματος εξαφανίστηκε. 31

32 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Σημασία χρήσης ξηρανθεκτικών ειδών στη βιοποικιλότητα Σύμφωνα με τον Wilson, καθηγητής των πανεπιστημίων Pellegrino και Harvard, "Η ακριβής αντίληψη της άγριας φύσης είναι θέμα κλίμακας. Ακόμη και σε αλλοιωμένα περιβάλλοντα, όπου τα περισσότερα ιθαγενή φυτά και σπονδυλωτά έχουν εξαφανιστεί προ πολλού η μικρο-άγρια φύση είναι πιο προσιτή από την κοινώς εννοούμενη άγρια φύση."

33 2.4 Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου Εισαγωγή-Έννοια Με τον όρο xeriscape εννοούμε τις τεχνικές της αρχιτεκτονικής τοπίου για το σχεδιασμό ενός τοπίου που έχει ως βασικό στόχο την εξοικονόμηση και ορθολογικότερη χρήση νερού. Αφορά είτε περιοχές που αντιμετωπίζουν προβλήματα ξηρασίας και διαχείρισης νερού είτε περιοχές που τους έχουν τεθεί μέτρα προστασίας υδάτων. Το φυτικό υλικό που χρησιμοποιείται δεν χρειάζεται να περιορίζεται σε φυτά κακτοειδή, αντίθετα υπάρχει ένα εύρος ειδών που αντέχει σε ξηροθερμικές συνθήκες και έχει περιορισμένες ανάγκες σε νερό. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε το 1981 όταν συνεργάστηκαν ο σύλλογος Εργολάβων Αρχιτεκτόνων Τοπίου (Associated Landscape Contractors) και η Υπηρεσία Ύδρευσης του Ντένβερ του Κολοράντο, για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της συνετής διαχείρισης του νερού. Ο όρος αυτός προέρχεται από την ελληνική λέξη "ξηρός" και το δεύτερο συνθετικό της αγγλικής λέξης "landscape" που σημαίνει τοπίο (Sovocool et. al., 2006). Άλλες έννοιες, όπως ο σχεδιασμός τοπίου για εξοικονόμηση νερού (water-conserving landscapes), ή τοπίου με φυτά που αντέχουν στη ξηρασία (drought - tolerant landscaping) ή και ως "έξυπνος" σχεδιασμός τοπίου (smart scaping), χρησιμοποιούνται αντί του xeriscape (πηγή διαδικτύου: 22). Φυτά των οποίων οι απαιτήσεις σε νερό είναι ελάχιστες και αντέχουν σε συνθήκες ξηρασίας είναι τα κυρίαρχα είδη γι' αυτές τις πρακτικές ενώ λαμβάνεται μέριμνα για να αποφευχθεί η απώλεια νερού από την εξάτμιση και την απορροή επιφανειακών υδάτων. Τα είδη που χρησιμοποιούνται στο xeriscape εξαρτώνται από το κλίμα στο οποίο θα εγκατασταθούν. Ο όρος xeriscaping λανθασμένα συγχέεται με τον όρο "zero-scaping", όπου το σχεδιασμένο τοπίο αποτελείται κυρίως από σκληρές επιφάνειες με λίγα φυτά ως εξέχοντα χαρακτηριστικά στο τοπίο, διότι στο xeriscaping μπορεί το τοπίο να είναι αρκετά πλούσιο και με ποικιλία χρωμάτων (πηγή διαδικτύου: 22). Διαφέρει, επίσης, από το σχεδιασμό νατουραλιστικού τοπίου, επειδή η έμφαση στο xeriscaping δίνεται στην επιλογή φυτικού υλικού για την εξοικονόμηση νερού και όχι κατ' ανάγκη στην επιλογή ενδημικών φυτών. Η τεχνική αυτή επιτρέπει τη χρησιμοποίηση ειδών που έχουν παρόμοιες απαιτήσεις σε νερό. Ένα κοινό στοιχείο στη τεχνική 33

34 2.4 Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου Εισαγωγή-Έννοια xeriscape είναι η μείωση των εκτάσεων με χλοοτάπητα, αφού συχνά θεωρείται από τους ισχυρότερους υδροβόρους ενάντια στη συνετή χρήση του νερού (πηγή διαδικτύου: 9). Μια άλλη διαδεδομένη πρακτική είναι η ανάπτυξη των ιθαγενών φυτών δεδομένου ότι είναι προσαρμοσμένα στο τοπικό κλίμα και κατά συνέπεια απαιτούν λιγότερο νερό. Τα καταλληλότερα φυτά για το xeriscaping αναφέρονται και ως ξηρόφυτα ή ξηρανθεκτικά είδη. Ξηρόφυτα είναι τα είδη που μπορούν να αναπτυχθούν σε περιοχές που χαρακτηρίζονται από την έλλειψη νερού. Τα είδη αυτά ενώ είναι ανθεκτικά σε περίσσεια νερού (υπερβολικό πότισμα, κακή αποστράγγιση), υπάρχει κίνδυνος ξηράνσεώς τους λόγω μυκητολογικών προσβολών του ριζικού τους συστήματος, που προκαλούν οι συνθήκες υψηλής υγρασίας (Σπαντιδάκης, 2008) Οφέλη-Εξοικονόμηση νερού Αρχικά το xeriscaping αναπτύχθηκε για τις πληγείσες από την ξηρασία περιοχές, ενώ τα τελευταία έτη, οι αρχές της όλο και περισσότερο διευρύνονται. Με το νερό να θεωρείται πλέον ένας ακριβός και περιορισμένος πόρος, όλα τα έργα αρχιτεκτονικής τοπίου, δημόσια ή ιδιωτικά, μπορούν να επωφεληθούν από αυτή την εναλλακτική λύση. Είναι γεγονός ότι στις δυτικές πολιτείες των Η.Π.Α. πάνω από το 50% της οικιακής χρήσης του νερού προορίζονταν για την άρδευση των κήπων, αναφέρει η Υπηρεσία Ύδρευσης του Κολοράντο (Sovocool, 2005). Η εξοικονόμηση νερού γίνεται όλο και πιο κρίσιμη ενώ οι κοινότητες είναι αναγκασμένες να κοιτάξουν πέρα από τα σύνορά τους για βιώσιμες πηγές νερού. Αυτό βέβαια, μπορεί να οδηγήσει σε συγκρούσεις με άλλες κοινότητες, εξηγεί ο David Morris της Εταιρίας Ύδρευσης της Αλμπουκέρκη του Νέου Μεξικού. Η έλλειψη νερού είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο και η μέθοδος xeriscape πλέον αποτελεί μια αρκετά αποτελεσματική επιλογή για την κηποτεχνία. Ο Ben Grumbles, βοηθός διαχειριστή για το γραφείο του Οργανισμού Προστασίας Περιβάλλοντος τονίζει τη σημασία της συνετής διαχείρισης του νερού. Προβλέπεται 36 κράτη να αντιμετωπίζουν έντονα προβλήματα λειψυδρίας στο άμεσο μέλλον. Το 1985 δημιουργήθηκε το Εθνικό Συμβούλιο 34

35 2.4 Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου Οφέλη-Εξοικονόμηση νερού με τη σύμπραξη πολιτειών των ΗΠΑ που αντιμετωπίζουν πρόβλημα λειψυδρίας (πηγή διαδικτύου: 28). Με τη μέθοδο xeriscape το χρησιμοποιούμενο για άρδευση νερό μειώνεται τουλάχιστον κατά 50% (πηγή διαδικτύου: 9) ενώ το κόστος συντήρησης μειώνεται επίσης, κατά 60%. Παράλληλα το xeriscaping προσδίδει αύξηση στην αξία της περιοχής κατά 15%, καθώς συμβάλλει στη διατήρηση της αισθητικής ιδιαιτερότητας κάθε τοπίου και προάγει την βιοποικιλότητα. Από οικονομική άποψη, τόσο η εξοικονόμηση και η αποδοτική χρήση των υδατικών πόρων όσο και η ορθολογική χρήση του φυτικού υλικού, εξασφαλίζει τη βιωσιμότητά του και περιορίζει τις απώλειες αποτελώντας παράγοντες κέρδους. Επιπλέον, η τεχνική xeriscaping αποτελεί αποτελεσματική λύση για περιοχές ξηρές που δεν έχουν άμεση είτε οικονομική πρόσβαση σε νερό και για περιοχές στις οποίες το παρεχόμενο νερό δεν αρκεί για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του πληθυσμού της (πηγή διαδικτύου: 7). Σύμφωνα με έκθεση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (ΕΟΠ) Δείκτης εκμετάλλευσης νερού (WEI) Συνολική ετήσια άντληση νερού ως ποσοστό % των αποθεμάτων πόσιμου νερού για τα έτη1990 και 2002 Εικόνα 9. Πηγή: Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος, πληροφορίες βασισμένες σε στοιχεία της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας (Eurostat). Πηγή: Διαδίκτυο 13: Ανανεώσιμοι υδατικοί πόροι (εκατομμύρια κυβικά μέτρα/έτος), LTAA και ετήσια άντληση νερού ανά πηγή και ανά τομέα (εκατομμύρια κυβικά μέτρα/έτος). 35

36 2.4 Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου Οφέλη-Εξοικονόμηση νερού του 2005 με τίτλο Environment - State and outlook, για το διάστημα , ο δείκτης εκμετάλλευσης νερού (Water Exploitation Index, WEI), που δείχνει τους διαθέσιμους υδατικούς πόρους σε μια χώρα σε σχέση με τη φυσική ανανέωσή του, μειώθηκε σε 17 ευρωπαϊκές χώρες. Η μέθοδος xeriscape περιλαμβάνει τα εξής οφέλη και πλεονεκτήματα: Ελαττώνονται οι συνολικές ανάγκες της περιοχής σε νερό καθώς μειώνεται η κατανάλωση αρδευόμενων ή υπόγειων υδάτων. Περισσότερο διαθέσιμο νερό για άλλες χρήσεις της περιοχής και για το περιβάλλον. Λιγότερος χρόνος και εργασία που απαιτείται για συντήρηση, αφού με την επιλογή φυτών που αντέχουν στις τοπικές συνθήκες περιορίζονται οι ανάγκες τους σε άρδευση, λίπανση και άλλες καλλιεργητικές φροντίδες. Τα φυτά που χρησιμοποιούνται στο xeriscaping με το κατάλληλο σχέδιο φύτευσης και εδαφοκάλυψης εκμεταλλεύονται σε μεγάλο βαθμό τα κατακρημνίσματα. Κατά την εφαρμογή κανονισμών για τα ύδατα σε μια περιοχή θα επιβιώσουν και θα ευημερήσουν τα ξηρανθεκτικά είδη σε αντίθεση με τα καλλωπιστικά που θα πρέπει να προσαρμοστούν. Οπτικά μπορεί να είναι πιο ενδιαφέρον, διότι συμβάλλει στη διατήρηση της αισθητικής ιδιαιτερότητας του κάθε τοπίου και επιπλέον, υπάρχει ποικιλία χρωμάτων και υφών στα ξηροφυτικά είδη. Παρέχει φυσικό καταφύγιο για την άγρια ζωή. Η χρήση των αυτοφυών φυτών, θάμνων και δέντρων προσφέρουν ένα οικείο και ποικίλο φυσικό περιβάλλον για την τοπική άγρια ζωή. Εικόνα 10. Ξερικός κήπος στην Κρήτη. 36

37 2.4 Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου Στρατηγικές/Αρχές Ο σχεδιασμός με την τεχνική xeriscape δεν έχει ενιαία εμφάνιση, κάθε ύφος και στυλ σχεδιασμού μπορεί να επιτευχθεί. Οι αρχές μπορούν να εφαρμοστούν στο σύνολο ή μέρος μιας έκτασης, σε οποιαδήποτε γεωγραφική περιοχή και να προσαρμοστούν στις ιδιαίτερες ανάγκες της κάθε περιοχής. Οι αρχές που ακολουθούνται κατά το xeriscaping είναι οι εξής (Wade and Midcap, 2007): 1. Καθιέρωση ζωνών χρήσης νερού. Ο όρος xeriscape περιγράφει ένα τοπίο που απαιτεί λίγο νερό, επομένως ο σχεδιασμός θα πρέπει να γίνει με τρόπο που θα εξοικονομείται νερό. Η μελέτη των συνθηκών που επικρατούν στην περιοχή εφαρμογής και του χώρου και ο ορθολογικός σχεδιασμός είναι απαραίτητα εργαλεία. Σε ένα σχέδιο xeriscape ο χώρος διαιρείται σε ζώνες και γίνεται διαχωρισμός των ειδών φύτευσης ανάλογα με τις ανάγκες τους σε νερό. Η ζώνη υψηλής χρήσης ύδατος απαιτεί κανονικό πότισμα, η ζώνη μέτριας χρήσης, περιστασιακό και η ζώνη χαμηλής Εικόνα 11. Πηγή: Wade and Midcap, Καθορισμός ζωνών χρήσης νερού. 37

38 2.4 Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου Στρατηγικές/Αρχές χρήσης εκμεταλλεύεται το νερό από τις βροχοπτώσεις. Έτσι, επιτυγχάνεται η σωστή και ομοιόμορφη κατανομή του αρδευόμενου νερού, όπως και εκμετάλλευση της βροχής, ώστε να εξοικονομείται νερό, αποφεύγοντας περαιτέρω σπατάλη. Επομένως, η μέγιστη εξοικονόμηση του νερού στο τοπίο μπορεί να επιτευχθεί με το σωστό προσδιορισμό των αναγκών σε νερό των φυτών και στη συνέχεια η ομαδοποίησή τους με άλλα φυτά που έχουν παρόμοια ανάγκη σε νερό. Με τον τρόπο αυτό, η συμπληρωματική άρδευση μπορεί να εφαρμοστεί πιο αποτελεσματικά και μόνο στα φυτά που το απαιτούν. 2. Επιλογή κατάλληλων φυτών. Κατάλληλη επιλογή των φυτών σημαίνει όχι μόνο να είναι συμβατά με το σχεδιασμό, αλλά και να είναι καλά προσαρμοσμένα στην τοποθεσία φύτευσης και στις συνθήκες περιβάλλοντος. Η χρήση φυτών που είναι ενδημικά ή ιθαγενή αλλά ταιριάζουν στις τοπικές διακυμάνσεις της θερμοκρασίας και της υγρασίας του εδάφους της περιοχής, προσφέρει πλεονεκτήματα στο σχεδιασμό. Εικόνα 12. Πηγή: Διαδίκτυο 20. Μεσογειακός ξηροφυτικός κήπος. 38

39 2.4 Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου Στρατηγικές/Αρχές Ο σωστός σχεδιασμός περιλαμβάνει την χρήση κατάλληλων φυτών ανάλογα με τον τύπο του εδάφους, το φωτισμό του χώρου και τις ανάγκες τους σε νερό. Υπάρχει αφθονία στην επιλογή κατάλληλων φυτών που είναι ανθεκτικά στις ξηροθερμικές συνθήκες και έχουν μικρή ανάγκη συμπληρωματικής άρδευσης ενώ εκμεταλλεύονται το νερό από τα κατάκρημνίσματα. Η ομαδοποίησή τους ανάλογα με τις ανάγκες τους σε νερό, έδαφος και ηλιασμό και η σωστή τοποθέτησή τους στο χώρο και σε κατάλληλες αποστάσεις μεταξύ τους είναι απαραίτητες πρακτικές, αφού διαφορετικά φυτά έχουν διαφορετικές ανάγκες. Η τοποθέτηση φυτών στη σωστή απόσταση μεταξύ τους εξασφαλίζει την εύκολη συντήρηση και την πιο αποτελεσματική χρήση νερού. Φυτά που προτιμούν τον ηλιασμό και τις ξηρές συνθήκες πρέπει να έχουν νότια ή δυτική έκθεση και να δέχονται αραιές αρδεύσεις, ενώ εκείνα που προτιμούν τη σκιά και την υγρασία να έχουν βόρεια ή ανατολική έκθεση, να σκιάζονται από άλλα ψηλότερα φυτά και να έχουν πιο συχνή άρδευση. 3. Βελτίωση του εδάφους. Μια λεπτομερής ανάλυση τόσο της φυσικής σύστασης όσο και της χημικής σύστασης του εδάφους είναι απαραίτητη όταν σχεδιάζεται ένα τοπίο. Υπάρχει ποικιλία τύπων εδάφους, που κυμαίνονται από καλά στραγγιζόμενα που αποτελούν τα αμμώδη εδάφη, έως κακώς στραγγιζόμενα, που είναι τα αργιλώδη εδάφη. Κάθε έδαφος έχει τη δική του δομή και υφή, βαθμό κορεσμού, ph, περιεκτικότητα σε θρεπτικά συστατικά και ανάγκη για βελτιώσεις και λίπανση. Απαραίτητη προϋπόθεση για την υγιή ανάπτυξη των φυτών αποτελεί το κατάλληλο έδαφος. Ως κατάλληλο θεωρείται εκείνο το έδαφος που είναι γόνιμο, που παρέχει θρεπτικά στοιχεία στο φυτό, του προσδίδει την απαραίτητη υγρασία και τις κατάλληλες συνθήκες αερισμού. Τα αμμώδη εδάφη παρουσιάζουν μειωμένη ικανότητα συγκράτησης νερού και θρεπτικών στοιχείων. Λόγω μεγάλης ταχύτητας διάχυσης του νερού μέσα στην 39

40 2.4 Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου Στρατηγικές/Αρχές άμμο δημιουργούνται καλές συνθήκες αερισμού και στράγγισης για την ανάπτυξη των φυτών. Τα αργιλώδη εδάφη έχουν αυξημένη ικανότητα συγκράτησης νερού και θρεπτικών στοιχείων. Τα εδάφη αυτά δεν ενδείκνυνται για το σχεδιασμό με τη μέθοδο xeriscape αφού λόγω μειωμένης ταχύτητας διάχυσης του νερού μέσα στην άργιλο προκαλούνται δυσμενείς συνθήκες αερισμού για το φυτό. Η βελτίωση της δομής των φτωχών εδαφών μπορεί να επιτευχθεί με διάφορους τρόπους. Τα αμμώδη εδάφη πρέπει να αρδεύονται επαρκώς και να λιπαίνονται ορθολογικά με συχνές και μικρές δόσεις. Στα αργιλώδη πρέπει να γίνεται κατεργασία του εδάφους (όργωμα), όταν το έδαφος βρίσκεται στο ρώγο του για να επιτευχθεί βελτίωση του αερισμού και της αποστράγγισης. Μία ακόμη μέθοδος βελτίωσης για τα αργιλώδη και πηλώδη εδάφη αποτελεί η προσθήκη ποταμίσιας άμμου ή περλίτη στο επιφανειακό χώμα. Εδάφη που στραγγίζουν πολύ γρήγορα και κρατάνε λίγη υγρασία θα επωφεληθούν από την προσθήκη τύρφης (οργανικό υλικό) ή περλίτη στο έδαφος. Τα υποστρώματα αυτά παρουσιάζουν αυξημένη ικανότητα συγκράτησης νερού και θρεπτικών στοιχείων, βελτιώνουν τον αερισμό και την αποστράγγιση και για το λόγο αυτό η προσθήκη τους στο έδαφος προτείνεται ως άμεση πρακτική βελτίωσής του. Στόχος από την ανάλυση του εδάφους είναι η δημιουργία ενός ιδανικού εδάφους για την επέκταση του ριζικού συστήματος των φυτών. Ωστόσο τα φυτά ξηρού κλίματος δημιουργούν καλό ριζικό σύστημα σε ξηρές περιοχές και χρειάζονται έδαφος με καλή αποστράγγιση. Εικόνα 13. Πηγή: Διαδίκτυο

41 2.4 Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου Στρατηγικές/Αρχές 4. Εδαφοκάλυψη. Η εγκατάσταση περιοχών με εδαφοκαλυπτικά και ο περιορισμός των χλοοταπήτων περιορίζει τις ανάγκες σε νερό. Η εδαφοκάλυψη περιορίζει τη διάβρωση του εδάφους, την απορροή των επιφανειακών υδάτων και την εξάτμιση του νερού. Η εφαρμογή του xeriscaping δεν επιβάλει απαραίτητα αποκλεισμό του χλοοτάπητα από μια έκταση. Ωστόσο μέγιστη εξοικονόμηση νερού λαμβάνεται με τη σωστή επιλογή του είδους εδαφοκάλυψης, την ορθή εγκατάσταση και τη συντήρη- Εικόνα 14. Εδαφοκαλυπτικό Artemisia Powis Castle, Asteraceae. σή του. Υπάρχει πληθώρα εδαφοκαλυπτικών φυτών που αντέχουν σε άνυδρες περιοχές και σε ξηροθερμικά τοπία. 5. Κατάλληλο σύστημα άρδευσης. Ένα τοπίο που απαιτεί την ελάχιστη ποσότητα συμπληρωματικού νερού από την άρδευση και εκμεταλλεύεται το νερό των βροχοπτώσεων είναι ο βασικότερος σκοπός της εφαρμογής του xeriscaping. Όπως ακριβώς ομαδοποιούνται σε ζώνες τα φυτά ανάλογα με τις ανάγκες τους σε νερό, αντίστοιχα ομαδοποιείται και το σύστημα άρδευσης που θα εφαρμοστεί. Φυτά τα οποία ανήκουν στη ζώνη χαμηλής χρήσης νερού θα χρειαστούν συμπληρωματική άρδευση μόνο κατά τη διάρκεια της εγκατάστασης, μετά τη μεταφύτευση. Αυτά που ανήκουν στη ζώνη μέτριας χρήσης νερού απαιτούν νερό κατά τις περιόδους περιορισμένης βροχόπτωσης. Η ζώνη με τα φυτά που έχουν μεγαλύτερη απαίτηση σε νερό, χρειάζονται συχνό πότισμα και μπορούν να δικαιολογήσουν ένα μόνιμο σύστημα αυτόματου ποτίσματος, όπως στάγδην άρδευση. 41

42 2.4 Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου Στρατηγικές/Αρχές Η στάγδην άρδευση εφαρμόζει το νερό αργά και απευθείας στις ρίζες των φυτών μέσω μικρών εύκαμπτων σωλήνων και συσκευών ελέγχου ροής. Η άρδευση αυτή χρησιμοποιεί 30-50% λιγότερο νερό από την άρδευση με καταιονισμό και το κόστος είναι μικρότερο. Εικόνα 15. Πηγή: Wade and Midcap, Υγιές, βαθύ ριζικό σύστημα λόγω σωστής άρδευσης, δεξιά. Ασθενές ριζικό σύστημα από ελαφρώς συχνή άρδευση αριστερά. Σε ένα τοπίο όπου εφαρμόζεται xeriscaping, στόχος είναι να ελαχιστοποιηθεί η ποσότητα του απαιτούμενου συμπληρωματικού νερού στο τοπίο. Ως εκ τούτου, η άρδευση είναι αναγκαία μόνο στις ζώνες φυτών με υψηλές ανάγκες σε νερό. Ο καλύτερος χρόνος εφαρμογής της άρδευσης είναι νωρίς το πρωί ή αργά το απόγευμα. Κατά το διάστημα αυτό επικρατεί μικρότερης έντασης αέρας και μικρότερες θερμοκρασίες, συνεπώς χάνεται λιγότερο νερό από την εξάτμιση. Για τον προσδιορισμό των απαιτήσεων σε νερό των φυτών σε μια συγκεκριμένη περιοχή απαιτούνται: i. Τα κλιματικά στοιχεία της περιοχής, από το κοντινότερο μετεωρολογικό σταθμό και λαμβάνοντας υπόψη τις ειδικές διατάξεις για το νερό. ii. Τα χαρακτηριστικά του εδάφους όπως η μηχανική σύσταση, το πορώδες, η υδατοϊκανότητα, η στράγγιση, το ειδικό βάρος και το σημείο μάρανσης. Η γνώση του τύπου του εδάφους είναι απαραίτητη για το σωστό προγραμματισμό, αφού κάθε τύπος 42

43 2.4 Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου Στρατηγικές/Αρχές εδάφους απαιτεί διαφορετική διάρκεια άρδευσης. Για παράδειγμα, ένα αργιλώδες έδαφος πρέπει να αρδεύεται σε αριθμό κύκλων μικρής διάρκειας άρδευσης, ούτως ώστε να αποφεύγεται η απορροή και να του δίνεται ο απαιτούμενος χρόνος στράγγισης του παρεχόμενου νερού, ενώ στα αμμώδη, λόγω της γρήγορης αποστράγγισής τους, χρειάζονται μεγαλύτερης διάρκειας αριθμό κύκλων. iii. Τα χαρακτηριστικά των φυτών, όπως το είδος, η ηλικία, το ριζικό σύστημα κ.ά. Για παράδειγμα τα ξυλώδη είδη φυτών έχουν πιο εκτεταμένο ριζικό σύστημα και αντλούν νερό από βαθύτερα στρώματα του εδάφους σε περιόδους έντονης ξηρασίας. Τα καλλωπιστικά ποώδη διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό στην αντοχή τους στην ξηρασία. 6. Mulching. Με τον όρο mulching εννοείται ένα στρώμα από διάφορα υλικά στην επιφάνεια του εδάφους. Σκοπός της τεχνικής αυτής είναι: i. η διατήρηση της υγρασίας, ii. η αποτροπή της έντονης εξάτμισης του νερού του εδάφους λόγω θέρμανσης, iii. η βελτίωση της γονιμότητας του εδάφους, iv. η προστασία από τη διάβρωσή του λόγω επιφανειακής απορροής, v. η δράση ως μονωτικό στρώμα πάνω από το έδαφος το καλοκαίρι, διατηρώντας χαμηλότερη θερμοκρασία εδάφους και vi. η μείωση της ανάπτυξης ανταγωνιστικών ζιζανίων, λόγω έλλειψης επαρκούς φωτισμού Τα υλικά που χρησιμοποιούνται ως προστατευτικά στρώματα ποικίλλουν. Η κάλυψη μπορεί να γίνεται με χρήση οργανικής ύλης, όπως φύλλα δένδρων, σανό, φλοιό από κορμό δένδρων, κ.λπ., αλλά και ανόργανης ύλης, όπως διάφορα είδη χαλικιών. Ωστόσο, όταν η κάλυψη του εδάφους γίνεται με οργανική ύλη τότε χρειάζεται ενίσχυσή της λόγω της ενσωμάτωσής της στο έδαφος. Εικόνα 16. Υλικά mulching. 43

44 2.4 Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου Στρατηγικές/Αρχές 7. Κατάλληλη συντήρηση του τοπίου. Το τοπίο χαρακτηρίζεται από ένα τύπο δυναμικής. Επομένως, η συντήρησή του είναι μια διαδικασία ώστε να το διατηρήσει στην καλύτερη δυνατή κατάσταση. Στόχος της συντήρησης στο xeriscaping είναι να ελαχιστοποιηθεί η ανάγκη των φυτών σε νερό, διατηρώντας τα φυτά σε υγιή κατάσταση. Ανάλογα με το τρέχον επίπεδο της συντήρησης μπορεί να χρειαστούν κατάλληλες καλλιεργητικές φροντίδες, όπως λίπασμα, κλάδεμα ή άρδευση. Ένα ξερικό τοπίο, ωστόσο, με φυτά που αντέχουν στο μικροκλίμα της περιοχής χρειάζονται ελάχιστη συντήρηση ή και καθόλου Χρήσεις και χρησιμότητα Το νερό είναι ένας πολύτιμος φυσικός πόρος που θα βρίσκεται όλο και περισσότερο σε έλλειψη και θα αποκτά μεγαλύτερο κόστος όσο οι αλλαγές στο κλίμα θα φέρουν ακόμα πιο ξηρά και θερμά καλοκαίρια, ειδικά για τις μεσογειακές χώρες όπου οι βροχές συγκεντρώνονται κυρίως τον χειμώνα. Στον ελλαδικό χώρο υπάρχουν αρκετές άνυδρες περιοχές οι οποίες αποτελούν ευαίσθητα φυσικά οικοσυστήματα, τα οποία σε μεγάλο βαθμό είναι ευάλωτα στην υποβάθμιση της γης, του νερού και άλλων περιβαλλοντικών πόρων, λόγω των σχετικά εύθραυστων βιοφυσικών χαρακτηριστικών τους και του χαμηλού επιπέδου παραγωγικότητας. Οι χαμηλές βροχοπτώσεις σε συνδυασμό με τη μεταβλητότητα του κλίματος δημιουργούν ιδιαίτερες προκλήσεις για την κάλυψη των αναγκών σε νερό (πηγή διαδικτύου: 12). Η φύτευση με τη μέθοδο xeriscape αποτελεί μια ουσιαστική λύση σε περιοχές με ξερό κλίμα. Στην ουσία είναι μια τεχνική όπου προάγει τα ενδημικά ή ιθαγενή είδη που είναι πλήρως προσαρμοσμένα στις κλιματολογικές συνθήκες τις περιοχής και που χρειάζονται την ελάχιστη δυνατή φροντίδα, αφού βρίσκονται στο φυσικό τους ενδιαίτημα. Υπάρχει ποικιλία φυτών που έχουν προσαρμοστεί στις συνθήκες θερινής ξηρασίας. Έτσι, το φυσικό τοπίο δεν αλλοιώνεται και δε χάνει το χαρακτήρα του ενώ ταυτόχρονα προστατεύεται το γενετικό υλικό των ειδών τη 44

45 2.4 Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου Χρήσεις και χρησιμότητα στιγμή που πολλά είδη είναι σπάνια. Η μέθοδος xeriscape προωθεί μια ολοκληρωμένη κατανόηση της διασύνδεσης των βιοφυσικών και κοινωνικοοικονομικών χαρακτηριστικών των άνυδρων περιοχών. Είναι κρίσιμος ο ρόλος της διαχείρισης των υδάτων για την αντιμετώπιση πιεστικών προκλήσεων, διότι περιορίζεται η σύγχρονη και βιώσιμη μελέτη για τη διαχείριση των υδάτινων αποθεμάτων. Οι εναλλακτικές μορφές διαχείρισης και εξοικονόμησης νερού που χρησιμοποιούνται, όπως μικροταμιευτήρες, ανασχετικά μικροφράγματα και φυτεύσεις με ξηροφυτικά είδη, είναι ελάχιστες. όγκο και σε καθαρότητα. Η μέθοδος xeriscape βασίζεται στην επιλογή ενός ορθολογικού σχεδιασμού που συνδυάζει δομικό και φυτικό υλικό σε σχέση με τη τοποθεσία και το μικροκλίμα της περιοχής. 3. Εφαρμοσμένα παραδείγματα μελέτηςσχεδιασμού xeriscape από τον ελληνικό και διεθνή χώρο Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα που εφαρμόζουν τεχνικές xeriscape προκειμένου να μειώσουν την εξωτερική χρήση του νερού. Με την επιλογή φυτών που αντέχουν σε ξηρές συνθήκες περιορίζονται οι ανάγκες σε άρδευση και διαφυλάσσεται ο υδροφόρος ορίζοντας σε 45

46 3. Εφαρμοσμένα παραδείγματα μελέτης-σχεδιασμού xeriscape από τον ελληνικό και διεθνή χώρο 3.1 Ινστιτούτο Βιοσχεδιασμού, Πανεπιστήμιο της Αριζόνα, Η.Π.Α Για το δημόσιο χώρο του Ινστιτούτου Βιοσχεδιασμού στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνα στις Η.Π.Α., οι αρχιτέκτονες τοπίου Ten Eyck (Ten Eyck Landscape Architects) επέλεξαν πυκνή βλάστηση από φυτά ανθεκτικά στη ξηρασία και δέντρα για σκίαση, δημιουργώντας ένα χώρο για τους φοιτητές, κατάλληλο για χαλάρωση και μελέτη. Φωτογραφία: Terry Moore. Εικόνα 17. Πηγή: Διαδίκτυο 6. Ινστιτούτο Βιοσχεδιασμού, Πανεπιστήμιο Αριζόνα. 46

47 3. Εφαρμοσμένα παραδείγματα μελέτης-σχεδιασμού xeriscape από τον ελληνικό και διεθνή χώρο 3.2 Ορεινή κατοικία στην Καλιφόρνια, ΗΠΑ Κύριος στόχος των μελετητών της ομάδας Blasen Landscape Architecture, ήταν η ελάχιστη δυνατή παρέμβαση στο φυσικό τοπίο σύμφωνα με τις αρχές της αειφορίας και ταυτόχρονα η ανάδειξη της αρχιτεκτονικής. Φωτογραφία: Marion Brenner. Εικόνα 18. Πηγή: Διαδίκτυο 21. Κατοικία στην Καλιφόρνια. 47

48 3. Εφαρμοσμένα παραδείγματα μελέτης-σχεδιασμού xeriscape από τον ελληνικό και διεθνή χώρο 3.3 Sandia National Labs στην Αλμπουκέρκη, Νέο Μεξικό Ο αρχιτέκτων Roy Hertweck και η ομάδα του, AIA, στοχεύει στη μείωση της κατανάλωσης του νερού στη περιοχή, στην προστασία των εγκαταστάσεων από τα όμβρια ύδατα και στη διαχείρισή τους. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιεί διάφορα μέσα, όπως λεκάνες απορροής για τη συλλογή των υδάτων, συλλογή νερού από την δεξαμενές, τις στέγες και τα δώματα των κτιρίων και χρησιμοποιεί ιθαγενή και ενδημικά ξερικά φυτά. Έτσι, επιτυγχάνεται καλύτερη ροή των όμβριων υδάτων, αποτελεσματικότερη χρήση και ποιότητα των υδάτινων πόρων. Εικόνα 19. Πηγή: Διαδίκτυο 30. Sandia National Labs, Αλμπουκέρκη. 48

49 Εικόνα 20. Πηγή: Διαδίκτυο 30. Έκταση με ξηρόφυτα και χαλίκι. Εκμετάλλευση των όμβριων υδάτων. 49

50 3. Εφαρμοσμένα παραδείγματα μελέτης-σχεδιασμού xeriscape από τον ελληνικό και διεθνή χώρο 3.4 Scottsdale xeriscape κήπος στο Chaparral Park, στην Αριζόνα, ΗΠΑ Η εξοικονόμηση νερού είναι ο σκοπός που κατεύθυνε τα στοιχεία σχεδιασμού του xeriscape κήπου. Το πάρκο προσφέρει στον επισκέπτη τη δυνατότητα να κατανοήσει τις αρχές εξοικονόμησης νερού επιδεικνύοντας την ομορφιά και την αξία των ξερικών φυτών. Εικόνα 21. Πηγή: Διαδίκτυο 29. Ξηρικός κήπος στο Chaparral Park, στην Αριζόνα. 50

51 3. Εφαρμοσμένα παραδείγματα μελέτης-σχεδιασμού xeriscape από τον ελληνικό και διεθνή χώρο 3.5 Bickham-Rudking Park, στο Κολοράντο, ΗΠΑ Οι Edmond OK Parks and Recreation Departure σε συνεργασία με το πανεπιστήμιο OSU (Oklahoma State University) αναπτύσσουν ένα xeriscape κήπο έκτασης 650 m 2 στο Bickham-Rudking Park στο Κολοράντο. Ο κήπος αποτελείται από μια μεγάλη ποικιλία από φυτά που αντέχουν σε ξηρές συνθήκες. Εικόνα 22. Πηγή: Διαδίκτυο 11. Bickham-Rudking Park, Κολοράντο. 51

52 3. Εφαρμοσμένα παραδείγματα μελέτης-σχεδιασμού xeriscape από τον ελληνικό και διεθνή χώρο 3.6 Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων, Κιλκίς Ο Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων (Β.Β.Κ.Κ.) αποτελεί έναν από τους σύγχρονους κήπους της Ευρώπης. Βρίσκεται μέσα σε φυλλοβόλα δρυοδάση του Μαυροβουνίου της οροσειράς των Κρουσσίων με πλούσια χλωρίδα που περιλαμβάνει τουλάχιστον φυτικά taxa. Σκοπός ανάπτυξης του Βαλκανικού Βοτανικού Κήπου είναι μεταξύ άλλων και η προστασία φυσικών οικοσυστημάτων που περιλαμβάνουν τις πέντε βασικές ζώνες βλάστησης της Ελλάδας. Στον βαλκανικό βοτανικό κήπο δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη και μελέτη φυτών που υπάρχουν μόνο στα Βαλκάνια. Ακόμη σημαντική είναι και η καλλιέργεια διαφόρων ειδών ξηροφυτικών ειδών της βαλκανικής χλωρίδας. Εικόνα 23. Πηγή: Διαδίκτυο 4. Αρωματικός κήπος στο Βαλκανικό Βοτανικό Κήπο Κρουσσίων. 52

53 3. Εφαρμοσμένα παραδείγματα μελέτης-σχεδιασμού xeriscape από τον ελληνικό και διεθνή χώρο 3.7 Βοτανικό Κήπος Ιουλίας & Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους, Αθήνα Ο Βοτανικός Κήπος, που αποτελεί τον μεγαλύτερο της Ελλάδας, έχει συνολική έκταση περίπου 1860 στρεμμάτων, τα οποία καλύπτονται από φυσική κυρίως βλάστηση που περιλαμβάνει περισσότερα από 500 είδη. Σημαντικής έκτασης είναι οι θαμνότοποι και οι φρυγανότοποι με λαδανιές (Cistus spp.), αστοιβές (Sarcopoterium spinosum), ασφάκες (Phlomis fruticosa), γαλαστοιβές (Euphorbia acanthothamnos), θυμελαίες (Thymelaea spp.), θυμάρια (Thymus capitatus), θρούμπια (Satureja thymbra) και την Άνοιξη με μονοετή φυτά και γεώφυτα. Ο Κήπος, εκτός από τον υψηλό βαθμό ποικιλότητας της αυτοφυούς και καλλιεργούμενης χλωρίδας, αποτελεί και ένα ιδανικό φυσικό καταφύγιο της πανίδας, προστατευμένο από τις δυσμενείς ανθρώπινες επεμβάσεις. Εικόνα 24. Πηγή: Διαδίκτυο 8, 5. Βοτανικός Κήπος Ιουλίας και Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους. 53

54 B' ΜΕΡΟΣ 4. Εφαρμοσμένη έρευνα: Ανάδειξη της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου μέσω xeriscape Οριοθέτηση της περιοχής της Πάρου Η Πάρος είναι ένα από τα μεγαλύτερα νησιά των Κυκλάδων, έχει έκταση 195 km 2 και βρίσκεται δυτικά της Νάξου. Έχει σχήμα ελλειψοειδές μειούμενο προς τον Βορρά. Το ανάγλυφο του νησιού είναι ομαλό με πολλές πεδινές καλλιεργήσιμες εκτάσεις με τον κεντρικό ορεινό όγκο του Προφήτη Ηλία να αποτελεί το μέγιστο υψόμετρο του νησιού στα 740 μέτρα. Οδικό δίκτυο Ισοϋψείς καμπύλες Κλίσεις εδάφους 54

55 B' ΜΕΡΟΣ 4. Εφαρμοσμένη έρευνα: Ανάδειξη της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου μέσω xeriscape Οριοθέτηση της περιοχής της Πάρου Η ακτογραφική της μορφή εμφανίζει πολλές πτυχώσεις με συνολικό μήκος των ακτών του νησιού γύρω στα 120 km, όπου κάποιες είναι απότομες και βραχώδεις ενώ άλλες σχηματίζουν μικρούς όρμους με αμμώδεις παραλίες. Οι δυο μεγάλοι κόλποι του νησιού είναι ο κόλπος της Νάουσας και της Παροικιάς στα δυτικά του νησιού Οικολογικά χαρακτηριστικά Κλιματολογικά χαρακτηριστικά Το κλίμα της χώρας χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλομορφία το οποίο αποτυπώνεται και στην βλάστησή της. Οι φυσικές διαπλάσεις που απαντώνται στην χώρα μας, με εξαίρεση τις αζωνικές που ανήκουν τα υδροχαρή είδη, είναι οι παρακάτω: Οι θερμομεσογειακές διαπλάσεις του Oleo- Ceratonion. Η μεσογειακή διάπλαση του Quercion ilicis Η υπομεσογειακή (ή παραμεσογειακή) διάπλαση του Ostryo-Carpinion Η υγροψυχροβιότερη υπομεσογειακή διάπλαση των υποηπειρωτικών θερμόφιλων φυλλοβόλων δρυών Η ορομεσογειακή διάπλαση της Νότιας Ελλάδα. Οι ορομεσογειακές διαπλάσεις της Βόρειας Ελλάδας. Οι ορομεσογειακές υπαλπικές διαπλάσεις Οι υπαλπικές διαπλάσεις (Υπουργείο Γεωργίας, 1992) Το κλίμα του νησιού ανήκει στις θερμομεσογειακές διαπλάσεις και είναι τυπικό κυκλαδίτικο, ξηρό μεσογειακό, με ήπιους χειμώνες, λίγες βροχοπτώσεις και με μέση ετήσια θερμοκρασία να κυμαίνεται από 12 μέχρι 16 ο C. Ο χειμώνας είναι ήπιος με λίγες βροχές, ενώ το καλοκαίρι είναι δροσερό με κύριο χαρακτηριστικό του καλοκαιριού στις Κυκλάδες μελτέμια που πνέουν κατά τη διάρκεια της ημέρας με ένταση που φτάνει τα 5-7 Beaufort. Η μέση θερμοκρασία του ψυχρότερου μηνά (Ιανουάριο) κυμαίνεται στους ο C, ενώ του θερμότερου (Ιούλιου Αυγούστους) 24,5-26,5 ο C. Σπάνια επικρατούν συνθήκες παγετού στο νησί, ενώ οι απολύτως 55

56 4.1.2 Οικολογικά χαρακτηριστικά Κλιματολογικά χαρακτηριστικά μέγιστες θερμοκρασίες το καλοκαίρι σπάνια φτάνουν τους 40 ο C. Στις Κυκλάδες δεν είναι λίγες οι φορές κατά την διάρκεια του έτους που οι άνεμοι φτάνουν στον βαθμό της θύελλας, ενώ ο αριθμός των νηνεμιών είναι πολύ μικρός. Κατά την διάρκεια του καλοκαιριού επικρατούν τα μελτέμια, βορειοανατολικοί βορειοδυτικοί άνεμοι, ενώ κατά την διάρκεια του υπόλοιπου έτους οι βόρειοι άνεμοι εναλλάσσονται με τους νότιους. Η εμφάνιση των μελτεμιών γίνεται από τις πρώτες μέρες του Μαΐου και μέχρι τις αρχές Ιουλίου έχουν μικρή ένταση, όμως από τον Ιούλιο μέχρι τα μέσα τα μέσα Σεπτεμβρίου παρουσιάζουν μεγαλύτερη συχνότητα αλλά και ένταση. Συνήθως τα μελτέμια καταπαύουν αρχές Οκτωβρίου. Το κλίμα των Κυκλάδων είναι από τις ξηρότερες περιοχές της Ελλάδας παρά την επίδραση της θάλασσας. Από τον Οκτώβριο μέχρι και τον Μάρτιο η σχετική υγρασία είναι μικρότερη από την ηπειρωτική Ελλάδα, ενώ τους υπόλοιπους μήνες συμβαίνει το αντίθετο. Η σχετική υγρασία της περιφέρειας κυμαίνεται στους 65 βαθμούς περίπου της υγρομετρικής κλίμακας και η μέση ετήσια νέφωση περίπου στο 4,0 (στην κλίμακα 0-10). Οι αίθριες ημέρες του έτους κυμαίνονται μεταξύ 130 και 150, ενώ οι νεφοσκεπείς μεταξύ 50 και 75. Οι βροχοπτώσεις σημειώνονται σχεδόν μόνο τον χειμώνα και είναι πολύ λιγότερες από την ηπειρωτική Ελλάδα και τις άλλες νησιωτικές περιφέρειες της χώρας. Πιο συγκεκριμένα στην Πάρο στον βροχομετρικό σταθμό της Παροικιάς (με υψόμετρο 3 μέτρα) τα έτη η μέση ετήσια τιμή των βροχοπτώσεων ήταν 404,7 χλστ. Η μέγιστη τιμή των βροχοπτώσεων εκείνη την περίοδο καταγράφτηκε το 1981 και ήταν 727,4 χλστ. και η ελάχιστη το 1989 και ήταν 203,5 χλστ. Παρά το γεγονός ότι οι άνεμοι μεταφέρουν προς το νησί μεγάλες ποσότητες υδρατμών, οι βροχοπτώσεις δεν είναι συχνές εξαιτίας της απουσίας μεγάλων οροσειρών οι οποίες θα λειτουργούσαν σαν εμπόδιο προκαλώντας με τον τρόπο αυτό την ανύψωση των αέριων μαζών και την συμπύκνωση των υδρατμών (Ζερλέντης, 1952). 56

57 4.1.2 Οικολογικά χαρακτηριστικά Γεωλογικά/Εδαφολογικά χαρακτηριστικά Η Πάρος από γεωλογικής άποψης ανήκει στην στη γεωτεκτονική ζώνη της Αττικοκυκλαδικής μάζας, που περιλαμβάνει μεταμορφωμένα και αμεταμόρφωτα πετρώματα και εκτίνεται από την Αττική και τη Νότιο Εύβοια μέχρι την Ικαρία και τη Σάμο. Σε γενικές μπορούμε να πούμε ότι στρωματογραφικές - τεκτονικές ενότητες (εάν δεν ληφθούν υπόψη τα νεογενή και τεταρτογενή πετρώματα), διαιρούνται στην ενότητα του Δρυού, του Μαραθίου και της Παροικιάς. Σύμφωνα με τον Δρ. Υδρογεωλόγο Κάρολο Α. Μπεζέ, οι στρωματογραφικές τεκτονικές αυτές ενότητες διακρίνονται, από κάτω προς τα επάνω: α) στην ενότητα των γνευσίων, β) στην ενότητα των κατωτέρων μαρμάρων με αμφιβολίτες και τέλος γ) στην ενότητα των ανωτέρων μαρμάρων με σχιστόλιθους, που καλύπτεται από την αμεταμόρφωτη σειρά των οφιολίθων, των κρητιδικών ασβεστόλιθων και της ολιγοκαινικής μολάσσας. Το υπέδαφος της Πάρου αποτελείται κυρίως από γρανίτες με ασβεστολιθικά πετρώματα, γνεύσιους και μαρμαρυγίες και μέχρι το 1960 γινόταν εκμετάλλευση του μαγγανίου στα ορυχεία θαψάνων. Το μάρμαρο της Πάρου, ο περίφημος λυχνίτης, ήταν γνωστός από την αρχαιότητα για τη φωτοδιαύγειά του (διαπερατότητα του στο φως) αλλά και για τη ποιότητά του. Διάσημοι γλύπτες της αρχαιότητας το προτιμούσαν ιδιαιτέρως, του έδωσαν μορφή και αποτέλεσε κύρια πηγή πλούτου για το νησί σε όλες της περιόδους της ιστορίας (Ζωγραφάκη, 1968). Τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων είναι άγονα, με ελάχιστες καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Παρόλα αυτά η Πάρος θεωρείται από τα εύφορα νησιά των Κυκλάδων. Τα εδάφη της θεωρούνται φτωχά ή μέτριας γονιμότητας με εξαίρεση της αρδευόμενες γεωργικές εκτάσεις που βρίσκονται στις κοινότητες Μάρπησσας και Αρχίλοχου. 57

58 4.1.2 Οικολογικά χαρακτηριστικά Γεωμορφολογικά/Υδρολογικά χαρακτηριστικά Το ανάγλυφο της Πάρου είναι ομαλό με έναν μεγάλο ορεινό όγκο στο κεντρικό μέρος του νησιού, τον Προφήτη Ηλία. Υπάρχουν επίσης και δύο μικρότεροι ορεινοί όγκοι η Μάρπησσα και ο Στρούμπουλας, επιτρέποντας έτσι τον σχηματισμό πολλών μικρών καλλιεργήσιμων πεδιάδων. Στο χάρτη ανάγλυφου της Πάρου παρατηρούνται οι δυο μεγάλοι κόλποι του νησιού, της Παροικιάς και της Νάουσας. Το λιμάνι της Παροικιάς βρίσκεται στην δυτική πλευρά του νησιού, ενώ το λιμανάκι της Νάουσας σχηματίζεται στο βόρειο τμήμα του νησιού, είναι μεγαλύτερο και ένα από τα πιο γραφικά λιμανάκια του Αιγαίου. Οι μεγαλύτερες κλίσεις του νησιού παρατηρούνται στον κύριο ορεινό όγκο του, ωστόσο μεγάλες κλίσεις καταγράφονται στους δύο μικρότερους όγκους στα ανατολικά του νησιού και στο βορειοδυτικό τμήμα παρόλο που δεν υπάρχει μεγάλο υψόμετρο. Ο χάρτης κλίσεων αναφέρεται στις κλίσεις του εδάφους της Πάρου σε μοίρες. Με βάση τον χάρτη οι εκθέσεις σχετίζονται όπως είναι λογικό με τους ορεινούς όγκους του νησιού. Εικόνα 25. Πηγή: Διαδίκτυο 16. Χάρτης ανάγλυφου της Πάρου. 58

59 4.1.2 Οικολογικά χαρακτηριστικά Γεωμορφολογικά/Υδρολογικά χαρακτηριστικά Οι ανατολικές πλευρές των βουνών κοιτούν προς τα ανατολικά ενώ οι δυτικές προς τη δύση. Τα νησιά των Κυκλάδων εξαιτίας των περιορισμένων βροχοπτώσεων κατά την διάρκεια του έτους δεν παρουσιάζουν μεγάλη υδροφορία. Παρόλα αυτά η Πάρος έχει μεγαλύτερη υδροφορία σε σχέση με τα άλλα νησιά. Το νησί έχει δυο ρέματα συνεχούς ροής που διασχίζουν το βορειοανατολικό τμήμα του νησιού και εκβάλλουν στη Νάουσα. Στο παρελθόν, υπήρχαν ακόμη δύο ρέματα, ο Έλητας και ο Σύριγος οι οποίοι διατηρούσαν τη ροή τους και μετά το καλοκαίρι. Επίσης, στο μεγαλύτερο τμήμα του νησιού καταγράφονται αρκετά πηγάδια με ικανοποιητικές ποσότητες νερού καλής ποιότητας. Τέλος, έχουν παρατηρηθεί αρκετές πηγές που αναβλύζουν γλυκό νερό μέσα στην θάλασσα. Εικόνα 26. Πηγή: Διαδίκτυο 16. Χάρτης κλίσεων της Πάρου. 59

60 4.1.2 Οικολογικά χαρακτηριστικά Βλάστηση-Διαπλάσεις Η γη των Κυκλάδων αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες και πλούσιες χλωρίδες της Ευρώπης. Η χλωρίδα των Κυκλάδων περιλαμβάνει 1640 taxa (Tan & Ιατρού 2001) και είναι η πλουσιότερη από κάθε άλλη περιοχή ίσης έκτασης στην Ευρώπη. Η πλούσια χλωρίδα των Κυκλάδων που τόσο έχει μελετηθεί από τους επιστήμονες οφείλεται στην ιδιαίτερη γεωιστορία, γεωμορφολογία, τοπογραφία, στην ποικιλία των πετρωμάτων της περιοχής καθώς και στην επίδραση του ανθρώπου στην χλωρίδα της περιοχής. Ο πρώτος σύγχρονος βοτανολόγος που έφτασε στις Κυκλάδες για να μελετήσει την χλωρίδα της ήταν ο Joseph Pitton de Tournefort ( ) και συνέλεξε 1300 περίπου νέα φυτικά είδη, ακολούθησε ο J.Sibthorp ( ). Ακολούθησαν ο βοτανικός Β. Τούντας και ο επιμελητής του Μουσείου και του Βοτανικού Κήπου του Πανεπιστημίου Αθηνών T. von Heldreich ( ) ο οποίος μελέτησε και την χλωρίδα της Πάρου. Όμως οι πιο συστηματικές βοτανικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία 50 χρόνια στις Κυκλάδες έγιναν από τον καθηγητή K.H.Rechinger (Καταγάς, 2007). Σήμερα η χλωρίδα των Κυκλάδων περιλαμβάνει περίπου 150 φυτικά taxa που περιλαμβάνονται σε καταλόγους απειλούμενων ειδών ή προστατεύονται από την ελληνική νομοθεσία σύμφωνα με το Προεδρικό Διάταγμα 67/81 και διεθνής συμβάσεις. Από τα 150 φυτικά taxa τα 14 περιέχονται στο «Κόκκινο Βιβλίο» των φυτών της Ελλάδας ( The Red Data Book of rare and threatened plants of Greece, Phitos et al. 1995). Πρόκειται για τα Alyssum tenium Halacsy, Anthyllis splendens Wild., Bupleurum aira Snogerup, Campanula laciniata, Campanula reiseri Halacsy, Campanula sartorii Boiss. & Heldr., Eryngium amorginum Rech. fil., Erysimum naxense Snogerup, Erysimum senoneri (Reuter) Wettst. subsp. amorginum Snogerup, Galanthus ikariae Baker subsp. snogerupii Kamari, Helichrysum amorginum Boiss. & Orph., Medicago heyniana Greuter, Pimpinella pretenderis (Heldr.) Halacsy και Silene holzmannii Boiss. (Μπάζος, πηγή διαδικτύου: 1). Η βλάστηση μιας περιοχής σχετίζεται με τα φυτικά είδη σε συνάρτηση με την προσαρμογή τους στο περιβάλλον. Η σύνθεση της χλωρίδας των Κυκλάδων χάνεται στα βάθη των 60

61 4.1.2 Οικολογικά χαρακτηριστικά Βλάστηση-Διαπλάσεις χρόνων. Τα αρχαϊκά είδη που υπήρχαν στην περιοχή εξελίχθηκαν με την πάροδο του χρόνου, ενώ κατά την περίοδο των πάγων πολλά είδη μετανάστευσαν στην Νότια Ευρώπη λόγω των καιρικών συνθηκών. Επίσης, με τις κλιματικές συνθήκες της περιοχής να μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου πολλά είδη δεν μπόρεσαν να εξελιχθούν και εξαφανίστηκαν. Έτσι, η χλωρίδα των Κυκλάδων διαμορφώθηκε με βάση τα είδη που μπόρεσαν να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν με τις αλλαγές του περιβάλλοντος. Η εικόνα της Πάρου έχει αλλάξει με αυτές τις διαδοχικές μεταβολές. Στο παρελθόν οι γη του νησιού καλύπτονταν από χαμηλά δέντρα και ψηλούς θάμνους. Η μεταβολή του κλίματος, η επικράτηση ξερικών συνθηκών αλλά και οι ανθρωπογενείς επιδράσεις είχαν σαν αποτέλεσμα την εξαφάνιση των πιο υδρόφιλων ειδών και κατ επέκταση των δασικών εκτάσεων του νησιού. Με βάση μελέτες, η χλωρίδα των Κυκλάδων και πιο συγκεκριμένα της νήσου Πάρου ανήκει στην περιοχή της μεσογειακής κλιματικής ζώνης επιβεβαιώνοντας ταυτόχρονα της κατάταξη του νησιού, με βάση τα κλιματικά στοιχεία, στην IV κλιματική ζώνη κατά Walter, κατηγορία της τυπικής μεσογειακής ζώνης των σκληρόφυλλων (Καταγάς, 2007). Εικόνα 27. Πηγή: Walter, Harnickell, Mueller-Dombois, Κλιματικές Ζώνες κατά Walter. 61

62 4.1.2 Οικολογικά χαρακτηριστικά Βλάστηση-Διαπλάσεις Η παρουσία θερόφυλλων φυτών σε μια περιοχή είναι αυξημένη όταν επικρατούν συνθήκες ξηρασίας. Στην περίπτωση της Πάρου η παρουσία είναι μεγαλύτερη σε σχέση με άλλες βλαστητικές μορφές. Το γεγονός αυτό είναι απόλυτα λογικό αν σκεφτούμε την γεωγραφική θέση του νησιού, το υψόμετρο, το βραχώδες ανάγλυφο καθώς και το ξηρό κλίμα των Κυκλάδων. Το νησί έχει κυρίως θαμνώδη βλάστηση ή χορτολιβαδική μορφή, σε πυκνότητα που εξαρτάται από το πέτρωμα της περιοχής, το υπάρχον έδαφος, την κλίση του καθώς και την έκθεσή του προς τον ορίζοντα. Η φυσική βλάστηση του νησιού, σύμφωνα με τον Δασολόγο-Περιβαλλοντολόγο Κ. Καταγά, διακρίνεται στις παρακάτω διαπλάσεις: Παράκτια βλάστηση Η παράκτια βλάστηση αναπτύσσεται σε βραχώδεις ή αμμώδεις παραλίες (αμμόφιλη) και κοντά σε αιγιαλό (αλόφιλη) Αμμόφιλη βλάστηση Τα φυτικά είδη που συμπεριλαμβάνονται στην αμμόφιλη βλάστηση αναπτύσσονται σε αμμώδεις παραλίες, έχουν βαθύ ριζικό σύστημα για να εξασφαλίζουν το απαιτούμενο νερό σε περιόδους ξηρασίας και να προστατεύουν την άμμο από την αιολική διάβρωση. Επίσης, είναι φυτά ποώδη με μικρό σχετικά ύψος, μικρά και τραχιά φύλλα. Δυστυχώς στην Πάρο η αμμόφιλη βλάστηση τείνει να εξαφανιστεί ή να υποχωρήσει σε εσωτερικές αμμώδεις θέσεις κοντά στην θάλασσα εξαιτίας της ανθρώπινης παρέμβασης. Αλόφιλη βλάστηση Τα αλόφιλα αυτοφύονται στις ακτές, σε αλατούχα εδάφη ή ακόμη και σε εδάφη που το χειμώνα κατακλύζονται από την θάλασσα. Για τον λόγο αυτό τα φυτά αυτά έχουν αναπτύξει μηχανισμούς για την αντοχή τους σε αλατούχα εδάφη. Βλάστηση βραχωδών ακτών Τα φυτικά είδη που αναπτύσσονται σε βραχώδεις ακτές, εξαιτίας της θάλασσας και της ξηρασίας, εμφανίζουν καχεκτική ανάπτυξη και είναι χασμόφυτα και ξηρόφυτα. 62

63 4.1.2 Οικολογικά χαρακτηριστικά Βλάστηση-Διαπλάσεις Στην περίπτωση της Πάρου, η βλάστηση στις βραχώδεις ακτές, όπως επίσης και στις παράκτιες, έχει υποβαθμιστεί εξαιτίας των ανθρώπινων παρεμβάσεων. Αείφυλλα σκληρόφυλλα είδη Μετά την εξαφάνιση των δασών στις μεσογειακές χώρες εξαιτίας των κλιματικών αλλαγών με την πάροδο των χρόνων αναπτύχθηκε η ζώνη της μακίας βλάστησης, η οποία απαντάται και στην περιοχή της Πάρου. Οι αειθαλής και φυλλοβόλοι θάμνοι που απαντώνται στο νησί της Πάρου και ανήκουν στην ζώνη της μακίας εμφανίζονται μεμονωμένοι ή κατά μικρές συστάδες με περιορισμένη πάντα εξάπλωση εξαιτίας των έντονων ανθρώπινων παρεμβάσεων στην φύση. Φρύγανα Η παρουσία των φρυγάνων είναι ιδιαίτερα σημαντική στον Ελλαδικό χώρο, καθώς χαρακτηρίζουν το τοπίο των περισσότερων νησιωτικών περιοχών ανάμεσα τους και της Πάρου. Αυτός ο τύπος βλάστησης συναντάται στις επικλινείς, πετρώδεις και άγονες περιοχές του νησιού αλλά και σε περιοχές όπου απαντάται και μακία βλάστηση. Το γεγονός αυτό οφείλεται στην εισχώρηση και την επικράτηση τελικά των φρυγάνων σε περιοχές με θαμνώδη βλάστηση εξαιτίας ανθρωπογενών επιδράσεων (εκχερσώσεις, υπερβόσκηση, κ.ά.). Οι έντονες ανθρωπογενείς επιδράσεις στην Πάρο είχαν σαν αποτέλεσμα την υποβάθμιση της φυσικής βλάστησης του νησιού. Η έντονη οικοδομική δραστηριότητα, η συχνή παρουσία πυρκαγιών, τους καλοκαιρινούς μήνες, σε συνδυασμό με την υπερβόσκηση είναι οι κυριότεροι λόγοι για την υποβάθμιση του φυσικής βλάστησης και της επικράτησης των φρυγάνων. Σε υποβαθμισμένα και καμένα εδάφη συχνά απαντάται ποώδης χορτολιβαδική βλάστηση, ενώ λόγω εγκατάλειψης καλλιεργήσιμων εκτάσεων στα ορεινά του νησιού εμφανίζεται επέκταση της θαμνώδους βλάστησης. Το πεύκο απαντάται μόνο σε περιοχές του νησιού όπου έχει πραγματοποιηθεί αναδάσωση. 63

64 4.1.2 Οικολογικά χαρακτηριστικά Πανίδα Η πανίδα του νησιού ακολουθεί την πορεία τη βλάστησης. Από τα κυριότερα θηλαστικά του νησιού είναι ο λαγός (Lepus europeus), το αγριοκούνελο (Oryctolagus cuniculus) και το κουνάβι (Maries boina). Το νησί εξαιτίας της ιδιαίτερης γεωγραφικής του θέσης αποτελεί έναν πολύ σημαντικό τόπο διαβίωσης μιας πλούσιας ορνιθοπανίδας. Χαρακτηριστικό πτηνό του νησιού είναι η πέρδικα (Alectoris chukar). Στην ορνιθοπανίδα της Πάρου περιλαμβάνονται ορισμένα σπάνια ή απειλούμενα με εξαφάνιση είδη ή ακόμη και αποδημητικά πουλιά. Τα κυριότερα είδη ορνιθοπανίδας που απαντώνται στην Πάρο είναι τα εξής: Streptopelia decaocto Δεκαοχτούρα Otus scops Γκιώνης Athene noctua Κουκουβάγια Caprimulgus europaeus Γιδοβυζάστρα Merops apiaster Μελισσοφάγος Galerida cristata Κατσουλιέρης Hirundo rustica Σταυροχελίδονο Sylvia melanocephala Μαυροτσιροβάκος Muscicapa striata Σταχτομυγοχαύτης Lanius senator Κοκκινοκεφαλάς Εικόνα 28. Πηγή: Διαδίκτυο 3. Ορνιθοπανίδα Πάρου.

65 4.1.2 Οικολογικά χαρακτηριστικά Πανίδα Cornus corone comix Κουρούνα Στην περιοχή της Πάρου Passer domesticus Σπιτοσπουργίτης εμφανίζεται ένα σπάνιο και απειλούμενο είδος Carduelis chloris Φλώρος πανίδας και περιλαμβάνεται στα προστατευόμενα Carduelis carduelis Καρδερίνα είδη της ελληνικής πανίδας. Το σαυροειδές Laudakia stellio, γνωστό ως Κροκοδειλάκι είναι Buteo buteo Γερακίνα αποτέλεσμα εισαγωγής και εμφανίζεται μόνο στη Buteo ruffinus Αετογερακίνα χώρα μας στην Ευρώπη και συγκεκριμένα στη Falco tinnunculus Βραχοκιρκίνεζο Θράκη και στα νησιά του Αιγαίου. Το όνομά του Falco biarmicus Χρυσογέρακο προέρχεται από τη λέξη κροκώ που σημαίνει Calidris minuta Νανοσκαλίδρα βγάζω ήχο και από τη λέξη δείλι που είναι το Calidris ferruginea Δρεπανοσκαλίδρα δειλινό. Tringa ochropus Δασότρυγγας Larus audouinii Αιγαιόγλαγος Larus cacchinans Ασημόγλαρος Columba livia Αγριοπερίστερο Apus apus Σταχτάρα Apus melba Σκεπαρνάς Motalica flava Κιτρινοσουσουράδα Motalica alba Λευκοσουσουράδα Hippolais pallida Ωχροστριτσίδα Carduelis cannabina Φανέτο Emberiza melanocephala Αμπελουργός Miliaria calandra Τσιφτάς Εικόνα 29. Πηγή: Διαδίκτυο 31. Laudakia stellio. 65

66 4.1.2 Οικολογικά χαρακτηριστικά Βλάστηση-Διαπλάσεις Πολιτιστικά στοιχεία Ιστορία Σύμφωνα με τις αρχαιολογικές μαρτυρίες το νησί εποικίστηκε από τα Προϊστορικά χρόνια. Τα παλαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στην Πάρο αναφέρονται στην Νεολιθική περίοδο (5 η χιλιετία π.χ.). Την εποχή του χαλκού ( π.χ.) κάνουν την εμφάνιση τους τρεις μεγάλοι πολιτισμοί: ο Κυκλαδικός ( π.χ), ο Μινωικός ( π.χ.) και ο Μυκηναϊκός ( π.χ.) (Πίττας, 1999). Κατά τη διάρκεια της κλασικής περιόδου ( π.χ.) η Πάρος ήταν το πλουσιότερο από υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων, όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ο φόρος που επιβαλλόταν σε αυτό στη Δηλιακή Συμμαχία ήταν διπλάσιο από αυτό της Νάξου και της Μήλου, τα επόμενα πιο ευημερή νησιά. Η κύρια πηγή αυτού του πλούτου ήταν παριανό μάρμαρο, το πιο περιζήτητο από γλύπτες και αρχιτέκτονες, το οποίο χρησιμοποίησαν για τα ανάγλυφα του Παρθενώνα στην Αθήνα, καθώς και για το περίφημο άγαλμα της Αφροδίτης της Μήλου. Δύο από τους πιο διάσημους γλύπτες της αρχαϊκής περιόδου ήταν από την Πάρο, ο Αγοράκριτος και ο Σκόπας. Ένα κολοσσιαίο μαρμάρινο άγαλμα της Νέμεσις του Αγοράκριτου σώζεται στο Βρετανικό Μουσείο (Freely, 2006). 66

67 4.1.3 Πολιτιστικά στοιχεία Ιστορία Τα Ρωμαϊκά χρόνια που ακολούθησαν ( μ.χ.) το νησί παρακμάζει αφού γίνεται τόπος εξορίας ποινικών καταδίκων. Την Βυζαντινή περίοδο ( μ.χ.) το νησί αναβαθμίζεται και πάλι για να ο περάσει στα χέρια των Βενετών εννέα αιώνες αργότερα. Στη νεότερη εποχή κατά τη διάρκεια των Ορλωφικών, το 1770, η Πάρος καταλαμβάνεται από τους Ρώσους. Ο ρώσικος στόλος αγκυροβολεί στη Νάουσα της Πάρου και την χρησιμοποιεί σαν ορμητήριο για μάχες εναντίον των Τούρκων στο Αιγαίο. Η Πάρος καταλήφθηκε από τους Τούρκους και υπέστη πολλές καταστροφές και μετά την επανάσταση του 1821 το νησί προσαρτήθηκε στο νέο κράτος. Την δεκαετία του 1960 ξεκινά μια καινούργια περίοδος ανάπτυξης για την Πάρο, με κύριο άξονα τον τουρισμό. Η ανάπτυξη της τουριστικής δραστηριότητας βοήθησε εκτός των άλλων στη διατήρηση της γεωργίας, της κτηνοτροφίας και στην ανάπτυξη του κατασκευαστικού τομέα (Πίττας, 1999) Πολιτιστικό τοπίο Ο Έλληνας ποιητής Γιώργος Σεφέρης θεωρούσε ότι η Πάρος ήταν το ωραιότερο νησί όλων των Κυκλάδων και ένιωθε ότι οι δρόμοι και οι πλατείες της Παροικιάς, πρωτεύουσα και λιμάνι της, ήταν τοποθετημένα αρμονικά, σαν μουσική σύνθεση (Freely, 2006). Το πολιτισμικό περιβάλλον ενός τόπου διαμορφώνεται από την πολιτισμική κληρονομιά και τη ζώσα πνευματική δημιουργία στους τομείς των γραμμάτων και των τεχνών, αλλά και στις καθημερινές πρακτικές και στάσεις ζωής. Οι Κυκλάδες έχουν το προνόμιο να διαθέτουν πλούσια πολιτισμική κληρονομιά. Η διάσωση, διατήρηση και ανάδειξη όλων των στοιχείων που την συναποτελούν (μνημεία, ήθη και έθιμα, φυσικό αρχιτεκτονικό τοπίο, κ.α.) με νομοθετικά και άλλα μέσα, χωρίς προνομιακές εύνοιες, πρέπει να αποτελεί τον πρώτο άξονα ανάπτυξης μιας ολοκληρωμένης πολιτικής για τον πολιτισμό. Τα μοναστήρια ως σύμβολα πολιτισμού διέσωσαν με την πάροδο του χρόνου 67

68 4.1.3 Πολιτιστικά στοιχεία Πολιτιστικό τοπίο όχι μόνον την ορθόδοξη χριστιανική πίστη αλλά και θησαυρούς από την αρχαιότητα και άλλες μορφές τέχνης του Βυζαντίου (υμνογραφία, ζωγραφική). Η αρχιτεκτονική τους εξωτερικά μοιάζει με φρούρια για την προστασία από εχθρούς ή πειρατές. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας τα μοναστήρια των Κυκλάδων έγινα κοιτίδες αντίστασης και θρυαλλίδες ξεσηκωμού (Πίττας, 1999). Η Πάρος σήμερα έχει ένα ιδιαίτερο πολιτισμικό πλούτο που περιλαμβάνει αθλητικούς, πολιτιστικούς και περιβαλλοντικούς συλλόγους. Ο τουρισμός στο νησί έχει διαμορφώσει μια κοινωνία πολύπλευρη, σύγχρονη και εξελισσόμενη. τονική συγκρότηση) ως σύνολα όσο και των επιμέρους στοιχείων τους, που είναι οι ναοί, οι δρόμοι, τα πλατώματα των οικισμών ή οι μεμονωμένοι περιστεριώνες και οι μύλοι Αρχιτεκτονική Οι Κυκλάδες με το πέρασμα των χρόνων ανέπτυξαν μια ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, η οποία δεν συναντάται πουθενά αλλού παγκοσμίως. Η κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται από την αυστηρή γεωμετρία τόσο των κτισμάτων της (πολεοδομική και αρχιτεκ- Εικόνα 30. Δρομάκια της Πάρου 68

69 4.1.3 Πολιτιστικά στοιχεία Αρχιτεκτονική Εικόνα 31. Μπαρμπαρόσα, Πάρος Τα νησιά του Αιγαίου αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα ασφάλειας λόγω πειρατείας και για τον λόγο αυτόν η αρχιτεκτονική τους είχε αμυντικό χαρακτήρα. Τα χωριά στις Κυκλάδες συνήθως βρίσκονταν σε περίοπτη θέση μακριά από την θάλασσα. Το περιβάλλον, το κλίμα, ο ρόλος του νερού και του φυσικού εδάφους των νησιών επηρέασαν την Κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική. Τα κυκλαδίτικα σπίτια χτίζονται με απλά μέσα για να καλύπτουν τις βιοτικές ανάγκες, ωστόσο θεωρούνται έργα μοναδικά σε αισθητική. Ο βασι- 69

70 4.1.3 Πολιτιστικά στοιχεία Αρχιτεκτονική κός τύπος της λαϊκής κατοικίας είναι το ορθογώνιας κάτοψης μονόχωρο σπίτι με επίπεδη στέγη. Ο προσανατολισμός του σπιτιού είναι συνήθως νοτιοανατολικός για να δέχεται το σπίτι τον έντονο φωτισμό των Κυκλάδων, όμως λόγω της έλλειψης ξυλείας τα σπίτια έχουν μικρά ανοίγματα. Η λευκότητα των σπιτιών οφείλεται στο νόμο του Μεταξά την περίοδο της δικτατορίας για να προστατευτεί ο πληθυσμός από την χολέρα που μάστιζε εκείνη την εποχή την Ελλάδα, αφού ο ασβέστης εκείνα τα χρόνια ήταν το κατεξοχήν απολυμαντικό. Θαυμάσια ενταγμένη στην λιτότητα και την καθαρότητα της κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής είναι και η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Εξωτερικά επικρατεί η λιτότητα και η αυστηρή γεωμετρία, όπως και στα υπόλοιπα κτίρια των Κυκλάδων, η κατασκευή του όμως είναι πιο επιμελημένη. Στις στέγες των ναών, όπως ακριβώς και των σπιτιών λόγω έλλειψης ξυλείας, ήταν επίπεδες γιατί δεν επιτρεπόταν η κατασκευή μεγάλου μήκους δοκών. Εικόνα 32. Λιμανάκι Νάουσας, Πάρος. 70

71 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Δημογραφικά στοιχεία-οικισμοί Η Πάρος μετά το σχέδιο του Καποδίστρια έχει έναν μόνο Δήμο, τον Δήμο Πάρου, που έχει έδρα την πρωτεύουσα του νησιού, την Παροικιά. Η Παροικιά είναι και το διοικητικό κέντρο του νησιού συγκεντρώνοντας όλες τις διοικητικές, τις κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες του νησιού. Επίσης η Παροικιά συγκεντρώνει το 45% του πληθυσμού του νησιού και είναι το μοναδικό εμπορικό και επιβατικό λιμάνι της Πάρου. Στο παρελθόν, πριν το σχέδιο Καποδίστρια, η Πάρος ήταν χωρισμένη σε 8 κοινότητες, του Αρχίλοχου, της Μάρπησσας, της Νάουσας, την Παροικιάς, του Κώστου, της Αλυκής, της Αγκαιριάς και των Λευκών. Παρατηρώντας αυτούς τους οικισμούς καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι οι περισσότεροι είναι παραθαλάσσιοι, επειδή το ανάγλυφο του νησιού είναι πολύ έντονο και οι περισσότερες περιοχές είναι δυσπρόσιτες. Εικόνα 33. Χάρτης Οικισμών Πάρου-Αντίπαρου. 71

72 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Δημογραφικά στοιχεία-οικισμοί Οι κυριότεροι οικισμοί είναι η Παροικιά και η Νάουσα, ενώ στο εσωτερικό του νησιού οι οικισμοί είναι πολύ λιγότεροι και με λιγότερου μόνιμους κατοίκους. Η Νάουσα είναι ο δεύτερος σημαντικότερος οικισμός και θεωρείται ανταγωνιστικός μόνο κατά την θερινή περίοδο. Η Πάρος έχει, σύμφωνα με την Ε.Σ.Υ.Ε. κατά τη συγκεντρωτική καταγραφή του 2001, κατοίκους. Πίνακας I. Καταγραφή μηνιαίας κατανομής μόνιμου και εποχιακού πληθυσμού. ΜΗΝΕΣ Πραγματικός πληθυσμός Παραθεριστές /τουρίστες Σύνολο Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος, συγκεντρωτική καταγραφή: Χρήσεις γης Οι οικισμοί της Πάρου σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι είναι μικροί και παρόλη την μείωση του πληθυσμού που είχε ακολουθήσει τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, ο τουρισμός των τελευταίων ετών έχει βοηθήσει την περιοχή να κάνει κάποια βήματα ανάπτυξης. Σύμφωνα με τον χάρτη χρήσεων, η αστική δόμηση στο νησί συναντάται στους οικισμού της Παροικιάς, της Ναόυσας, του Δρύου, της Αλύκης, της Μάρπησσας και των Λεύκων. Οι παραπάνω οικισμοί συγκεντρώνουν το 80% του πληθυσμού του νησιού. Με εξαίρεση την Παροικιά και την Νάουσα που είναι οι μεγαλύτεροι οικισμοί του νησιού, οι υπόλοιποι είναι μικροί, ο μόνιμος πληθυσμός τους πολλές φορές δεν ξεπερνά τους 50, μόνον οι Λεύκες έχουν μόνιμο πληθυσμό που ξεπερνά τους 500 κατοίκους. Το μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειας του νησιού καλύπτεται από ετερογενείς γεωργικές περιοχές και από αρόσιμη γη. Υπάρχουν επίσης μεγάλες εκτάσεις οι οποίες αποτελούν βοσκοτόπους, οι οποίες, συνήθως, 72

73 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Χρήσεις γης ανήκουν στον δήμο. Ακολουθούν οι εκτάσεις με θαμνώδη βλάστηση. Το μεγαλύτερο μέρος της καλλιεργούμενης γης ανήκει σε ιδιώτες, όπως συμβαίνει και με τις οικιστικές περιοχές και τις οικοπεδικές εκτάσεις. Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις που ανήκουν στην περιουσία της εκκλησίας ή των μοναστηριών μισθώνεται σε καλλιεργητές. Στο δημοτικό διαμέρισμα Νάουσας ανήκει όλο σχεδόν το ακρωτήριο του Αγ. Ιωάννη, περίπου 800 στρεμμάτων, περιοχή που προστατεύεται από το ειδικό διάταγμα για τις Κολυμπήθρες (ΖΟΕ). Εικόνα 34. Πηγή: Διαδίκτυο 18. Χάρτης χρήσεων γης Πάρου-Αντίπαρου. 73

74 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Χρήσεις γης Η καταγραφή του οδικού δικτύου Το οδικό δίκτυο της Πάρου κατατάσσεται σε δύο κατηγορίες, το κύριο και το δευτερεύον. Το κύριο οδικό δίκτυο του νησιού συνδέει τα χωριά με την Παροικιά, αλλά και μεταξύ τους, ενώ το δευτερεύον οδικό δίκτυο συνδέει τα χωριά και τις παραλίες με το κύριο οδικό δίκτυο. Η Παροικιά είναι ο οικισμός με τις περισσότερες άμεσες συνδέσεις αφού αποτελεί το λιμάνι και την πρωτεύουσα του νησιού. Στο νησί λειτουργεί αστική συγκοινωνία με συχνά δρομολόγια κυρίως την τουριστική περίοδο για την εξυπηρέτηση των κατοίκων αλλά και των τουριστών Οικονομικές δραστηριότητες Στο νησί η κατανομή της απασχόλησης συγκεντρώνεται κυρίως στον τριτογενή τομέα και λιγότερο στον πρωτογενή. Στην πραγματικότητα οι μόνιμοι κάτοικοι της Πάρου ασχολούνται κυρίως με την αλιεία, την γεωργία, την κτηνοτροφία και τις κατασκευαστι- Εικόνα 35. Πηγή: Διαδίκτυο 19. Χάρτης Οδικού δικτύου Πάρου. 74

75 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Οικονομικές δραστηριότητες κές δραστηριότητες, ωστόσο κατά την διάρκεια του καλοκαιριού στρέφονται στον τουρισμό, περιορίζοντας την δραστηριότητα στους άλλους τομείς. Τα τοπικά προϊόντα του νησιού είναι ποικίλα και άριστης ποιότητας. Το κρασί και το ούζο είναι τα κυριότερα προϊόντα του νησιού, η παριανή γραβιέρα, το λάδι και τα σύκα είναι μερικά ακόμη προϊόντα που παράγει η παριανή γη και προορίζονται κυρίως για την τοπική αγορά. Η σημαντική συμμετοχή του δευτερογενούς τομέα στην τοπική οικονομία οφείλεται ενδεχομένως στην αύξησητης κατασκευαστικής δραστηριότητας, ως απόρροια της έντονης τουριστικής ανάπτυξης. Τις τελευταίες δεκαετίες η Πάρος, όπως και πολλές άλλες περιοχές της χώρας, έχουν διαμορφώσει την οικονομία τους γύρω από τον τουρισμό και τα εποχικά χαρακτηριστικά του (υπερβολική αύξηση τουριστικής κίνησης τους θερινούς μήνες). Τα τελευταία χρόνια μάλιστα έχει παρατηρηθεί σημαντικός αριθμός κατασκευής παραθεριστικών κτισμάτων. Σήμερα η αγορά έχει ανάγκη από έναν τουρισμό υψηλής αισθητικής και ποιότητας που να εναρμονίζεται στο φυσικό περιβάλλον της περιοχής καθώς και στον πολιτισμό του νησιού. Οι φορείς του νησιού γνωρίζοντας τις νέες ανάγκες της αγοράς προσπαθεί να αναπτύξει έναν καινοτόμο τουρισμό στην Πάρο, με στροφή από τις εντατικές μορφές τουρισμού (μαζικός τουρισμός) σε πιο ήπιες μορφές. Ο εναλλακτικός τουρισμός έχει σαν στόχο την αειφορική ανάπτυξη της περιοχής μέσα από τον αγροτουρισμό, τον πράσινο τουρισμό, τον οικοτουρισμό ή τον πολιτιστικό τουρισμό. Αφορά ένα νέο είδος τουρισμού που αποσκοπεί στην αειφορική ανάπτυξη και περιλαμβάνει ήπιες μορφές τουρισμού ενώ προσελκύει τουρίστες με ειδικά ενδιαφέροντα. Χαρακτηριστικά του εναλλακτικού τουρισμού είναι η προστασία του περιβάλλοντος, η αποφυγή των κλασσικών τουριστικών προσφορών, η διατήρηση των οικοσυστημάτων, η αλληλεπίδραση του ανθρώπου με πολιτιστικά μνημεία, η στήριξη αγροτικών περιοχών και τέλος, την επίλυση του προβλήματος του εποχικού τουρισμού. Ο αειφορικός τουρισμός, όπως ορίζεται από τον De Kadt (1992) είναι η υιοθέτηση όλων των ειδών τουρισμού που βασίζονται είτε σε φυσικούς είτε σε ανθρωπογε- 75

76 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Οικονομικές δραστηριότητες νείς πόρους και συμβάλλουν στην αειφορική ανάπτυξη. Σύμφωνα με τον Ceballos-Lascurain (1996) ο αειφορικός τουρισμός θα πρέπει να διαχειρίζεται με τέτοιο τρόπο ώστε οι φυσικές, οικονομικές και πολιτιστικές πηγές να συνεχίζονται επ αόριστο (Γιαννακοπούλου κ.ά, 2006). Στην περίπτωση του αγροτουρισμού οι επισκέπτες βρίσκονται σε άμεση επαφή με την αγροτική ζωή του τόπου, την φύση, την χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής. Σύμφωνα με τον Davidson (1992) ο αγροτουρισμός καλύπτει τουριστικές δραστηριότητες που αναλαμβάνονται από τον τοπικό πληθυσμό και βασίζεται σε πλεονεκτήματα που παρέχει το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. Μια άλλη μορφή αειφορικού τουρισμού που αναπτύσσεται ραγδαία τα τελευταία χρόνια είναι ο οικολογικός τουρισμός ή οικοτουρισμός, ο τουρισμός δηλαδή της φύσης ή ο φυσιολατρικός τουρισμός. Αναπτύσσεται σε οικολογικά αξιόλογες και επί το πλείστον περιοχές θεσμοθετημένης περιβαλλοντικής προστασίας (π.χ. σε περιοχές Natura) και εμπεριέχει δραστηριότητες που μπορεί να έχουν επιστημονικό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Ο οικοτουρισμός συμπληρώνεται με περιηγήσεις, πεζοπορίες και υπαίθριες δραστηριότητες που μπορεί να μη συμβάλλουν άμεσα στην προστασία του περιβάλλοντος αλλά προσπαθούν να διατηρήσουν τις φυσικές περιοχές προωθώντας την ενεργό κοινωνικοοικονομική συμμετοχή του τοπικού πληθυσμού, με ελάχιστες επιπτώσεις στο περιβάλλον από τους επισκέπτες. Εικόνα 36. Δραστηριότητες αγροτουρισμού.

77 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Οικονομικές δραστηριότητες Όσον αφορά τον περιηγητικό τουρισμό στην περίπτωση της Πάρου, το τοπίο με τις χαμηλές βουνοκορφές, την χαμηλή βλάστηση, την μοναδική παγκοσμίως κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική και τα ιστορικά της μνημεία συνθέτουν ένα ιδανικό προορισμό για κάθε περιηγητή που θέλει να ανακαλύψει την πολύπλευρη φυσιογνωμία του νησιού. Προκειμένου να αναπτυχθεί ο περιηγητικός τουρισμός έχει κατατεθεί από την δημοτική αρχή του νησιού και είναι στο στάδιο έγκρισης από τον ΕΟΤ η μελέτη για την αποκατάσταση, την συντήρηση και την συμπλήρωση των μονοπατιών του νησιού για την καλύτερη τουριστική εκμετάλλευση των πολιτιστικών μνημείων του νησιού (Ξενάκης και Λεβέντη, 2006). Στην ανάπτυξη του οικοτουρισμού στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια έχει συμβάλει η τάση της φυγής των κατοίκων των μεγάλων πόλεων προς την ύπαιθρο για μικρά ή μεγάλα χρονικά διαστήματα. Η μέχρι σήμερα εφαρμογή του έχει αναδείξει τις αξίες διατήρησης της φύσης της, περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και της συμμετοχής στα τοπικά δρώμενα. Ο οικοτουρισμός και γενικά ο πράσινος τουρισμός θα πρέπει να ικανοποιεί τις επιθυμίες των επισκεπτών επιδρώντας θετικά στον άνθρωπο, το περιβάλλον και την τοπική οικονομία χωρίς όμως να εξαντλούνται οι φυσικοί πόροι και χωρίς να καταστρέφονται τα οικοσυστήματα. Ο πολιτιστικός τουρισμός αφορά στο σύνολο των συνειδητοποιημένων ενεργειών σε άμεση με την υλική και μη εθνική κληρονομιά. Έχει σαν κίνητρο την επίσκεψη πολιτιστικών μνημείων και πόρων πολιτισμικής κληρονομιάς ενός προορισμού, όπως είναι οι αρχαιολογικοί χώροι, τα ιστορικά μνημεία, παραδοσιακούς οικισμούς καθώς και πολιτιστικές εκδηλώσεις (Γιαννακοπούλου κ.ά, 2006). 77

78 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Περιβαλλοντικά ζητήματα Ερημοποίηση Με τον όρο ερημοποίηση σύμφωνα με το UNEP (United Nations Environment Programme) χαρακτηρίζεται η υποβάθμιση των βιοπαραγωγικών συστημάτων (έδαφος, βλάστηση καθώς και άλλες βιολογικές, οικολογικές και υδρολογικές διεργασίες) σε περιοχές που επικρατούν ξηρές, ημίξηρες και ύφυγρες συνθήκες εξαιτίας των κλιματικών συνθηκών και τις ανθρώπινης παρέμβασης (Adeel, Safriel, Niemeijer and White, 2005). Η υποβάθμιση των βιοπαραγωγικών συστημάτων έχει σαν συνέπεια την μείωση όχι μόνο της οικονομική αλλά και βιολογικής της παραγωγικότητας (Geeson, Brandt and Thornes, 2002). Με τον όρο ερημοποίηση δεν αναφερόμαστε στην επέκταση των ερήμων περιοχών αλλά σε μια προοδευτική απώλεια της γονιμότητας του εδάφους, μέσω της καταστροφής και της σύστασής του, η οποία δεν επιτρέπει την ύπαρξη βλάστησης με μεγάλη ποικιλία φυτικών ειδών ή οικονομικά συμφέρουσες γεωργικές παραγωγές. Οι βασικότερες αιτίες που προκαλούν την ερημοποίηση είναι η κακή διαχείριση της γης, με υπερβόσκηση, η αποψίλωση των δασών, η μη εφαρμογή των κανόνων Ορθής Γεωργικής Πρακτικής, κλιματικοί παράγοντες και η πτώση του υδροφόρου ορίζοντα. Εικόνα 37. Πηγή: European Commission. International conference on Mediterranean desertification. Αίτια ερημοποίησης. 78

79 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Περιβαλλοντικά ζητήματα Οι επιπτώσεις που επιφέρει η ερημοποίηση των εδαφών σχετίζονται με την διάβρωση των εδαφών και την απώλεια της εδαφικής δομής που έχουν σαν αποτέλεσμα να είναι αδύνατη η γεωργική εκμετάλλευση αυτών των εδαφών. Το φαινόμενο της ερημοποίησης σχετίζεται άμεσα με ορισμένες φυσικοχημικές, βιολογικές και κοινωνικοοικονομικές διεργασίες οι οποίες στις περισσότερες των περιπτώσεων παρατηρούνται ταυτόχρονα και αλληλοεπηρεάζονται. Για τον λόγο αυτό οι διεργασίες αυτές χρησιμοποιούνται σαν δείκτης για την περιγραφή της έναρξης ή της εξάπλωσης του φαινομένου μιας περιοχής. Ο χάρτης εδαφικών ενώσεων της Ελλάδας που δείχνει τις ευαίσθητες στην ερημοποίηση περιοχές συντάχθηκε με τους δείκτες: αλατότητα και την ανθεκτικότητα της βλάστησης Άρδευση και υφαλμύρωση: δείχνει τον κίνδυνο αλάτωσης των αρδευόμενων εδαφών. Χαρτογραφική εδαφική μονάδα: περιλαμβάνει βαθμό διάβρωσης, κίνδυνο διάβρωσης, βάθος εδάφους, κίνδυνο εδαφικής ξηρασίας Βαθμός κλίσης: δείχνει τον πιθανό κίνδυνο διάβρωσης Βιοκλιματική ζώνη: δείχνει το επίπεδο ξηρασίας που χρησιμοποιείται για την εκτίμηση της ξηρότητας του εδάφους, την Εικόνα 38. Πηγή: Διαδίκτυο 10. Χάρτης εδαφικών ενώσεων της Ελλάδας. Εθνική επιτροπή κατά της ερημοποίησης. ΓΠΑ, Συντάκτης Ν. 79 Γιάσογλου.

80 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Περιβαλλοντικά ζητήματα Υπερβόσκηση Η βόσκηση αποτελεί μια παλαιά πρακτική στις χώρες της μεσογειακής Ευρώπης διαμορφώνοντας τα οικοσυστήματα και τα τοπία της Μεσογείου, όμως, με την σύγχρονη κτηνοτροφία, η οποία περιλαμβάνει μεταξύ άλλων την ποίμανση των ζώων, την μετακίνηση, το στάβλισμα και άλλες δραστηριότητες, επηρεάζουν το φυσικό περιβάλλον και κυρίως τα λιβάδικα και τα δασικά οικοσυστήματα Παπαναστάσης και Νοϊτσάκης, 1992). Η υπερβόσκηση θεωρείται ένα από τα βασικότερα αίτια της καταστροφής των δασών και των βοσκοτόπων. Η ανεξέλεγκτη και εντατική υπερβόσκηση αιγοπροβάτων σε περιοχές όπου υπάρχουν ελάχιστοι φυσικοί χώροι βλάστησης έχει καταστροφικές επιδράσεις στην τοπική χλωρίδα. Για τον λόγο αυτό θεωρείται κατ εξοχήν υπεύθυνη για την υποβάθμιση και ερημοποίηση των λιβαδιών. Η υπερβόσκηση προκαλείται όταν ο αριθμός των ζώων που χρησιμοποιούν έναν βο- σκότοπο είναι μεγαλύτερος από τη φέρουσα ικανότητά του για βόσκηση. Η βοσκοϊκανότητα αφορά τον μέγιστο αριθμό ζώων που μπορούν να βοσκήσουν στο συγκεκριμένο χώρο χωρίς να προκαλέσουν αλλοίωση της παραγωγικότητάς του(heady, 1975). Το είδος του ζώου επηρεάζει σημαντικά την εμφάνιση ή όχι του προβλήματος, λόγω του διαφορετικού τρόπου συλλογής της τροφής. Ένας ακόμη παράγοντας μεταβολής της σύνθεσης των φυτικών ειδών είναι η συνεχής βόσκηση καθόλη τη διάρκεια του έτους. Σε περιοχές, για παράδειγμα, όπου κυριαρχούν τα φρύγανα έχει παρατηρηθεί ότι η εντατική βόσκηση συντέλεσε στην μείωση της κάλυψης με ποώδη βλάστηση και ταυτόχρονα στην αύξηση των φρυγάνων. Η αύξηση των φρυγάνων σε τέτοιες περιπτώσεις οφείλεται αρχικά στην μείωση και αργότερα στην εξάλειψη του ανταγωνισμού που δέχονται τα φρύγανα από τα ποώδη φυτά (Papanastasis, Kyriakakis, Kazakis, Abid and Doulis, 2003). Η υπερβόσκηση επιδρά πολλαπλά στα φυτικά οικοσυστήματα και αυτό οφείλεται σε φυσικά και βιολογικά αίτια. Τα ζώα της βόσκησης 80

81 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Περιβαλλοντικά ζητήματα απομακρύνουν τα φύλλα από τα επιθυμητά φυτά με αποτέλεσμα να επηρεάζουν την ανάπτυξη και την αναπαραγωγή τους με επακόλουθο την εξάλειψη των επιθυμητών φυτών και την επικράτηση των ανεπιθύμητων, που από- τελούν τα ζιζάνια (Dregne, 1978). Σε περίπτωση που πραγματοποιείται συστηματική υπερβόσκηση φυτικά είδη που είναι λιγότερο επιθυμητά ή ακόμη και ανεπιθύμητα ενδέχεται να εξαφανιστούν με αποτέλεσμα την απογύμνωση του εδάφους και την συμπίεση του από το ποδοπάτημα των ζώων, οδηγώντας στην διάβρωσή του (Papanastasis, 2000). H αειφορική βόσκηση μειώνει τον κίνδυνο υποβάθμισης των εδαφικών πόρων. Το γεγονός αυτό οφείλεται στους παρακάτω μηχανισμούς: Τα ζώα με τα πατήματα τους στο έδαφος μειώνουν το πορώδες του και με τον τρόπο αυτό επανέρχεται η ικανότητα του νερού να διηθηθεί στα κατώτερα στρώματα του εδάφους, ενώ μειώνεται και η επιφανειακή απορροή. Η φυλλική επιφάνεια των φυτών αυξάνεται με αποτέλεσμα να αυξάνεται και η κάλυψη του εδάφους με βλάστηση. Με τον τρόπο αυτό μειώνεται η επιφανειακή απορροή. Μειώνεται η πιθανότητα εμφάνισης διάβρωσης από προβλήματα υπερβόσκησης, που σε συνδυασμό με την ξηρασία είναι πιθανό να οδηγήσουν σε απερήμωση. Σύμφωνα με στοιχεία του FAO, η υπερβόσκηση είναι υπεύθυνη για το 29% της υδατικής και το 60% της αιολικής διάβρωσης παγκοσμίως (Alexandratos, 1995) Αυξάνεται η οργανική ουσία του εδάφους μέσω της ενσωμάτωσης φυτικών τμημάτων στο έδαφος, με αποτέλεσμα να αυξάνεται η γονιμότητα του βοσκοτόπου. Η σύνθεση της βλάστησης ενός βοσκοτόπου αντανακλά όχι μόνο την τρέχουσα βόσκηση αλλά και παλαιότερη. Η αειφορική βόσκηση συμβάλλει στην διατήρηση της ποικιλότητας της (Arianoutsou-Faragitaki, 1985). Με αειφορική βόσκηση επιτυγχάνεται η ισορροπία φυτικών ειδών καθώς και η αναβλάστηση άλλων πολυετών τα οποία θα μπορούσαν να εξαφανιστούν μέσα σε λίγα μόνο έτη. 81

82 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Περιβαλλοντικά ζητήματα Διαχείρηση υδατικών πόρων (υπόγεια νερά, βροχόπτωση, πηγές, χείμαρροι, υγρότοποι κ.λπ.) Τα τελευταία χρόνια εξαιτίας της αυξημένης ζήτησης νερού παρατηρούνται όλο και πιο έντονα φαινόμενα ξήρανσης ποταμών και πηγαδιών σε όλο το νησί. Τα μεγαλύτερα προβλήματα υδρολογικής υποβάθμισης παρουσιάζονται στην Παροικιά, την Αγκαιριά και την Αλυκή ενώ περισσότερο ευνοημένες φαίνεται πως είναι η Νάουσα, ο Δρυς, η Μάρπησσα, η περιοχή του προδρόμου και των Μαρμάρων. Σημαντικά προβλήματα έλλειψης νερού παρατηρούνται την καλοκαιρινή περίοδο κυρίως στην Παροικιά και την Νάουσα και δευτερευόντως σε άλλους οικισμού όπως η Αλύκη και η παραλιακή ζώνη του Δρυού Μάρπησσας εξαιτίας της αύξησης του πληθυσμού με τον τουρισμό. Η συνεχής και εξαντλητική άντληση των υδάτων κυρίως τα έτη με λίγες βροχοπτώσεις επιτρέπει την εισροή της θάλασσας στους θύλακες του γλυκού νερού με αποτέλεσμα η υφαλμύρινση τους να είναι έντονη σε ορισμένες περιοχές του νησιού. Η επαναπλήρωση των αποθεμάτων τους τα κανονικά και υγρά έτη είναι ικανοποιητική. Στο νησί λειτουργούν περίπου 60 γεωτρήσεις καλύπτοντας το 82% περίπου των υδρευτικών αναγκών του νησιού. Η συνήθης ημερήσια άντληση υπολογίζεται στα 2000 m 3 και μέγιστη 4000 m 3 το χειμώνα, ενώ το καλοκαίρι η αντίστοιχη κατανάλωση κυμαίνεται στα m 3 φτάνοντας τα m 3 κατά τη διάρκεια της περιόδου ακμής στα μέσα Αυγούστου (Δ.Ε.Υ.Α.Π., 2001). Για την κάλυψη των αρδευτικών αναγκών του νησιού χρησιμοποιούνται ιδιωτικές γεωτρήσεις οι οποίες υπολογίζεται ότι φτάνουν τις 500. Στις γεωτρήσεις αυτές τίθεται περιορισμός βάθους και παροχής (μέγιστη επιτρεπόμενη τα 5 m 3 /d), επίσης, οι γεωτρήσεις αδειοδοτούνται για 5 έτη, μετά την πάροδο της πενταετίας η άδεια επανεξετάζεται (Γαϊτάνος, 2007) Από το 2002 έχει τεθεί σε λειτουργεί και η μονάδα αφαλάτωσης παράγοντας 50 m 3 /h, αφαλατώνοντας 70 m 3 /h υφάλμυρο νερό και λειτουργεί 24 h/d. Το χειμώνα λειτουργεί στο 50% της δυναμικότητας και η παροχή ενισχύεται από δύο γεωτρήσεις, ενώ το καλοκαίρι λειτουργεί 100%. 82

83 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Περιβαλλοντικά ζητήματα Πίνακας II. Με βάση στοιχεία της Δ.Ε.Υ.Α.Π. για το 2002 και παλαιότερων μελετών (Μαρκαντωνάτος 2000), η προσφερόμενη ποσότητα νερού διαμορφώνεται ως εξής: Προσφορά Νερού ΠΟΣ. (m 3 ) Παραγωγή Απώλειες Εξωτερικών και Εσωτερικών Δικτύων Μη Μετρημένη Ποσότητα Τελική Προσφερόμενη Ποσότητα Γεωτρήσεις Αφαλάτωση % % Σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι ο μέσος όρος των υδάτινων εισροών - εκροών συνεχώς φθίνει, η στάθμη του υδροφόρου επίσης μειώνεται και η ποιότητα των γλυκών νερών χειροτερεύει. Εξοικονόμηση νερού: Η ΔΕΥΑ Πάρου επιδιώκοντας να περιορίσει την υπέρογκη κατανάλωση εφαρμόζει αποτρεπτική πολιτική για την κατασπατάληση του νερού σε δευτερεύουσες χρήσεις. Για κατανάλωση που ξεπερνά τα 200 m 3 εφαρμόζεται απαγορευτική κοστολόγηση, τις περισσότερες φορές άλλωστε η υπέρβαση αυτού του ορίου δεν σχετίζεται με την κάλυψη πρώτων αναγκών αλλά με την χρήση του νερού σε πισίνες ή αρδεύσεις κήπων (Γαϊτάνος, 2007). Από την δημοτική αρχή σε συνδυασμό με την ΔΕΥΑ γίνονται συχνά συστάσεις για συνετή χρήση του νερού στα νοικοκυριά με στόχο την ενημέρωση των πολιτών για την ανάγκη διαχείρισης της ζήτησης σε ένα νησί με περιορισμένους υδάτινους πόρους, όπως η Πάρος. Μαζικός τουρισμός Η Ελλάδα σήμερα αποτελεί έναν ισχυρό πόλο έλξης για τους τουρίστες, με τον τουρισμό να συμμετέχει με 6% στο ΑΕΠ της 83

84 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Περιβαλλοντικά ζητήματα χώρας. Ωστόσο ο μαζικός τουρισμός έχει συνδεθεί με αρκετές αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, με συνέπεια η συνέχιση του ίδιου μοτίβου να εγκυμονεί κινδύνους για την περαιτέρω εξέλιξη του. Οι τουρίστες στο σύνολό τους συγκεντρώνονται σε παράκτιες περιοχές την θερινή περίοδο, όπου επικρατούν συνθήκες ξηρασίας, καταναλώνοντας αλόγιστα νερό. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα πολύ δυσμενείς επιπτώσεις σε αυτές τις περιοχές, όπως είναι η μη αντιστρεπτή υφαλμύρωση του υδροφόρου ορίζοντα. Η τουριστική βιομηχανία σε μια περιοχή εκτός από περιφερειακή ανάπτυξη επιφέρει: Εντατική χρήση νερού και εδάφους από τουριστικές και αναψυχικές εγκαταστάσεις Τη διανομή και τη χρήση ενέργειας Ποιοτική υποβάθμιση του τοπίου εξαιτίας της κατασκευής κτηρίων και εγκαταστάσεων Ατμοσφαιρική ρύπανση και απόβλητα Συμπίεση και στεγάνωση των εδαφών (ζημία και καταστροφή βλάστησης) Όχληση και διατάραξη της πανίδας της περιοχής Προκειμένου να αμβλυνθούν τα προβλήματα που προκύπτουν από τον μαζικό τουρισμό τα τελευταία χρόνια γίνονται προσπάθειες για την ανάπτυξη μιας πιο υγιούς τουριστικής βιομηχανίας η οποία θα βασίζεται στην προστασία του περιβάλλοντος. Οι εναλλακτικές αυτές μορφές τουρισμού είναι ο αειφορικός, ο πολιτιστικός, ο αθλητικός, ο οικολογικός και ο αγροτουρισμός. Στην Ελλάδα έχει ήδη εκπονηθεί πρόγραμμα που σχετίζεται με την Βιώσιμη Ανάπτυξη των Ελληνικών Ακτών και Νησιών, το οποίο μάλιστα περιέχει γενικές και ειδικές αρχές για τη διαχείριση των περιοχών αυτών, κατευθύνσεις για την οριοθέτηση της παράκτιας ζώνης, τομεακές κατευθύνσεις στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης χωροδιαχείρισης και ειδικές προτάσεις. Στο πλαίσιο του Προγράμματος διαμορφώθηκε Σχέδιο Οδηγίας για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη των Παράκτιων Περιοχών. Ο πρόσφατος Νόμος για το Χωροταξικό Σχεδιασμό 84

85 4.1.4 Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία Περιβαλλοντικά ζητήματα και τη Βιώσιμη Ανάπτυξη προβλέπει τη διαμόρφωση Ειδικών Πλαισίων Χωρικής Ανάπτυξης για περιοχές με ειδικά προβλήματα, όπως οι παράκτιες και νησιωτικές. 85

86 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Περιγραφή περιοχής μελέτης Εικόνα 39. Πηγή: Διαδίκτυο 19. Πάρος, Χερσόνησος Άι-Γιάννη Δέτη Η υπό μελέτη περιοχή βρίσκεται στη χερσόνησο του Αϊ - Γιάννη Δέτη της Πάρου, στη βορειοδυτική πλευρά του κόλπου της Νάουσας, έκτασης 800 στρεμμάτων. Αποτελεί ένα συγκρότημα μεταβυζαντινού Μοναστηρίου του Άϊ-Γιάννη Δέτη*, ερειπίων προϊστορικού οικισμού και εγκαταστάσεις του Ρώσικου στόλου στα Ορλωφικά** του 18 ου αιώνα και παραδοσιακών καρνάγιων, δείγματα του διαχρονικού πολιτισμού της Πάρου (πηγή διαδικτύου: 27). Πρόκειται για έναν τόπο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους με βραχώδεις σχηματισμούς, αμμώδεις παραλίες, κρυφούς όρμους και σπηλιές, ενώ αποτελεί ένα φυσικό *Η χρονολογία ίδρυσής του δεν είναι εξακριβωμένη ιστορικά, τοποθετείται όμως γύρω στα 1530 μχ. Το προσωνύμιο Δέτης προέρχεται από την ιδιότητα του Αγίου να δένει (θεραπεύει) την ελονοσία που τον 18 και 19 αιώνα ταλαιπωρούσε τους κατοίκους της Νάουσας. Το Μοναστήρι που από το 1833 δεν φιλοξενεί μοναχούς (πηγή διαδικτύου 27). **Αυτή η περίοδος στην ιστορία της Πάρου συνήθως αναφέρεται ως Ορλωφικά, από το όνομα του Ρώσου ναυάρχου επικεφαλής του στόλου κόμητα Αλεξέϊ Ορλώφ. Από το 1770 έως το 1775 η χερσόνησος του Αϊ Γιάννη Δέτη αποτελούσε τη βάση του Ρωσικού Στόλου, κατά τη διάρκεια του Α Ρωσοτουρκικού Πολέμου ( ), λόγω της στρατηγικής θέσης της και του ασφαλούς λιμανιού της, που κάποια στιγμή φιλοξένησε μέχρι και 42 πλοία του στόλου του Ορλώφ (Σάθας, 2006).. 86

87 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Περιγραφή περιοχής μελέτης Εικόνα 40. Πηγή: Διαδίκτυο 27. Πάρος, Χερσόνησος Άι-Γιάννη Δέτη. Επάνω φωτογραφία Stella Lubsen. 87

88 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Περιγραφή περιοχής μελέτης αγκυροβόλιο. Επί δεκαετίες, η Χερσόνησος του Άϊ-Γιάννη Δέτη ήταν μια περιοχή απομονωμένη, εγκαταλειμμένη στην βαριά και ανεξέλεγκτη βόσκηση αιγοπροβάτων, που κατέστρεφαν την πλούσια τοπική βλάστηση. Από τα μέσα της δεκαετίας του '90 η άλλοτε ερημική παραλία του Καθολικού μετατράπηκε σε περιοχή εντατικής εκμετάλλευσης μαζικού τουρισμού. Το μεγάλο περιβαλλοντικό και πολιτισμικό κεφάλαιο της Χερσονήσου του Άϊ-Γιάννη Δέτη υπέστη πολλαπλή υποβάθμιση. Ωστόσο, αποτελεί από τα λίγα σημεία της Πάρου που έχουν παραμείνει αναλλοίωτα, χωρίς οικιστική ανάπτυξη. Για την περιοχή μελέτης η προσβασιμότητα τόσο στην παραλία Μοναστήρι της χερσονήσου όσο και γενικότερα σε ολόκληρο το νησί είναι αρκετά εύκολη, καθώς η Πάρος διαθέτει ένα από τα καλύτερα οδικά δίκτυα των Κυκλάδων. Υπάρχουν δρόμοι, αλλά και τακτά δρομολόγια ΚΤΕΛ, κυρίως κατά τους θερινούς μήνες, για όσους δε διαθέτουν μεταφορικό μέσο. Για την παραλία Μοναστήρι στη Χερσόνησο Αϊ- Γιάννη Δέτη υπάρχει, επίσης, η δυνατότητα μεταφοράς με καραβάκι από τη Νάουσα. Εικόνα 41. Χερσόνησος Άι-Γιάννη Δέτη, Πάρος. Θέα προς το καρνάγιο και τον κόλπο της Νάουσας. 88

89 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Αντιληπτικά χαρακτηριστικά Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του τοπίου της Χερσονήσου, γενικότερα, αποτελεί η συνύπαρξη και γειτνίαση του άγριου, ερημικού και τραχύ ανάγλυφου και της θάλασσας. Οι μακρινές οπτικές φυγές, όπως, ο κόλπος της Νάουσας Νοτιοανατολικά και ο Φάρος στο Κάβο Κόρακα* Βόρεια της Χερσονήσου σε συνδυασμό με τις εσοχές που δημιουργούν οι φυσικοί όρμοι, είναι μοναδικές. Το τοπίο αφορά μια σύμμειξη διαφόρων χρωμάτων και υφών από την άγρια βλάστηση και το μωσαϊκό και από τη νηνεμία ή την αναταραχή της θάλασσας. Η ύπαρξη μικροτοπίων άγριας μορφής και η πληθώρα χαρακτηριστικών μορφών, ανοικτών, κλειστών ή πανοραμικών και η συνεχής εναλλαγή αυτών, λόγω του έντονου ανάγλυφου, καθιστούν το τοπίο ανυπολόγιστης αισθητικής αξίας. Εικόνα 42. Επάνω: Φάρος του Κάβο Κόρακα. Κάτω: Μακρινή θέα στον κόλπο της Νάουσας και στο Μοναστήρι του Άι-Γιάννη Δέτη από τη χερσόνησο του Άι- Γιάννη Δέτη. *Ο φάρος κτίστηκε το 1887 στον ομώνυμο κάβο, τον βορειότερο του νησιού. Καταστράφηκε από τους Γερμανούς το 1941 και λειτούργησε ξανά το 1945 (πηγή διαδικτύου 17)..

90 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Αντιληπτικά χαρακτηριστικά Το ερημικό και χαρακτηριστικό τοπίο της Χερσονήσου διακόπτουν ερειπωμένες ξερολιθιές, ασβεστοκάμινοι, πηγάδια, το πετρόκτιστο γεφύρι, μνημεία της μακράς ιστορίας και του προϊστορικού οικισμού της Πάρου, τα παραδοσιακά καρνάγια του 20 ου αιώνα, ο πετρόκτιστος Φάρος, ο υπήνεμος όρμος του Άϊ- Γιάννη, όπου σήμερα αγκυροβολούν θαλαμηγοί ενώ τον 18 ο αιώνα είχε τη βάση του ο ρωσικός στόλος στα Ορλωφικά και το Μοναστήρι του Άι- Γιάννη Δέτη. Αυτά σε συνδυασμό με την ιδιαίτερη φύση της περιοχής, τις ποικίλες γεωλογικές ομορφιές, τους όρμους και τις παραλίες με κρυστάλλινα νερά συνθέτουν ένα ιδιαίτερης πολιτιστικής σημασίας και φυσικού πλούτου τοπίο, που απαιτεί κατάλληλο χειρισμό και μέτρα διασφάλισης της αισθητικής και περιβαλλοντικής του αξίας. Το Μοναστήρι του Άι-Γιάννη Δέτη διαθέτει ένα πολύ ξεχωριστό φυσικό κάλλος που δημιουργείται από τους βράχους από γρανίτη, οι οποίοι εξαιτίας της αποσάθρωσης έχουν πάρει διάφορα σχήματα και δημιουργούν φυσικές κοιλότητες που γεμίζουν με θαλασσινό νερό. Εικόνα 43. Πηγή: Διαδίκτυο 27. Επάνω: πετρόκτιστο γεφύρι στις Καππαριές της χερσονήσου. Κάτω: Χερσόνησος Άι-Γιάννη Δέτη (Φάρος του Κάβο Κόρακα, Καρνάγιο, Μοναστήρι Άι- Γιάννη Δέτη

91 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Έργα και μελέτες για την περιοχή της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου. Εικόνα 44. Πηγή: Διαδίκτυο 27. Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου στη Χερσόνησο του Άι-Γιάννη Δέτη. Το Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο της Πάρου καταλαμβάνει το σύνολο της χερσονήσου, έκτασης 800 στρεμμάτων και ιδιοκτησίας του Δήμου της Πάρου, στο βορειοδυτικό τμήμα του κόλπου της Νάουσας. Είναι το πρώτο στο είδος του στις Κυκλάδες και ένα αρκετά πρωτότυπο έργο σε όλη την Ελλάδα. Η περιοχή του Πάρκου έχει κηρυχθεί, από το 2009, ως προστατευόμενη περιοχή, λόγω της ιστορικής, πολιτιστικής και φυσικής αξίας της, έτσι ώστε να παραμένει ανέγγιχτη από κάθε κτίριο ή άλλη παρόμοια δραστηριότητα που θα μπορούσε να επιδεινώσει την αξία της περιοχή (πηγή διαδικτύου: 27). 91

92 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Έργα και μελέτες για την περιοχή της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου Η παρούσα περιοχή βρίσκεται στην κατάσταση της ανάπλασης και αισθητικής αναβάθμισης, όπως έχει ζητηθεί από τον τοπικό σύλλογο Νηρέας και εγκριθεί από το Δημοτικό Συμβούλιο Πάρου από τον Ιούνιο του Τα έργα και τη λειτουργία του Πάρκου έχει αναλάβει η συσταθείσα Δημοτική Επιχείρηση Α.Ε. ΠΑΡΚΟ ΠΑΡΟΥ, με Διοικητικό Συμβούλιο τα μέλη της ομάδας πρωτοβουλίας και δημοτικούς συμβούλους. Εικόνα 45. Χάρτης Περιβαλλοντικού & Πολιτιστικού Πάρκου Πάρου. 92

93 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Έργα και μελέτες για την περιοχή της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου Στην περιοχή του Περιβαλλοντικού και Πολιτιστικού Πάρκου υπάρχουν διάφορες παραλίες και περιοχές για κολύμπι. To Καθολικό ή Μοναστήρι είναι η κύρια παραλία, για κολύμπι σε καθαρά, ρηχά νερά, που προστατεύεται από τον βοριά. Είναι μια παραλία οργανωμένη με αναψυκτήριο, γήπεδο beach volley και εγκαταστάσεις για θαλάσσια σπορ. Λόγω των ρηχών νερών της για αρκετή απόσταση από την παραλία είναι ιδανική για οικογένειες αλλά και για ΑΜΕΑ (με κατάλληλη υποδομή). Επίσης, στη μικρή παραλία του Άϊ-Γιάννη, που βρίσκεται ακριβώς κάτω από το παλιό μοναστήρι κοντά στην είσοδο του Πάρκου, βρίσκεται μια μη οργανωμένη, ήσυχη παραλία. Οι άλλες δύο αμμώδεις παραλίες, η Περικόπετρα και του Τούρκου Άμμος, βρίσκονται σε κοντινή απόσταση με σημασμένο μονοπάτι από την κεντρική παραλία του Καθολικού. Εικόνα 46. Οργανωμένη παραλία του Καθολικού, Περιβαλλοντικό & Πολιτιστικό Πάρκο

94 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Έργα και μελέτες για την περιοχή της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου Εικόνα 47. Επάνω: Πανοραμική άποψη της παραλίας Περικοκλάδα. Κάτω αριστερά: Παραλία στο Μοναστήρι. Κάτω δεξιά: Παραλία του Τούρκου Άμμος.

95 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Έργα και μελέτες για την περιοχή της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου Η περιοχή διαιρείται σε δύο ζώνες με διαφοροποιημένες χρήσεις. Η Ζώνη Ι αποτελεί περιοχή Προστασίας της Φύσης, συνολικής έκτασης 700 στρεμμάτων και καταλαμβάνει την ενδοχώρα της χερσονήσου, ένα μεγάλο μήκος της ακτογραμμής της, τον Προϊστορικό Οικισμό, τον Φάρο του Κάβο Κόρακα και τις εγκαταστάσεις των Ρώσων από την εποχή των Ορλωφικών. Στόχοι της Ζώνης Ι είναι 1) η αποκατάσταση του φυσικού τοπίου και της βιοποικιλότητας στην προ της βόσκησης εποχής, 2) η συγκράτηση και η αξιοποίηση των επιφανειακών υδάτων και ο εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφορέων, 3) η δημιουργία ενός δικτύου πεζοπορίας και 4) η ανάδειξη και η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, σε συνεργασία με τις αρμόδιες υπηρεσίες. Στον τομέα της φύσης έχουν εφαρμοστεί έργα που προτείνονται για ένταξη στο Πρόγραμμα του Πράσινου Ταμείου και συνιστούν δράσεις αποκατάστασης της αυτοφυούς βλάστησης για την αποκατάσταση του τοπίου, της φύσης και της βιοποικιλότητας στην προ της βόσκησης εποχής, με την πραγματοποίηση συστηματικών φυτεύσεων με Εικόνα 48. Διαίρεση της χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη σε 2 Ζώνες, Ζώνη I και Ζώνη II. Πηγή: Μελέτη Περιβαλλοντικού & Πολιτιστικού Πάρκου Πάρου. 95

96 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Έργα και μελέτες για την περιοχή της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου Εικόνα 49. Πανοραμική άποψη της Χερσονήσου. Μονοπάτια σχεδιασμένα από τον Κώστα Ζαρόκωστα. την πραγματοποίηση συστηματικών φυτεύσεων με αυτοφυή φυτά και φύτευση δενδρυλλίων Το Πάρκο περιλαμβάνει την κατασκευή 7 χλμ δικτύου καλοσχεδιασμένων μονοπατιών για περίπατο επισκεπτών σε ολόκληρη τη χερσόνησο, όπου ο επισκέπτης βλέπει ποικίλες γεωλογικές και φυσικές ομορφιές της περιοχής καθώς και μνημεία, όπως ο ιστορικός πέτρινος Φάρος, ένα παραδοσιακό ναυπηγείο, καρνάγια και το Μοναστήρι του Άϊ- Γιάννη Δέτη. Το δίκτυο μονοπατιών δημιουργήθηκε με ήπιο ανάγλυφο, με σήμανση, κατάλληλο για περιπάτους και αφορά όλες τις ηλικίες. Εικόνα 50. Χάρτης Πεζοπορικών περιηγήσεων στη Χερσόνησο του Άι-Γιάννη Δέτη. Πηγή: Μελέτη Περιβαλλοντικού & Πολιτιστικού Πάρκου Πάρου.

97 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Έργα και μελέτες για την περιοχή της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου Οι ρυθμίσεις που προβλέπονται για τη Ζώνη Ι είναι η θεσμοθέτηση μέτρων για την προστασία της χλωρίδας και πανίδας της χερσονήσου, η απαγόρευση βόσκησης και κυνηγιού, καθώς και η διέλευση αυτοκινήτων, η διάνοιξη δρόμων και η δόμηση. Η Ζώνη ΙΙ, συνολικής έκτασης 100 στρεμμάτων, καταλαμβάνει την παράκτια περιοχή από την είσοδο του Πάρκου έως την προβλήτα. Περιλαμβάνει τα παραδοσιακά καρνάγια, το Μοναστήρι του Άϊ-Γιάννη Δέτη, την οργανωμένη παραλία του Καθολικού, ένα πέτρινο αμφιθέατρο, έναν υπαίθριο πέτρινο κινηματογράφο, τον εκθεσιακό χώρο και στο μέλλον τα μουσεία για την ιστορία της περιοχής, το αναψυκτήριο και τέλος, τον υπαίθριο χώρο στάθμευσης. Οι στόχοι για τη Ζώνη ΙΙ αφορούν 1) την εφαρμογή πράσινων υποδομών για την ενέργεια, τους υδάτινους πόρους, τα λύματα και τα απορρίμματα, 2) τη δημιουργία υποδομών για πολιτιστικές εκδηλώσεις και για ήπιες δραστηριότητες αναψυχής και αθλητισμού και 3) την εφαρμογή προληπτικών μέτρων για τη διατήρηση της ποιότητας των παραλιών και την αντιμετώπιση εστιών ρύπανσης. Το υπαίθριο θέατρο, 700 θέσεων στους βράχους, φιλοξενεί διάφορες συναυλίες από τοπικούς έως και διεθνώς αναγνωρισμένους καλλιτέχνες, θεατρικές παραστάσεις, ενώ πραγματοποιείται το ετήσιο τρίμηνο "Φεστιβάλ στο Πάρκο". Επίσης, λειτουργεί υπαίθριος κινηματογράφος και ημιυπαίθριος εκθεσιακός χώρος με περιοδικές εκθέσεις. Πραγματοποιήθηκαν έργα ανάπλασης και αισθητικής αναβάθμισης για την ήπια λειτουργία της παραλίας του Καθολικού ως χώρου αναψυχής και αθλητικών εκδηλώσεων, όπως το Τρίαθλο Πάρου. Η χερσόνησος είναι ενταγμένη στη Ζώνη Οικιστικού Ελέγχου των Κολυμπηθρών, που επιβάλλει αυστηρούς περιορισμούς στις χρήσεις και τη δόμηση. Επίσης, προβλέπεται η θέσπιση κανονισμού λειτουργίας των καρνάγιων, ενώ για την αποφυγή περιβαλλοντικής υποβάθμισης είναι αναγκαία η θεσμοθέτηση Τοπικού Ρυθμιστικού. 97

98 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Έργα και μελέτες για την περιοχή της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου. Εικόνα 51. Πηγή: Σχέδιο γενικής οργάνωσης. Μελέτη Περιβαλλοντικού και Πολιτιστικού Πάρκου Πάρου,

99 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Έργα και μελέτες για την περιοχή της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου. Εικόνα 52. Επάνω: Παραλία Καθολικού. Κάτω: Εκδήλωση στο πέτρινο υπαίθριο θέατρο. Δεξιά: Μοναστήρι Άι-Γιάννη Δέτη. 99

100 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Έργα και μελέτες για την περιοχή της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου Το Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου στηρίζεται στην εθελοντική προσφορά και τις χορηγίες. Προωθώντας περιβαλλοντικές αλλά και πολιτιστικές δράσεις στο χώρο του, στοχεύει μεταξύ άλλων στην εξάπλωση της ιδέας του εθελοντισμού με έναν αυξανόμενο αριθμό ανθρώπων που προσφέρουν οικιοθελώς τις υπηρεσίες τους για τη λειτουργία και ανάπτυξη του Πάρκου σε διάφορους τομείς. Επιπλέον, τα έσοδα από την επιχείρηση επιστρέφουν στο ίδιο το Πάρκο για τη συντήρησή του. Σκοπός της επιχείρησης είναι αφενός το Πάρκο να λειτουργήσει ως πρότυπο παράδειγμα κοινωφελούς έργου και αφετέρου να αποτελέσει δείγμα μιας άλλης αντίληψης για τον τουρισμό στα ελληνικά νησιά. Η αξιοποίηση από το Πράσινο Ταμείο των Πράσινων Πόρων γίνεται μέσω προγραμμάτων για τη χρηματοδότηση δράσεων προστασίας, αναβάθμισης και αποκατάστασης του περιβάλλοντος που υλοποιούν τρίτοι (φορείς υλοποίησης) και μπορεί να έχει τη μορφή επιχορηγήσεων, δανείων, κεφαλαιακής συμμετοχής ή άλλης ισοδύναμης μορφής κεφαλαιακής ενίσχυσης. Οι δράσεις αυτές επιτρέπεται ταυτό- χρονα να συγχρηματοδοτούνται ή να ενισχύονται και από άλλες δημόσιες ή ευρωπαϊκές πηγές ή και ιδιωτικούς πόρους ή πόρους που δανειοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων ή άλλους φορείς. Η δημιουργία του Πάρκου προέβλεπε στην παύση της έντονης εκμετάλλευσης από τη βόσκηση και τη βαριά τουριστική αξιοποίηση της περιοχής, αλλά και στην αποκατάστασή της. Λειτουργεί από το 2009, με έναυσμα την πρωτοβουλία ενεργών πολιτών και τοπικών συλλόγων, ως σύγχρονος εναλλακτικός χώρος τουρισμού, συνδυάζοντας την αναψυχή, με τον πολιτισμό, την οικολογία και την άθληση ενώ προβλέπονται έργα και δράσεις μέχρι και το (πηγή διαδικτύου: 27). Εικόνα 53. Ενίσχυση συμμετοχικότητας στο Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου. Φύτευση με τη μέθοδο Φουκουόκα. 100

101 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Έργα και μελέτες για την περιοχή της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου Γεωλογία της Χερσονήσου του Άι-Γιάννη Δέτη Στην περιοχή αφθονούν οι μεταμορφωμένοι γρανίτες. Επικρατούν οι σχιστόλιθοι και κυρίως οι γνεύσιοι, αλλά πιο ανατολικά βρίσκεται φλέβα μαρμάρου (ασβεστολιθικά πετρώματα). Επίσης, υπάρχουν κερατόλιθοι και αποσαθρωμένοι οφείτες (σερπεντίνες) πράσινοι. Τα πετρώματα διακρίνονται σε πυριγενή ή εκρηξιγενή (π.χ. γρανίτες), σε μεταμορφωμένα (γνεύσιοι, σχιστόλιθοι, μάρμαρα, κερατόλιθοι) και σε ιζηματογενή (άμμος, ψαμμίτες, χώμα) (πηγή διαδικτύου: 27). Από τα πετρώματα δημιουργείται ποικιλία χρωμάτων και σχημάτων σε όλη τη χερσόνησο. Εικόνα 54. Πηγή: Διαδίκτυο 19. Βραχώδεις σχηματισμοί. 101

102 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Έργα και μελέτες για την περιοχή της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου Μελέτη της χλωρίδας της Χερσονήσου του Άι-Γιάννη Δέτη Αξιοπρόσεκτη ιδιαιτερότητα του χώρου είναι ότι απουσιάζουν οι ψηλοί θάμνοι και τα δένδρα που υπάρχουν στην υπόλοιπη Πάρο και δεν υπάρχει η μεγάλη ποικιλία φυτικών ειδών που συναντάμε αλλού. Αυτά οφείλονται στο κλίμα με τις ελάχιστες βροχές και το μακρύ θέρος, στην άμεση γειτνίαση με τη θάλασσα και τα θαλάσσια σταγονίδια και τους ισχυρούς ανέμους. Οφείλεται, επίσης, στο ιδιαίτερα επικλινές και βραχώδες έδαφος, κυρίως όμως σε δραστηριότητες των ανθρώπων. Τέτοιες είναι η υπερβόσκηση, η υλοτόμηση για την τροφοδότηση ασβεστοκάμινων ή πιθανές πυρκαγιές. Η αυτοφυής βλάστηση της περιοχής του Αϊ Γιάννη Δέτη της Πάρου είναι τυπική της Μεσογειακής ζώνης των αείφυλλωνσκληρόφυλλων και φυλλοβόλων. Απαρτίζεται κυρίως από φρύγανα και χαμηλούς θάμνους. Παρακάτω καταγράφονται τα κυριότερα είδη αυτοφυών φυτών που παρατηρήθηκαν στην χερσόνησο από επιτόπια μελέτη τον Μάρτιο του 2010 από τον βοτανολόγο Γ. Σφήκα. Η περιοχή χωρίζεται σε 8 υποπεριοχές, όπως φαίνεται στο χάρτη, όπου καταγράφηκαν τα παρακάτω είδη φυτών. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα περισσότερα είδη φυτών παρατηρούνται στην υποπεριοχή 7. Αυτό εξηγείται λόγω της σύστασης των πετρωμάτων. Το γεωλογικό υπόστρωμα της υποπεριοχής είναι ο ασβεστόλιθος, πέτρωμα που ευνοεί την ανάπτυξη μεγαλύτερης ποικιλίας φυτών, σε σχέση με το σχιστόλιθο των υπολοίπων υποπεριοχών που είναι περιοριστικός για πολλά είδη. Η υποπεριοχή 8 αφορά έναν διαταραγμένο βιότοπο με ανθρώπινες επεμβάσεις. Εικόνα 55. Διαίρεση της χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη σε 8 υποπεριοχές παρατήρησης ειδών αυτοφυούς βλάστησης. Μελέτη βοτανολόγου Γ. Σφήκα,

103 Koινή ονομασία: Αναγαλλίς η κοινή Οικογένεια: Primulaceae Γένος/είδος: Anagalis arvensis Υποπεριοχή: 3 Εποχή άνθησης: Απρίλιος-Μάιος Μονοετής ή διετής πόα Σε χέρσες, χλοερές θέσεις (α), (μ), (τ), (φ)* Koινή ονομασία: Αρίσαρον το σύνηθες Οικογένεια: Araceae Γένος/είδος: Arisarum vulgare Υποπεριοχή: 4 Εποχή άνθησης: Μάιος Πολυετής πόα Σε ξηρά χέρσα εδάφη (μ) Koινή ονομασία: Ανθεμίς η άκαμπτη Οικογένεια: Compositae Γένος/είδος: Anthemis rigida Υποπεριοχή: 3, 5, 6, 7 Εποχή άνθησης: Φεβ-Μάιος Μονοετής πόα Σε παραθαλάσσιες περιοχές Koινή ονομασία: Ασπάραγκος Οικογένεια: Asparagaceae Γένος/είδος: Asparagus sp. Υποπεριοχή: 6, 7 Εποχή άνθησης: Μάιος-Αύγουστος Πολυετής πόα Σε πετρώδεις θέσεις μεταξύ θάμνων (α), (φ) Koινή ονομασία: Αλογοθύμαρο Οικογένεια: Fabaceae Γένος/είδος: Anthyllis hermanniae Υποπεριοχή: 3, 4 Εποχή άνθησης: Απρίλιος-Μάιος Πολυετής πόα Σε παραθαλάσσιες θέσεις (μ) Koινή ονομασία: Ασφόδελος Οικογένεια: Liliaceae Γένος/είδος: Asphodelus ramosus Υποπεριοχή: 3, 5, 6, 7 Εποχή άνθησης: Απρίλιος-Μάιος Πολυετής πόα Σε ξηρές τοποθεσίες (μ) * (α) = αρωματικό, (μ) = μελισσοκομικό, (τ) = τοξικό, (φ) = φαρμακευτικό 103

104 Koινή ονομασία: Φυτιλάκι Οικογένεια: Lamiaceae Γένος/είδος: Ballota acetabulosa Υποπεριοχή: 3, 7 Εποχή άνθησης: Ιούλιος Αειθαλής πολυετής θάμνος Σε άγονες και πετρώδεις θέσεις (μ) Koινή ονομασία: Αλιβάρβαρο Οικογένεια: Asteraceae Γένος/είδος: Centaurea raphanina subsp. mixta Υποπεριοχή: 3,7 Εποχή άνθησης: Μάρτιος-Μάιος Πολυετής πόα Σε άγονες παραθαλάσσιες θέσεις Koινή ονομασία: Μπελλαρντία Οικογένεια: Scrophulariaceae Γένος/είδος: Bellardia trixago Υποπεριοχή: 1, 2 Εποχή άνθησης: Μάρτιος-Μάιος Μονοετής πόα Σε χέρσες και σχετικά γόνιμες θέσεις Koινή ονομασία: Βισκουτέλλα Οικογένεια: Brassicaceae Γένος/είδος: Biscutella didyma Υποπεριοχή: 3 Εποχή άνθησης: Φεβ-Μάιος Μονοετής πόα Σε άγονες ξηρές και πετρώδεις θέσεις Koινή ονομασία: Κενταύρεα ακανθώδης ποικ. κυκλαδική Οικογένεια: Asteraceae Γένος/είδος: Centaurea spinosa subsp. cycladum Υποπεριοχή: 1, 2, 3, 6, 7 Εποχή άνθησης: Μάιος-Ιούλιος Ακανθώδης θάμνος Στους φρυγανότοπους Koινή ονομασία: Σταμναγκάθι Οικογένεια: Asteraceae Γένος/είδος: Cichorium spinosum Υποπεριοχή: 4, 7 Εποχή άνθησης: Ιούλιος-Αύγουστος Διετής ή πολυετής πόα Σε ξηρές και παραθαλάσσιες θέσεις 104

105 Koινή ονομασία: Λαδανιά Οικογένεια: Cistaceae Γένος/είδος: Cistus creticus Υποπεριοχή: 1, 2 Εποχή άνθησης: Μάρτιος-Ιούνιος Πολυετής πόα ή αειθαλής θάμνος Σε άγονες θέσεις κατά συστάδες και σε θαμνώνες (α), (μ), (φ) Koινή ονομασία: Κρεπίς Οικογένεια: Asteraceae Γένος/είδος: Crepis sp. Υποπεριοχή: 7 Εποχή άνθησης: Φεβρουάριος Μονοετής ή πολυετής πόα Σε χέρσες, ξηρές και πετρώδεις θέσεις Koινή ονομασία: Κονβόλβουλος ο ελαιόφυλλος Οικογένεια: Convolvulaceae Γένος/είδος: Convolvulus oleifolius Υποπεριοχή: 7 Εποχή άνθησης: Μάιος-Ιούνιος Μονοετής ή πολυετής πόα ή θάμνος Σε πετρώδεις παραθαλάσσιες θέσεις Koινή ονομασία: Θυμάρι Οικογένεια: Brassicaceae Γένος/είδος: Corydothymus capitatus Υποπεριοχή: 7 Εποχή άνθησης: Μάιος-Ιούνιος Πολυετής θάμνος Σε άγονες ξηρές και πετρώδεις θέσεις (α), (μ), (φ) Koινή ονομασία: Έχιο Οικογένεια: Boraginaceae Γένος/είδος: Echium plantagineum Υποπεριοχή: 1, 2, 3, 6, 7 Εποχή άνθησης: Μάιος-Ιούλιος Διετής πόα Σε παραθαλάσσιες και πετρώδεις θέσεις (μ) Koινή ονομασία: Ρείκι Οικογένεια: Ericaceae Γένος/είδος: Erica manipuliflora Υποπεριοχή: 7 Εποχή άνθησης: Σεπτέμβριος- Νοέμβριος Φρυγανώδης αειθαλής θάμνος Σε άγονες βραχώδεις θέσεις (α), (μ), (φ) 105

106 Koινή ονομασία: Ερύσιμο Οικογένεια: Brassicaceae Γένος/είδος: Erysimum hayekii Υποπεριοχή: 1, 2, 5, 6, 7 Εποχή άνθησης: Απρίλιος Μονοετής ή διετής πόα ή θάμνος Σε ξηρές πετρώδεις θέσεις (φ) Koινή ονομασία: Γυνανδρίρις το σισυρίγχιο Οικογένεια: Iridaceae Γένος/είδος: Gynandriris (Moraea) sisyrinchium Υποπεριοχή: 3 Εποχή άνθησης: Μάιος-Ιούνιος Πολυετής πόα Σε ξηρές αμμώδεις θέσεις Koινή ονομασία: Φουμάνα Οικογένεια: Cistaceae Γένος/είδος: Fumana arabica Υποπεριοχή: 7 Εποχή άνθησης: Μάρτιος-Απρίλιος Πολυετής πόα Σε άγονες πετρώδεις θέσεις (α), (μ), (φ) Koινή ονομασία: Αμάραντο Οικογένεια: Asteraceae Γένος/είδος: Helichrysum stoechas Υποπεριοχή: 3, 4, 7 Εποχή άνθησης: Ιούλιος-Αύγουστος Πολυετής πόα Σε βραχώδεις και αμμώδεις ακτές Koινή ονομασία: Αφάνα Οικογένεια: Fabaceae Γένος/είδος: Genista acanthoclada Υποπεριοχή: 3, 7 Εποχή άνθησης: Ιούνιος-Ιούλιος Ακανθώδης θάμνος Σε πετρώδεις θέσεις (μ) Koινή ονομασία: Υποχοιρίδα Οικογένεια: Asteraceae Γένος/είδος: Hypochoeris achyrophoros Υποπεριοχή: 7 Εποχή άνθησης: Μάρτιος-Ιούνιος Μονοετής πόα Σε πετρώδεις θέσεις 106

107 Koινή ονομασία: Βούρλο Οικογένεια: Juncaceae Γένος/είδος: Juncus sp. Υποπεριοχή: 4, 6, 7 Εποχή άνθησης: Ιούνιος-Ιούλιος Πολυετής πόα Σε παραθαλάσσιες και αμμώδεις θέσεις Koινή ονομασία: Λιμώνιο Οικογένεια: Plumbaginaceae Γένος/είδος: Limonium sp. Υποπεριοχή: 6 Εποχή άνθησης: Ιούνιος-Ιούλιος Πολυετής πόα Σε παραθαλάσσιες θέσεις Koινή ονομασία: Λεοντόδοντον Οικογένεια: Asteraceae Γένος/είδος: Leontodon tuberosus Υποπεριοχή: 7 Εποχή άνθησης: Φεβ-Μάιος Μονοετής πόα Σε χλοερές ή βραχώδεις θέσεις Koινή ονομασία: Λινάριο Οικογένεια: Plantaginaceae Γένος/είδος: Linaria pelisseriana Υποπεριοχή: 1, 2, 6, 7 Εποχή άνθησης: Μάρτιος-Ιούλιος Μονοετής ή πολυετής πόα Σε ξηρές τοποθεσίες Koινή ονομασία: Λιμώνιο το κολπωτό Οικογένεια: Plumbaginaceae Γένος/είδος: Limonium sinuatum Υποπεριοχή: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 Εποχή άνθησης: Ιούνιος-Ιούλιος Πολυετής πόα Σε άγονες και χέρσες παραθαλάσσιες θέσεις Koινή ονομασία: Λωτός Οικογένεια: Fabaceae Γένος/είδος: Lotus sp. Υποπεριοχή: 3, 4, 6, 7 Εποχή άνθησης: Ιούνιος-Σεπτέμβριος Πολυετής πόα Σε χέρσες παραθαλάσσιες θέσεις 107

108 Koινή ονομασία: Μαλκόλμια Οικογένεια: Brassicaceae Γένος/είδος: Malcolmia flexuosa Υποπεριοχή: 3, 6, 7 Εποχή άνθησης: Φεβ-Ιούνιος Μονοετής ή πολυετής πόα Σε πετρώδεις παραθαλάσσιες θέσεις Koινή ονομασία: Οξαλίς Οικογένεια: Oxalidaceae Γένος/είδος: Oxalis pes-caprae Υποπεριοχή: 3 Εποχή άνθησης: Φεβρουάριος Πολυετής πόα Σε χλοερές θέσεις (τ), (φ) Koινή ονομασία: Μανδραγόρας Οικογένεια: Solanaceae Γένος/είδος: Mandragora autumnalis Υποπεριοχή: 1, 2, 3, 5, 7 Εποχή άνθησης: Οκτώβριος -Μάρτιος Πολυετής πόα Σε άγωνες πετρώδεις θέσεις (τ), (φ) Koινή ονομασία: Μουσκάρι Οικογένεια: Asparagaceae Γένος/είδος: Muscari weissii Υποπεριοχή: 3, 4 Εποχή άνθησης: Απρίλιος Πολυετής πόα Σε ξηρές και άγονες θέσεις Koινή ονομασία: Παλένιος Οικογένεια: Asteraceae Γένος/είδος: Pallenis spinosa Υποπεριοχή: 7 Εποχή άνθησης: Μάιος-Ιούλιος Μονοετής πόα Σε άγονες θέσεις (α), (φ) Koινή ονομασία: Παπαρούνα Οικογένεια: Papaveraceae Γένος/είδος: Papaver argemone subsp. nigrotinctum Υποπεριοχή: 3, 6, 7 Εποχή άνθησης: Μάρτιος-Ιούνιος Μονοετής πόα Σε χέρσες θέσεις (α), (μ), (φ) 108

109 Koινή ονομασία: Φάγναλο Οικογένεια: Asteraceae Γένος/είδος: Phagnalon graecum Υποπεριοχή: 6, 7 Εποχή άνθησης: Μάρτιος-Μάιος Μικρός θάμνος Σε βραχώδεις θέσεις Koινή ονομασία: Αφάνα Οικογένεια: Rosaceae Γένος/είδος: Sarcopoterium spinosum Υποπεριοχή: 4, 5, 7 Εποχή άνθησης: Φεβ-Απρίλιος Ακανθώδης θάμνος Σε άγονα βραχώδη εδάφη και σε υποβαθμισμένους θαμνότοπους (α), (φ) Koινή ονομασία: Λάπατο νάνο Οικογένεια: Polygonaceae Γένος/είδος: Rumex bucephalophorus Υποπεριοχή: 1, 2 Εποχή άνθησης: Ιούνιος-Ιούλιος Μονοετής πόα Σε ξηρά αμμώδη εδάφη Koινή ονομασία: Σκορζονέρα Οικογένεια: Asteraceae Γένος/είδος: Scorzonera laciniata Υποπεριοχή: 7 Εποχή άνθησης: Μάιος-Ιούλιος Μονοετής ή διετής ή πολυετής πόα Σε χέρσες θέσεις Koινή ονομασία: Λάπατο μικρό Οικογένεια: Polygonaceae Γένος/είδος: Rumex tuberosus Υποπεριοχή: 1, 2, 3 Εποχή άνθησης: Μάιος-Αύγουστος Πολυετής πόα Σε βραχώδεις τοποθεσίες Koινή ονομασία: Σινεράρια Οικογένεια: Asteraceae Γένος/είδος: Senecio gellicus Υποπεριοχή: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 Εποχή άνθησης: Μάρτιος-Μάιος Μονοετής πόα Σε ξηρές πετρώδεις θέσεις 109

110 Koινή ονομασία: Σιλένη Οικογένεια: Caryophyllaceae Γένος/είδος: Silene colorata Υποπεριοχή: 1, 2, 3, 4, 6, 7 Εποχή άνθησης: Μάρτιος-Απρίλιος Μονοετής πόα Σε παραθαλάσσιες θέσεις Koινή ονομασία: Καυκαλήθρα Οικογένεια: Apiaceae Γένος/είδος: Tordylium apulum Υποπεριοχή: 3 Εποχή άνθησης: Μάρτιος-Μάιος Μονοετής πόα Σε άγονες θέσεις (α) Koινή ονομασία: Τεύκριο βραχύφυλλο Οικογένεια: Lamiaceae Γένος/είδος: Teucrium brevifolium Υποπεριοχή: 7 Εποχή άνθησης: Τέλη Δεμκεμβρίου Αειθαλής θάμνος Σε ξηρές πετρώδεις θέσεις (α) Koινή ονομασία: Στομαχοβότανο Οικογένεια: Lamiaceae Γένος/είδος: Teucrium polium Υποπεριοχή: 7 Εποχή άνθησης: Μάιος-Αύγουστος Αειθαλής θάμνος Σε άγονες και πετρώδεις θέσεις (α), (φ) Koινή ονομασία: Τριφύλλι Οικογένεια: Fabaceae Γένος/είδος: Trifolium sp. Υποπεριοχή: 3, 4, 6, 7 Εποχή άνθησης: Μάρτιος-Μάιος Πολυετής πόα Σε ξηρές θέσεις (μ) Koινή ονομασία: Τριφύλλι το μονανθές Οικογένεια: Fabaceae Γένος/είδος: Trifolium uniflorum Υποπεριοχή: 3, 7 Εποχή άνθησης: Μάρτιος-Μάιος Πολυετής πόα Σε βραχώδεις παραθαλάσσιες θέσεις (μ) 110

111 Koινή ονομασία: Τριγωνέλλα Οικογένεια: Fabaceae Γένος/είδος: Trigonella sp. Υποπεριοχή: 4, 6, 7 Εποχή άνθησης: Μάρτιος-Μάιος Μονοετής πόα Σε χέρσες θέσεις Koινή ονομασία: Σκυλοκρεμμύδα Οικογένεια: Liliaceae Γένος/είδος: Urginea maritima Υποπεριοχή: 1, 2, 3, 5, 6, 7 Εποχή άνθησης: Ιούνιος-Αύγουστος Πολυετές βολβώδες φυτό Σε βραχώδεις θέσεις (τ), (μ), (φ) Koινή ονομασία: Άγριος βίκος Οικογένεια: Fabaceae Γένος/είδος: Vicia villosa Υποπεριοχή: 3, 4, 6, 7 Εποχή άνθησης: Μάιος-Ιούνιος Μονοετής πόα Σε ξηρές θέσεις (μ) 111

112 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Συμπεράσματα Η Χερσόνησος του Αϊ-Γιάννη Δέτη της Πάρου έχει συγκριτικά πλεονεκτήματα, όπως πολιτισμικά στοιχεία, μοναδικότητα, τουριστική κίνηση και υποδομές. Συνδυάζει το φυσικό τοπίο της νήσου με την ιστορική και πολιτιστική της κληρονομιά. Η ποικιλομορφία αυτή των φυσικών και των πολιτιστικών της χαρακτηριστικών είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα κοινωνικά διότι συμβάλλει στην περαιτέρω ανάπτυξη της πολιτιστικής σκηνής του νησιού της Πάρου και τη σταδιακή δημιουργία ενός σύγχρονου εναλλακτικού πόλου τουρισμού, ενισχύοντας ταυτόχρονα και την αξία της περιοχής. Σημαντικός, επομένως, είναι ο αναπόσπαστος ισορροπημένος συνδυασμός της διατήρησης της βιοποικιλότητας και της διαχρονικής πολιτιστικής ταυτότητας της περιοχής και παράλληλα της ευαισθητοποίησης και υποδοχής του κοινού. Η διαφύλαξη του μεγαλύτερου τμήματος της Χερσονήσου ως περιοχής προστασίας της φύσης (Ζώνη Ι) και η συγκέντρωση των δραστηριοτήτων πολιτισμού, ήπιας άθλησης και αναψυχής σε ένα περιορισμένο μόνο τμήμα της παράκτιας περιοχής (Ζώνη ΙΙ) συγκεντρώνει τα παρακάτω οφέλη: Διατήρηση και προστασία της βιοποικιλότητας Βελτίωση του εδάφους και προστασία από τη διάβρωση Προστασία αυτοφυούς γενετικού υλικού της Πάρου Ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος της Χερσονήσου του Αϊ-Γιάννη Δέτη Περιβαλλοντική ευαισθητοποίησηεκπαίδευση, εναλλακτικός τουρισμός Προστασία πολιτιστικής κληρονομιάς Σύνδεση φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, ανάδειξή της Αειφορική οικονομική ανάπτυξη του Δήμου της Πάρου Επιχειρησιακά σχέδια σε Εθνικό και Ευρωπαϊκό επίπεδο Η αποκατάσταση και η αξιοποίηση της περιοχής απαιτεί σημαντικούς οικονομικούς πόρους. Τα χρηματοδοτικά εργαλεία θα επιτρέψουν να επιτευχθεί η υλοποίηση των προγραμματισμένων και μελλοντικών έργων. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητο να τεθεί μια οργανωμένη διαχείριση προκειμένου να καθορί- 112

113 4.2 Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη Συμπεράσματα σει τις προϋποθέσεις για τη συνύπαρξη των λειτουργιών, φυσικών, κοινωνικών και οικονομικών. Η δημιουργία Σύμπραξης στο Δήμο Πάρου για την προστασία και αναβάθμιση της περιοχής μπορεί να επιτευχθεί μέσω του Φορέα Διαχείρισης για την Τέχνη και τον Πολιτισμό, Αντιπροσώπων Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης, Τοπικής Ένωσης Δήμων και Κοινοτήτων και Επιστημονικών φορέων σε συνεργασία με εταιρίες. Ωστόσο, η ευαισθητοποίηση του κοινού και ο οργανωμένος εθελοντισμός και η συμμετοχικότητα αποτελούν αξιόλογη υποστήριξη, σε τοπικό αλλά και υπερτοπικό επίπεδο. Ως ομάδες - στόχοι σε συμμετοχικό επίπεδο μπορούν να αναδειχτούν: Η προσέγγιση αυτή μπορεί να οδηγήσει σε μια κοινωνική συνοχή, η οποία θα αποτελέσει το κλειδί για την αποτελεσματικότητα των έργων και δράσεων. Τα έργα και οι δράσεις μπορούν να λάβουν διάφορες μορφές, όπως έγγραφα, συναντήσεις, εκδηλώσεις. Στόχο έχουν την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του ευρύ κοινού και παράλληλα την ανάδειξη και διάδοση σε υπερτοπικό επίπεδο των πολλαπλών δυνατοτήτων περιήγησης και της δυνατότητας πολυάριθμων δραστηριοτήτων, σε ένα χώρο που συνδυάζει το ιδιαίτερο πολιτισμικό και φυσικό περιβάλλον. Τοπική κοινωνία και απλοί πολίτες, Τουρίστες (αλλοδαποί, Έλληνες), Φοιτητές και Σπουδαστές Καθηγητές και μαθητές σχολείων, Μέλη μη κυβερνητικών οργανώσεων Πολιτιστικοί σύλλογοι-φορείς, Επιστημονικοί σύλλογοι και εταιρίες. 113

114 4.3 Γενικές Αρχές Αντιμετώπισης/Στρατηγικές οργάνωσης Για την προστασία του τοπίου της χερσονήσου είναι απαραίτητο ένα σύνολο μέτρων προστασίας και διαχείρισης που αποσκοπούν στη διατήρηση και αποκατάσταση των ενδιαιτημάτων, της χλωρίδας και της πανίδας. Η αποκατάσταση (φυσική ή ανθρωπογενή διατάραξη, υποβάθμιση, ρύπανση ή μόλυνση) ή εξυγίανση θα επιτευχτεί μέσω της επαναφοράς απολεσθεισών λειτουργιών του οικοσυστήματος (Γεράκης, Τσιούρης και Τσιαούση, 2006). Ως στρατηγικές οργάνωσης λαμβάνονται η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος (υπόγειοι υδροφορείς, διάβρωση εδάφους, κ.λπ.), η προστασία και συνετή χρήση υδατικών πόρων, η αποκατάσταση της βιοποικιλότητας με ενδημικά και ιθαγενή είδη και η αξιοποίηση και ανάδειξη του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου της περιοχής. Στόχος είναι η ενιαία αντιμετώπιση του τοπίου οικολογικά, κοινωνικά, οικονομικά και αντιληπτικά Ειδικοί στόχοι Αποκατάσταση του φυσικού οικοσυστήματος Ανάδειξη των σημαντικών φυσικών πλεονεκτημάτων της περιοχής. Συνδυασμός φυσιολατρικών διαδρομών και ιστορικών περιηγήσεων Περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση - εκπαίδευση Κοινωνική ευαισθητοποίηση και υπαίθρια αναψυχή Αισθητική βελτίωση της περιοχής Άξονες μελέτης Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων πρέπει να δημιουργηθούν οι κατάλληλοι άξονες μελέτης: Επισήμανση και καταγραφή της τοπικής χλωρίδας Αξιολόγηση και ταξινόμηση των ξερικών ειδών σε θεματικές ενότητες ανάλογες με τους φυσικούς οικότοπους των φυτών Επιλογή περιοχών για φυτεύσεις Ιεράρχηση των φυτεύσεων ανά προτεραιότητα - Φάσεις φυτεύσεων Ζώνες φυτεύσεως ανάλογα με τη χρήση του 114

115 4.3 Γενικές Αρχές Αντιμετώπισης/Στρατηγικές οργάνωσης Άξονες μελέτης χώρου και τις απαιτήσεις σε νερό Τεχνικά έργα ήπιων παρεμβάσεων στο τοπίο με φυσικά υλικά, όπως ξύλο και πέτρα Κατάλληλες θέσεις - χώροι φυτεύσεων και φυτοτεχνικών διαμορφώσεων Χώροι ανάπαυσης, αναψυχής και συγκέντρωσης Σημεία παρατήρησης - περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης τον υπαίθριο χώρο στάθμευσης, κτίσματα, τα οποία θα λειτουργήσουν, μελλοντικά, ως μουσείο για την ιστορία της περιοχής και τέλος, τον χώρο των λουόμενων. Η παρέμβαση αφορά τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου στις εξής περιοχές: Οργανωμένη παραλία του Καθολικού, συνολικής έκτασης 22 στρεμμάτων. Περιλαμβάνει τον υπαίθριο χώρο στάθμευσης, το υπαίθριο πέτρινο θέατρο και κινηματογράφο, το αναψυκτήριο και εκθεσιακό χώρο, τον χώρο των αποδυτήριων, τον παράκτιο χώρο παιδικής χαράς, το γήπεδο beach volley και τον χώρο ανάπαυσης των λουόμενων. Μοναστήρι του Αϊ - Γιάννη Δέτη, συνολικής έκτασης 7.5 στρεμμάτων και καταλαμβάνει 115

116 4.3 Γενικές Αρχές Αντιμετώπισης/Στρατηγικές οργάνωσης Άξονες μελέτης Εικόνα 56. Επεμβάσεις διαμόρφωσης χώρου. Φυτεύσεις στην υποβαθμισμένη περιοχή του Καθολικού, στην περιοχή ΑΜΕΑ, στον υπαίθριο χώρο στάθμευσης και στον περιβάλλοντα χώρο του Μοναστηρίου Άι-Γιάννη Δέτη. 116

117 4.3 Γενικές Αρχές Αντιμετώπισης/Στρατηγικές οργάνωσης Στάδια υλοποίησης του έργου - Εκτέλεση μελέτης: Συλλογή φυτικού υλικού επιλεγμένων αυτοφυών ειδών Αναπαραγωγή και συντήρηση των αναπτυσσόμενων φυτικών ειδών και δημιουργία βάσης δεδομένων για τον πολλαπλασιασμό τους Δημιουργία και διατήρηση αντιπροσωπευτικών φυτικών ειδών της χερσονήσου σε θεματικές ενότητες (ex-situ διατήρηση) Συντήρηση των περιοχών του Πάρκου με φυσική αυτοφυή βλάστηση (in-situ διατήρηση) Προγραμματισμός φυτεύσεων Μεταφορά φυτών και μεταφύτευση Διαμορφώσεις χώρων φύτευσης στην περιοχή μελέτης - τεχνικά έργα Πρόγραμμα διαχείρισης των φυτεύσεων (πότισμα τα 3 πρώτα έτη, καλλιεργητική φροντίδα, συμπληρώσεις των κενών από ενδεχόμενες απώλειες) Ανάδειξη οικοπεριηγητικών μονοπατιώνδιαδρομών: Ανάδειξη υπαρχόντων μονοπατιών για περιήγηση σε πολιτιστικά-ιστορικά στοιχεία (Φάρος, Μοναστήρι, κ.λπ.) με κατάλληλες φυτεύσεις και στάσεις, Μονοπάτι βιοποικιλότητας, κ.λπ. Ξενάγηση, επισήμανση φυτών, εκπαιδευτικές δραστηριότητες Δημιουργία πράσινων στεγών σε επιλεγμένα κτίσματα με χρήση ξηρανθεκτικών φυτικών ειδών Επιτόπια προστασία σε επιλεγμένες περιοχές Παραγωγή ενημερωτικού πληροφοριακού υλικού Περιβαλλοντική εκπαίδευση, ευαισθητοποίηση Αξιοποίηση αυτοφυών φυτών μέσω επιλογής κατάλληλων ειδών με στόχο την παραγωγή προϊόντων αρωματικών, φαρμακευτικών, μελισσοκομικών και ανθοκομικών ειδών Ενιαίο δίκτυο προστασίας, ευαισθητοποίησης, οικοτουρισμού και αειφορικής ανάπτυξης 117

118 4.3 Γενικές Αρχές Αντιμετώπισης/Στρατηγικές οργάνωσης Στάδια υλοποίησης του έργου Πόλοι ανάπτυξης: Εναλλακτικός τουρισμός Οικοτουρισμός: Το πρότυπο της ανάπτυξης του εναλλακτικού τουρισμού (οικοτουρισμός, αγροτουρισμός, πολιτιστικός τουρισμός κ.ά.) εντοπίζεται κυρίως σε περιοχές με πλούσια περιβαλλοντική και πολιτιστική κληρονομιά και αναπτύσσεται με στόχο την "ένταξή του στην κοινωνική παραγωγική δομή της περιοχής, με παράλληλη προστασία του φυσικού περιβάλλοντος" (Κοκκώσης και Τσάρτας, 2001). Ο εναλλακτικός τουρισμός βρίσκει διεθνώς μεγάλη εφαρμογή, όμως χρίζει ιδιαίτερης προσοχής και θέλει ιδιαίτερο χειρισμό σε τοπία με ιδιαίτερο οικολογικό, αισθητικό και πολιτισμικό ενδιαφέρον, ώστε να μη δημιουργούνται καταστάσεις δυσμενείς επιπτώσεις από τη μαζικοποίησή του. Η διαμόρφωση μιας υποδομής προσφοράς που θα συμβάλλει στην ανατροφοδότηση της ανάπτυξης απαιτεί τον ορθολογικό προγραμματισμό σε χωροταξικό και πολιτικό επίπεδο, καθώς και το σχεδιασμό των υπό μελέτη περιοχών σε επίπεδο Μελετών Αρχιτεκτονικής Τοπίου, ώστε να λαμβάνονται υπόψη, πέρα από το κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο, οι οικολογικές ιδιαιτερότητες και τα αντιληπτικά χαρακτηριστικά του τοπίου Στρατηγική σχεδιασμού S.W.O.T. Ανάλυση Είναι σημαντική η διάκριση των δυναμικών ανάπτυξης του υπό μελέτη τοπίου. Για το λόγο αυτόν, παρατίθεται παρακάτω η S.W.O.T. ανάλυση όπου μελετήθηκαν τα δυνατά (Strengths) και αδύνατα (Weaknesses) σημεία της περιοχής καθώς και οι ευκαιρίες (Opportunities) και οι απειλές (Threats) που υπάρχουν. 118

119 S.W.O.T. Ανάλυση Εσωτερικό περιβάλλον STENGTHS: Οικονομικό: Υπαίθριες δραστηριότητες αναψυχής. Καλή τουριστική υποδομή Κοινωνικό: Πλούσια πολιτιστική κληρονομιά του τοπίου Επίδραση της ιστορίας στην περιοχή (εισβολές, πόλεμοι, κ.λπ.) Περιφερειακή ταυτότητα Δίκτυο εθελοντικών οργανώσεων Συμμετοχή των ενδιαφερομένων στην ενιαία φροντίδα για το σύστημα Καλή πρόσβαση με τα μέσα μαζικής μεταφοράς Οικολογικό: Τοπίο διεθνούς αξίας λόγω των μοναδικών χαρακτηριστικών του με σπάνια ενδημικά είδη Ετερογένεια στο τοπίο με αισθητική αξία Υψηλή βιοποικιλότητα Ενίσχυση περιβαλλοντικού τουρισμού Καλή χωρική οργάνωση σε κοινόχρηστους χώρους Ολοκληρωμένη οικολογική παρακολούθηση Νομικό πλαίσιο: Συμφωνία σχετικά με την προστασία της φύσης Καλά εδραιωμένη οργάνωση ιδιωτικών και δημόσιων φορέων Εκτέλεση και επίδειξη ολοκληρωμένων έργων Συνεργασία σε διεθνές επίπεδο WEAKNESS: Οικονομικό: Αβεβαιότητα σχετικά με την εξασφάλιση χρηματοδότησης από δημόσιους πόρους Καθυστερήσεις στην ένταξη των έργων Αδύναμη ανάπτυξη της τοπικής αγοράς στην προμήθεια ξηροφυτικού υλικού Αντικρουόμενες χρήσεις γης που δημιουργούν κινδύνους και ρύπανση Κοινωνικό: Ανάπτυξη τουρισμού σε σύγκρουση με τις πολιτιστικές αξίες Οικολογικό: Ευαίσθητο οικοσύστημα με ενδημικά είδη Έλλειψη υδάτινων πόρων Μη ισορροπημένη χρονική και χωρική βόσκηση Νομικό πλαίσιο: Μη αυστηρή τήρηση της θεσμοθέτησης των διακριτών Ζωνών (Ζώνη Ι, περιοχή Προστασίας της Φύσης) Έλλειψη οργανωμένου σχεδίου για τη διαχείριση της περιοχής και την αειφόρο ανάπτυξή της Αξιοποίηση και διαχείριση των δυνατών σημείων της περιοχής

120 S.W.O.T. Ανάλυση Εξωτερικό περιβάλλον OPPORTUNITIES: Οικονομικό: Χρήση της εικόνας των τοπικών προϊόντων για τη διατήρηση της παραγωγής. Δυνατότητα πολυλειτουργικότητας Ανάπτυξη του οικοτουρισμού Δυνατότητα αξιοποίησης των φυσικών πόρων και προστασίας τους Κοινωνικό: Ανάπτυξη περιφερειακής ταυτότητας Ανάπτυξη της επιστημονικής έρευνας Οικολογικό: Δυναμικά χαρακτηριστικά που μπορούν να διαμορφώσουν το τοπίο στο μέλλον Διαχείριση του τοπίου (συμπεριλαμβανομένης της παρακολούθησης) για τη διατήρηση και ενίσχυση της πολιτιστικής αξίας και της πλούσιας χλωρίδας του Δραστηριότητες που σχετίζονται με τα φυσικά πάρκα Νομικό πλαίσιο: Διεθνή συνεργασία όσον αφορά τη διαχείριση των υδάτων και των δράσεων προστασίας, αναβάθμισης και αποκατάστασης του περιβάλλοντος Τοπίο παγκόσμιας κληρονομιάς THREATS: Οικονομικό: Υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων Αυξανόμενη χρήση γης για αναψυχή χωρίς σχεδιασμό Κοινωνικά: Απώλεια της πολιτιστικής κληρονομιάς Αυξημένη πίεση από την κοινωνία για την οικοδόμηση σε φυσικούς χώρους Απώλεια της αρχιτεκτονικής παράδοσης Οικολογικά: Αυξανόμενη ρύπανση του αέρα, των υδάτων και του εδάφους Εντατική χρήση των φυσικών πόρων Αλλαγή του κλίματος Ανεξέλεγκτος τουρισμός Νομικό πλαίσιο: Επιτάχυνση των αλλαγών στη χρήση γης Aβεβαιότητα σχετικά με την πλήρη υλοποίηση των έργων που έχουν προγραμματιστεί Δημιουργία ευκαιριών μέσω εκμετάλλευσης των δυνατών σημείων και περιορισμό των αδύνατων

121 4.4 Τεχνική Έκθεση Περιγραφή προτεινόμενης κατάστασης Λόγω του ανάγλυφου και της πολυπλοκότητας της τοποθεσίας, δημιουργούνται πολλαπλά ενδιαιτήματα, που υποστηρίζουν διαφορετικά είδη φυτών. Βασικός στόχος αποτελεί η ανάπλαση και ανάδειξη του τοπίου, η αύξηση των ενδιαιτημάτων και της βιοποικιλότητας και η δημιουργία δημιουργικού ανοιχτού χώρου αναψυχής και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για τους κατοίκους και τους επισκέπτες, με επεμβάσεις που εναρμονίζονται με το περιβάλλον, ακολουθούν τις γραμμές, τα χρώματα και τις υφές του και σέβονται τους ελάχιστους διαθέσιμους πόρους της περιοχής. Επιλέγεται η διαμόρφωση και η επέμβαση στο τοπίο να λάβει υπόψη της τις αρχές και τις στρατηγικές της μεθόδου xeriscape, που αναλύθηκαν σε προηγούμενο κεφάλαιο. Για το λόγο αυτό, η επιλογή των φυτών έχει ως αρχή τη διατήρηση του χαρακτήρα της περιοχής και γι αυτό επιλέχθηκαν φυτά αυτοφυή και ιθαγενή είδη που ανήκουν και ταιριάζουν στο μεσογειακό τύπο κλίματος και ιδιαίτερα στο κλίμα της Πάρου και που είναι ανθεκτικά στις ξηροθερμικές συνθήκες της περιοχής ενώ αναπτύσσονται σε όλους τους τύπους εδαφών. Απαιτούν τις ελάχιστες δυνατές καλλιεργητικές φροντίδες και συντήρηση, με διαφορετικές εποχές ανθοφορίας, συγκρατούν τα πρανή και συμβάλλουν στη συνετή χρήση των ελάχιστων διαθέσιμων υδάτινων πόρων της περιοχής. Η φύτευση θα γίνει με τις απαιτούμενες αποστάσεις φυτεύσεις, ώστε να επιτευχθεί ομαλή αλληλοκάλυψη. Προβλέπεται να εγκατασταθούν τα φυτά με νότιο, κυρίως, προσανατολισμό ώστε να προσφέρουν σκίαση, αμφιθεατρικά λόγω κλίσης, καθώς και να μπαίνουν με ελεύθερο και οργανικής μορφής τρόπο μέσα στον χώρο, ώστε να ταιριάζουν με το φυσικό περιβάλλον. Η επιφάνεια που θα εγκατασταθεί το πράσινο είναι περίπου 29.5 στρέμματα, κατανεμημένη σε 17 παρτέρια και σε 142 μεμονωμένα δένδρα. Συνολικά προτείνεται να φυτευτούν 142 δένδρα, 97 θάμνοι, 864 πολυετή, 6 αναρριχώμενα και 14 αγρωστοειδή, όπως φαίνεται στα αναλυτικά σχέδια φύτευσης. Η παρούσα επέμβαση προτείνει φύτευση δενδρυλλίων στο ύψωμα πίσω από τον χώρο στάθμευσης της παραλίας του Καθολικού και περιμετρικά, ανατολικά από τις προβλεπόμενες θέσεις στάθμευσης. Ενισχύονται με δένδρα και χαμηλές φυτεύσεις οι διαδρομές 121

122 4.4 Τεχνική Έκθεση Περιγραφή προτεινόμενης κατάστασης προς τους χώρους προβολών (υπαίθριο θέατρο, εκθεσιακός χώρος και υπαίθριος χώρος προβολών) για σκιασμό, δημιουργία αξόνων μετακίνησης και δημιουργία νέων χώρων αναψυχής και διαδρόμων πρασίνου. Επίσης, προτείνεται η εγκατάσταση παρτεριών από τοπική πέτρα εκατέρωθεν του χώρου παραμονής των ΑΜΕΑ και φύτευσή τους με αρωματικά φυτά. Στον χώρο του beach volley διαστάσεων 8x16 μέτρων, θα φυτεύουν εκατέρωθεν του γηπέδου δένδρα για φυσική σκίαση των αθλητών. Στην περιοχή του παράκτιου παιδότοπου, ενισχύεται η φύτευση δενδρυλλίων μέχρι μερικά μέτρα από τον αιγιαλό, ώστε να εξυπηρετεί τους λουόμενους που επιθυμούν μια πιο ελεύθερη ανάπαυλα κάτω από τη σκιά τους. Θα διαμορφωθούν δύο είσοδοι προς τον παιδότοπο. Η μια είσοδος ξεκινάει από την παραλία με ξύλινο deck όπου καταλήγει σε πλάτωμα στα μέτρα και έπειτα σε εννέα ξύλινα σκαλοπάτια μήκους 2 μέτρων, πλάτους 0.30 μέτρων, με 0.17 μέτρα ρίχτι και συνολικού μήκους 2.4 μέτρων, όπου καταλήγει στον εσωτερικό χώρο του παιδότοπου στα μέτρα. Η δεύτερη είσοδος έρχεται νότια από το δρόμο εισόδου στο Πάρκο. Προτείνεται η είσοδος να αποτελεί μια ξύλινη ράμπα κλίσης 10%, συνολικού μήκους 5.5 μέτρων και πλάτους 1.10 μέτρων, που να καταλήγει στον εσωτερικό χώρο του παιδότοπου στα μέτρα. Ο χώρος του παιδότοπου διαμορφώνεται με επιχωματώσεις και εκχωματώσεις ώστε να οριζοντιωθεί η επιφάνειά του στα μέτρα (τα 0.30 μέτρα απορροφούνται από την κλίση του εδάφους και προτείνονται για την απορροή όμβριων υδάτων). Όλη η κατασκευή του παιδότοπου παραπέμπει σε κάστρο με γλίστρες σε ήπια κλίση περιμετρικά του, προς την κατεύθυνση του αιγιαλού, ενώ εσωτερικά διαμορφώνεται μεγάλο σκάμμα 45 τετραγωνικών μέτρων με άμμο για το ασφαλές παιχνίδι των παιδιών. Προβλέπεται η κατασκευή και τοποθέτηση δύο ξύλινων περγκόλων για σκίαση και τριών υπαίθριων καθιστικών από βάση και επένδυση φυσικής πέτρας. Επιπλέον, προτείνεται η κατασκευή έξι παρτεριών, όπου θα φυτευτούν αρωματικά είδη φυτών για εκπαιδευτικούς σκοπούς, καθώς θα μπορούν να τα φυτεύουν τα μικρά παιδιά. Ο χώρος ενισχύεται με δένδρα για σκίαση. Στο χώρο του Μοναστηρίου διαμορ- 122

123 4.4 Τεχνική Έκθεση Περιγραφή προτεινόμενης κατάστασης φώνονται, στην είσοδο των κελιών που πρόκειται να δημιουργηθεί μουσειακός, εκθεσιακός χώρος και στο αίθριο του κτιρίου του μοναστηρίου, αμφιθεατρικά παρτέρια που ακολουθούν την κλίση του εδάφους και είναι κατασκευασμένα από τοπική πέτρα. Θα φυτευτούν με ποικίλα αρωματικά πολυετή διαφόρων υψών, προκειμένου να αναδειχθούν οι υποδομές πολιτισμού και αναψυχής. Προτείνεται ο τονισμός των μονοπατιών που έχουν ήδη δημιουργηθεί από τις συνεχείς κινήσεις των επισκεπτών, με καθαρισμό του εδάφους από την έρπουσα άγρια βλάστηση και ενίσχυση των μονοπατιών από χρωματικές συνθέσεις χαμηλών φυτών, δίνοντας οπτικές φυγές και δημιουργώντας δευτερεύοντες άξονες κίνησης. Δημιουργείται περιμετρική φύτευση δένδρων δεξιά και αριστερά της εισόδου στην περιοχή του Μοναστηρίου, διαμορφώνοντας, έτσι, έναν πιο εσωστρεφή χώρο. Κρίνεται ενδιαφέρουσα, επίσης, η περιοχή πίσω από το Μοναστήρι του Αϊ-Γιάννη Δέτη, όπου οι βραχώδεις σχηματισμοί γειτνιάζουν με το κτίσμα. Σε αυτό τα σημείο προτείνεται η φύτευση κάππαρης, εφόσον οι συνθήκες το επιτρέψουν, όπως φαίνεται και στο σχέδιο φύτευσης. Επίσης, προτείνεται η εκτατικού τύπου φύτευση των δωμάτων των κτιρίων του Πάρκου με ξηρικά είδη όπως δενδρολίβανο, έρπων δενδρολίβανο, θυμάρι, θρούμπι, κίστο και είδη carex. Το εδαφικό υπόστρωμα στον τύπο αυτό δεν ξεπερνά τα 10 cm. Ο τύπος αυτός φυτεμένου δώματος, συγκεντρώνει τα περισσότερα πλεονεκτήματα καθώς συνδυάζει όλα τα οικολογικά με τα οικονομικά οφέλη. Επίσης, οι περιορισμένες έως μηδενικές ανάγκες αυτού του τύπου σε συντήρηση και σε άρδευση τον αναδεικνύουν ως τον πλέον αποδοτικό και από οικολογική άποψη. Ιδιαίτερα στη χώρα μας, που το κλίμα χαρακτηρίζεται από μεγάλες αυξομειώσεις θερμοκρασίας και ισχυρούς ανέμους και όπου η επάρκεια νερού είναι σημαντικά περιορισμένη, ο εκτατικός τύπος είναι ο πλέον ενδεδειγμένος, καθώς τα φυτά που χρησιμοποιούνται σε αυτόν τον τύπο φύτευσης είναι εξαιρετικά ανθεκτικά σε ακραία καιρικά φαινόμενα (ξηρασία, αέρας, ψύχος). Οι φυτεύσεις πρέπει να αρχίσουν νωρίς το Φθινόπωρο μέχρι τα τέλη Δεκεμβρίου ώστε τα φυτά να μπορέσουν να αναπτύξουν το ριζικό τους σύστημα το χειμώνα και να είναι πε- 123

124 4.4 Τεχνική Έκθεση Περιγραφή προτεινόμενης κατάστασης ρισσότερο ανθεκτικά στη θερινή ξηρασία, με τα λιγότερα δυνατά ποτίσματα. Πρέπει να δοθεί προσοχή στη μεταφύτευση ώστε να μην τραυματιστούν τα όργανα του φυτού. Σε περίπτωση που συμμετέχουν πολίτες στη διαδικασία φύτευσης είναι απαραίτητη η επίβλεψη από ειδικούς. Προκειμένου να αναδειχτούν τα σπάνια και ενδημικά είδη χλωρίδας και πανίδας της περιοχής, προτείνεται η τοποθέτηση επιγραφών στις πεζοπορικές διαδρομές με αναγραφόμενες πληροφορίες και φωτογραφίες για τα είδη αυτά. Όσον αφορά τη χλωρίδα της περιοχής από τα πλέον σημαντικά, για ιστορικούς, εκπαιδευτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, κρίνονται μεταξύ άλλων τα είδη Trigonella sp., Urginea maritima, Mandragora autumnalis, Cichorium spinosum και Ballota acetabulosa και από την πανίδα η σαύρα Laudakia stellio. Οι περιηγήσεις στη φύση προσφέρουν ένα λεπτό συνδυασμό της φύσης και του πολιτισμού ενώ με τη περιβαλλοντική εκπαίδευση παρέχεται στους συμμετέχοντες η σημαντική κατανόηση των λειτουργιών και των αξιών του τοπίου λόγω των μοναδικών χαρακτηριστικών που το απαρτίζουν. Η παρούσα ανάπλαση γίνεται σύμφωνα με τις αρχές σχεδιασμού αειφορικής διαχείρισης και ανάπτυξης, σεβόμενη την υφιστάμενη διαρρύθμιση της περιοχής για να μην αλλοιωθεί το φυσικό τοπίο, αλλά να διαμορφωθεί ένας αξιοποιήσιμος, αρχιτεκτονημένος χώρος με καλλωπιστική αξία. Σκοπός είναι η ανάπτυξη δραστηριοτήτων αναψυχής με κύριο θέμα το περιβάλλον, την οικολογία, τα φυτά, τα οικολογικά ενδιαιτήματα, τις ήπιες μορφές ενέργειας, την ιστορία και τον πολιτισμό του τοπίου. Στόχος της μελέτης αποτελεί η ανάδειξη και η ενίσχυση ξερικής και αυτοφυούς βλάστησης με τη μέθοδο xeriscape, η διαμόρφωση ενός χώρου περιπάτου, δραστηριοτήτων και αναψυχής, καθώς επίσης και η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού, η ενίσχυση του εθελοντισμού και της συμμετοχικότητας και η δημιουργία υποδομών για εναλλακτικές μορφές τουρισμού (οικοτουρισμός, αγροτουρισμός), στο πλαίσιο μιας τουριστικής «δικτύωσης» στην ευρύτερη περιοχή. 124

125 4.4 Τεχνική Έκθεση Περιγραφή προτεινόμενης κατάστασης Συμπεράσματα Η παρούσα έρευνα και πρόταση δημιουργίας ενός δικτύου επεμβάσεων στη Χερσόνησο Αϊ-Γιάννη Δέτη της Πάρου αποτελεί ένα παράδειγμα αξιοποίησης και ανάδειξης μεσογειακού κυκλαδίτικου τοπίου σύμφωνα με τις αρχές της μεθόδου xeriscape, με ιδιαίτερη οικολογική και αισθητική αξία, ενταγμένο σε μια κορεσμένη τουριστικά ευρύτερη περιοχή. Μέσα στα πλαίσια της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης προτείνεται για το Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο: η αποκατάσταση της βιοποικιλότητας, με την καταγραφή και διατήρηση της χλωρίδας της χερσονήσου και τη φύτευση ενδημικών και ιθαγενών ειδών και η δημιουργία βάσης δεδομένων για τον πολλαπλασιασμό τους η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση του κοινού για τη σημασία της σχέσης των φυτών με το περιβάλλον και τον άνθρωπο και η οικονομική, πολιτισμική και αισθητική αξία των φυτών της Πάρου για τους κινδύνους που απειλούν τη βιοποικιλότητα τις επιπτώσεις από τη μείωση της βιοποικιλότητας την αειφόρο χρήσης της βιοποικιλότητας μέσω της διατήρησης της παραδοσιακής γνώσης γύρω από τις χρήσεις των αυτοφυών φυτών και από τη διαχείριση των οικοτόπων η ανάδειξη των οικοπεριηγητικών μονοπατιών-διαδρομών με στόχο την αναψυχή, την ενημέρωση, την έρευνα και την εκπαίδευση σε θέματα που αφορούν το φυσικό περιβάλλον ο ελεγχόμενος τουρισμός και ομοιόμορφη διάχυση των επισκεπτών ανάλογα με τη κοινωνική, οικονομική και φυσική φέρουσα ικανότητα της περιοχής η ενίσχυση των παραδοσιακών προϊόντων και οικονομικών δραστηριοτήτων μέσω επιλογής κατάλληλων φυτικών ειδών με στόχο την παραγωγή προϊόντων αρωματικών, φαρμακευτικών, μελισσοκομικών και ανθοκομικών ειδών 125

126 4.4 Τεχνική Έκθεση Συμπεράσματα Η προσέγγιση που ακολουθείται στηρίζεται στην ανάλυση του υπό μελέτη τοπίου, κατά την οποία καταγράφονται και αξιολογούνται τα κοινωνικά, οικολογικά και αντιληπτικά χαρακτηριστικά του ως οι παράγοντες που το παράγουν και το διαμορφώνουν, αποτυπώνεται η φυσιογνωμία και η ταυτότητα του τόπου και διερευνάται το δυναμικό, η καταλληλότητα και η ικανοχωρητικότητά του για την προτεινόμενη διαμόρφωση. Η ανάγκη προσέγγισης του τοπίου, όχι μεμονωμένα ως θέαμα ή ως οικότοπος, αλλά λαμβάνοντας υπόψη τη μοναδικότητα και την πολύπλευρη υπόστασή του, επιβάλλει την εκπόνηση Μελετών Αρχιτεκτονικής Τοπίου σε κάθε περίπτωση προστασίας, αποκατάστασης, ανάπλασης ή διαμόρφωσης μιας περιοχής, προκειμένου να διερευνηθεί η φέρουσα ικανότητα του τοπίου ως προς την προτεινόμενη διαμόρφωση ή επέμβαση. Είτε πρόκειται για φυσικές περιοχές, αγροτικά, δασικά, παραθαλάσσια, οδικά τοπία, υγροβιότοπους κ.ά., είτε για περιοχές αστικών κέντρων, ή νησιωτικών μονάδων, η συμβολή της Μελέτης Αρχιτεκτονικής Τοπίου ή και σε συνεργασία με τους συγγενείς σχεδιαστικούς κλάδους, τη χωροταξία, την πολεοδομία και τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, είναι εξίσου σημαντική. Στην περίπτωση μάλιστα των άξιων προστασίας φυσικών περιοχών, πολιτισμικών ή ιστορικών τοπίων, οι οποίες στερούνται ενός ολοκληρωμένου τεχνικού, οργανωτικού και θεσμικού πλαισίου για την προστασία και διαχείρισή τους, επιβάλλεται η θεσμοθέτηση της Μελέτης Αρχιτεκτονικής Τοπίου, ως βασική προϋπόθεση για οποιαδήποτε επέμβαση, ώστε σε συνδυασμό με τη σύνταξη χωροταξικών σχεδίων ανάπτυξης του φυσικού, δασικού ή βιοτοπικού περιβάλλοντος της χώρας συνολικά, να εξασφαλιστεί η σωστή και προγραμματισμένη προστασία και αξιοποίηση του φυσικού της πλούτου. 126

127 4.4 Σχεδιαστική πρόταση. Κεντρική ιδέα-σχέδιο φύτευσης Περιοχή εστίασης Σχέδιο I. Σχέδιο γενικής οργάνωσης. Περιοχή Καθολικού. 127

128 4.4 Σχεδιαστική πρόταση. Κεντρική ιδέα-σχέδιο φύτευσης Σχέδιο I. Σχέδιο φύτευσης. Περιοχή Καθολικού. 128

129 4.4 Σχεδιαστική πρόταση. Κεντρική ιδέα-σχέδιο φύτευσης Σχέδιο II. Σχέδιο γενικής οργάνωσης. Περιοχή Μοναστηρίου Άι-Γιάννης Δέτης. 129

130 4.4 Σχεδιαστική πρόταση. Κεντρική ιδέα-σχέδιο φύτευσης Σχέδιο II. Σχέδιο φύτευσης. Περιοχή Μοναστηρίου Άι-Γιάννης Δέτης. 130

131 4.4 Σχεδιαστική πρόταση. Κεντρική ιδέα-σχέδιο φύτευσης Σχέδιο III. Σχέδιο γενικής οργάνωσης. Περιοχή Καθολικού, παιδότοπος. 131

132 4.4 Σχεδιαστική πρόταση. Κεντρική ιδέα-σχέδιο φύτευσης Σχέδιο III. Σχέδιο φύτευσης. Περιοχή Καθολικού, παιδότοπος. 132

133 4.4 Σχεδιαστική πρόταση. Κεντρική ιδέα-σχέδιο φύτευσης Σχέδιο IV. Περιοχή εστίασης, Καθολικό. 133

134 4.4 Σχεδιαστική πρόταση. Κεντρική ιδέα-σχέδιο φύτευσης Σχέδιο V. Εκτατικού τύπου φυτεμένο δώμα στα κτίρια του Καθολικού. 134