ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ. Μπενάκη-Χατζησπάσου Μαρία Γεωπόνος ΓΠΑ. ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Ιωάννης Ισπικούδης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ - ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ Η συμβολή της τεχνικής Xeriscape στο σχεδιασμό του Ελληνικού Μεσογειακού τοπίου. Εφαρμογή στο Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Μπενάκη-Χατζησπάσου Μαρία Γεωπόνος ΓΠΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Ιωάννης Ισπικούδης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Α.Π.Θ Θεσσαλονίκη Τηλ: Fax: landscape@arch.auth.gr

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ - ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ Η συμβολή της τεχνικής Xeriscape στο σχεδιασμό του Ελληνικού Μεσογειακού τοπίου. Εφαρμογή στο Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Μπενάκη-Χατζησπάσου Μαρία Γεωπόνος ΓΠΑ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Ι. Ισπικούδης Κ. Αξαρλή Σ. Τσιούρης ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Ιωάννης Ισπικούδης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Α.Π.Θ Θεσσαλονίκη Τηλ: Fax: landscape@arch.auth.gr 2

3 ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI SCHOOL OF ARCHITECTURE- AGRICULTURE POSTGRADUATE STUDIES IN LANDSCAPE ARCHITECTURE LANDSCAPE ARCHITECTURE The contribution of technique Xeriscape in designing the Greek Mediterranean Landscape. Implementation in Environmental and Cultural Park Saint Ioannis Detis of Paros. DIPLOMA DISSERTATION Benaki-Chatzispasou Maria Agricultural Engineer EXAMINING BOARD I. Ispikoudis K. Aksarli S. Tsiouris Supervisor: Ioannis Ispikoudis THESSALONIKI 2013 ADMINISTRATED BY SCHOOL OF ARCHITECTURE, FACULTY OF TECHNOLOGY, AUTh Thessaloniki Tel: Fax:

4 Περιεχόμενα Πρόλογος 1. Εισαγωγή σελ. 8 Α' ΜΕΡΟΣ 2. Θεωρητικό πλαίσιο 2.1 Τοπίο και Αρχιτεκτονική Τοπίου..σελ Μελέτη-Ανάλυση μεσογειακού τοπίου...σελ Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών...σελ Μεσογειακό Κλίμα..σελ Διάρκεια ξηρής περιόδου στον Ελλαδικό χώρο..σελ Ιθαγενή και ξενικά είδη...σελ Κατηγορίες-Είδη ξηρανθεκτικών φυτών.σελ Προσαρμογές φυτών στη ξηρασία και έλλειψη νερού...σελ Προσαρμογές φυτών στην αλατότητα.σελ Σημασία χρήσης ξηρανθεκτικών ειδών...σελ Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου.σελ Εισαγωγή-Έννοια σελ Οφέλη-Εξοικονόμηση νερού...σελ Στρατηγικές/Αρχές..σελ Χρήσεις και χρησιμότητα...σελ Εφαρμοσμένα παραδείγματα μελέτης-σχεδιασμού xeriscape από τον ελληνικό και διεθνή χώρο 3.1 Ινστιτούτο Βιοσχεδιασμού, Πανεπιστήμιο της Αριζόνα, Η.Π.Α..σελ Ορεινή κατοικία στην Καλιφόρνια, ΗΠΑ.σελ Sandia National Labs στην Αλμπουκέρκη, Νέο Μεξικό...σελ Scottsdale xeriscape κήπος στο Chaparral Park, στην Αριζόνα, ΗΠΑ.σελ. 50 4

5 Περιεχόμενα 3.5 Bickham-Rudking Park, στο Κολοράντο, ΗΠΑ..σελ Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων, Κιλκίς.σελ Βοτανικός Κήπος Ιουλίας & Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους, Αθήνα σελ. 53 Β' ΜΕΡΟΣ 4. Εφαρμοσμένη έρευνα: Ανάδειξη της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου μέσω xeriscape 4.1 Ανάλυση τοπίου της περιοχής της Πάρου...σελ Οριοθέτηση της περιοχής...σελ Οικολογικά χαρακτηριστικά...σελ Κλιματολογικά χαρακτηριστικά...σελ Γεωλογικά/ Εδαφολογικά χαρακτηριστικά...σελ Γεωμορφολογικά/Υδρολογικά χαρακτηριστικά...σελ Βλάστηση - Τύποι βλάστησης...σελ Πανίδα...σελ Πολιτιστικά στοιχεία..σελ Ιστορία..σελ Πολιτιστικό τοπίο.....σελ Αρχιτεκτονική...σελ Κοινωνικοοικονομικά στοιχεία..σελ Δημογραφικά στοιχεία-οικισμοί...σελ Χρήσεις γης...σελ Οικονομικές δραστηριότητες...σελ Περιβαλλοντικά ζητήματα (ερημοποίηση, υπερβόσκηση, διαχείριση υδατικών πόρων, μαζικός τουρισμός) σελ Ανάλυση περιοχής της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη.σελ. 86 5

6 Περιεχόμενα Περιγραφή περιοχής μελέτης..σελ Αντιληπτικά χαρακτηριστικά χερσονήσου..σελ Έργα και μελέτες για την περιοχή της Χερσονήσου Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου...σελ Γεωλογία της Χερσονήσου του Άι-Γιάννη Δέτη...σελ Μελέτη της χλωρίδας της Χερσονήσου του Άι-Γιάννη Δέτη...σελ Συμπεράσματα σελ Γενικές αρχές αντιμετώπισης/στρατηγικές οργάνωσης..σελ Ειδικοί στόχοι.σελ Άξονες μελέτης...σελ Στάδια υλοποίησης του έργου...σελ Στρατηγική σχεδιασμού - S.W.O.T. Ανάλυση...σελ Τεχνική Έκθεση...σελ Σχεδιαστική πρόταση. Κεντρική ιδέα-σχέδιο φύτευσης.σελ. 127 Βιβλιογραφία.σελ. 135 ΠΕΡΙΛΗΨΗ..σελ. 142 ABSTRACT..σελ

7 Ευχαριστίες Η ολοκλήρωση της μεταπτυχιακής διατριβής υλοποιήθηκε με την υποστήριξη ενός αριθμού ανθρώπων στους οποίους οφείλω τις θερμές μου ευχαριστίες. Πρώτα από όλους θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου, Ιωάννη Ισπικούδη για την καθοδήγηση, την υποστήριξη και το αμείωτο ενδιαφέρον του σε όλα τα στάδια υλοποίησης αυτής της διατριβής. Τον ευχαριστώ, επίσης, για τις πολύτιμες γνώσεις και συμβουλές που μου παρείχε και τέλος για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε ώστε να φέρω εις πέρας το θέμα της διατριβής μου. Ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους του καθηγητές του μεταπτυχιακού που μου μετέδωσαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις επιστημονικές γνώσεις και εμπειρίες τους και για τη δυνατότητα που μου προσέφεραν να εισέλθω και να εξελιχθώ σε αυτόν τον επιστημονικό τομέα. Θα ήταν παράλειψή μου να μην ευχαριστήσω τους συναδέλφους και πλέον φίλους μου, που μοιραστήκαμε πολύτιμες στιγμές και δυσκολίες σε αυτά τα δύο έτη. Οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένειά μου για τη στήριξή τους με κάθε τρόπο σε όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών σπουδών μου, αλλά και μια συγνώμη για την ταλαιπωρία που μπορεί να προκάλεσα. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φίλους μου για τη βοήθεια και την κατανόησή τους. 7

8 Πρόλογος 1. Εισαγωγή Η αντίληψη και η αισθητική του τοπίου προκύπτει ως προϊόν της αλληλεπίδρασης όλων των φαινομένων, γεωλογικών, γεωμορφολογικών, κλιματολογικών, βιολογικών, πολιτιστικών, τα οποία έχουν χαρακτηρίσει το εν λόγω σχετικό τοπίο. Το τοπίο και η οικολογία του τοπίου θα μπορούσαν να ερμηνευτούν ως δύο εκφράσεις του κατ ουσία ίδιου πράγματος (Makhzoumi and Pungetti, 1999). Η κληρονομιά της φύσης έχει εμφανώς υποστεί αλλαγές από την παρέμβαση των ανθρώπινων κοινοτήτων που κινούνται διαδοχικά στο ελληνικό μεσογειακό τοπίο για χιλιάδες χρόνια. Η πολιτιστική διάσταση, με άλλα λόγια είναι θεμελιώδους σημασίας. Έρχεται κάποια στιγμή που συνειδητοποιούμε όχι μόνο ότι υπάρχει ο κίνδυνος ανεπανόρθωτης ζημιάς στο περιβάλλον, αλλά ότι η κατάσταση είναι ήδη αρκετά επιβαρυμένη στο ελληνικό μεσογειακό τοπίο. Είναι ειρωνικό ότι η ορθή ανησυχία μας για περιβαλλοντικά θέματα, όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η τρύπα του όζοντος, η διάθεση στο περιβάλλον των διαφόρων ειδών τοξικών αποβλήτων και μια ολό- κληρη σειρά από άλλες πηγές βλάβης, ενέχει τον κίνδυνο υποτίμησης των επεμβάσεών μας στο περιβάλλον, όπως ο τουρισμός και η υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων του περιβάλλοντος, χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη τις αντιστοίχως σημαντικές αλλοιώσεις που προκαλούνται στο ευαίσθητο οικολογικά τοπίο, όπως από τα προαναφερθέντα περιβαλλοντικά προβλήματα. Για την επίλυση αυτών των περιβαλλοντικών ζητημάτων κρίνεται ύψιστης σημασίας η συνεργασία πολλών επιστημόνων μεταξύ των οποίων και ο αρχιτέκτονας τοπίου, διότι υπάρχει ανάγκη για ευρύ γνωστικό πεδίο για μια σύνθετη αντιμετώπιση ενός τοπίου με ιδιαίτερα και μοναδικά χαρακτηριστικά. Στην περιοχή της Μεσογείου η οικολογική και πολιτιστική σημασία του παραδοσιακού, αγροτικού τοπίου αντικατοπτρίζεται σε μεγάλο βαθμό στα κυκλαδίτικα νησιά. Η κυρίαρχη επιρροή ενός ημίξηρου κλίματος, το εύθραυστο οικοσύστημα και μια χαρακτηριστική σπανιότητα των φυσικών πόρων συντελούν ώστε τα νησιά αυτά να θεωρηθούν ως ένας μικρόκοσμος του μεσογειακού οικοσυστήματος (Vogiatzakis et. al., 2008). Το παραδοσιακό 8

9 Πρόλογος 1. Εισαγωγή αγροτικό τοπίο, με την ενσωμάτωση της γεωργίας και των ποιμενικών δραστηριοτήτων είχε κατά το παρελθόν περιορίσει τις καταστροφικές συνέπειες της ανθρώπινης παρέμβασης. Πρόσφατα η εντατική χρήση γης και η επιτάχυνση της ανάπτυξης, σε συνδυασμό με τις κλιματολογικές μεταβολές, έχουν οδηγήσει στη διάβρωση του εδάφους, έλλειψη των υδατικών πόρων και την απώλεια της βιοποικιλότητας, που αναπόφευκτα επηρεάζουν την μακροπρόθεσμη οικολογική σταθερότητα και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα (Makhzoumi and Pungetti, 1999). Ως εκ τούτου, η προστασία και η διατήρηση αυτών των τοπίων είναι δικαιολογημένη και επιπλέον μπορεί να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για μελλοντικό οικολογικό σχεδιασμό του τοπίου. Η αρχιτεκτονική τοπίου και ο σχεδιασμός είναι κάτι πρωτοποριακό στα κυκλαδίτικα νησιά της Μεσογείου και συχνά αντιμετωπίζεται με αδιαφορία για το περιφερειακό, οικολογικό, πολιτισμικό και αισθητικό πλαίσιο. Το κύριο αντικείμενο αυτής της εργασίας είναι να εισαγάγει την προσοχή αν όχι το σκεπτικισμό για τις αρχές σχεδιασμού ενός πο- λυδιάστατου και οικολογικά ευαίσθητου τοπίου, όπως είναι το ελληνικό μεσογειακό τοπίο και συγκεκριμένα το κυκλαδίτικο τοπίο, που είναι απόρροια πολλών οικολογικών και πολιτιστικών διαδράσεων στο πέρας του χρόνου. Η εργασία αυτή αποτελεί μια αναζήτηση για το σχεδιασμό του τοπίου που θα είναι κατάλληλη τόσο οικολογικά και πολιτισμικά όσο και αντιληπτικά. Η παρούσα εργασία έχει λάβει ερεθίσματα από διάφορους τομείς. Αφενός της ταχείας αλλοίωσης του παραδοσιακού μεσογειακού τοπίου και του αποσπασματικού μετασχηματισμού του, κυρίως από την πλευρά αστικοποίησης και τον τουρισμό. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η οικολογική ευαισθητοποίηση από τους πολίτες ή τους φορείς διαχείρισης για το ρόλο των παραδοσιακών τοπίων στη διατήρηση της περιφερειακής οικολογίας τοπίου. Η εργασία αυτή είναι μια προσπάθεια συμβολής σε μια ολοκληρωμένη έρευνα δημιουργικού και αειφορικού σχεδιασμού τοπίου με την τεχνική xeriscape, ώστε να δοθεί βάση 1) στην ανάγκη χρήσης φυτών που να συνδέονται αισθητικά και οικολογικά με το τοπίο και τις ιδιαίτερές του αξίες και 2) στην ανάγκη 9

10 Πρόλογος 1. Εισαγωγή μείωσης της εκμετάλλευσης των ελάχιστων υδάτινων πόρων σε ένα οικολογικά ευαίσθητο περιβάλλον, όπως είναι τα νησιά των Κυκλάδων. Η μελέτη έχει εκπονηθεί για τη νήσο της Πάρου και συγκεκριμένα για τη Χερσόνησο του Άι- Γιάννη Δέτη. Η προσέγγιση που ακολουθείται είναι η κατανόηση των οικολογικών διεργασιών, η ερμηνεία της αλλαγής του τοπίου και ο ρόλος της εξελικτικής ιστορικής έρευνας σε οικολογικές και πολιτιστικές επιδράσεις στο τοπίο. Η εργασία έχει δομηθεί σε δύο τμήματα. Το πρώτο είναι μια εισαγωγή στον καθορισμό της έννοιας του τοπίου και της αρχιτεκτονικής τοπίου, η τεχνική xeriscape και η οικολογία και το μεσογειακό τοπίο. Το δεύτερο τμήμα αφορά το ερευνητικό πεδίο με την ανάλυση της περιοχής μελέτης σε θεωρητικό πλαίσιο ενώ σε επίπεδο εφαρμογής επιχειρείται η φυτοτεχνική διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του Πολιτιστικού και Περιβαλλοντικού Πάρκου της Πάρου με βάση τις στρατηγικές της μεθόδου xeriscape. Ο χώρος επιλέχθηκε λόγω των ιδιαιτεροτήτων και των ευαίσθητων ισορροπιών που παρουσιάζει η νήσος και λόγω της αξιόλογης προσπάθειας στη δημι- ουργία ενός Πάρκου που προστατεύει την ομορφιά της φύσης, αναδεικνύει τα μνημεία της και τη μετατροπή του τοπίου σε ένα ζωντανό κύτταρο οικολογίας και πολιτισμού. Για τις ανάγκες της μεταπτυχιακής εργασίας έγιναν επισκέψεις στον Βαλκανικό Βοτανικό Κήπο Κρουσσίων και στον Βοτανικό κήπο Ιουλίας & Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους ενώ προκειμένου να συγκεντρωθούν στοιχεία για την ολοκλήρωση της εργασίας κρίθηκε αναγκαία η επί τόπου μετάβαση στην περιοχή της Χερσονήσου του Άι-Γιάννη Δέτη της Πάρου και η καταγραφή της κατάστασης που επικρατεί σ αυτήν. Τα στοιχεία για το Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου συλλέχθηκαν από προσωπική έρευνα και επαφή με τους υπευθύνους του Πάρκου. Η επεξεργασία του θέματος έγινε με επιτόπια έρευνα και φωτογραφική αποτύπωση καθώς και με ανάλυση της υπάρχουσας κατάστασης σε χάρτες και σκίτσα. Ταυτόχρονα στοιχεία οικολογικά και κοινωνικά συλλέχθηκαν από βιβλιογραφικές και διαδικτυακές πηγές. Καταγράφονται ενδημικά φυτά από την περιοχή μελέτης σε πίνακες και προτείνονται τρία σχέδια 10

11 Πρόλογος 1. Εισαγωγή γενικής οργάνωσης και σχέδια φύτευσης για την παραλία Καθολικού του πάρκου, τον παιδότοπο του Καθολικού και για το μοναστήρι του Άϊ- Γιάννη Δέτη. Η δυνατότητα χρήσης της αυτοφυούς ξηροφυτικής βλάστησης για τη διαμόρφωση του τοπίου στα νησιά των Κυκλάδων θέτει ένα σημαντικό ζήτημα στα πλαίσια του αειφορικού σχεδιασμού και της διαχείρισης των υδάτων. Στόχος είναι να αποδειχθεί ότι η επέμβαση στο τοπίο με τεχνικές που να "αντιλαμβάνονται" και σέβονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τοπίου κρίνεται ορθολογική και επιπλέον αειφορική ενώ "δεσμεύεται" στην διατήρηση και ανάδειξη των αξιών του και της βιοποικιλότητάς του. Η στροφή της κοινωνίας προς την αειφόρο ανάπτυξη και τη διατήρηση των ιδιαίτερων αξιών κάθε περιοχής θέτει νέα δεδομένα στη σημερινή εποχή για την ελάχιστη δυνατή αλλοίωση του τοπίου και τη μέγιστη χρησιμότητά του με σεβασμό προς το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. Η αρχιτεκτονική τοπίου σέβεται και αναδεικνύει την ομορφιά των φυτών με τον προσεκτικό χειρισμό "ζωντανών" στοιχείων που συνεχώς εξε- λίσσονται και μεταβάλλονται στο πέρασμα του χρόνου, επηρεαζόμενα από τις μεταβολές του περιβάλλοντος. Τα φυτά αποτελούν ένα πολύ σημαντικό μέρος του περιβάλλοντος και για το λόγο αυτό ο αρχιτέκτων τοπίου πρέπει να τα αναγνωρίζει όχι μόνο βιολογικά αλλά και ως λειτουργικό και αισθητικό παράγοντα στο σχεδιασμό του (Ανανιάδου-Τζημοπούλου, 1981). 11

12 Α' ΜΕΡΟΣ 2. Θεωρητικό πλαίσιο 2.1 Τοπίο και Αρχιτεκτονική Τοπίου Το τοπίο σαν όρος (Ανανιάδου- Τζημοπούλου, 1992) έχει χρησιμοποιηθεί από πολλούς κλάδους και επιστήμες. Η λέξη τοπίο έχει χρησιμοποιηθεί πολύ διαφορετικά, διαφοροποιώντας την έννοιά του. Στην Αρχιτεκτονική Τοπίου η έννοια του τοπίου έχει διπλή κατεύθυνση. Το τοπίο, όπως το αντιλαμβανόμαστε, στηρίζεται στην έννοια της αίσθησης του χώρου, της διάκρισης από την έννοια της φύσης, δεδομένου ότι δεν υπάρχει παρά μόνο από τον άνθρωπο και για τον άνθρωπο και άρα δεν υπάρχει έξω από την αντίληψή του. Το τοπίο, δηλαδή, περιγράφεται ως αντιληπτό στοιχείο από κάποιο σημείο αναφοράς, με θέα άλλοτε προνομιακή και άλλοτε όχι (Ανανιάδου- Τζημοπούλου, 2003). Από την άλλη, το τοπίο ως χώρος πραγματικός εκφράζεται ως ένα τμήμα του χώρου που χαρακτηρίζεται από ένα τύπο δυναμικής, άρα ασταθούς συνδυαστικής ανάμεσα σε στοιχεία φυσικά, βιολογικά, ανθρώπινα, γεωγραφικά, διαφοροποιημένα. Αλληλεπιδρώντας μεταξύ τους δημιουργούν ένα ενιαίο σύνολο που εξελίσσεται, τόσο κάτω από την ίδια τη δυναμική του καθενός από τα στοιχεία του, χωριστά θεωρούμενα. Το τοπίο εκφράζεται ως μια ισορροπία ανάμεσα σε μια βιοσυνάθροιση και τον τόπο της, είναι ένας βιότοπος που η εξέλιξή του κρίνεται από τις σχέσεις αλληλεπίδρασης των παραγόντων του, αβιοτικών, βιοτικών και ανθρώπινων. Η έννοια του τοπίου αφορά έναν φορέα ιδεών, χειρισμών και σύνθετων στρατηγικών. Όπως επισημαίνει ο αρχιτέκτων τοπίου James Corner (1992), αυτό που έχει τελικά σημασία, δεν είναι το "τί είναι" ή πώς ορίζεται το τοπίο, αλλά το "τί κάνει" από την άποψη της αποτελεσματικότητας και επιρροής. Το τοπίο γίνεται αντιληπτό από τον άνθρωπο μέσω των αισθήσεων, όπου μπορεί να το συλλάβει μόνο βιωματικά, κιναισθητικά και όχι στατικά ως μια παγιωμένη, αντικειμενική κατάσταση πραγμάτων. Η μελέτη του τοπίου ως χώρος κοινωνικής πρακτικής σημαίνει προσπάθεια κατανόησης της ιστορίας που αυτό μεταφέρει, καθώς αποτελεί χώρο οικειοποιημένο, κωδικοποιημένο, που έχει υποστεί χρήσεις, συνήθειες, ρυθμίσεις και που είναι αποτέλεσμα σχέσεων ανάμεσα σε κοινωνικοοικονομικές, πολιτισμικές και το φυσικό τους υπόβαθρο που μεταβάλλο- 12

13 Α' ΜΕΡΟΣ 2. Θεωρητικό πλαίσιο 2.1 Τοπίο και Αρχιτεκτονική Τοπίου νται με το χρόνο. Γι' αυτό είναι σημαντική η κατανόηση του τοπίου ως ανάγκη εκφρασμένων στο χώρο σχέσεων παραγωγής, ως έκφραση της κατάστασης που το δημιούργησε και ως έκφραση του τρόπου που λειτουργεί σε σχέση με τον τρόπο που χρησιμοποιείται ή θα χρησιμοποιηθεί (Ανανιάδου-Τζημοπούλου, 1992). Η προσέγγιση του τοπίου οφείλει, για τη μελέτη και την ανάλυσή του, να είναι σφαιρική και πολυσήμαντη με κριτήρια οικολογικά, κοινωνικοοικονομικά και αντιληπτικά (Ανανιάδου-Τζημοπούλου, 1982). Η μελέτη αρχιτεκτονικής τοπίου, που εξειδικεύεται συχνά ως μελέτη αποκατάστασης τοπίου, έχει σκοπό την αναβάθμιση και ανάδειξη τοποθεσιών ιδιαίτερου φυσικού κάλλους ή πολιτιστικής κληρονομιάς που αξίζουν προσοχής, την ένταξη κάθε τεχνικού έργου στο υφιστάμενο τοπίο, την προστασία και την αποκατάσταση του διαταραγμένου τοπίου από την κατασκευή του έργου. Η μελέτη του τοπίου αφορά την ανάλυση της τοποθεσίας, τον εντοπισμό και αντιμετώπιση των ιδιαίτερων στοιχείων του (περιβάλλοντες δρόμοι, οικισμοί, θέες, υπάρχοντα κτίσματα και κατασκευές, υπάρχουσα φύτευση) και λαμβάνοντάς τα συνολικά υπόψη γίνεται η οργάνωση λειτουργιών, κινήσεων και φυτεύσεων. Οι σχέσεις, οι τάσεις, οι χρήσεις γης, τα ιστορικά, πολιτιστικά και αντιληπτικά στοιχεία λαμβάνονται επίσης, υπόψη κατά τον σχεδιασμό. Η αρχιτεκτονική τοπίου ως επιστήμη, που ασχολείται συστηματικά με τη μελέτη και το σχεδιασμό του τοπίου, επιλύει προβλήματα που έχουν σχέση με τη χρήση γης και ενσωματώνει τη γνώση αυτή σε κάθε είδους επέμβαση και διαμόρφωση χώρου. Η διαμόρφωση αυτή αναφέρεται σε κάθε είδους μεταβολές και τροποποιήσεις που προκαλούνται σε μια τοποθεσία. Κρίνεται επιτακτική ανάγκη να αναπτυχθούν οι κατάλληλες μεθοδολογίες για την εκτίμηση της αξίας του τοπίου. Η εκτίμηση του τοπίου είναι ένα εργαλείο που χρησιμοποιείται για τον εντοπισμό και τον προσδιορισμό της αξίας, του χαρακτήρα και της σπουδαιότητας ενός τοπίου, καθώς και το βαθμό στον οποίο μια επέμβαση στο χώρο είναι πιθανό να έχει αντίκτυπο σε αυτόν το χαρακτήρα ή τη σπουδαιότητα. Στην περίπτωση της επέμβασης σε ένα τοπίο με οποιαδήποτε μορφή, η εκτίμηση του 13

14 Α' ΜΕΡΟΣ 2. Θεωρητικό πλαίσιο 2.1 Τοπίο και Αρχιτεκτονική Τοπίου τοπίου είναι ένα σημαντικό μέσο για την τεκμηρίωση των αξιών του χώρου επέμβασης και την αξιολόγηση των επιπτώσεών της σε αυτές. Οι αξίες αυτές αφορούν το αντιληπτικό χαρακτήρα και τις οικολογικές, κοινωνικές, τοπικές και πολιτιστικές αξίες. Η εκτίμηση του τοπίου μπορεί να αναληφθεί ως εξής: Μια ταξινόμηση και περιγραφή του τοπίου σε χαρακτηριστικούς τύπους. Μια αντικειμενική αξιολόγηση της αισθητικής αξίας του τοπίου, εκφραζόμενη ως υψηλή, μέτρια ή χαμηλή γραφική ποιότητα, με την υψηλή γραφική ποιότητα να συνδέεται με την ποικιλία, τη μοναδικότητα, την ανάδειξη και τη φυσικότητα τοπογραφίας, της βλάστησης και της μορφής του νερού σε κάθε τύπο. Προσδιορισμός της ικανότητας του τοπίου να απορροφήσει τη συγκεκριμένη παρέμβαση με βάση τα φυσικά και περιβαλλοντικά του χαρακτηριστικά. Η αξιολόγηση της ευαισθησίας του θεατή με βάση τη σχετική ευαισθησία στην αλλαγή του τοπίου σε διάφορες ομάδες θεατών. Σε γενικότερο επίπεδο, μια ολοκληρωμένη μελέτη λαμβάνει υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και γνωρίσματα του χώρου και τα ενσωματώνει στο σχεδιασμό και τη μελέτη, με ταυτόχρονη συνύπαρξη της πολιτικής προστασίας του περιβάλλοντος, έτσι ώστε να υπάρξει ισοστάθμιση μεταξύ της περιβαλλοντικής προστασίας και της κοινωνικοοικονομικής ευημερίας μέσα από τη νομοθετική του οριοθέτηση. 14

15 2.2 Μελέτη-Ανάλυση μεσογειακού τοπίου Η παρούσα εργασία εκπονείται στα πλαίσια της αειφόρου ανάπτυξης της χερσονήσου Αϊ-Γιάννη Δέτη της Πάρου και της ευρύτερης περιοχής και βασίζεται στη προσέγγιση ότι κάθε τοπίο θεωρείται μοναδικό και αποτελεί τη χωρική έκφραση των υφιστάμενων κάθε φορά κοινωνικοοικονομικών σχέσεων και οικολογικών παραγόντων (Ανανιάδου-Τζημοπούλου, 1984). Γίνεται με στόχο να διερευνηθεί το δυναμικό και οι προοπτικές για ανάπτυξη και αξιοποίηση του κυκλαδίτικου τοπίου, καθώς επίσης και η καταλληλότητα και περιηγητική χωρητικότητα του τοπίου ως προς ενδεχόμενες διαμορφώσεις για την αξιοποίησή του. Δίνεται έμφαση στην κοινωνική χρήση του χώρου για αναψυχή, σωματική άσκηση, περιβαλλοντική εκπαίδευση και απόλαυση της ιδιαίτερης αισθητικής αξίας του. Βασικό εργαλείο για τη διερεύνηση αυτή αποτελεί η ανάλυση του τοπίου, στάδιο κατά το οποίο καταγράφονται και συγκριτικά μελετώνται τα ιδιαίτερα οικολογικά χαρακτηριστικά (γεωμορφολογία, μικροκλίμα, υδρολογία, εδαφολογία, χλωρίδα, πανίδα), τα αντιληπτικά δεδομένα, καθώς και το ευρύτερο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο, μέσω έρευνας δεδομένων και στοιχείων από βιβλιογραφικές πηγές και αρχεία, καθώς και με μελέτη και ανάλυση πεδίου. Επιχειρείται ο προσδιορισμός της ταυτότητας του τοπίου και αποτυπώνεται ο χαρακτήρας, η φυσιογνωμία και οι ιδιαιτερότητές του σε σχέδια και φωτογραφίες. Ως τοποθεσίες με αξιοσημείωτα στοιχεία φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, τοπία με φυσιογραφική και μορφολογική αξία, ενδιαφέροντα κοινωνικοοικονομικά δεδομένα, οικονομικές και αναπτυξιακές δραστηριότητες και τοπικές ιδιαιτερότητες, μπορούν να χαρακτηριστούν πολλές μεσογειακές περιοχές, ιδιαίτερα τα νησιά των Κυκλάδων. Δύναται µε αξιοποίηση συγκριτικών πλεονεκτημάτων, κάλυψη λειτουργικών αναγκών και ανεπαρκειών και αντιμετώπιση ζητημάτων αιχμής, να οδηγηθούν στη βέλτιστη δυνατή διαχείριση των πόρων και στην ευημερία και αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Η ποικιλία οικοτόπων και η εκτεταμένη παρουσία αξιόλογων γεωμορφολογικών στοιχείων και η κοινωνική και αντιληπτική διάσταση καθιστούν τις περιοχές αυτές μοναδικές με πληθώρα αξιών. Η δυνατότητα των χώρων 15

16 2.2 Μελέτη-Ανάλυση μεσογειακού τοπίου αυτών να συνεισφέρουν δυναμικά στην πολιτισμική αναβάθμιση της ευρύτερης περιοχής και επιπλέον της χώρας, είναι σημαντική ενώ παράλληλα μπορούν να συμβάλλουν στην εκπόνηση επιστημονικής έρευνας και κατ' επέκταση να προσφέρουν ευκαιρίες για άσκηση περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Η εκπαίδευση, όπου συμπεριλαμβάνονται τόσο η άμεση ενημέρωση όσο και η ευαισθητοποίηση του κοινού, είναι κρίσιμος παράγοντας στην προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης και της βελτίωσης της ικανότητας των πολιτών να αντιμετωπίζουν ζητήματα που αφορούν το περιβάλλον. Η προστασία του περιβάλλοντος έχει αποκτήσει, τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερη σημασία, τόσο σε διεθνές όσο και σε εθνικό επίπεδο, αφού μαζί με την οικονομία και την κοινωνική συνοχή, αποτελούν τους τρεις βασικούς άξονες της ευρωπαϊκής πολιτικής, που εκφράζεται σε στρατηγικές, όπως της αειφόρου ανάπτυξης. Είναι γεγονός, ότι η σύγχρονη πολιτική για την προστασία του περιβάλλοντος διαφέρει, πλέον, αισθητά διότι η έννοια του περιβάλλοντος έχει διευρυνθεί (Κοκκώσης, 1993). Ως περιβάλλον νοείται το φυσικό και το ανθρωπογενές, στο οποίο περιλαμβάνεται το δομημένο και το πολιτισμικό περιβάλλον. Το ίδιο το οικοσύστημα δεν νοείται πλέον παρά μόνο σε σχέση με το κοινωνικό-πολιτισμικό "περιβάλλον" του (Στεφάνου, 2001). Η έννοια του τοπίου αντιμετωπίζεται κάτω από το ίδιο πλαίσιο και στην παρούσα εργασία. Έτσι, κάθε τοπίο θεωρείται μοναδικό και είναι το αντιληπτό αποτέλεσμα των υφιστάμενων κάθε φορά κοινωνικοοικονομικών και οικολογικών παραγόντων που εξελίσσονται κάτω από τις αλληλεπιδράσεις των παλαιότερων και σύγχρονων συνθηκών ζωής. (Ανανιάδου- Τζημοπούλου, 1984). Κάθε δραστηριότητα ή παρέμβαση σε μια περιοχή, ιδιαίτερα στις προστατευόμενες, προκαλεί άμεσες ή έμμεσες μεταβολές στους βιοτικούς και αβιοτικούς της παράγοντες (Ανανιάδου-Τζημοπούλου, 1992) και έτσι πρέπει να γίνεται έλεγχος της φυσικής λειτουργίας της περιοχής, με βάση τις αρχές οικολογικού σχεδιασμού (Yeang, 1995). Παράλληλα, η αξία τοπίου όχι μόνο οικολογικά αλλά και ως προς την κοινωνική και αντιληπτική του διάσταση, πρέπει να 16

17 2.2 Μελέτη-Ανάλυση μεσογειακού τοπίου λαμβάνεται υπόψη στο σχεδιασμό και μέσω της κατανόησης των ιδιαιτεροτήτων και της ταυτότητας των τοπίων αυτών να προωθείται η προστασία και ανάδειξή τους. Η Ελλάδα ως τυπική μεσογειακή χώρα παρουσιάζει αρκετές ιδιαιτερότητες, με μια πληθώρα φυτών με υψηλή καλλωπιστική αξία, που σε συνδυασμό με τη μεγάλη ποικιλία κλιματικών τύπων δημιουργούνται πολλά διαφορετικά ενδιαιτήματα. Τα τοπία που δημιουργούνται αποτελούν μικρόκοσμους των γεωμορφολογικών, βιολογικών και πολιτιστικών πολυμορφιών της χώρας και εξίσου μια αντανάκλαση της ιστορικής συνύπαρξης των ανθρώπων και του περιβάλλοντος. Η ευρεία, ολοκληρωμένη κατανόηση του τοπίου αναγνωρίζει το διττό χαρακτήρα των μεσογειακών τοπίων 1) το πλαίσιο για την αξιολόγηση των περιβαλλοντικών, οικολογικών και πολιτιστικών πόρων και 2) το πλαίσιο για τη διασφάλιση ενός βιώσιμου μέλλοντος (Vogiatzakis, 2008). Τα παραπάνω αποτελούν στοιχεία μελέτης για τον Αρχιτέκτονα Τοπίου ώστε το παραγόμενο έργο να περιλαμβάνει, πέρα από τα αισθητικά σημεία και διαχρονικότητα στις επι- κρατούσες κλιματικές συνθήκες της περιοχής. Τέλος, ο μελετητής εκμεταλλευόμενος τα φυσικά χαρακτηριστικά μπορεί να δημιουργήσει συγκεκριμένες συνθήκες, σε επιλεγμένα από αυτόν σημεία, αποκτώντας ρυθμιστικό ρόλο όσον αφορά το μικροκλίμα και την ποιότητα του περιβάλλοντος χώρου, παρέχοντας ταυτόχρονα την δυνατότητα στους ανθρώπους να ζουν και να κινούνται σε αυτούς του χώρους με άνεση, ερχόμενοι σε άμεση επαφή με τη φύση. Το ελληνικό μεσογειακό τοπίο παρουσιάζεται σαν ένα περιβάλλον υποβαθμισμένο, με έντονη αστικοποίηση, φτωχή ύπαιθρο και με απομονωμένα νησιά (Terkenli, 2001). Ωστόσο, τα νησιά αποτελούν καταφύγιο για ευρεία ποικιλία ειδών και ο ρόλος τους τόσο βιολογικά όσο και πολιτιστικά είναι μεγάλος (Vogiatzakis, 2008). Η έμφαση δίνεται στο χερσαίο περιβάλλον χρησιμοποιώντας το τοπίο ως χωρικό πλαίσιο για τη διερεύνηση οικολογικών αλλά και πολιτιστικών επιπτώσεων του νησιωτικού χαρακτήρα. Η πολύπλοκη γεωλογική εξέλιξη των ελληνικών νησιών της Μεσογείου σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις της ανθρώπινης 17

18 2.2 Μελέτη-Ανάλυση μεσογειακού τοπίου δραστηριότητας έχουν ως αποτέλεσμα υψηλά επίπεδα ενδημισμού και πολλαπλές επιδράσεις από την απομόνωσή τους. Η ικανότητα διασποράς των ειδών είναι πολύ μικρή λόγω των πιέσεων από την αυξανόμενη ανάπτυξη και την κλιματική αλλαγή. Η κατανόηση των βαθύτερων αιτιών της κατανομής των ειδών στα νησιά της Μεσογείου είναι πολύ σημαντική προκειμένου να διατηρηθούν και να ενισχυθούν οικολογικά σημαντικοί βιότοποι και να προστατευτεί η χλωρίδα και η πανίδα (Vogiatzakis, 2008). Τα νησιά ανήκουν στην κατηγορία των ευπαθών ή ευαίσθητων οικοσυστημάτων, τα οποία απορρυθμίζονται εύκολα από τη δυσμενή επίδραση ανθρωπογενών και φυσικών πιέσεων. Ως κλειστά οικοσυστήματα με μικρά αποθέματα ενέργειας και υδάτων, αποσταθεροποιούνται εύκολα από παράγοντες που καταστρέφουν τη βιοκοινότητά τους και δεν επιδέχονται εντατική παραγωγική εκμετάλλευση των φυσικών τους πόρων (Δεκλερής, 2006). Εικόνα 1. Πηγή: Διαδίκτυο 26. Σχέδιο της Ghost Ranch εμπνευσμένη από το ιδιαίτερο και απομονωμένο νησί της Πάρου 18

19 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Μεσογειακό Κλίμα cm Εικόνα 2. Πηγή: Διαδίκτυο 25. Χάρτης της Μεσογείου. Σε κάθε περιοχή καταγράφονται βροχοπτώσεις τους καλοκαιρινούς μήνες και θερμοκρασιακά δεδομένα για τους χειμερινούς μήνες. Το κλίμα της Μεσογείου χαρακτηρίζεται από ήπιους υγρούς χειμώνες, θερμά ξηρά καλοκαίρια και μεγάλη ηλιοφάνεια όλο σχεδόν το έτος. Με βάση το μεσογειακό κλιματικό πρότυπο σε περιόδους που επικρατούν υψηλές θερμοκρασίες, οι βροχοπτώσεις είναι από ελάχιστες έως ανύπαρκτες και το αντίστροφο. Στις περιοχές αυτές παρατηρείται μεταξύ άλλων χαμηλή εδαφική διαθεσιμότητα σε άζωτο και φώσφορο (Μουντράκης κ.ά, 2008). Οι μεσογειακές κλιματικές συνθήκες εμφανίζονται σε περιοχές με γεωγραφικό πλάτος 30 με 40 μοίρες και στα δύο ημισφαίρια και σε περιοχές οι οποίες βρίσκονται κοντά σε 19

20 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Μεσογειακό Κλίμα μεγάλους όγκους νερού. Σε όλα τα μεσογειακού τύπου οικοσυστήματα η μακροχρόνια επίδραση παρόμοιων κλιματικών παραγόντων σε συνδυασμό με την χαμηλή γονιμότητα είχαν σαν αποτέλεσμα με την πάροδο του χρόνου οι βιολογικές δομές (ζώα, φυτά και οικοσυστήματα) να παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται συγκλίνουσα εξέλιξη, αναφέρεται στην ομοιότητα των ειδών η οποία προκαλείται από παρόμοιες περιβαλλοντικές πιέσεις και όχι από φυλογενετική συγγένεια αφού οι οργανισμοί ζουν σε διαφορετικές περιοχές εντελώς απομακρυσμένες μεταξύ τους (Μουντράκης κ.ά, 2008). Η Ελλάδα ανήκει στη βόρεια εύκρατη ζώνη, σε βόρειο γεωγραφικό πλάτος μεταξύ των παραλλήλων του 34ου και 42ου και το κλίμα της ποικίλει από καθαρά μεσογειακό μέχρι μεταβατικό μεσευρωπαϊκό και ηπειρωτικό. Η μεγάλη ποικιλία κλιματικών τύπων που παρατηρείται εξαιτίας της ιδιαίτερης τοπογραφικής διαμόρφωσης της χώρας με τις μεγάλες υψομετρικές διαφορές καθώς επίσης το ανάγλυφο του εδάφους και η φύση του πετρώματος της κάθε περιοχής, απεικονίζονται και στην βλάστηση της κάθε περιοχής. Εικόνα 3. Πηγή: Διαδίκτυο 25. Χάρτης μεσημβρινών και παραλλήλων. 20

21 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Διάρκεια ξηρής περιόδου στην Ελλάδα Ξηρή θεωρείται η περίοδος κατά την οποία παρατηρείται υετικό έλλειμμα. O όρος ξηρασία περιγράφει μια παρατεταμένη περίοδο με απουσία βροχοπτώσεων, προκαλώντας σημαντική υδρολογική ανισορροπία, δηλαδή όταν η εξάτμιση και η διαπνοή υπερβαίνει τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα. Όταν η ξηρασία είναι παρατεταμένη προκαλεί καταστροφές στη γεωργία, εξάντληση του εδάφους και του νερού των υδροφόρων οριζόντων ενώ περιορίζει το διαθέσιμο νερό για τις ανάγκες ύδρευσης, την αποχέτευση και τη βιομηχανία στην εν λόγω περιοχή. Η πιο απλουστευμένη μέθοδος προσδιορισμού της ξηρής περιόδου είναι όταν η μέση μηνιαία βροχόπτωση είναι μικρότερη από το διπλάσιο της μέσης θερμοκρασίας του μήνα, τότε ο μήνας θεωρείται ξηρός. Η αύξηση της θερμοκρασίας ωστόσο επιταχύνει την εξάτμιση, με αποτέλεσμα την προοδευτική ξήρανση του εδάφους και το «βιολογικό θάνατο» των χαμηλών φυτών (χορτολιβαδικές επιφάνειες με μικρό ριζικό σύστημα). Στο χάρτη ξηρής περιόδου της Ελλάδας διακρίνουμε 6 υποπεριοχές, ανάλογα με τη διάρκεια της ξηρής περιόδου. Η πρώτη ξηρή περίοδος 1-39 ημέρες εμφανίζεται στις βορειοδυτικές περιοχές από την Θεσσαλία μέχρι Εικόνα 4. Πηγή: Διαδίκτυο 23, Χάρτης ξηρής περιόδου της Ελλάδας. Μελέτη-Επιμέλεια: Ιωάννης Γιαλαμάς, ερευνητήςκλιματολόγος. και τη Μακεδονία και έχει υπομεσογειακό κλίμα, με τη βροχόπτωση θερινού τριμήνου να κυμαίνεται από mm και αντίστοιχη θερμοκρασία από C. Ακολουθεί η ξηρή περίοδος διάρ- 21

22 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Διάρκεια ξηρής περιόδου στην Ελλάδα κειας από ημέρες με εμφανή χαρακτηριστικά μεσογειακού κλίματος, με ασθενές μεσο-μεσογειακό κλίμα. Στη ζώνη αυτή, η βροχόπτωση κυμαίνεται μεταξύ mm και η μέση θερμοκρασία μεταξύ 22-23,5 C. Η ξήρανση της χαμηλής βλάστησης αρχίζει από αρχές Ιουνίου και ολοκληρώνεται μέχρι τις αρχές Σεπτεμβρίου. Στην επόμενη ζώνη η ξηρή περίοδος ανέρχεται στις ημέρες με κλίμα ισχυρό μέσο-μεσογειακό, όπου η μέση θερμοκρασία κυμαίνεται μεταξύ 22,5-24 C και αντίστοιχη βροχόπτωση από 75-95mm. Την παραπάνω ζώνη διαδέχεται η ζώνη του ασθενούς θερμο-μεσογειακού κλίματος με την ξηρή περίοδο κυμαίνεται από ημέρες και η ξήρανση των χαμηλών φυτών να αρχίζει από τέλη Μαΐου και να ολοκληρώνεται στα τέλη Σεπτεμβρίου. Η θερμοκρασία κυμαίνεται μεταξύ 24-25,5 C και η βροχόπτωση μεταξύ 60-80mm. Στη ζώνη του ισχυρού θερμομεσογειακού κλίματος η ξηρή περίοδος είναι από ημέρες. Στη ζώνη αυτή περιλαμβάνονται πεδινές περιοχές της κεντρικής Ελλάδας. Η μέση θερμοκρασία ανέρχεται στους C και η βροχόπτωση θερινού τριμήνου κυμαίνεται μεταξύ 50-65mm. Στην τελευταία ζώνη με το ξηρόθερμο-μεσογειακό κλίμα, η διάρκεια ξηρής περιόδου είναι πάνω από 150 ημέρες, εμφανίζεται στις νοτιότερες πεδινές και στις νησιωτικές περιοχές της χώρας. Η μέση θερμοκρασία θέρους κυμαίνεται μεταξύ 25,5-26,5 C ενώ ο συνολική θερινή βροχόπτωση μεταξύ 20 και 45 mm. 22

23 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Ιθαγενή και ξενικά είδη Τα τελευταία χρόνια τα ιθαγενή είδη χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο στην αρχιτεκτονική τοπίου (Τσαλικίδης κ.ά, 1991). Η χρήση ιθαγενών φυτών παρουσιάζει σημαντικά πλεονεκτήματα έναντι των ξενικών. (Χατζηστάθης και Ισπικούδης, 1995). Τα ιθαγενή είδη, λόγω της προσαρμοστικότητας και της αντοχής που διαθέτουν, ενισχύουν τη βιολογική σταθερότητα ενώ παράλληλα έχουν χαμηλότερο κόστος συντήρησης και υψηλή ιστορική και αισθητική αξία, αναδεικνύοντας τη χλωρίδα της περιοχής (Χατζηλιάδης, 1999). Ένα ιθαγενές είδος της περιοχής είναι απόλυτα εγκλιματισμένο στις κλιματολογικές συνθήκες (θερμοκρασία, βροχοπτώσεις, αέρα, ηλιοφάνεια) και τις εδαφολογικές συνθήκες (pη, κοκκομετρική σύσταση). Επίσης, τα ιθαγενή είδη είναι πιο ανθεκτικά σε προσβολές από εχθρούς και ασθένειες και ακόμη και όταν προσβληθούν από παθογενείς παράγοντες μπορούν να ανταποκριθούν καλύτερα από τα ξενικά είδη. Επιπλέον, με την χρήση ιθαγενών φυτών στην κηποτεχνία αυξάνονται οι πιθανότητες επιτυχούς φύτευσης αλλά και η διατήρηση και επιβίωση αυτών στο χρόνο και στις δυσμενείς συνθήκες που προαναφέρθηκαν. Τέλος, με την χρήση ξενικών φυτών αυξάνεται το κόστος μεταφοράς και γενικότερα το κόστος φύτευσης. Αντίθετα, η παραγωγή ιθαγενών φυτών ενισχύει την τοπική οικονομία ενώ αποφεύγεται η είσοδος ζιζανίων, εντόμων και ασθενειών που πιθανόν να φέρουν μαζί τους τα εισαγόμενα φυτά. Είναι γνωστό ότι η Ελλάδα διαθέτει μεγάλη ποικιλία αυτοφυών φυτών με πολλά αισθητικά χαρακτηριστικά τα οποία μπορούν να χαρακτηριστούν κατάλληλα για την χρήση τους στην κηποτεχνία και με χαμηλότερο κόστος (Ελευθεριάδης κ.ά, 2003). Ο O'Brien (1996) αναφέρει χαρακτηριστικά ότι η χρήση ιθαγενών φυτών σε ξηρικούς κήπους αποτελεί μια πρόκληση με αμέτρητες ευκαιρίες στην επιλογή των φυτών. Σύμφωνα με την Gildemeister (1995) είναι δυνατή η συνύπαρξη ιθαγενών φυτών της περιοχής και ξενικών ειδών από περιοχές με παρόμοια κλιματικά χαρακτηριστικά. Τα πλεονεκτήματα που αναφέρθηκαν παραπάνω για την χρήση των αυτοφυών ειδών σε μια περιοχή καθιστούν σημαντική την αξιοποίησή τους στην κηποτεχνία ως κύρια συστατικά. Η προστασία και η χρήση των ειδών 23

24 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Ιθαγενή και ενδημικά είδη της χλωρίδας της περιοχής στην κηποτεχνία βοηθάει στην διατήρηση της βιοποικιλότητας. Στο παρελθόν πολλές φορές έχει γίνει αναφορά για καταστροφή τοπίων σε περιοχές της μεσογείου από τις οποίες, μάλιστα, πολλές θεωρούνται μη αναστρέψιμες, για τον λόγο αυτό η προστασία τους κρίνεται αναγκαία (Gildemeister, 2004) Κατηγορίες-Είδη ξηρανθεκτικών φυτών Η ετήσια βροχόπτωση σε μια περιοχή με μεσογειακό κλίμα κυμαίνεται από 275 έως 925mm. Με βάση τη βροχομετρική διαβάθμιση έχουν αναπτυχθεί διακριτές μορφές μεσογειακών οικοσυστημάτων, οι οποίες έχουν αναπτυχθεί με διαφορετικούς μηχανισμούς ανάλογα με τα κλιματολογικά χαρακτηριστικά και τις πιέσεις που ασκούν, με κυριότερες τις περιόδους ανομβρίας και ξηρασίας. Στα οικοσυστήματα αυτά απαντώνται δάση, θαμνώνες και φρύγανα. Στο μεσογειακό κλίμα με πολλές βροχοπτώσεις (~925mm) συναντώνται συστήματα αείφυλλων-πλατύφυλλων που αποτελούνται από ψηλούς και πυκνούς θάμνους που σε ύψος ξεπερνούν και τα 2 μέτρα, έχουν πολύ βαθύ ριζικό σύστημα που βοηθά στην άντληση του απαιτούμενου νερού. Τα φυτά αυτά διαθέτουν επίσης δερματώδη φύλλα τα οποία μειώνουν τις απώλειες νερού μέσω της διαπνοής σε περιόδους ξηρασία. Τα συστήματα αυτά στην διεθνή βιβλιογραφία ονομάζονται μακί και τα πιο κοινά και συχνότερα απαντώμενα είδη στην χώρα είναι το πουρνάρι (Quercus coccifera), η κουμαριά (Arbutus unedo), ο σχίνος (Pistacia lentiscus), το φιλύκι (Phillyrea latifolia), η αριά (Quercus ilex), τα ρείκια (είδη Erica), η μυρτιά (Myrtus communis), η αγριελιά (Olea europaea subsp. oleaster), η δάφνη (Laurus nobilis), το αγριοκυπάρισσο (Juniperus phoenicea), τα κέδρα ή άρκευθοι (Juniperus oxycedrus), κ.ά. Συχνή είναι και η παρουσία άλλων σκληρόφυλλων αλλά φυλλοβόλων ειδών όπως η κουτσουπιά (Cercis siliquastrum), η κοκκορεβυθιά (Pistacia terebinthus), το σπάρτο (Spartium junceum), η ασπαλαθιά (Calicotone villosa) και ο αρκουδόβατος (Smilax aspera). Χαρακτηριστικά των ώριμων πυκνών και ψηλών μακί είναι η απουσία ποωδών φυτών στον υποόροφο. Σε 24

25 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Κατηγορίες-Είδη ξηρανθεκτικών φυτών περιοχές πιο υγρές, συναντάται η πικροδάφνη (Nerium oleander) και η λυγαριά (Vitex agnuscactus) μαρτυρώντας την παρουσία νερού. Στην Ελλάδα συναντώνται από τα παράλια της χώρας μέχρι και το υψόμετρο των μέτρων και αποτελούν ένα από τα πιο εκτεταμένα φυσικά συστήματα της χώρας. Εικόνα 6. Μακία βλάστηση. 1. Olea europaea subsp. oleaster, 2. Pistacia lentiscus, 3. Quercus coccifera, 4. Quercus ilex, 5. Erica sp. Εικόνα 5. Μακία βλάστηση. 1. Arbutus unedo, 2. Cercis siliquastrum, 3. Juniperus oxycedrus, 4. Myrtus communis, 5. Nerium oleander. Αντίθετα, στο μεσογειακό περιβάλλον με τις λιγότερες βροχοπτώσεις η βλάστηση αποτελείται από χαμηλούς αραιά διευθετημένους θάμνους, συχνά αρωματικούς με αγκαθωτά κλα- διά και μικρά ανοιχτοπράσινα συχνά χνουδωτά φύλλα. Τα φυτά αυτά ονομάζονται φρύγανα και έχουν πάρει την ονομασία τους από τον Θεόφραστο τον πατέρα της Βοτανικής. Τα φρύγανα διαθέτουν βαθύ ριζικό σύστημα για να εξασφαλίζουν το απαιτούμενο νερό και προστατεύουν το έδαφος από την διάβρωση. Τα περισσότερα φρύγανα ευδοκιμούν σε ασβεστολιθικά εδάφη, στο τέλος της άνοιξης ρίχνουν τα πολλά και μεγάλα χειμωνιάτικα φύλλα τους και αναπτύσσουν τα καλοκαιρινά φύλλα που είναι μικρότερα και λιγότερα ενώ διαφοροποιείται 25

26 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Κατηγορίες-Είδη ξηρανθεκτικών φυτών η θέση και το μέγεθος των στομάτων των φύλλων για να ρυθμίζονται οι απώλειες νερού εξαιτίας της διαπνοής. Τα φυτά αυτά δημιουργούν ένα ελκυστικό περιβάλλον με το χρώμα των ανθέων τους την άνοιξη και με τις ευωδίες το καλοκαίρι κυρίως των πτητικών αιθέριων ελαιών που απελευθερώνονται από τα φυτά αυτά με την επίδραση υψηλών θερμοκρασιών. Από τα φρυγανικά οικοσυστήματα τα πιο κοινά είδη είναι η αστοιβή (Sarcopoterium spinosum), το θυμάρι (Thymus capitatus), η φασκομηλία (Salvia officinalis), το αλογοθύμαρο (Anthyllis hermanniae), η γαλατσίδα (Euphorbia hyberna), η γαλαστοιβή (Euphorbia acanthothamnos), η θρούμπα (Satureja thymbra), το λιβανόχορτο (Teucrium polium), η άσφακα (Phlomis fruticosa), οι λαδανιές (είδη Cistus), το λυχναράκι (Ballota acetabulosa), η ασμυριά (Anthyllis hermanniae), η Λεβάντα (Lavandula stoechas), η ρίγανη (είδη Origanum), το αμάραντο (Helichrysum stoechas), η αφάνα (Genista acanthoclada), το ασπροθύμαρο (Phagnalon graecum), το θερόκαλο (Thymelaea hirsuta) και η βροχίστρα (Thymelaea tartonraira). Από τα γεώφυτα συνηθέστερα είναι ο ασφόδελος (Asphodelus microcarpus), η σκυλοκρεμμύδα (Urginea maritima) και οι βολβοί από είδη του γένους Muscari. Η παρουσία των φρυγάνων είναι ιδιαίτερα σημαντική στην χώρα μας αν αναλογιστούμε ότι καταλαμβάνουν εκατομμύρια στρέμματα ή το περίπου 13% της επιφάνειας της Ελλάδας (Παπαναστάσης και Νοϊτσάκης, 1992). Η παρουσία τους είναι συνήθης σε περιοχές με ξηρό κλίμα, με υποβαθμισμένα εδάφη, ή μετά από πυρκαγιά και Εικόνα 7. Φρύγανα. 1. Sarcopoterium spinosum, 2. Thymus capitatus, 3. Salvia officinalis, 4. Satureja thymbra, 5. Euphorbia acanthothamnos. 26

27 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Κατηγορίες-Είδη ξηρανθεκτικών φυτών Εικόνα 8. Φρύγανα. 1. Asphodelus microcarpus, 2. Cistus creticus, 3. Origanum vulgare, 4. Phlomis fruticosa, 5. Anthyllis hermanniae. αυτά ανθίζουν την άνοιξη, δημιουργώντας ένα πολύχρωμο και ελκυστικό περιβάλλον συνθέτοντας ένα οικοσύστημα υψηλής βιοποικιλότητας. Τέλος, στο μεσογειακό περιβάλλον συναντώνται και άλλα συστήματα όπως είναι τα μεσογειακά πευκοδάση με την τραχεία (Pinus brutia) ή τη χαλέπιο πεύκη (Pinus halepensis), την κουκουναριά (Pinus pinea) και το κυπαρίσσι (Cypressus sempervirens). υπερβόσκηση. Τα φρυγανικά φυτά χαρακτηρίζουν τα τοπίο των περισσότερων νησιωτικών περιοχών συναντώνται κυρίως στις Κυκλάδες, τα Δωδεκάνησα, σε περιοχές της Κρήτης, στη Λήμνο, στη Δυτική Αιτωλοακαρνανία, την Κεφαλονιά και στην ηπειρωτική Ελλάδα σε περιοχές με χαμηλά υψόμετρα. Στα φρυγανικά οικοσυστήματα έχουν την δυνατότητα να αναπτύσσονται και πολλά ποώδη φυτά. Περίπου 200 είδη ποωδών φυτών έχουν καταγραφεί στα φρυγανικά συστήματα της χώρας και τα περισσότερα από 27

28 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Προσαρμογές φυτών στη ξηρασία και έλλειψη νερού Τα φυτά που ζουν στα μεσογειακά οικοσυστήματα έχουν να αντιμετωπίσουν την ζέστη και την ξηρασία του καλοκαιριού. Λόγω των ιδιαίτερων κλιματολογικών συνθηκών που επικρατούν τα φυτά θα πρέπει να επιβιώσουν σε δυσμενείς συνθήκες ξηρασίας αλλά και άλλων παραγόντων που συνδέονται με αυτή όπως είναι οι υψηλές θερμοκρασίες, η υψηλή ένταση φωτός και οι υψηλές ταχύτητες του ανέμου. Πολλά φυτά έχουν αναπτύξει μηχανισμούς απόκρισης στις περιβαλλοντικές πιέσεις προκειμένου να επιβιώσουν στης συνθήκες που διαμορφώνει το μεσογειακό κλίμα, έτσι οι κηποτέχνες έχουν την δυνατότητα να επιλέξουν από μια μεγάλη ποικιλία φυτών (Καραμπουρνιώτης και Λιακόπουλος, 2009). Κατά τον Κυπαρίσση (1995), τα φυτά αυτά ανάλογα με τους μηχανισμούς που έχουν αναπτύξει για να επιβιώνουν στις συνθήκες που διαμορφώνει το μεσογειακό κλίμα διαχωρίζονται σε δύο κατηγορίες: Στα φυτά που αποφεύγουν την καταπόνηση της ξηρασίας ολοκληρώνοντας τον βιολογικό κύκλο ζωής τους πριν τις δυσμενείς συνθήκες (avoiders). Στα φυτά που έχουν αναπτύξει διάφορους προσαρμοστικούς μηχανισμούς προκειμένου να αντιμετωπίσουν την ξηρασία (tolerators). Στα φρυγανικά οικοσυστήματα αναπτύσσονται ποικίλα ποώδη φυτά τα οποία χρησιμοποιούν διάφορες στρατηγικές για την προσαρμογή τους στην ξηρασία. Τα περισσότερα είδη διαθέτουν ένα βαθύ ριζικό σύστημα με πολλές διακλαδώσεις για να εξασφαλίζουν το απαραίτητο νερό και να προστατεύουν το έδαφος απ την διάβρωση (Ντάφης, 1986). Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η κάπαρη (Capparis spinosa), πολυετής φυλλοβόλος θάμνος με θερινό κύκλο ανάπτυξης που αποικίζει βραχώδεις άνυδρες περιοχές, αλλά και παράκτιες ζώνες. Το φυτό αυτό, παρά το μικρό του μέγεθος συμπεριφέρεται ως φρεατόφυτο και αδιαφορεί για τον έλεγχο του ανοίγματος των στομάτων. Ως αποτέλεσμα η κάπαρη παρουσιάζει υψηλούς ρυθμούς διαπνοής και φωτοσυνθετικής δραστηριότητας ακόμη και σε συνθήκες έλλειψης νερού. Ένας ακόμη μηχανισμός που έχουν αναπτύξει τα περισσότερα είδη ξηρανθεκτικών φυτών αφορά την μορφολογία και την ανατομία 28

29 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Προσαρμογές φυτών στη ξηρασία και έλλειψη νερού τους, συχνά τα φυτά αυτά έχουν σκληρά και δερματώδη φύλλα με τα στόματα στην κάτω επιφάνεια που βοηθούν να μειώνεται σημαντικά η απώλεια νερού μέσω της διαπνοής. (Μποζαμπαλίδης, 1993). Σε ορισμένα φυτά τα φύλλα καλύπτονται από τριχίδια εξασφαλίζοντας έτσι την εξοικονόμηση του νερού. Μια από τις πιο ακραίες μεθόδους που ακολουθούν ορισμένα ξηρόφυτα είναι να ρίχνουν τα φύλλα τους σε περιόδους ξηρασίας, έτσι δεν γίνεται φωτοσύνθεση και άρα δεν έχουν απώλειες νερού. Ο εποχικός διμορφισμός επάγεται από το μήκος της ημέρας και την θερμοκρασία του αέρα και εντοπίζεται κυρίως στο μέγεθος και τη δομή των φύλλων. Στο τέλος της άνοιξης τα φυτά αρχίζουν να ρίχνουν τα χειμερινά φύλλα τους. Τα νέα φύλλα που αναπτύσσονται το καλοκαίρι παρουσιάζουν μικρότερο μέγεθος, μεγαλύτερο πάχος, διαφορετική κλίση ως προς τις ακτίνες του ηλίου και αυξημένο κυλινδρισμό έναντι των χειμερινών φύλλων περιορίζοντας έτσι την διαπνευστική επιφάνεια. Με αυτόν τον τρόπο τα φρύγανα έχουν την ικανότητα να ανταπεξέλθουν στις καταπονήσεις του μεσογειακού οικοσυστήματος και να αντιμετωπίζουν το στρες ξηρασίας. Η Euphorbia dendroides είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα που ακολουθεί αυτόν τον μηχανισμό για να προστατευτεί από την ξηρασία ενώ η Genista acanthoclada και το Sarcopoterium spinosum αντικαθιστούν τα φύλλα τους με αγκάθια ή με μικρότερα φύλλα (Ντάφης, 1986). Μερικά φυτά, όπως είναι η ρίγανη, η λεβάντα και το θυμάρι παράγουν αιθέρια έλαια. Η έκκριση τους, τους καλοκαιρινούς μήνες, εμποδίζει την υπερθέρμανση της επιδερμίδας του φυτού μειώνοντας με τον τρόπο αυτό την διαπνοή. Τα παχύφυτα με παχυμορφικά φύλλα είναι μια οικογένεια φυτών η οποία διαθέτει ειδική μορφολογία και φυσιολογία η οποία συνδυάζεται με τον μεταβολισμό τύπου CAM (μεταβολισμός οξέων τύπου Crassulaceae) (Sumbele, 2010). Τα φυτά αυτά αφομοιώνουν το CO 2 της ατμόσφαιρας κατά την διάρκεια της νύχτας περιορίζοντας έτσι σημαντικά τις απώλειες νερού. Τα σαρκώδη φύλλα τους έχουν προσαρμοστεί σε συνθήκες ξηρασίας αποθηκεύοντας μεγάλες ποσότητες νερού στα φύλλα, στους ιστούς και στις ρίζες τους δίνοντας τους την ικανότητα να ρυθμίζουν από μόνα τους 29

30 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Προσαρμογές φυτών στη ξηρασία και έλλειψη νερού την τροφοδοσία τους σε νερό. Στην οικογένεια των παχύφυτων ανήκουν και οι κάκτοι της ερήμου, ορισμένοι εκ των οποίων εξαπλώνονται και στην λεκάνη της μεσογείου ως αλλόχθονα είδη κυρίως στα ξηρά άκρα των κλιματικών περιοχών αλλά και σε υπαλπικές και αλπικές περιοχές. Ενδεικτικά παχύφυτα είναι το αθάνατο, η φραγκοσυκιά, το αιώνιο, η αλόη, η κρασούλα και το σέδο Προσαρμογές φυτών στην αλατότητα Η επίδραση της αλατότητας στην ανάπτυξη των φυτών οφείλεται κυρίως σε ανεπαρκή τροφοδοσία ύδατος, λόγω υψηλής οσμωτικής του πίεσης και στις άμεσες επιδράσεις των ιόντων. Η υψηλή συγκέντρωση αλάτων στην περιοχή του ριζικού συστήματος των φυτών προκαλεί οσμωτική δέσμευση του νερού, που το καθιστά λιγότερο διαθέσιμο στα φυτά (Munns, 2002). Η αλατότητα αποτελεί ένα από τους σημαντικότερους αβιοτικούς παράγοντες καταπόνησης των φυτών και επιδρά δυσμενώς στην ανάπτυξη των φυτών. Συνθήκες αλατότητας οφείλονται στην ύπαρξη υψηλών συγκεντρώσεων στο έδαφος ιόντων Na + που συνοδεύεται συχνά από υψηλή συγκέντρωση Ca 2+, Mg 2+, SO 4 2- και CO 3 2- (Munns, 2002). Τα φυτά τα οποία αποικίζουν τη Μεσόγειο όπου παρατηρούνται πολλά προβλήματα αλατότητας στο έδαφος κατά μήκος των ακτών της, αλλά και στην ατμόσφαιρα με τη μορφή σταγονιδίων θαλασσινού νερού, διαθέτουν κατάλληλους μηχανισμούς για να αντιμετωπίζουν την καταπόνηση. Η καταπόνηση της αλατότητας αντιμετωπίζεται με δύο τρόπους, με την αποφυγή και με την ανθεκτικότητα. Τα φυτικά είδη που επιλέγουν την στρατηγική της αποφυγής (ρυθμιστές αλατότητας) επιτρέπουν την είσοδο του αλατιού στους αποπλαστικούς χώρους αλλά όχι στο εσωτερικό των ευαίσθητων κυττάρων. Στην συνέχεια το αλάτι οδηγείται προς τα φύλλα όπου και εκκρίνεται από εξειδικευμένους αλατώδεις αδένες και κύστες. Οι εξειδικευμένοι αυτοί αλατώδεις αδένες και κύστες λειτουργούν σαν μηχανισμός αποτοξίνωσης. Το φυτό αλμυρίκι 30

31 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Προσαρμογές φυτών στην αλατότητα (Tamarix sp.) χρησιμοποιεί αυτή την στρατηγική προκειμένου να αντιμετωπίσει την καταπόνηση από την αλατότητα (Καραμπουρνιώτης και Λιακόπουλος, 2009). Τα φυτικά είδη που επιλέγουν την στρατηγική της ανθεκτικότητας προσλαμβάνουν συγκεντρώσεις ιόντων και τις συσσωρεύουν στο χυμοτόπιο. Η ικανότητα της απορρόφησης και της συσσώρευσης των ιόντων στο χυμοτόπιο μειώνει ικανοποιητικά το οσμωτικό δυναμικό των φύλλων, διευκολύνοντας με τον τρόπο αυτό την πρόσληψη νερού και θρεπτικών στοιχείων από το έδαφος. Τα αλόφυτα της ομάδας αυτής χαρακτηρίζονται από παχυμορφισμό (Καραμπουρνιώτης και Λιακόπουλος, 2009) Σημασία χρήσης ξηρανθεκτικών ειδών στη βιοποικιλότητα Η βιοποικιλότητα των οικοσυστημάτων που έχει αναπτυχθεί στην Μεσόγειο περιλαμβάνει περίπου ανώτερα φυτά στον ελληνικό χώρο, από τα οποία περισσότερα από είδη είναι θαμνοφόρα και κυρίως ποώδη, τα περισσότερα από τα οποία συναντώνται σε υποβαθμισμένα μεσογειακά οικοσυστήματα. Με την παρουσία τους τα φρυγανικά συστήματα εμποδίζουν την διάβρωση του εδάφους με το πλούσιο ριζικό τους σύστημα και αποτρέπουν την δημιουργία ερημικού τοπίου μιας περιοχής μετά από μια πυρκαγιά δημιουργώντας πρόδρομες φυτοκοινωνίες για την φυσική αποκατάσταση του τοπίου. Με τον τρόπο αυτό συμβάλλουν δυναμικά στην οικολογική ισορροπία της χώρας. Τα φρύγανα με διάφορους μηχανισμούς που έχουν αναπτύξει καταφέρνουν να αξιοποιούν περιοχές στις οποίες δεν μπορούν να αναπτυχθούν άλλα είδη εξαιτίας της ξηρασίας που επικρατεί τους καλοκαιρινούς μήνες σε συνδυασμό με τις υψηλές θερμοκρασίες και την υψηλή ένταση ηλιοφάνειας δημιουργώντας έτσι οικοσυστήματα με μεγάλη οικολογική αξία. Επίσης, με κατάλληλους χειρισμούς και με την βοήθεια των φρύγανων είναι δυνατή η αύξηση της βιοποικιλότητας σε περιοχές όπου στο παρελθόν υπήρχε δενδρώδης βλάστηση και λόγω διατάραξης του οικοσυστήματος εξαφανίστηκε. 31

32 2.3 Μεσογειακό κλίμα και ξηρανθεκτικά είδη φυτών Σημασία χρήσης ξηρανθεκτικών ειδών στη βιοποικιλότητα Σύμφωνα με τον Wilson, καθηγητής των πανεπιστημίων Pellegrino και Harvard, "Η ακριβής αντίληψη της άγριας φύσης είναι θέμα κλίμακας. Ακόμη και σε αλλοιωμένα περιβάλλοντα, όπου τα περισσότερα ιθαγενή φυτά και σπονδυλωτά έχουν εξαφανιστεί προ πολλού η μικρο-άγρια φύση είναι πιο προσιτή από την κοινώς εννοούμενη άγρια φύση."

33 2.4 Xeriscape αντικείμενο μελέτης της αρχιτεκτονικής τοπίου Εισαγωγή-Έννοια Με τον όρο xeriscape εννοούμε τις τεχνικές της αρχιτεκτονικής τοπίου για το σχεδιασμό ενός τοπίου που έχει ως βασικό στόχο την εξοικονόμηση και ορθολογικότερη χρήση νερού. Αφορά είτε περιοχές που αντιμετωπίζουν προβλήματα ξηρασίας και διαχείρισης νερού είτε περιοχές που τους έχουν τεθεί μέτρα προστασίας υδάτων. Το φυτικό υλικό που χρησιμοποιείται δεν χρειάζεται να περιορίζεται σε φυτά κακτοειδή, αντίθετα υπάρχει ένα εύρος ειδών που αντέχει σε ξηροθερμικές συνθήκες και έχει περιορισμένες ανάγκες σε νερό. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε το 1981 όταν συνεργάστηκαν ο σύλλογος Εργολάβων Αρχιτεκτόνων Τοπίου (Associated Landscape Contractors) και η Υπηρεσία Ύδρευσης του Ντένβερ του Κολοράντο, για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της συνετής διαχείρισης του νερού. Ο όρος αυτός προέρχεται από την ελληνική λέξη "ξηρός" και το δεύτερο συνθετικό της αγγλικής λέξης "landscape" που σημαίνει τοπίο (Sovocool et. al., 2006). Άλλες έννοιες, όπως ο σχεδιασμός τοπίου για εξοικονόμηση νερού (water-conserving landscapes), ή τοπίου με φυτά που αντέχουν στη ξηρασία (drought - tolerant landscaping) ή και ως "έξυπνος" σχεδιασμός τοπίου (smart scaping), χρησιμοποιούνται αντί του xeriscape (πηγή διαδικτύου: 22). Φυτά των οποίων οι απαιτήσεις σε νερό είναι ελάχιστες και αντέχουν σε συνθήκες ξηρασίας είναι τα κυρίαρχα είδη γι' αυτές τις πρακτικές ενώ λαμβάνεται μέριμνα για να αποφευχθεί η απώλεια νερού από την εξάτμιση και την απορροή επιφανειακών υδάτων. Τα είδη που χρησιμοποιούνται στο xeriscape εξαρτώνται από το κλίμα στο οποίο θα εγκατασταθούν. Ο όρος xeriscaping λανθασμένα συγχέεται με τον όρο "zero-scaping", όπου το σχεδιασμένο τοπίο αποτελείται κυρίως από σκληρές επιφάνειες με λίγα φυτά ως εξέχοντα χαρακτηριστικά στο τοπίο, διότι στο xeriscaping μπορεί το τοπίο να είναι αρκετά πλούσιο και με ποικιλία χρωμάτων (πηγή διαδικτύου: 22). Διαφέρει, επίσης, από το σχεδιασμό νατουραλιστικού τοπίου, επειδή η έμφαση στο xeriscaping δίνεται στην επιλογή φυτικού υλικού για την εξοικονόμηση νερού και όχι κατ' ανάγκη στην επιλογή ενδημικών φυτών. Η τεχνική αυτή επιτρέπει τη χρησιμοποίηση ειδών που έχουν παρόμοιες απαιτήσεις σε νερό. Ένα κοινό στοιχείο στη τεχνική 33