ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΜΕΡΟΣ Α ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΩΝ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΝ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΘΝΙΚΟΝ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΝ ΑΘΗΝΩΝ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΜΕΡΟΣ Α ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΩΝ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΝ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. Επιστήμη, φιλοσοφία και μεθοδολογία του δικαίου: νομική δογματική και νομικός σκεπτικισμός II. Η νομική ως πνευματική, κοινωνική και πρακτική επιστήμη: η κανονιστικότητα του δικαίου III. Νομική θεωρία και πράξη: δικαιοδοτική πράξη, ερμηνεία και εφαρμογή του δικαίου IV. Η παραδοσιακή διδασκαλία: η προτεραιότητα της γραμματικής και της ιστορικής (υποκειμενικής) ερμηνείας V. Το πρόβλημα του νοήματος: φιλοσοφία της γλώσσας VI. Το πρόβλημα του νοήματος: η γλώσσα της ηθικής VII. Η γλώσσα της ηθικής: ηθική επιχειρηματολογία VIII. Η γλώσσα του δικαίου: νόημα, διατάξεις και κανόνες δικαίου IX. Η γλώσσα του δικαίου: κανόνες και αρχές X. Ενότητα της ερμηνείας: αναστοχαστική ισορροπία

2 2 I. Επιστήμη, φιλοσοφία και μεθοδολογία του δικαίου: νομική δογματική και νομικός σκεπτικισμός Επειδή η μεθοδολογία του δικαίου, Τί είναι η μεθοδολογία του δικαίου; ως κανονιστική διδασκαλία, είναι Η εν γένει μεθοδολογία, ως λόγος ανεξάρτητη από το ισχύον δίκαιο το περί της μεθόδου, σημαίνει την επιστημολογικό καθεστώς της αποτελεί, τεκμηριωμένη και συστηματική θεωρία δηλαδή, ζήτημα φιλοσοφικό πρέπει να περί της μεθόδου. Εφ όσον, οδός αναθεωρηθεί η δημοφιλής ιδέα ότι σημαίνει της ζητήσεως τον τρόπο μεταξύ των νομικών συστημάτων, π. χ. (Αριστοτέλης), η μεθοδολογία μάς του κοινοδικαίου (common law) και του υποδεικνύει την οδό που οφείλουμε να οικείου μας ρωμαιογερμανικού, ακολουθήσουμε, γιά να οδηγηθούμε υφίστανται και μεθοδολογικές στον προορισμό μας, εν προκειμένω στη διαφορές. Η αντίληψη αυτή απλώς γνώση ενός αντικειμένου. παραγνωρίζει τη βαρύνουσα σημασία Συντακτικά, η γενική του δικαίου των αρχών του δικαίου. είναι αντικειμενική. Η μεθοδολογία του Συναφώς, πρέπει να διακρίνει δικαίου, δηλαδή, αποτελεί μιά θεωρία κανείς τη νομική δογματική από την ως προς το πώς δίδουμε έγκυρες κοινωνιολογία και την ιστορία του απαντήσεις σε δικαϊκά ζητήματα, δικαίου, δηλαδή τα ζητήματα της ανεξαρτήτως του περιεχομένου τους κανονικότητας από εκείνα της απαντήσεις (κρίσεις), δηλαδή, κανονιστικότητας (normativity). επιστημονικές. Οι τελευταίες Διαφορετικά, η νομική δογματική θα διακρίνονται από το ότι είναι ήταν αδύνατη. H διάκριση της θεμελιωμένες και, συνεπώς, ελεγκτές εσωτερικής από την εξωτερική οπτική από οποιονδήποτε χρησιμοποιεί την γωνία θεωρήσεως του δικαίου (Hart), ή κατάλληλη μέθοδο ευρέσεως του της κανονιστικής ισχύος από την δικαίου. αποτελεσματικότητα του δικαίου Εφ όσον η ιδέα μιάς μεθοδολογίας (Kelsen), προϋποθέτει την ισχύ του της μεθοδολογίας του δικαίου (!) πρέπει λεγομένου αξιώματος του Hume, ότι, να εγκαταλειφθεί, αφετηρία μας δεν δηλαδή, η διάκριση όντος και δέοντος, ή δύναται να είναι παρά η νομική περιγραφικών και δεοντικών προτάσεων, πρακτική, η οποία προσωποποιείται στο είναι κατηγορική. Προς τούτο συνηγορεί υπόδειγμα του έγκριτου νομικού. Η η σύγχρονη φιλοσοφική συζήτηση περί μεθοδολογία του δικαίου, δηλαδή, έχει του θεμελιώδους χαρακτήρα των λόγων χαρακτήρα αναστοχαστικό και κριτικό προς το πράττειν (reasons for action). με άλλες λέξεις, είναι συγχρόνως Εν κατακλείδι, η διδασκαλία της περιγραφική και κανονιστική. μεθοδολογίας του δικαίου πρέπει να Πρέπει να διακρίνουμε την αυθεντία αντιμετωπίσει επιτυχώς τις προκλήσεις από το εξαναγκαστόν των νομικών του νομικού ρεαλισμού, δείχνοντας ότι η κρίσεων. Οι σκεπτικιστές συγχέουν θεμελίωση των νομικών κρίσεων είναι ακριβώς το ζήτημα της θεσμικής και ζήτημα γνώσεως του δικαίου, και του εγκυρότητας με εκείνο της γνωστικής, νομικού θετικισμού, δείχνοντας ότι το καθιστώντας αδιανόητο το καθήκον νόημα των διατάξεων του δικαίου θεμελιώσεως ιδίως των δικανικών αποτελεί ζήτημα θεμελιώσεως και όχι κρίσεων (άρθρο 93 3 [α] του (εμπειρικής) διαπιστώσεως. Συντάγματος). Προς την εν λόγω διάκριση συνηγορεί η διάκριση του σκεπτικού (: επειδή...) από το διατακτικό (: διά ταύτα...) της δικαστικής Παύλου Κ. Σούρλα, «Θεωρία και αποφάσεως, καθώς και η αρχή της ίσης ερμηνεία του δικαίου», Ισοπολιτεία 2 μεταχειρίσεως. (1998), σς 197 επ.

3 3 II. Η νομική ως πνευματική, κοινωνική και πρακτική επιστήμη: η κανονιστικότητα του δικαίου της κυκλικότητας και της υποκειμενικότητας, είναι απλώς ερμηνευτική. Ο πρακτικός χαρακτήρας της δεν σημαίνει ότι είναι δήθεν εμπειρική, αλλά ότι έχει ως αντικείμενό της την ανθρώπινη πράξη ακριβέστερα, την επίλυση πρακτικών ζητημάτων, τα οποία προκαλούνται από το ότι καλούμαστε να συμβιώσουμε υπό θεσμικές συνθήκες ελευθερίας και ισότητας, βάσει λόγων αντικειμενικής ισχύος δηλαδή γενικών (ανεξάρτητων από κύρια ονόματα) και καθολικών (μη αυτοαναιρούμενων). Γι αυτό τα μόνα προστάγματα του δικαίου είναι του Ουλπιανού, κατά την καντιανή ερμηνεία τους: ποτέ μη καθιστάς το πρόσωπό σου απλώς μέσον, μη βλάπτεις τους άλλους και ό,τι σου ανήκει να το έχεις και ό,τι έχεις να σου ανήκει! Τούτων δοθέντων, ο νομικός θετικισμός, ακόμη και στην πλέον προηγμένη σύγχρονη εκδοχή του, πώς δύναται να δικαιολογήσει την αυθεντία δικαϊκών λόγων προς το πράττειν; Η προκείμενη διαμάχη περί του χαρακτήρα της νομικής επιστήμης αποκρυσταλλώνεται στην ιστορία της μεθοδολογίας του δικαίου κατά τον 19 ο αιώνα στη Γερμανία: από τη σύλληψη, δηλαδή, της νομικής επιστήμης ως μάλλον ιστορικής και φιλολογικής στη σύλληψή της ως μάλλον κοινωνικής, αφού βέβαια είχε μεσολαβήσει η νομική εννοιοκρατία (Begriffsjurisprudenz). Κρίσιμη γιά τη σύλληψη της κανονιστικότητας του δικαίου είναι η έννοια της πράξεως. Στη διδασκαλία του ποινικού δικαίου διακρίνονται, ως γνωστόν, τρεις σχετικές νομικές θεωρίες, χρήσιμες ως αφετηρία: η αιτιακή, η της σκοπίμου δράσεως και η κοινωνική. Στην πρακτική φιλοσοφία κρίσιμη είναι η διάκριση της αντικειμενικής από την υποκειμενική οπτική γωνία, καθώς και εκείνη της εξηγήσεως και κατανοήσεως της πράξεως από τη δικαιολόγησή της, βάσει των συρρεόντων λόγων συμφέροντος, φρονήσεως ή (γνησίως) ηθικών. Το νόημα της πράξεως δεν συλλαμβάνεται πλήρως από την οπτική γωνία των συμφερόντων και των κινήτρων του αυτουργού (agent). Η αντικειμενική σύλληψή του προϋποθέτει τη συνεξέταση των λόγων που τη δικαιολογούν (ή όχι). Σχηματικά μιλώντας, ενώ η μηχανική θεώρηση της πράξεως (βάσει αιτίων και αποτελεσμάτων) συλλαμβάνει την επαναληπτικότητά της και η ερμηνευτική (βάσει ιδίως των κινήτρων του αυτουργού) την ατομικότητά της, μόνη η ηθική (βάσει ηθικών λόγων προς το πράττειν) είναι ικανή να συλλάβει την κατηγορηματικότητά της. Διακρίνονται τρεις ανταγωνιστικές συλλήψεις της νομικής ως κοινωνικής, πνευματικής και πρακτικής επιστήμης. Είναι μάλλον το ίδιο το δίκαιο που διασώζει τη νομική επιστήμη από το να καταστεί κοινωνική κατά το συνεπειοκρατικό (consequentialist) δόγμα του λειτουργισμού. Π. χ., η Σχολή της οικονομικής αναλύσεως του δικαίου δεν εναρμονίζεται με το ισχύον δίκαιο, τις θεμελιώδεις αρχές, δηλαδή, μη διανεμητικής δικαιοσύνης που το διέπουν, ούτε δικαιολογεί τις ρυθμίσεις του καλύτερα από εναλλακτικές θεωρίες, όπως της Σχολής του Toronto. Ούτε όμως η νομική επιστήμη, υπερβαίνοντας τα συναφή προβλήματα Robert B. Brandom, «Λόγος, έκφραση και φιλοσοφικό εγχείρημα», in C. P. Ragland και Sarah Heidt (eds), Τί εστί φιλοσοφία;, μετ. Νίκου Ηλιάδη (Αθήνα: Εκδόσεις Ψυχογιός, 2005), σς 101 επ. Ανδρέα Τάκη, Η ηθική αδιαφορία του νόμου: νομικός θετικισμός και αναλυτική φιλοσοφία (Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις, 2006) Ernest J. Weinrib, The Idea of Private Law (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1995)

4 4 III. Νομική θεωρία και πράξη: δικαιοδοτική πράξη, ερμηνεία και εφαρμογή του δικαίου υφίστανται, δηλαδή, προ και ανεξαρτήτως της εν λόγω διαδικασίας (το αντίθετο αποτελεί δογματισμό), η δε δεσμευτικότητά τους απορρέει αβίαστα από τη συνεπή συμμόρφωση προς τις επιταγές της. Οι ατελείς έννομες διαδικασίες, ως ακριβοδίκαιες, δεν συνυφαίνονται παρά με τον σεβασμό των παραγόντων τους ως ελεύθερων και ισότιμων προσώπων. Πρέπει πάντως να διακριθούν τα ζητήματα της ερμηνείας (γνώσεως) από εκείνα της εφαρμογής (κρίσεως) του δικαίου. Κατά τον νομικό θετικισμό, ο δικαστής διαθέτει διακριτική ευχέρεια στις ενώπιόν του δυσεπίλυτες (hard) υποθέσεις. Ωστόσο, δικαστικές αποφάσεις που να επικαλούνται την άσκηση διακριτικής ευχέρειας είναι εντελώς ασυνήθεις, διότι είναι αδύνατη η δικαιολόγησή τους. Η διάκριση μεταξύ ευχερών και δυσεπίλυτων υποθέσεων γίνεται πάντοτε ex post, ο δε δικαστής που επικαλείται τη σαφήνεια του νόμου, βάσει του αποφθέγματος de claris non fit interpretatio, δεν ενεργεί με υπευθυνότητα. Περαιτέρω, το γεγονός ότι είναι αβέβαιη η μία και μόνη ορθή απάντηση, δεν σημαίνει ότι η κρίση μας είναι απροσδιόριστη. Αν δεν νοείται απροσδιοριστία στις νομικές κρίσεις, τότε πρέπει να είναι δυνατή η γνώση του δικαίου. Ευσταθεί, δηλαδή, το αίτημα γιά μία και μόνη ορθή απάντηση. Υφίσταται, εντός της έννομης τάξης, κατανομή πνευματικής εργασίας: ενώ ο σκεπτικιστικός νομικός ρεαλισμός υιοθετεί την οπτική γωνία του δικηγόρου και ο νομικός θετικισμός πρωτίστως εκείνη του νομοθέτη, κρίσιμη μεθοδολογικά είναι η σκοπιά του δικαστή και της δικαιοδοτικής πράξης. Ο νομικός θετικισμός αδυνατεί να εναρμονίσει τις εν λόγω οπτικές γωνίες (αλλά και της πανεπιστημιακής διδασκαλίας του δικαίου), διότι δεν συλλαμβάνει την ενότητά τους ιδίως τα συρρέοντα ηθικά και πολιτικά καθήκοντα που συνυφαίνονται με τη νομοθετική, δικαστική και θεωρητική αυθεντία. Στη φιλελεύθερη δημοκρατία ο τελευταίος λόγος δεν ανήκει στην πλειοψηφία. Στις νομικές αποφάσεις, κατ αντιδιαστολήν προς τις αμιγώς πολιτικές, συντρέχει η θεσμική υποχρέωση να θεμελιωθούν ως οι καλύτερες δυνατές. Η δικαστική απόφαση, βασιζόμενη στο καλύτερο επιχείρημα, καλείται αφ ενός μεν να σεβασθεί την αυθεντία του παρελθόντος (δηλαδή, τη νομολογία) αφ ετέρου να αποτελέσει ένα πλήρως δικαιολογημένο υπόδειγμα γιά το μέλλον. Ο δικαστής καλείται να συμμορφωθεί πρωτίστως προς τα αυτοτελή καθήκοντα της αμεροληψίας (ως προς τους διαδίκους) και της αντικειμενικότητας (ως προς το περιεχόμενο του νόμου). Συναφώς, διακρίνονται οι δικονομικές από τις μεθοδολογικές όψεις του δικαστικού έργου. Η δικανική διαδικασία από τη σκοπιά τής δικονομίας είναι μικτή ατελής (π. χ., η ποινική δικονομία καλείται εκ των προτέρων να μεγιστοποιήσει την πιθανότητα να αθωώνονται οι αθώοι), ενώ από μεθοδολογική μάλλον αμιγής: οι θεμελιωμένες νομικές κρίσεις δεν αποτελούν παρά το αποτέλεσμα της προσήκουσας διαδικασίας: δεν Παύλου Κ. Σούρλα, Η διαπλοκή δικαίου και πολιτικής: και η θεμελίωση των νομικών κρίσεων (Αθήνα - Κομοτηνή: Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1989), σς σς 43 επ., 55 επ. του ιδίου, «Σκέψεις γιά μιά κανονιστική θεωρία της διαδικασίας», Ισοπολιτεία 11 (2007), σς 227 επ. του γράφοντος, «Αρχή της πλειοψηφίας, ηθικός σχετικισμός και δημοκρατία», Ισοπολιτεία 9-10 (2005-6), σς 93 επ.

5 5 IV. Η παραδοσιακή διδασκαλία: η προτεραιότητα της γραμματικής και της ιστορικής (υποκειμενικής) ερμηνείας Κατά την παραδοσιακή μεθοδολογία του δικαίου, η ερμηνεία περιορίζεται στα ασαφή. Ωστόσο, το αν μιά διάταξη είναι σαφής (αποδεικνύεται, δηλαδή, εκ των υστέρων ως σαφής) δεν αποτελεί παρά αποτέλεσμα της ερμηνείας. Επιπροσθέτως, και ανεξάρτητα από την προκείμενη παραδοχή, η ερμηνεία, σύμφωνα με την ίδια διδασκαλία, διακρίνεται, κατά στάδια, σε ερμηνεία intra legem (εντός του νόμου), praeter legem (παρά τον νόμο), extra legem (εκτός του νόμου, αλλά εντός του δικαίου) και contra legem (αντίθετα προς τον νόμο) κ. λπ. Ωστόσο, όλες αυτές οι διακρίσεις, όπως, π. χ., και η ιδέα μιάς διορθωτικής ερμηνείας, δεν βασίζονται παρά την προτεραιότητα της λεγόμενης γραμματικής ερμηνείας. Στο πλαίσιο της ίδιας διδασκαλίας, διακρίνεται, επίσης, η διασταλτική από τη συσταλτική ερμηνεία, ή, ως προς τα κενά του δικαίου, τα κενά, π. χ., του κανόνα (Normlücke), τα ρυθμιστικά (Regelungslücke) και του δικαίου (Rechtslücke), τα αρχικά και τα επιγενόμενα, τα εκούσια και τα ακούσια, τα εμφανή και τα συγκεκαλυμμένα κ. τ. τ. Ωστόσο, ποιές γνήσιες υποδείξεις προς τον ερμηνευτή δύνανται να βρουν έρεισμα σε αυτές τις διακρίσεις, εκτός από την προδήλως εσφαλμένη του να εμπιστευθεί τα λεξικά, καθότι δεν αποτελούν παρά κάποιες εκ των υστέρων (περιγραφικές) διαπιστώσεις; Περαιτέρω, κατά την παραδοσιακή μεθοδολογία του δικαίου, η μέθοδος της αναλογίας κατά τις παραπεμπτικές διατάξεις (οι οποίες, δηλαδή, εμπεριέχουν τη ρήτρα εφαρμόζεται αναλόγως) δεν πρέπει να συγχέεται με τη μέθοδο της αναλογίας γιά τη συμπλήρωση των κενών του νόμου ή του δικαίου. Τούτο είναι συνεπές μόνο με ένα δόγμα νομικού θετικισμού, κατά το οποίο το δίκαιο αποτελεί συνονθύλευμα διατάξεων. Διαφορετικά, αν η εν λόγω «μέθοδος» είναι μία και μόνη (όπως εξ άλλου είναι εύλογο), τότε κάθε διάταξη του ισχύοντος δικαίου δεν εμπεριέχει άραγε μιά σιωπηρή ρήτρα περί της ανάλογης εφαρμογής της; Τούτο επιτάσσεται πάντως από την αρχή της ίσης μεταχειρίσεως. Στην καλύτερη εκδοχή της, η παραδοσιακή διδασκαλία υποστηρίζει ότι τα επιχειρήματα που δηλώνουν δέσμευση στο γράμμα του νόμου, ή στη βούληση του νομοθέτη, έχουν προτεραιότητα έναντι άλλων επιχειρημάτων, εκτός, βέβαια, αν συντρέχουν σοβαροί λόγοι υπέρ της προτεραιότητας των τελευταίων. Ωστόσο, όλες οι κρίσιμες νομικές έννοιες είναι κατ αρχήν ερμηνευτικές. Η μόνη θεραπεία κατά του δογματισμού έγκειται στην αναγνώριση της ερμηνευτικής φύσης της νομικής πρακτικής σε όλο το φάσμα της (περιλαμβανομένων των θεμελίων της), καθώς και του κατά βάση φιλοσοφικού χαρακτήρα της εν λόγω πρακτικής. Αν λάβουμε σοβαρά υπ όψιν τη διάκριση της έννοιας από τις αντιλήψεις της, η μεν γραμματική ερμηνεία παραγνωρίζει το γράμμα του νόμου, δηλαδή τη σημασία των λέξεών του ως επιτυχούς χρήσεώς τους κατά το παρελθόν, η δε ιστορική - υποκειμενική ομοίως παραγνωρίζει τη βούληση των συντακτών του. Π. χ., στο πλαίσιο της ιδέας του πρωταρχικού νοήματος του συντάγματος, πώς διαθέτουν κανονιστική ισχύ οι προθέσεις των συντακτών του; Ronald Dworkin, Law s Empire (London: Fontana Press, 1986), ιδίως σς 45 επ. Παύλου Κ. Σούρλα,, «Κείμενο του νόμου και γραμματική ερμηνεία», in Αφιέρωμα στον Ανδρέα Γαζή (Αθήνα: Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1994), σς 627 επ.

6 6 V. Το πρόβλημα του νοήματος: φιλοσοφία της γλώσσας Κατά τη θετικιστική μεθοδολογία του δικαίου, εφ όσον βαρύνουσα σημασία έχουν οι ορισμοί των εννοιών, το δε νόημα των διατάξεων συνάγεται αθροιστικά από τη σημασία των λέξεων, η ερμηνεία δεν έχει παρά διαπιστωτικό χαρακτήρα. Οι σημασίες των λέξεων ορίζονται, δηλαδή, από τις κρατούσες γλωσσικές συνήθειες εντός μιάς γλωσσικής κοινότητας. Προς την αντίληψη αυτή συνηγορεί η κλασσική φιλοσοφία της γλώσσας. Σύμφωνα με την εν λόγω φιλοσοφία, η γλώσσα καλείται να απεικονίσει την πραγματικότητα, διαθέτοντας η ίδια μιά κατάλληλη εννοιολογική δομή. Οι έννοιες έχουν βάθος, το οποίο προσδιορίζει και το πλάτος τους αποτελούν, δηλαδή, παραστάσεις της πραγματικότητας. Τα δευτερογενή ως προς τις παραστάσεις σύμβολα της γλώσσας δεν έχουν παρά συμβατικό χαρακτήρα. Η κλασσική αντίληψη μάλλον επικυρώθηκε από την πρόοδο των επιστημών (της φύσεως). Η πολυσημία και η αοριστία των λέξεων δεν θεωρούνται παρά ελαττώματα της φυσικής γλώσσας. Ωστόσο, μετά τη λεγόμενη γλωσσολογική στροφή της φιλοσοφίας, συνδεδεμένη ιδίως με το έργο του (ύστερου) Wittgenstein, το νόημα εκλαμβάνεται πρωτίστως ως ενδογλωσσικό: το νόημα των λέξεων συνυφαίνεται, δηλαδή, με τις επιτυχείς χρήσεις τους εντός της επικρατούσης κοινωνικής πρακτικής. Πάντως, όπως έχουν δείξει μεταγενέστερες μελέτες, εμπνευσμένες από το έργο του Wittgenstein, η γλώσσα, ακριβώς επειδή είναι πρακτική, ενέχει, συγχρόνως, χαρακτήρα κανονιστικό μιά εμπειρική (ή συμβασιοκρατική), δηλαδή, σύλληψη του νοήματος είναι αδύνατη. Με άλλα λόγια, η προτεραιότητα του πραγματολογικού επιπέδου της γλώσσας έναντι του σημασιολογικού δεν ευσταθεί η αναφορά των λέξεων πρέπει να προηγείται του νοήματός τους. Τούτο διαφαίνεται σε μιά προσεκτική ανάλυση των κυρίων ονομάτων και των επιστημονικών ανακαλύψεων. Αν και οι απεικονιστικές χρήσεις των λέξεων μάλλον μας φαίνονται, λοιπόν, ως οι πλέον αξιόπιστες, η γλώσσα, π. χ., των μαθηματικών ή της τυπικής λογικής δεν είναι απεικονιστική. Λαμβάνοντας υπ όψιν το πλούσιο φάσμα των χρήσεων των λέξεων, οι απεικονιστικές χρήσεις τους αποδεικνύονται περιθωριακές ή παρασιτικές: είναι, δηλαδή, το δούναι και λαβείν των λόγων που μάς καθιστά γνήσιους χρήστες μιάς γλώσσας. Γι αυτό, όχι μόνον οι παπαγάλοι βρίσκονται εκτός γλώσσας, αλλά και είναι αδύνατη η δημιουργία μιάς τεχνητής γλώσσας απαλλαγμένης από τις ασάφειες της φυσικής. Εξ άλλου έγκυρες χρήσεις των λέξεων προϋποθέτουν την αοριστία τους: π. χ., πώς θα διατυπώναμε καλύτερα τη διάταξη η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι απαραβίαστη; (Η ασάφεια της διατάξεως δεν οφείλεται σε νομοθετική κακοτεχνία). Ωστόσο, αν και δεν νοείται έγκυρη επικοινωνία χωρίς την ανταπόκριση των αυτουργών σε λόγους, η ανταπόκρισή τους δεν σημαίνει την παθητικότητά τους, αλλά πρωτίστως την αυτενέργειά τους. Χρειαζόμαστε, δηλαδή, μιά εύρωστη θεωρία της αλήθειας ως ανταποκρίσεως των πεποιθήσεών μας προς την πραγματικότητα, αλλά και ως συνοχής τους. Εν κατακλείδι, κοινωνικότητα της χρήσεως και προτεραιότητα της αναφοράς σημαίνει ότι κρίσιμη είναι η παραδειγματική χρήση των λέξεων. Οι αναγωγιστικές (reductionist) θεωρίες της γλώσσας της ηθικής (και του δικαίου) αποτυγχάνουν. William G. Lycan, Φιλοσοφία της γλώσσας, μετ. Γιώργου Μαραγκού (Αθήνα: Gutenberg, 2007)

7 7 VI. Το πρόβλημα του νοήματος: η γλώσσα της ηθικής Σύμφωνα με τον ηθικό ορθολογισμό, (α) οι ηθικές αξιολογήσεις εκφράζουν πεποιθήσεις, (β) κάποιες από τις ηθικές πεποιθήσεις μας είναι αληθείς, οι δε αληθείς ηθικές πεποιθήσεις είναι (γ) ανεξάρτητες από μας. Με δεδομένη την επιχειρηματολογική υφή της γλώσσας της ηθικής, όσοι αμφισβητούν τη δυνατότητα αντικειμενικών ηθικών κρίσεων μάλλον φέρουν το βάρος της αντεπιχειρηματολογίας. Σύμφωνα με τον ηθικό αναγωγισμό (reductionism), οι κρίσιμες κανονιστικές λέξεις (όπως, π. χ., αγαθό) αναφέρονται στο ίδιο γεγονός αναφοράς μη κανονιστικών λέξεων (όπως, π. χ., ευχάριστο). Κατά την επιχειρηματολογία του G. E. Moore, η οποία εγκαινιάζει τη σύγχρονη φιλοσοφία της γλώσσας της ηθικής, είναι πάντοτε ανοικτό το ερώτημα, π. χ., η άμβλωση είναι μεν δυσάρεστη, αποτελεί όμως άραγε και κακό; Διαφορετικά, είμαστε καταδικασμένοι στη φυσιοκρατική πλάνη (naturalistic fallacy), θεωρώντας ως σημασιολογικά ισοδύναμους τους ισχυρισμούς (α) η άμβλωση είναι δυσάρεστη και (β) η άμβλωση αποτελεί κακό. Κατά την ενορασιοκρατία (intuitionism) που ευνοεί η προκείμενη επιχειρηματολογία, ορισμένες ηθικές αξιολογήσεις μας είναι εγγενώς αξιόπιστες, αν όχι πρόδηλες, όπως, π. χ., περί της απόλυτης απαξίας των βασανιστηρίων. Ωστόσο, κατά τον λογικό θετικισμό, η αξιολόγηση ότι ο φόνος αποτελεί κακό δεν ανάγεται παρά στην εντολή ου φονεύσεις! Οι ηθικές κρίσεις μας, ως προσταγές, είναι αδύνατον να επαληθευθούν ή να διαψευσθούν. Περαιτέρω, κατά τον συγγενή ηθικό υποκειμενισμό, οι ηθικές αξιολογήσεις δεν αποτελούν παρά δηλώσεις επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας. Ωστόσο, αν κάτι τέτοιο αληθεύει, πώς δικαιολογείται η ηθική διαφωνία και η βάσει λόγων μεταβολή των ηθικών πεποιθήσεών μας; Γι αυτό, κατά τη συγκινησιοκρατία (emotivism), η αξία των ηθικών κρίσεων δεν δύναται παρά να είναι απλώς επιφωνηματική. Ωστόσο, η παροχή συμβουλών ή η τέλεση ηθικών συλλογισμών πώς είναι πράγματι δυνατές; Κατά τον μηδενισμό, οι ηθικές αξιολογήσεις μας, αν και διατυπώνονται με αξιώσεις αλήθειας, θα αλήθευαν μόνον αν υπήρχαν στον κόσμο ηθικές αξίες η ύπαρξη τέτοιων αξιών θα αποτελούσε ένα αλλόκοτο γεγονός (οντολογικό επιχείρημα). Περαιτέρω, η γνώση τέτοιων αξιών θα ήταν αδύνατη, διότι πώς είναι εφικτός ένας αιτιώδης αλληλοσυσχετισμός μας (επιστημολογικό επιχείρημα); Ωστόσο, ο ηλεκτρονικός υπολογιστής δεν εκτελεί άραγε πράξεις αδιαμφισβήτητης αξιοπιστίας, παρ ότι δεν υφίστανται αριθμοί στον κόσμο (αν δεν υφίστανται), ή, πάντως (αν υφίστανται), παρ ότι δεν συνδέεται αιτιωδώς μαζί τους; Η ύπαρξη των ηθικών αξιών δεν έγκειται παρά στην ισχύ τους. Κατά τον σκεπτικισμό, η ηθική δεν αποτελεί παρά ζήτημα προβολής της υποκειμενικότητάς μας στον ηθικά άχρωμο κόσμο. Ωστόσο, και τα χρώματα των πραγμάτων του εξωτερικού κόσμου, ως δευτερεύουσες ιδιότητές τους, δεν εξαρτώνται άραγε και από τη φύση των αντικειμένων, δηλαδή από την παθητικότητά μας; Ο σκεπτικισμός μάλλον συγχέει το ζήτημα της κανονιστικότητας (normativity) με εκείνο της παρακινήσεως (motivation) του αυτουργού. Θεόφιλου Βέϊκου, Αναλυτική φιλοσοφία (Αθήνα: Εκδόσεις Σμίλη, 1990), σς 190 επ. Charles Larmore και Alain Renaut, Περί ηθικής λόγος και αντίλογος: ιδεαλισμός ή ρεαλισμός, μετ. Μιχ. Πάγκαλου (Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις, 2006)

8 8 VII. Η γλώσσα της ηθικής: ηθική επιχειρηματολογία Μιά ευπρεπής νομική αντιλογία αρέσκεται σε επιχειρήματα ad absurdum (της εις άτοπον απαγωγής), a contrario (εξ αντιδιαστολής), a majori ad minus (από το μείζον στο έλασσον), a minore ad majus (από το έλασσον στο μείζον) κ. λπ. Σε τί έγκειται η επιτυχία της; Σπουδαία έργα στη θεωρία της επιχειρηματολογίας, ιδίως κατά τις δεκαετίες του 1940 και του 1950, συνέβαλαν στη μεταστροφή από μιά γεωμετρική αντίληψη της ισχύος στη λογική ως γενικευμένη νομική επιστήμη (Toulmin) και στη σύλληψη της επιχειρηματολογίας ως λειτουργίας του ακροατηρίου (Perelman). Στο πλαίσιο αυτό, γίνεται λόγος γιά καθολικό και ειδικά ακροατήρια και γιά αντίστοιχη ρητορική αποτελεσματικότητα, διακρίνονται τα ενεργήματα του καταπείθω (persuade) από του μεταπείθω (convaincre) και εντοπίζονται τα κρίσιμα επιχειρηματολογικά σχήματα, π. χ. της συνάφειας (ως προς τη διαδοχή και τη συνύπαρξη). Ωστόσο, δεν επιλέγουμε νομικά ακροατήρια, αλλά αναπτύσσουμε την επιχειρηματολογία μας, ανταποκρινόμενοι στις απαιτήσεις του νομικού ακροατηρίου ούτε υφίσταται νομικό ακροατήριο χωρίς εξ αντικειμένου συστατικές αρχές (όπως της αμεροληψίας και της αντικειμενικότητας). Στο ίδιο ιστορικό πλαίσιο, ειδικότερα στο πεδίο της νομικής επιστήμης, η Τοπική επανέφερε τις αριστοτελικές ιδέες των ενδόξων και του διαλεκτικού συλλογισμού. Ωστόσο, ήδη ο Kant είχε διακρίνει τους γνώμονες τους υγιούς κοινού λόγου: (α) την αρχή της ανεξαρτησίας, του να σκεπτόμαστε, δηλαδή, εμείς οι ίδιοι (β) του να σκεπτόμαστε στη θέση καθενός άλλου (μιά αρχή της ισότητας) (πρόκειται γιά τον διευρυμένο τρόπο του σκέπτεσθαι) και (γ) του να σκεπτόμαστε πάντοτε σε συμφωνία με τον εαυτό μας (μιά αρχή της αυτονομίας) (πρόκειται γιά τον συνεπή τρόπο του σκέπτεσθαι, τον κατ εξοχήν γνώμονα του λόγου). Ο Kant είχε επίσης διακρίνει τις καθοριστικές από τις αναστοχαστικές κρίσεις ως εξής: Αν είναι δεδομένο το καθολικό, η σχετική κρίση υπαγωγής του ατομικού είναι καθοριστική. Αν όμως είναι δεδομένο το ατομικό και ζητείται το καθολικό, τότε η κρίση είναι αναστοχαστική. Οι ανωτέρω καντιανές αναπτύξεις ίσως προαναγγέλουν την ηθική της διαβουλεύσεως (των Habermas και Apel). Κατά τη συναφή διαδικαστική αρχή, κριτήριο αλήθειας αποτελεί η δυνατότητα συμφωνίας σε μιά ιδεώδη κατάσταση επικοινωνίας, όποου μόνος επιτρεπτός εξαναγκασμός είναι εκείνος του καλύτερου επιχειρήματος. Ωστόσο, η κρίση μας είναι άραγε αντικειμενική, επειδή οι γνώμες μας (τυχαίνει να) συμπίπτουν, ή το θεμέλιο μιάς αναγκαίας καθολικής συμφωνίας αποτελεί η αντικειμενική ισχύς της κρίσεως; Εφ όσον η συμφωνία βασίζεται στο καλύτερο επιχείρημα, το τελευταίο αποτελεί το θεμέλιο του κύρους της κρίσεως, όχι η συμφωνία καθ εαυτήν. Στο πλαίσιο μιάς κριτικής επιχειρηματολογίας, αφού διακρίνει κανείς τα απαγωγικά επιχειρήματα (έγκυρα ή άκυρα) από τα επαγωγικά και τα αναλογικά και λάβει υπ όψιν του τους κανόνες γιά την ορθή χρήση των ορισμών, πρέπει να ερευνήσει τις αρχές που διέπουν τη συμμετοχή στην επιχειρηματολογική διαβούλευση, ιδίως τον κίνδυνο των σοφισμάτων ή, π. χ., του λεγόμενου ολισθηρού κατήφορου. Η κριτική επιχειρηματολογία πρέπει, τέλος, να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει την προπαγάνδα και τις θεωρίες συνωμοσίας. Παντελή Μπασάκου, Επιχείρημα και κρίση (Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 1999) Φιλήμονος Παιονίδη, Στοιχεία κριτικής επιχειρηματολογίας (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτη, 2014)

9 9 VIII. Η γλώσσα του δικαίου: νόημα, διατάξεις και κανόνες δικαίου Η πολυσημία και η αοριστία των λέξεων δεν αποτελούν ελαττώματα ούτε της γλώσσας του δικαίου, τα οποία θα μπορούσαν δήθεν να θεραπευθούν, π. χ., με τη χρήση νομοθετικών ορισμών: κανένας ορισμός δεν δύναται να επιλύσει ουσιώδη ηθικά και πολιτικά ζητήματα. Παρ ότι πρέπει ασφαλώς να διακρίνει κανείς τις νομικά σημαντικές λέξεις από τις νομικές καθ εαυτές, η δημιουργία μιάς τέλειας (τεχνητής) νομικής γλώσσας, απαλλαγμένης από τα προβλήματα ασάφειας των φυσικών, δεν είναι εφικτή (ούτε επιθυμητή). Διακρίνοντας την περιγραφική από τη ρυθμιστική χρήση της γλώσσας, καλούμαστε ιδίως να υποβάλουμε σε δοκιμασία τη θεωρία των προσταγών: πώς, π. χ., τα δικαιώματα, ως επιτρεπτικοί κανόνες, δύνανται να συλληφθούν ως προσταγές (ποίου προς ποίον); Ως προς τη σημασιολογική διάσταση των κανόνων δικαίου, απορρίπτοντας μιά απεικονιστική συσχέτιση κανόνων και διατάξεων, κρίσιμος είναι ο γενικός και αφηρημένος χαρακτήρας τους. Υφίστανται άραγε ατομικοί κανόνες δικαίου, ή, με άλλα, λόγια, γιατί η νομολογία δεν αποτελεί πηγή του δικαίου; Ως προς τη συντακτική διάσταση των κανόνων δικαίου, ενδιαφέρουν, κατ αρχάς, οι ποικίλες διακρίσεις της παραδοσιακής αντίληψης μεταξύ πρωτευόντων και δευτερευόντων. Περαιτέρω, ωστόσο, πρέπει να διερευνηθεί η λογική που διέπει τους κανόνες, η δεοντική, κατ αντιδιαστολήν προς την τυπική (των αποφαντικών προτάσεων). Συναφώς, διακρίνοντας τις διατάξεις από τους κανόνες δικαίου, πρέπει να συλλάβουμε την ισχύ ατελών διατάξεων: δηλαδή, επεξηγηματικών, παραπεμπτικών (όπως άραγε τα πλάσματα δικαίου;), περιοριστικών ή καταργητικών. Ειδικότερα, κατά την παραδοσιακή αντίληψη, ο κανόνας δικαίου έχει τη δομή μιάς σύνθετης διατάξεως, η οποία συναποτελείται από την υπόθεση (ή «πραγματικό») και την απόδοση (ή «έννομη συνέπεια»): εάν..., τότε... Ωστόσο, η σύλληψη των κανόνων δικαίου ως υποθετικών είναι ανεύλογη: πώς δύναται, π. χ., να συλληφθούν κατά το εν λόγω σχήμα οι επιτρεπτικοί ή οι συστατικοί (των θεσμών) κανόνες; Η δομή του κανόνα δικαίου είναι μάλλον δικαιολογητικής τάξεως: επειδή..., διά ταύτα... Βάσει της λογικής που διέπει τους κανόνες δικαίου, διακρίνεται, τέλος, η εσωτερική: (a/op) από την εξωτερική: O (a/p) συνεπαγωγή, (όπου Ο η δεοντική τιμή του οφείλειν [obligatory], a ένα σύνολο προϋποθέσεων και p μιά συγκεκριμένη πράξη). Στον πρώτο τύπο κανονιστικών προτάσεων (a/op), μιά επιταγή, π. χ., προσευχής, ισχύει μόνον εντός ενός κύκλου προσώπων (π. χ. των πιστών). Στον δεύτερο τύπο περιπτώσεων (O[a/p]), οφείλεις, εφ' όσον συντρέξουν ορισμένες προϋποθέσεις, να τελέσεις συγκεκριμένη πράξη: οι εν λόγω προϋποθέσεις είναι εσωτερικές, δηλαδή, του κανόνα και αφορούν στην ενεργοποίησή του, και όχι στην ισχύ του καθήκοντος, η οποία είναι ήδη πλήρης προ της επελεύσεως των εν λόγω προϋποθέσεων. Ερωτάται, λοιπόν: η συντακτική μορφή των κανόνων δικαίου ποιόν από τους προκείμενους δύο τύπους ακολουθούν; Ο δεύτερος πάντως συλλαμβάνει καλύτερα τις έννομες σχέσεις ως εκείνες (που δικαιολογούν την άσκηση κρατικού εξαναγκασμού) στις οποίες εντάσσονται τα πρόσωπα με μόνη τη γέννησή τους και ανεξαρτήτως της εμπειρικής (χωροχρονικής) συνάφειάς τους Paul Sourlas, Rechtsprinzipien als Handlungsgründe: Studien zur Normativität des Rechts (Baden - Baden: Nomos Verlagsgesellschaft, 2011), ιδίως σς 78 επ., 88 επ.

10 10 IX. Η γλώσσα του δικαίου: κανόνες και αρχές Η διάκριση των εν στενή εννοία κανόνων (rules), εφεξής απλώς: κανόνες, και των αρχών του δικαίου είναι άραγε ποσοτικής τάξεως; Πρέπει να διακρίνουμε, κατ αρχάς, τη γενικότητα από την καθολικότητα των εν ευρεία εννοία κανόνων (norms): ενώ η γενικότητά τους θέτει ένα ζήτημα χρήσεως κυρίων ονομάτων, η καθολικότητά τους αφορά ιδίως στη συνεπή εφαρμογή τους. Στη σύγχρονη συζήτηση, η σχέση κανόνων δικαίου και αρχών έχει συνυφανθεί με το ζήτημα της λεγόμενης διακριτικής ευχέρειας του δικαστή. Κατά τη μάλλον κρατούσα γνώμη, ο δικαστής, στις δυσεπίλυτες υποθέσεις (hard cases), δεν δεσμεύεται από μία και μόνη ορθή απάντηση, αλλά έχει διακριτική ευχέρεια επιλογής μεταξύ εξ ίσου ορθών απαντήσεων. Τούτο προϋποθέτει, αν δεν ταυτίζεται η δικαιοσύνη με τη διοίκηση, είτε ότι οι κανόνες δικαίου έχουν έναν βέβαιο σημασιολογικό πυρήνα και μιά αβέβαιη σημασιολογική περιφέρεια είτε ότι υφίστανται γνήσια κενά δικαίου. Παραδειγματική υπήρξε ως προς αυτό η περιώνυμη διαμάχη μεταξύ του Hart και του Dworkin. Ο Dworkin, στην κριτική του κατά του νομικού θετικισμού του Hart, εντόπισε, κατ αρχάς, την αδυναμία του κανόνα αναγνωρίσεως (rule of recognition) να χρησιμεύσει ως προς την αναγνώριση των αρχών (principles) ως πηγών του δικαίου. Εν συνεχεία, ανέδειξε τις ποιοτικές διαφορές στη λογική υφή των κανόνων δικαίου και των αρχών του. Ενώ οι κανόνες κείνται παρατακτικά ή ιεραρχικά, άλλως, αν αντιφάσκουν, κάποιοι εξ αυτών είναι απλώς ανίσχυροι, οι αρχές, επειδή έχουν το γνώρισμα της βαρύνουσας σημασίας, είναι μεν αντίρροπες, αλλά και εύκαμπτες. Κυρίως όμως, κατά την καλύτερη ερμηνεία του επιχειρήματος του Dworkin, οι αρχές επιτελούν μιά καίρια λειτουργία ως προς τη δικαιολόγηση των (θεμελιωδών) δικαιωμάτων ως των πλέον ισχυρών τίτλων (κατά του λεγομένου δημοσίου συμφέροντος) στο παίγνιο της λήψεως συλλογικών αποφάσεων. Οι αρχές είναι, κατά το περιεχόμενό τους, μη συνεπειολογικές (consequentialist), προτάσσοντας δε την αξία της ακεραιότητας (integrity) και το συναφές καθήκον θεμελιώσεως, δικαιολογούν αβίαστα τη συνοχή και συνέχεια της έννομης τάξης. Τούτων δοθέντων, κάθε έννομη τάξη πρέπει να δύναται να συλληφθεί ως ένα σπονδυλωτό αφήγημα, γραμμένο διαδοχικά από διαφορετικούς συγγραφείς. Αν, λοιπόν, λαμβάνουμε σοβαρά υπ όψιν τις αρχές του δικαίου, η έννομη δεν έχει κενά με άλλα λόγια, υφίσταται μία και μόνη ορθή απάντηση. Τα περί διακριτικής ευχέρειας του δικαστή, υπάρξεως κενών στο δίκαιο κ. τ. τ., απλώς παραγνωρίζουν τη βαρύνουσα σημασία των αρχών του δικαίου. Η αρχή της αναλογικότητας και η συναφής ιδέα της σταθμίσεως αποδεικνύονται σαθρές. Περαιτέρω, η αβεβαιότητα, που δεν πρέπει να συγχέεται με την απροσδιοριστία, είναι κανονιστικό φαινόμενο συμβατό με τη θέση της μιάς και μόνης ορθής απαντήσεως. Στο πλαίσιο αυτό, πρέπει κανείς να πραγματευθεί ιδίως α) τη διαπλοκή του δικαίου με την πολιτική, β) τις αρχές διανεμητικής και μη διανεμητικής δικαιοσύνης, γ) τη διάκριση γενικής ελευθερίας και ελευθεριών, καθώς και δ) τις θεωρίες της ποινικοποιήσεως (της ανταποδόσεως, κατ αντιδιαστολήν προς εκείνες της προλήψεως). Παύλου Κ. Σούρλα, Η διαπλοκή δικαίου και πολιτικής, σς 71 επ. Stavros Tsakyrakis, «Total Freedom: the Morality of Proportionality» (διαθέσιμο στο ιστολόγιό του:

11 11 Χ. Ενότητα της ερμηνείας: αναστοχαστική ισορροπία Κατά τη μη παραδοσιακή μεθοδολογία του δικαίου, οι αρχές του αποκτούν βαρύνουσα σημασία κατά την ερμηνεία και την εφαρμογή του. Γι αυτό, η αντίληψη αυτή συλλαμβάνει αβίαστα την ενότητα της έννομης τάξης, δικαιολογώντας, κατ αρχάς, την αξιολογική συνοχή της κατά τη λεγόμενη συστηματική ερμηνεία. Περαιτέρω, δικαιολογεί πλήρως την υπεροχή μιάς αντικειμενικής ερμηνείας έναντι μιάς υποκειμενικής. Γι αυτό, και πάλι, είναι σε θέση να αποκαθάρει τη λεγόμενη αντικειμενική τελολογική ερμηνεία από μικτές αντιλήψεις της, βάσει ιδίως της θεωρίας της σταθμίσεως των συμφερόντων (Interessen-) ή της αξιολογήσεως ( Wertjurisprudenz), δηλαδή από συνεπειοκρατικές ή τελολογικές αντιλήψεις, όπως π. χ. του συντάγματος ως αντικειμενικής τάξεως αξιών (objektiven Wertordnung). Εν όψει της προτεραιότητας του ορθού έναντι του αγαθού, ή του εξ υποκειμένου δικαίου, δεν δικαιολογείται η κρατούσα άποψη περί της ιδιαιτερότητας της ερμηνείας του συντάγματος. Η μη παραδοσιακή αντίληψη, κρατώντας τα επιτεύγματα της τοπικής και της νομικής ερμηνευτικής κατά της τυποκρατίας στο δίκαιο, αξιοποιώντας τη σύγχρονη συμβολή του συναγωγισμού (inferentialism) κατά του δογματικού θεμελιωτισμού (foundationalism) και αναδιατυπώνοντας τη θεωρία της αλήθειας ως συνοχής (coherentism), διακρίνει τις εμπειρικές και τις λογικές από τις επιχειρηματολογικές θεμελιώσεις. Υπόδειγμα ως προς αυτό αποτελεί η μεθοδολογία του Rawls στην περιώνυμη πραγματεία του Θεωρία της δικαιοσύνης δηλαδή, η εκ μέρους του χρήση της μεθόδου της αναστοχαστικής ισορροπίας (reflective equilibrium). Βάσει των προκειμένων, κατά τη μη παραδοσιακή μεθοδολογία του δικαίου, το γράμμα συνυφαίνεται με το πνεύμα (ratio) του νόμου, η δε βούληση του νομοθέτη με τους αντικειμενικούς ηθικούς και πολιτικούς λόγους ισχύος της έννομης τάξης. Η βασιμότητα και εγκυρότητα της μεθόδου της αναστοχαστικής ισορροπίας αποδεικνύεται στο ακανθώδες και δυσεπίλυτο ζήτημα των αμβλώσεων, όπως έδειξε ο Dworkin, με τρόπο ασυναγώνιστο, στη μονογραφία του Η επικράτεια της ζωής, αν, βέβαια, τη μελετήσουμε από την κατάλληλη μεθοδολογική οπτική γωνία. Συνοψίζοντας, οι έγκριτες ηθικές πεποιθήσεις μας δεν βασίζονται στη γνώμη των πολλών ή των ειδικών είναι έγκυρες, διότι θέτουν ζητήματα αρχής. Ούτε αρκεί η διαίσθηση του έγκριτου νομικού το καθήκον θεμελιώσεως απαιτεί το καλύτερο επιχείρημα. Δεν έχουμε μεν τη δυνατότητα να λάβουμε μέρος στη σχετική διαβούλευση, ως προς τη νομιμοποιημένη άσκηση του κρατικού εξαναγκασμού, παρά επικαλούμενοι τις πλέον έγκριτες ηθικές και πολιτικές πεποιθήσεις μας, ωστόσο, αυτές δεν αποτελούν κρίσιμους τίτλους παρά στο φως του κριτικού αναστοχασμού των καλύτερων, δηλαδή, ηθικών και πολιτικών αρχών. Οι αρχές αυτές είναι καλύτερες, ακριβώς επειδή δικαιολογούν πλήρως τον κρατικό εξαναγκασμό ή, με άλλα λόγια, τα δικαιώματά μας ως τίτλους εξαναγκασμού που επιτρέπουν τη συνύπαρξή μας υπό συνθήκες ελευθερίας και ισότητας εντός, δηλαδή, της έννομης τάξης. Βασίλη Βουτσάκη, «Στα θεμέλια της κοινής ζωής μας: η μέθοδος του Ντουόρκιν», The Books Journal 32 (Ιούνιος 2013), σς 42 επ. του γράφοντος, «Η εγγενής αξία της ανθρώπινης ζωής κατά τον Ronald Dworkin: ένα υπόδειγμα αναστοχαστικής ισορροπίας» (διαθέσιμο στα αναρτημένα στην ιστοσελίδα του μαθήματος έγγραφα)