ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΤΙΡΙΩΝ ΚΑΙ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΥ

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΤΙΡΙΩΝ ΚΑΙ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΥ Για την έρευνα, την καταγραφή και αξιολόγηση των κτιρίων και του εξοπλισµού του εργοστασίου ανέτρεξαµε στις εξής πηγές: 1. Στο τεχνικό αρχείο της επιχείρησης (σχέδια, ετήσιες τεχνικές εκθέσεις) 2. Στο φωτογραφικό αρχείο 3. Στα πρακτικά του.σ. ( ) και στις Εκθέσεις επί του Ισολογισµού Στη βιβλιοθήκη του Ινστιτούτου Ν. Κανελλόπουλου 5. Στη συλλογή προφορικών µαρτυριών Ο χρόνος που πραγµατοποιήθηκε η έρευνα συνέπεσε µε τους τελευταίους µήνες λειτουργίας του εργοστασίου. Ήταν µία εµπειρία που επιβεβαίωνε αυτό που ακολουθεί το κλείσιµο µιας επιχείρησης : την εξ ολοκλήρου διάλυση. Ο µηχανικός εξοπλισµός- στο µεγαλύτερο µέρος του- είχε ήδη πουληθεί για παλιοσίδερα. Το σύνολο των υαλουργικών εγκαταστάσεων είχε αποξηλωθεί. Ο εναέριος ταινιόδροµος διαλυόταν για την συλλογή τούβλων. Το αρχείο της εταιρείας Λιπασµάτων στο Ίδρυµα Μποδοσάκη ήταν πολτοποιηµένο µέχρι το Ένα µεγάλο µέρος του τεχνικού αρχείου βρεχόταν από διαρροές. Το καλλιτεχνικό τµήµα ήταν διαλυµένο και τα έργα του είχαν διασκορπιστεί. Οι εργαζόµενοι όµως ήταν πάντα εκεί και η προφορική τους µαρτυρία ζωντανή και ανεκτίµητη. Υπήρχε δηλαδή εκείνος ο πολύτιµος κρίκος δίχως τον οποίο θα ήταν πάρα πολύ δύσκολο να αναλύσει και να συνθέσει κανείς, στο επίπεδο της καταγραφής, την παραγωγική διαδικασία και συνεπώς την εξέλιξη των κτιρίων. Από τους εργαζόµενους, λοιπόν, ξεκίνησε η αναγνώριση και αποκρυπτογράφηση των χώρων του συγκροτήµατος των τ.µ. δοµηµένου χώρου. Έτσι πραγµατοποιήθηκε η φωτογράφηση- επαλήθευση στα τοπογραφικά, η πρώτη εικόνα του πολύπλοκου παραγωγικού κύκλου των µονάδων (σχ.1) και τέλος η έρευνα στα τεχνικά αρχεία, τα οποία βρέθηκαν ακόµα στις προθήκες τους λόγω µικροεργασιών συντήρησης που γίνονταν στο εργοστάσιο κατά καιρούς καθώς και λόγω διατήρησης του υπευθύνου στη θέση του. Ιδιαίτερα τα τεχνικά αρχεία της επιχείρησης αποτέλεσαν σηµαντική πηγή ιστορικής έρευνας που αναδεικνύει αφ ενός την αισθητική πλευρά του βιοµηχανικού και αρχιτεκτονικού σχεδίου και αφ ετέρου τις λεπτοµερείς περιγραφές του κύκλου παραγωγής και των κτιριακών εγκαταστάσεων. Τα τοπογραφικά, τα σχέδια των κτιρίων, των εγκαταστάσεων, των µηχανών, τα σχέδια εφαρµογής, είτε είναι µελέτες πρωτογενείς, είτε είναι απλά αποτυπώσεις για κάποιες µελέτες επεκτάσεων και αλλαγών του µηχανικού εξοπλισµού, αποτελούν µια πολύτιµη πηγή για την βιοµηχανική αρχαιολογία στον βαθµό που δίνουν µια πλήρη εικόνα του βιοµηχανικού µνηµείου κοντά στους χρόνους της εξέλιξής του. Από τα τεχνικά αρχεία των Λιπασµάτων και µέσα από µια διαδικασία ταύτισης των µελετών αυτών µε τις υπαρκτές κατασκευές διαπιστώνει κανείς ότι η «βιοµηχανική αρχιτεκτονική», οργανική συνιστώσα εξάλλου της αρχιτεκτονικής στη γενική της έννοια µε κύριο στοιχείο τον αυστηρό, λειτουργικό χαρακτήρα στη έκφρασή της, κυριαρχεί στο δοµηµένο περιβάλλον του συγκροτήµατος. Οτι θα µπορούσαµε να διακρίνουµε ως ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ρεύµα περνά σε δεύτερη µοίρα. Η αναποφασιστικότητα ή ο προβληµατισµός στις µορφές και στις αναλογίες στο επίπεδο των κυρίαρχων απόψεων της αισθητικής δεν τίθεται

2 στο εργαστήριο του τεχνικού δυναµικού της επιχείρησης. Η σκέψη των µηχανικών δεν θέλει να ανυψωθεί πάνω από την καθαρή λειτουργικότητα, τον σκοπό και την κίνηση της παραγωγής. Όλη η προσπάθεια παραµένει προσκολληµένη στην εσωτερική δοµή της κατασκευής. Στη µετατροπή της σκληρής λογικής των κατασκευαστικών επιλογών σε ένα ζωντανό οργανισµό που εργάζεται, παράγει και απαιτεί τα µεγέθη του στο χώρο. Τα δοµικά στοιχεία των κατασκευών, πέτρινα, µπετονένια, µεταλλικά, παραµένουν εξ ολοκλήρου- ή σχεδόν- εµφανή. Απουσιάζουν τελείως οι κατασκευές και τα βοηθητικά στοιχεία που κρύβουν, που διακοσµούν. Η ισορροπία και η αρµονία είναι δεδοµένες. Η οµορφιά βρίσκεται στον κώδικα των κατασκευαστικών µέσων. Η αρχιτεκτονική, έτσι όπως τη διαβάζουµε στα τεχνικά αρχεία της εταιρείας αλλα και έτσι όπως την εντοπίζουµε στην εικόνα του εργοστασίου των Λιπασµάτων, συν- εργάζεται µε την τυπολογία και τον κανόνα. ίνει δηλαδή µορφές που πείθουν για την αξία τους, δοκιµασµένες στην αντοχή και την λειτουργικότητα. Οι αποθήκες, τα σιλό, οι δεξαµενές, το παραβολικό, οι κύλινδροι, ο κύβος, τα βασικά γεωµετρικά σχήµατα, τα µεγάλα στερεά, οι απλές αρχιτεκτονικές µορφές που προκύπτουν από αυτά, φέρουν ευκρίνεια και γνώση. Χωροθετούνται σαν ενότητα µε δρόµους και διαδροµές εξυπηρετώντας πάντα την παραγωγική αλυσίδα που στη συγκεκριµένη επιχείρηση είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη. Εάν λοιπόν το αρχιτεκτονικό ύφος είναι η έκφραση της εσωτερικής τάξης της δηµιουργίας και αντανακλά την αντίληψη µιας εποχής- που εντάσσει ένα έργο στο περιβάλλον του- αυτό είναι ιδιαίτερα διακριτό στο εργοστάσιο των Λιπασµάτων. Τίποτα δεν είναι τυχαίο, αυθαίρετο, πεισµατικά ατοµικό. Στη βιοµηχανική αρχιτεκτονική η άρνηση της µεταφοράς του κυρίαρχου, για την εποχή, αρχιτεκτονικού ύφους που θα ερχόταν να ντύσει τον χώρο εργασίας και παραγωγής, αποτελεί µάλλον µια ιδιαίτερη αξία. Φυσικά έχουν τα δικά τους σύµβολα, έχουν τη δική τους γραφή, την δική τους έκφραση που κυριαρχείται όµως από τα ασφαλή εκείνα στοιχεία της εποχής που ικανοποιούν κατά κύριο ένεκα των οικονοµικών και κατασκευαστικών όρων του κάθε κτιρίου. Απορροφούν την πρόοδο της τεχνολογίας και της επιστήµης πολύ πιο άµεσα από οποιονδήποτε άλλο τοµέα των κατασκευών. Η χρήση του οπλισµένου σκυροδέµατος και των µεταλλικών στοιχείων βρίσκει άµεσες εφαρµογές στο σχεδιασµό των χώρων παραγωγής. Η βιοµηχανική αρχιτεκτονική δεν µπορεί να λειτουργήσει ανεξάρτητα από τον κύκλο παραγωγής, είναι οργανικό µέρος της, θα έλεγε κανείς, σχεδιάζεται σχεδόν ταυτοχρόνως. Όλο το τεχνικό αρχείο της επιχείρησης αναδεικνύει αυτή ακριβώς τη σχέση αλληλεξάρτησης. Το κτίριο είναι µέρος της µηχανής και το αντίστροφο. Καµιά µελέτη κτιρίου δεν βρέθηκε που να µην περιέχει σε όλες τις λεπτοµέρειές του το µηχανισµό που θα καλύψει ή καλύτερα που θα συνεργαστεί µε αυτόν. Το ενωτικό αυτό στοιχείο είναι η ιδιαίτερη αξία που προαναφέραµε. Μπορεί πράγµατι να µην διακρίναµε ένα ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό έργο, όµως διακρίναµε ένα πολύπλοκο αρµονικά δοµηµένο περιβάλλον. Η ανάλυση και η επεξεργασία των στοιχείων που αντλήθηκαν από τις πηγές που προαναφέρθηκαν κατέληξε στην αποσαφήνιση των χώρων και του εξοπλισµού των µονάδων παραγωγής :

3 1. Μονάδα υαλουργείου 2. Μονάδα λιπασµάτων 3. Μονάδα φωσφορικού οξέως 4. Μονάδα θειικού οξέως 5. Μονάδα υδροχλωρικού οξέως και θειικών αλάτων 6. Γεωργικά φάρµακα 7. Άνυδρη αµµωνία 8. Κ.Η.Σ. και ατµοηλεκτρικός σταθµός Στους τοπογραφικούς χάρτες της κάθε παραγωγικής µονάδας, που αναλύεται παρακάτω, εµφανίζεται η συγκρότησή της στους βασικούς επιµέρους λειτουργικούς χώρους : αποθήκευση α' υλών, χώροι παραγωγής, αποθήκευση τελικού προϊόντος, διακίνηση των προϊόντων και συµµετοχή τους ως πρώτη ύλη για την παραγωγή άλλων προϊόντων. (σχ.2,3) Παράλληλα καταγράφηκαν και οι βοηθητικές υπηρεσίες του συγκροτήµατος καθώς και άλλες υπηρεσίες στήριξης της παραγωγικής διαδικασίας : 9. Βοηθητικές υπηρεσίες - Μηχανουργείο - Λεβητοποιείο - Φανοποιείο - Συνεργείο πλαστικών επενδύσεων - µολυβδουργείο - Ιµαντοθετείο - Ξυλουργείο - Συνεργείο κινητών µεταφορικών µέσων - Ηλεκτροτεχνείο - προτυποποιείο - Τµήµα ΣΜΑΕ (όργανα ελέγχου) 10. Ινστιτούτο Χηµείας και Γεωργίας «Ν. Κανελλόπουλος». 11. Αποθήκες ανταλλακτικών 12. Σταθερά µεταφορικά µέσα 13. Συντήρηση ενεργειακού και δικτύου λυµάτων 14. Συνεργείο καυσίµων και ατµοπαραγωγής 15. Νερό (κοινό-θαλάσσιο) - πεπιεσµένος αέρας 16. Κατεργασία υγρών αποβλήτων

4 ιστορικά Μπορεί η παλαιότερη βιοτεχνία παραγωγής έγχρωµου γυαλιού να εντοπίστηκε στην Τελ-ελ- Αµάρνα στην Αίγυπτο- και χρονολογείται την εποχή της Βασιλείας του Αµενοφίς (Αmenophis) ΙV ( π.χ.)- όµως ήδη από την αρχή της ΧVΙΙΙ δυναστείας (1580 π.χ.) η παραγωγή γυαλιού ήταν διαδεδοµένη στην Αίγυπτο. Η νέα- για την εποχή - τεχνική διαδίδεται στις γειτονικές χώρες της Ανατολής (Παλαιστίνη, Συρία) και περνώντας από το Αιγαίο, έρχεται και στην Κύπρο, την Κρήτη, την Ελλάδα και φτάνει µέχρι την Ιταλία. Εκτός από δοχεία παράγονται µικρά διακοσµητικά αντικείµενα όπως κοσµήµατα κ.α.. Με την ανακάλυψη της τεχνικής του φυσήµατος του γυαλιού µέσα από µια σωλήνα από σίδηρο, που έγινε πιθανόν στη Συρία τον 2ο π.χ., ανοίγουν τεράστιες δυνατότητες παραγωγής γυάλινων αντικειµένων. Η τεχνική αυτή θα παραµείνει για πολλούς αιώνες αναλλοίωτη. Ένας άλλος σηµαντικός τόπος για την βιοτεχνία του γυαλιού υπήρξε η Αλεξάνδρεια, σηµείο συνάντησης πολιτισµών και κοινωνικών συστηµάτων της κλασσικής αρχαιότητας και του κόσµου της Ανατολής.Τα ίχνη αυτής της παραγωγής αποτυπώνονται στα αντικείµενα των βιοτεχνών της πόλης. Γνωρίζουµε λοιπόν ότι στις γειτονιές εκείνες το γυαλί πλάθονταν και τορνευόταν έτσι που δοχεία µε ραβδώσεις, οφιοειδή, ελικοειδή µε διακοσµητικά σχέδια να γεµίζουν όλα τα σπίτια. Φυσητά γυαλιά χωρίς διακοσµήσεις έχουν βρεθεί στη Ρώµη και τη Ποµπηία. Μετά τον πρώτο αιώνα η τεχνική αυτή εισάγεται από την ύση στην Κίνα,όπου και αναπτύσσεται µε ταχύτατους ρυθµούς. Η πρώτη ύλη δαµάζεται πλέον από µια τεχνική που µπορεί να δώσει διαφανές και έγχρωµο γυαλί, σύµφωνα µε τις ανάγκες και την ζήτηση. Στον Μεσαίωνα - 9ος και 10ος αιώναςτο γυαλί χρησιµοποιείται κυρίως για λατρευτικά αντικείµενα αλλά και για ψηφίδες µωσαϊκού, τεχνική που βρίσκει ιδιαίτερη ανάπτυξη στο Βυζάντιο. Από εκεί πέρασε στην Ιταλία και ειδικότερα στη Βενετία που γίνεται µέσα σε λίγα χρόνια σηµαντικό κέντρο παραγωγής και διατηρεί κυρίαρχη θέση για πολλούς αιώνες. Στη Βενετία, το 1291, οι βιοτεχνίες γυαλιού, ίσως για λόγους ασφαλείας, µεταφέρονται στη νησίδα Μουράνο. Οι Ενετοί εξειδίκευσαν την τεχνική της διακόσµησης µε σµάλτο. Το Μουράνο απέκτησε κάποια δική του αυτονοµία και είχε δικούς του εκπροσώπους στην κυβέρνηση και ένα «Libro d' oro», όµοιο µε εκείνο που στη Βενετία ρύθµιζε το Ανώτατο Συµβούλιο. Σ αυτό αναγράφονται τα ονόµατα των δασκάλων υαλουργών. Η τέχνη του γυαλιού αναπτύσσεται και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Σχολές βιοτεχνίας βρίσκουµε σχεδόν παντού. Τον 15ο αιώνα στη Βοηµία µερικοί βιοτέχνες ανακαλύπτουν έναν νέο τύπο προϊόντος µε ιδιαίτερη λάµψη, το γνωστό αργότερα κρύσταλλο Βοηµίας και σταδιακά η Βοηµία ελέγχει το παγκόσµιο εµπόριο. Σπουδαία παραγωγικά κέντρα εµφανίζονται στη Γαλλία, όπου ανθεί η βιοµηχανία των Sevres και Saint-Gobain απ όπου το 1688 θα αρχίσει η παραγωγή υαλοπινάκων µε την τεχνική της στρώσης και έλασης του υλικού. Τα τέλη του 17ου αιώνα η παραγωγή υαλοπινάκων θα αρχίσει συστηµατικά στην Αγγλία. Εκεί η τχνική προάγεται και εµπλουτίζεται µε νέα στοιχεία. Από τα κείµενα της εποχής πληροφορούµεθα ότι λιωµένη µάζα πρώτης ύλης χύνονταν πάνω σ ένα βαρύ

5 σιδερένιο τραπέζι και µε ένα ρολό που συρόταν σε δύο βέργες απλωνόταν οµοιόµορφα ώστε να δώσει στο γυαλί το ίδιο πάχος. Τον 18ο αιώνα αναδεικνύεται η γερµανική βιοµηχανία που αναπτύσσεται ραγδαία και από οικογενειακή βιοτεχνία εξελίσσεται σε µεγάλη και ανθούσα βιοµηχανία. Σε αυτό συνετελεί βεβαίως και η βιοµηχανική ανάπτυξη στον τοµέα της παραγωγής α υλών και µηχανηµάτων.ενω παλαιότερα οι υαλουργοί έπαιρναν την σόδα και την ποτάσα από την στάχτη των ξύλων και των θαλάσσιων φυκιών, τώρα πιά την παρασκευάζουν σε απεριόριστες ποσότητες µε τεχνητό τρόπο(κατά Λεµπλάν). Οι υαλουργικοί κλίβανοι τελειοποιούνται λόγω της ανάπτυξης των πυρίµαχων υλικών. Ενώ οι υαλουργικές µηχανές -που εισάγονται συστηµατικά- εκτινάσσουν την παραγωγή αντικειµένων και ειδών καθηµερινής χρήσης στα ύψη. Η τέχνη όµως του γυαλιού δίνει τα καλύτερά της δείγµατα στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα, µε την άνθηση της Αrt Νouveau και την επικράτηση µιας εύρωστης οικονοµικά ευρωπαϊκής αστικής τάξης. Η Γαλλία εκείνη την περίοδο κατέχει την πρώτη θέση ως προς την οµοιογένεια του ύφους και την αξία των προϊόντων γυαλιού συµπαρασύροντας γύρω της δεκάδες σχολές και ρεύµατα καλλιτεχνών και τεχνικών µέχρι την εµφάνιση του µοντέρνου κινήµατος. Ήδη όµως τα πρώτα βήµατα για µια νέα θέση του γυαλιού στον κόσµο θα γίνουν στο Σικάγο, όπου µια οµάδα αρχιτεκτόνων που συγκροτεί την «First Chicago School» θα εφαρµόσει στις προσόψεις των πρώτων ουρανοξυστών µία επινόηση που θα ονοµαστεί «Chicago window». Το παράθυρο,δηλαδή, µε τις τρείς πλευρές που προεξέχουν του επιπέδου των όψεων, επιτυγχάνοντας περισσότερο φωτισµό στους εσωτερικούς χώρους. Την ίδια στιγµή το γυαλί διαρθρώνεται µε άλλο κύρος στην όλη κατασκευή ανοίγοντας την στο φως του ήλιου. Οι αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα ξεπερνούν οριστικά την παραδοσιακή χρήση του γυαλιού. Στην νέα έδρα του Βauhaus στο Desson ο Gropius παρατάσσει συνεχή γυάλινα πετάσµατα και δέσµες λευκού τσιµέντου που εναλλάσσονται, δίνοντας ένα αποτέλεσµα διαπερατότητας και ελαφρότητας. Οι αρχιτέκτονες του µοντέρνου κινήµατος Le Corbusier, Μies van der Rohe, Raymond Ηood, θα χρησιµοποιήσουν το υλικό αυτό σε εµπνευσµένες συνθέσεις. Ο θρίαµβος του γυαλιού έχει επέλθει!

6 ιδιότητες-τρόπος παρασκευής Το γυαλί είναι στερεό διαφανές, σκληρό, αδιάλυτο στο νερό, τα οξέα και τους οργανικούς διαλύτες και άκαυστο. Σχηµατίζεται από την πήξη πυριτικών ενώσεων σε στερεό διάλυµα. Είναι υγρό σε υψηλή θερµοκρασία και πυκνόρρευστο σε χαµηλή, ενω µετατρέπεται σε πλαστική µάζα και στερεό χωρίς να κρυσταλλωθεί. Ενώ είναι στερεό έχει τις φυσικές ιδιότητες ενός υγρού γι αυτό και λέγεται ότι είναι υγρό σε κατάσταση υπερτήξεως. Συνήθως τα γυαλιά κατατάσσονται σε δύο κατηγορίες ανάλογα µε την σύνθεσή τους -σε ασβεστούχα και σε µολυβδούχα. Ευρύτερης χρήσεως είναι αυτά της πρώτης κατηγορίας από τα οποία κατασκευάζονται φιάλες υαλοπίνακες, καθρέπτες και γενικά είδη οικιακής χρήσεως. Τα γυαλιά της δεύτερης κατηγορίας χρησιµοποιούνται κυρίως για την κατασκευή εκλεκτότερων αντικειµένων. το καµίνων µετατράπηκε σε κιβωτιοειδές µε θολωτή στέγη. ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ :α) Ως πυριτικό οξύ ο χαλαζίας και συνηθέστερα η λευκή άµµος β) Τα αλκάλια εφαρµόζονται µε την µορφή θειικών και ανθρακικών αλάτων γ) Η άσβεστος στην περίπτωση των εκλεκτών γυαλιών ή ο ασβεστόλιθος - ασβεστούχα µάργα, στην περίπτωση των κοινών γυαλιών. Οι α' ύλες ζυγίζονται, αναµιγνύονται και παράγεται µίγµα το οποίο τήκεται στην συνέχεια σε υαλουργικούς καµίνους. Οι υαλουργικοί κάµινοι διακρίνονται σε αυτούς που διαθέτουν χωνευτήρια και στους σκαφηφόρους (κατώτερη ποιότητα). Οι κάµινοι κατασκευάζονται από πυρίµαχα υλικά. Οι υαλουργικοί κάµινοι είχαν αρχικά το σχήµα των κλιβάνων αρτοποιίας και σαν καύσιµη ύλη χρησιµοποιούσαν το ξύλο. Από το 1850 χρησιµοποιούνται καύσιµα αέρια και το σχήµα

7 Το γυαλί παίρνει την επιθυµητή µορφή είτε µε την µέθοδο του φυσήµατος -όταν βρίσκεται σε ιξώδη κατάσταση-, είτε µε το χέρι -όταν βρίσκεται σε ρευστή µορφή. Αρχικά η σχηµατοποίηση του γυαλιού γινόταν χειρονακτικά. Ο ΥΑΛΟΦΥΣΗΤΗΣ. Πρέπει να έχει µεγάλη πείρα, δεξιοτεχνία και ισχυρούς πνεύµονες. Κυριότερο εργαλείο του η υαλουργική κάννη - σιδερένιος σωλήνας µήκους µ. µε ξύλινη λαβή και στόµιο. Στο άλλο άκρο έχει σφαιρική κεφαλή για την ανάληψη του υαλοτήγµατος από τις δεξαµενές. Αφού βυθίσει την κάννη στο ιξώδες µίγµα του γυαλιού, την περιστρέφει προκειµένου να κολλήσει στην κεφαλή η απαιτούµενη ποσότητα γυαλιού. Την εξάγει από την κάµινο και µε λεπτές περιστροφικές κινήσεις και µικρά φυσήµατα η φούσκα µετατρέπεται σε κοίλο υαλούργηµα στο οποίο στην συνέχεια προστίθενται διάφορα προσαρτήµατα (λαβές, στηρίγµατα κλπ) ΦΩΤ. Υ.1. Yαλοφυσητές στο Υαλουργείο του συγκροτήµατος των Λιπασµάτων. (φωτ. αρχείου Ιδρύµατος Μποδοσάκη)

8 Με την πάροδο των χρόνων,λίγο µετά τον 20 αιώνα και την ανάπτυξη της τεχνολογίας, η ανθρώπινη εργασία αντικαταστήθηκε από υαλουργικά µηχανήµατα. Παρ όλα αυτά όµως ποτέ δεν µπόρεσαν να αντικαταστήσουν εξ ολοκλήρου το έργο των ανθρώπων. Το ενδιαφέρον για µηχανική-µαζική παραγωγή αποτέλεσε κυρίως αντικείµενο στην παραγωγή υαλοπινάκων. Τα µηχανήµατα αυτά ανασύρουν από ένα έλασµα ή έναν µεταλλικό κρίκο µία επίπεδη ταινία ή έναν κύλινδρο από τήγµα. Για την ανάσυρση της ταινίας εφαρµόζονται δύο µέθοδοι : η βελγική Fourcault και η αµερικάνικη Colburn. ΦΩΤ. Υ.2. Ανάσυρση υαλοπίνακα µε βελγική µέθοδο Fourcault. (φωτ. αρχείου Ιδρύµατος Μποδοσάκη)

9 1. ΥΑΛΟΥΡΓΕΙΟ 600 τ.µ. και εµπεριέχει 9 σιλό αποθήκευσης τριµµένου δολοµίτη. αποθήκες α υλών- σύνθεση µίγµατος Στο υαλουργείο διακρίνουµε τα εξής βασικά τµήµατα : α)το τµήµα α υλών και της σύνθεσης του µίγµατος β) το κυρίως υαλουργείο µε τους κλιβάνους και τα διάφορα υαλουργικά µηχανήµατα γ) τις αποθήκες των έτοιµων υαλουργικών προϊόντων δ) το καλλιτεχνικό τµήµα και ε) τα βοηθητικά συνεργεία. Οι αποθήκες α υλών είναι χώροι στεγασµένοι οι οποίοι εξασφαλίζουν την προστασία του µίγµατος από ανεπιθύµητες ουσίες του περιβάλλοντος. Σε αυτές αποθηκεύονται άµµος, σόδα, δολοµίτης, νεφελίτης, µάρµαρο, θειικό νάτριο, κεκαυµένη µαγνησία, οξείδια µετάλλων, οπτάνθρακας και υαλόθραυσµα. Στο συγκρότηµα της µονάδας του υαλουργείου των λιπασµάτων τα κτίρια που αφορούν την αποθήκευση α υλών µπορούν να καταταχθούν σε δύο κατηγορίες: στις απλές αποθήκες µεγάλων στεγασµένων χώρων και στις αποθήκες που έχουν την µορφή σιλό. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι αποθήκες άτριφτου δολοµίτη (α.κ. 20), πέτρινο κτίριο συνολικής επιφάνειας 201,50 τ.µ. και η αποθήκη νεφελίνης (α.κ. 146), κτίριο από πέτρα και µπετόν µε µεταλλική στέγη συνολικής επιφάνειας 261,60 τ.µ. Στο συγκρότηµα υπάρχει και τριβείο δολοµίτη που τροφοδοτείται από την αποθήκη δολοµίτη. Μετά την θραύση (στον θραυστήρα) το σπασµένο υλικό διοχετεύεται σε σιλό και από εκεί οδηγείται σε µύλο για άλεση. Το κτίριο του τριβείου είναι πέτρινο καταλαµβάνει επιφάνεια ΦΩΤ. Υ.3. Σε πρώτο πλάνο η αποθήκη νεφελίνης και ακριβώς δίπλα οι αποθήκες άτριφτου δολοµίτη. (α.κ. 146,20) ΦΩΤ. Υ.4. Εσωτερική άποψη του κτιρίου του άτριφτου δολοµίτη.

10 Στην δεύτερη κατηγορία στους χώρους µε µορφή σιλό ανήκει το κτίριο 114. Πρόκειται για µπετονένιο κτίριο συνολικής επιφάνειας 89 τ.µ. και αποτελείται από 8 δίδυµα σιλό χωρητικότητας 500tn. Έχει µία πολύ ιδιαίτερη µορφολογία η οποία, όπως είναι φυσικό, πηγάζει από την ίδια του την λειτουργία. Στο εσωτερικό του ο µηχανικός εξοπλισµός έχει µείνει σχεδόν άθικτος. Βασικό ρόλο στην κίνηση των α' υλών αλλά και στο κόστος παραγωγής ήταν ο τρόπος µεταφοράς στις αποθήκες. Η µεταφορά γινόταν είτε χειρωνακτικά - οπότε και το κόστος είναι µεγάλο - είτε µε µηχανικά µέσα (µεταφορικές ταινίες, αναβατόρια, φορτωτές, κλπ). Με αντίστοιχους τρόπους µεταφέρονται οι πρώτες ύλες στο κτίριο της σύνθεσης (α.κ ). Σε αυτόν τον χώρο καθορίζεται η σύνθεση του προς τήξη µίγµατος, δηλαδή η αναλογία των α' υλών. Η εργασία αυτή γίνεται σε ειδικά διαρρυθµισµένους χώρους µε σηµαντικότερο τµήµα τους το ζυγιστήριο. Αφού ζυγιστούν σε ακριβείς ποσότητες αναµιγνύονται σε τέσσερα αναµικτήρια. Με το παραγόµενο µίγµα γίνεται η τροφοδότηση των κλιβάνων για την δηµιουργία υαλοµάζας. Το κτίριο της σύνθεσης, συνολικής επιφάνειας κάλυψης 450 τ.µ. µαζί µε το κτίριο των σιλό είναι από τα ψηλότερα κτίρια του συγκροτήµατος. Αποτελείται από δέκα ορόφους και στο εσωτερικό του σώζεται σε µεγάλο µέρος ο τεχνικός εξοπλισµός του. ΦΩΤ. Υ.5. Εναέρια µεταφορική ταινία. ΦΩΤ. Υ.6. Το κτίριο αποθήκευσης α υλών Υαλουργείου µε τα οκτώ δίδυµα σιλό. (α.κ. 114)

11 ΦΩΤ. Υ.7. Εσωτερική άποψη του κτιρίου της σύνθεσης. (α,κ, ) ΦΩΤ. Υ.8. Μηχανικός εξοπλισµός µεταφοράς στο κτίριο των σιλό. (α.κ. 114) ΦΩΤ. Υ.9. Από αριστερά προς τα δεξιά : το κτίριο των δίδυµων σιλό, το κτίριο σύνθεσης και δεξιά τµήµα του κτιρίου των κλιβάνων.

12 υαλουργικός κλίβανος Υαλουργικός κλίβανος Νο 20 σε γαλλικό σχέδιο (αρχείο ΑΕΕΧΠΛ, αγνωστης χρονολογίας) Ο υαλουργικός κλίβανος στην απλούστερη µορφή του αποτελείται από µία σκάφη µε πυρίµαχα υλικά, µέσα στην οποία γίνεται η τήξη των πρώτων υλών για την παραγωγή γυαλιού, σε υψηλές θερµοκρασίες µέχρι 1600 οc. Στον κλίβανο διακρίνουµε τρείς περιοχές α) την περιοχή τήξης, η οποία τροφοδοτείται µε το µίγµα και αποτελεί την θερµότερη περιοχή του κλιβάνου β) την περιοχή διαυγάσεως, όπου διαυγάζεται το τετηγµένο γυαλί από τα αέρια του µίγµατος και οµοιογενοποιείται και γ) την περιοχή εργασίας, όπου το έτοιµο γυαλί ψύχεται και ετοιµάζεται για σχηµατοδότηση. Στο συγκρότηµα των λιπασµάτων υπήρχαν πέντε κλίβανοι αριθµηµένοι ως Νο και -80. Από αυτούς οι κλίβανοι -30 και -40 ήταν οι παλαιότεροι ενώ οι υπόλοιποι ήταν µεταγενέστεροι και ουσιαστικά αυτοί έβγαζαν την παραγωγή της τελευταίας περιόδου µέχρι το οριστικό κλείσιµο του υαλουργείου. Πιο συγκεκριµένα στον κλίβανο Νο 70 παράγονταν υαλοπίνακες διαφανείς ηµίλευκοι και έγχρωµοι. Υπήρχε δυνατότητα σύνδεσης της λεκάνης τήξεως του κλιβάνου µε την µηχανή εξελάσεως του κλιβάνου Νο 60 για την παραγωγή υαλοπινάκων διαµαντέ ή αρµέ, ηµίλευκων ή έγχρωµων. Ο κυρίως κλίβανος Νο 60 κατά την τελευταία περίοδο λειτουργίας του υαλουργείου ήταν παροπλισµένος και εκτός λειτουργίας. Παραλάµβανε την υαλόµαζα προς σχηµατοποίηση από τον κλίβανο Νο 70. Η θέρµανση του κλιβάνου Νο 70 για την τήξη του µίγµατος προς υαλοµάζα και την διατήρηση των αναγκαίων θερµοκρασιών γίνονταν µε δύο σειρές καυστήρων µαζούτ στις δύο πλευρές της λεκάνης. Μετά την λεκάνη τήξεως η τηγµένη υαλόµαζα µοιράζονταν σε 3 µηχανές σχηµατοδοτήσεως Fourcault. Εκεί έλκοντσν κατακόρυφα µέσω κυστίδων (πυρίµαχων σωµάτων µε επιµήκη σχισµή), απ

13 ΦΩΤ. Υ.10. Υαλουργείο, κλίβανος Νο 60, εξωτερική όψη (α.κ. 101). όπου βγαίνει η υαλοταινία, µε την βοήθεια ρολών αντιθέτως περιστρεφόµενων. Στην συνέχεια διέρχεται µέσα από γαλαρία ανόπτησης για ελεγχόµενη αποθέρµανση και απαλλαγή από ανεπιθύµητες τάσεις και κόβεται σε διάφορες διαστάσεις. Η µονάδα του κλιβάνου Νο 80 παρήγαγε υαλοπίνακες διαφανείς, ηµίλευκους και έγχρωµους. Η θέρµανση και αυτού του κλιβάνου γινόταν µε καυστήρες µαζούτ στις δύο πλευρές της λεκάνης τήξεως. Η τηγµένη υαλόµαζα µοιραζόταν στα τέσσερα φρεάτια του κλιβάνου. Εκεί περνώντας µέσα από ισάριθµες κυστίδες (πυρίµαχα σώµατα µε επιµήκη σχισµή), µορφώνονταν σε υαλοταινία. Στην συνέχεια έλκονταν κατακόρυφα σε τέσσερις µηχανές οριζοντίου εξελάσεως µε την µέθοδο Libbey- Οwens (οι µηχανές λειτουργούσαν ανάλογα µε την ζήτηση). Με την βοήθεια ρολού ανακάµψεως η υαλοταινία κάθε µηχανής στρέφονταν σχηµατίζοντας δίεδρη περίπου 90ο και γίνονατν οριζόντια. Μετά η υαλοµάζα κινούνταν σε µία οριζόντια γαλαρία αποθερµάνσεως, όπου σταδιακά σταθεροποιειούνταν. Μετά την έξοδό της από την γαλαρία η υαλοταινία κοβότανε σε φύλλα µε ειδικό κοπτικό µηχάνηµα και παραδίσονταν ως έτοιµο προϊόν. Η παραγωγική ικανότητα του κλιβάνου Νο 80 ήταν τ.µ. υαλοπινάκων την ηµέρα ενώ του κλιβάνου Νο 70 ήταν 80 tn τηγµένης υάλου όπως και του κλιβάνου Νο 60. ΦΩΤ. Υ.11. Μηχανικός εξοπλισµός στα κτίρια των κλιβάνων µηχανή Fourcault.

14 Οι κλίβανοι Νο -30, -40, -60, -70 στεγάζονται στο κτίριο του παλιού υαλουργείου το οποίο χρονολογείται γύρω στο Βέβαια µε την πάροδο των χρόνων έχουν γίνει πολλαπλές επεµβάσεις προκειµένου να ανταποκριθεί το κτίριο στις εκάστοτε νέες ανάγκες. Έτσι έχουν γίνει προσθήκες καθ ύψος µε µεταλλικά πατάρια ενώ η όλη στέγαση του κτιρίου γίνεται µε µεταλλικό σκελετό και επικάλυψη από φύλλα λαµαρίνας. Έχουν διατηρηθεί οι περιµετρικοί πέτρινοι τοίχοι και εν µέρη η αρχική εξωτερική µορφή του κτιρίου. Ο κλίβανος Νο 80 στεγάζεται σε νεότερο κτίριο σε επαφή µε το προηγούµενο και χρονολογείται ότι κατασκευάστηκε το Πρόκειται για µία κατασκευή από µπετόν και µεταλλικά στοιχεία που καλύπτει επιφάνεια γύρω στα 6000 τ.µ.. Η στέγαση του κτιρίου γίνεται µε δίρριχτη µεταλλική στέγη ενώ τόσο οι επιφάνειες της στέγης όσο και οι πλευρικές επιφάνειες πλήρωσης είναι από λαµαρίνα. Στην κορυφογραµµή της στέγης σχηµατίζεται αεραγωγός ιδιαίτερου µορφολογικού χαρακτήρα. Σήµερα έχει αποξηλωθεί ολικώς ή µερικώς ο µηχανικός-τεχνικός εξοπλισµός των κλιβάνων. Παρ όλα αυτά διασώζονται ακόµα οι µηχανές Fourcault στα πατάρια του κτιρίου του παλιού υαλουργείου. ΦΩΤ. Υ.13 Απόληξη της στέγης του κτιρίου του κλιβάνου Νο 80 (α.κ. 107). ΦΩΤ. Υ.12. Εσωτερική άποψη του νεώτερου κτιρίου του κλιβάνου Νο 80 (α.κ. 107).

15 ΦΩΤ. Υ.14. Κλίβανος Νο 70. ΦΩΤ. Υ.15. Κλίβανος του υαλουργείου εν λειτουργία. (αρχείο ΑΕΕΧΠΛ)

16 αποθήκευση και διακίνηση υαλοπινάκων Μετά την παραγωγή στους κλιβάνους και την κατάλληλη σχηµατοποίηση της υάλου γινόταν η διαλογή, το φινίρισµα -όπου αυτό ήταν απαραίτητο- και τέλος το προϊόν συσκευαζόταν για να οδηγηθεί στους χώρους αποθήκευσης. Η µεταφορά των υαλοπινάκων προς τις αποθήκες γινόταν µε ειδικά φορεία (βαγονέτα), τα οποία έλκονταν από ηλεκτροκίνητα οχήµατα. Οι υαλοπίνακες αποθηκεύονταν ο καθένας µε ελαφριά κλίση σε οµάδες οµοίων διαστάσεων (ντάνες), ιδίου πάχους και ποιότητας. Όπως είναι φυσικό οι αποθηκευτικοί χώροι καταλάµβαναν το µεγαλύτερο µέρος του υαλουργείου. Πρόκειται για ενιαίους χώρους µεγάλης έκτασης συνήθως ισόγειους. Επιπλέον όφειλαν να είναι κλειστοί (και θερµαινόµενοι τον χειµώνα), προκειµένου να προστατεύουν τους υαλοπίνακες από την υγρασία και την επιφανειακή διάβρωση. Η συνολική επιφάνεια αποθήκευσης παραγόµενων υαλοπινάκων ανερχόταν στις τ.µ. κλειστού χώρου. ΦΩΤ. Υ.16. Εσωτερικό αποθήκης υαλουργείου. (φωτ. αρχείο Ιδρύµατος Μποδοσάκη, 1930) ΦΩΤ. Υ.17. Συνολική άποψη της δεύτερης οµάδας αποθηκών υαλοπινάκων στην περιοχή του Ινστιτούτου (φωτ. αρχείου Ινστιτούτου)

17 ΦΩΤ. Υ.18. Εξωτερική άποψη αποθήκης υαλοπινάκων (α.κ. 92) Χωρίζονται σε δύο οµάδες ανάλογα µε την θέση τους στο Συγκρότηµα. Η µία βρίσκεται σε συνέχεια µε το κτίριο των κλιβάνων και χωρίζεται σε δύο επιµέρους τµήµατα. Το ένα τµήµα (141) στεγάζεται σε ενιαίο ισόγειο χώρο τ.µ. Το κτίριο µε φέροντα οργανισµό από µπετόν, πλήρωση από τούβλα, στεγάζεται µε δίρριχτες µεταλλικές στέγες και παρέχει γερανογέφυρες για την φόρτωση των υαλοπινάκων. Το άλλο τµήµα (56-56α ) στεγάζεται σε διώροφο κτίριο από οπλισµένο σκυρόδεµα και επίπεδη στέγη µε φωταγωγούς. Στην άλλη οµάδα ανήκουν τέσσερις συνολικά αποθήκες (ακ.142α β-[ ]). Οι τρεις από αυτές είναι µεταλλικές ισόγειες κατασκευές, στεγάζονται µε µεταλλικά ζευκτά και οι επικαλύψεις είναι από λαµαρίνα. Η συνολική επιφάνεια κάλυψης είναι τ.µ. Η τέταρτη είναι κατασκευασµένη από οπλισµένο σκυρόδεµα. Χωρίζεται σε τρεις επιµήκεις ζώνες, τα δύο πλάγια τµήµατα φθάνουν στο ύψος των δύο ορόφων ενώ το κεντρικό τµήµα υπερυψώνεται άλλους τρεις ορόφους. Καλύπτει συνολική επιφάνεια τ.µ.. ΦΩΤ. Υ.19. Εξωτερική άποψη αποθήκης υαλοπινάκων (α.κ.141) ΦΩΤ. Υ.20. Εσωτερικό αποθήκης υαλοπινάκων.

18 το καλλιτεχνικό τµήµα Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα τµήµατα του υαλουργείου αποτελεί το καλλιτεχνικό τµήµα. Πρόκειται για την χειροποίητη παραγωγή γυάλινων διακοσµητικών ειδών. Εδώ το προσωπικό στοιχείο του καλλιτέχνη-υαλουργού σε συνδυασµό µε την δεξιοτεχνία του και την φαντασία του έδιναν αποτελέσµατα που θα µπορούσαν κάλλιστα να χαρακτηριστούν ως έργα τέχνης. Οι τρόποι έκφρασης ποικίλουν. Η γκάµα των καλλιτεχνικών ειδών ξεκινά από την δηµιουργία αντικειµένων µε γυαλιά διαφορετικού χρώµατος, που κατασκευάζονται µε τη χρήση πολύχρωµων γυαλιών -από δοχεία του αυτού κλιβάνου- µε την προσθήκη διαφόρων ανόργανων αλάτων ή ακόµη και ατµών άλατος (όπως π.χ. χλωριούχου κασσιτέρου) που προκαλούν ιριδισµούς (γυαλιά µουράνο). Επεκτείνεται στην ζωγραφική µε χρώµατα σµάλτου πάνω σε βάζα, πιάτα, κύπελλα ή άλλα γυάλινα αντικείµενα ελεύθερου σχήµατος. Στην προκειµένη περίπτωση µετά το ζωγράφισµα το αντικείµενο χρειάζεται και πάλι ψήσιµο για το σµάλτο, πράγµα που γίνεται σε ηλεκτρικούς κλιβάνους. Η διακόσµηση γίνεται επίσης µε σκάλισµα πάνω στο γυάλινο αντικείµενο µε ειδικούς τροχούς. Χρησιµοποιούσαν ακόµη την µέθοδο της προσβολής της επιφάνειας µε αµµοβολή, προκειµένου να την διακοσµήσουν ποικιλοτρόπως. Χαρακτηριστικά είναι τα τζάµια στις πόρτες του κτιρίου του Ινστιτούτου Κανελλόπουλου καθώς και των κεντρικών γραφείων του εργοστασίου στα οποία διακρίνει κανείς πραγµατικούς πίνακες ζωγραφικής µε παραστάσεις τόσο από την καθηµερινή ζωή του εργοστασίου όσο και θέµατα από την φύση. ΦΩΤ. Υ.21. Εργαζόµενοι στο καλλιτεχνικό τµήµα.

19 ΦΩΤ. Υ.22. Εργαζόµενοι στο καλλιτεχνικό τµήµα.

20 ΦΩΤ. Υ.23. Έργα του καλλιτεχνικού τµήµατος.

21 ορισµός ιδιότητες Το 1901 ο τακτικός καθηγητής της Χηµείας στο Εθνικό Πανεπιστήµιο Αναστάσιος Χριστοµάνος σε µια µελέτη του περί των ανεκµετάλλευτων πηγών του πλούτου της χώρας µε τίτλο «Η µεγάλη Βιοµηχανία εν Ελλάδι. Ανεκµετάλλευται πηγαί πλούτου της χώρας» έγραφε προφητικά για «έναν κλάδο Χηµικής Βιοµηχανίας» που µερικά χρόνια αργότερα θα έπαιζε σηµαντικό ρόλο στην εν γένει ανάπτυξη της γεωργίας και εµµέσως της Βιοµηχανίας, την παρασκευή Τεχνικών Λιπασµάτων. Ο όρος λίπασµα, κατά την κοινή αντίληψη, σηµαίνει ενώσεις οι οποίες περιέχουν άζωτο, φώσφορο και κάλιο. Το λίπασµα χρησιµοποιείται για την διατροφή του φυτού και χορηγείται από το έδαφος για να αποκαταστήσει ή να αυξήσει την γονιµότητα του. Με το λίπασµα επιτυγχάνεται όχι µόνο ο εµπλουτισµός σε θρεπτικά συστατικά αλλά και η βελτίωση των φυσικο-χηµικo-βιολογικών ιδιοτήτων του εδάφους οι οποίες παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανάπτυξη των φυτών. Τα λιπάσµατα διακρίνονται σε φυσικά και τεχνητά-χηµικά. Τα φυσικά λιπάσµατα είναι ζωικής, φυτικής ή µικτής προελεύσεως, περιέχουν µικρό ποσό θρεπτικών συστατικών και επιδρούν κυρίως βελτιωτικά στις ιδιότητες του εδάφους. Τα χηµικά λιπάσµατα παρασκευάζονται τεχνητά µέσω χηµικών, φυσικών ή βιολογικών διεργασιών. Οι πρώτες ύλες προέρχονται από το ζωικό βασίλειο, τα ορυκτά και την ατµόσφαιρα (σύνθετα αζωτούχα λιπάσµατα). Τα χηµικά λιπάσµατα περιέχουν µεγάλα ποσά ενός ή περισσότερων αφοµοιώσιµων θρεπτικών συστατικών υπό µορφή αλάτων. ιακρίνονται σε απλά και σύνθετα. Τα απλά περιλαµβάνουν τα αζωτούχα, τα φωσφορούχα και τα καλιούχα, καθώς και τα ασβεστούχα και τα µαγνησιούχα, τα οποία δρούν και σαν µεταλιπάσµατα. Πλήρη λιπάσµατα είναι τα µίγµατα τα οποία περιέχουν και τα τρία θρεπτικά συστατικά άζωτοφωσφορικό οξύ και κάλιο και ίσως ασβέστιο και µαγνήσιο.

22 2. ΜΟΝΑ Α ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ αποθήκευση και διακίνηση α υλών ΦΩΤ. Λ.1 Εσωτερική όψη αποθήκης α υλών.(α.κ.70) Η εταιρεία Α.Ε.Ε.Χ.Π.Λ. παρήγαγε υπερφοσφωρικά λιπάσµατα, απλά, πυκνά και ανάµικτα. Στην µονάδα λιπασµάτων διακρίνουµε τα εξής βασικά τµήµατα : α) την αποθήκευση και διακίνηση στερεών α υλών β) τις βασικές µονάδες παραγωγής, τέσσερις σε αριθµό ( 1.παραγωγή υπερφοσφωρικών λιπασµάτων, 2. ανάµικτα λιπάσµατα Ν.Ρ.Κ. 4, 3.σύνθετα λιπάσµατα Ν.Ρ.Κ. 5 και 4.συµπιεστά λιπάσµατα Ν.Ρ.Κ. 6 ) γ) την αποθήκευση και δ) την συσκευασία των λιπασµάτων. Πρέπει να σηµειωθεί ότι κάποιες από τις α ύλες για την παραγωγή λιπασµάτων παράγονταν στο ίδιο το συγκρότηµα και µεταφέρονταν απ ευθείας στις µονάδες παραγωγής λιπασµάτων µέσω σωληνώσεων (όταν αυτά ήταν υγρής µορφής) ή µέσω ταινιόδροµων (όταν ήταν στέρεης µορφής). Το συγκρότηµα διέθετε δύο αποθήκες στερεών α υλών. Η Νο 1 (α.κ. 71) ήταν αποθήκη φωσφοριτών και η Νο 2 (α.κ. 70) αποθήκη θειικού καλίου και θειικής αµµωνίας. Οι στερεές α' ύλες που έρχονταν αποθηκεύονταν σε αυτόνοµους σωρούς ώστε να µην µπερδεύονται τα υλικά. Παραλαµβάνονταν µε αρπάγες και τροφοδοτούσαν τα σιλό α βαθµίδας. Η κάθε αρπάγη κατευθύνονταν από γερανογέφυρα, µία σε κάθε αποθήκη. Τα υλικά υφίσταντο επεξεργασία, οι φωσφορίτες συνθετότερη ενώ το θειικό κάλιο και η θειική αµµωνία απλούστερη. Στην συνέχεια οδηγούνταν στις παραγωγικές µονάδες µε ταινιόδροµους. Τα δύο κτίρια των αποθηκών των α υλών, συνολικής επιφάνειας τ.µ. (2.000 τ.µ. και 2500 τ.µ.) έχουν παρόµοιο µορφολογικό και κατασκευαστικό χαρακτήρα. Πρόκειται για ισόγεια κτίρια ορθογωνικής κάτοψης µε µεγάλο εσωτερικό ύψος,περίπου 15 µ. Η στέγασή τους έχει θολωτή µορφή ενώ στο πάνω µέρος του θόλου σχηµατίζεται υπερυψωµένος φωταγωγός. Όλη η κατασκευή - ο κύριος φέρων οργανισµός, οι τοίχοι πλήρωσης καθώς και η στέγαση- είναι από µπετόν. Ο εσωτερικός χώρος των κτιρίων είναι ενιαίος για καθαρά λειτουργικούς λόγους. Η κατάσταση διατήρησης του είναι αρκετά καλή. ΦΩΤ.Λ-1 ΦΩΤ. Λ.2 - Τα δύο κτίρια των αποθηκών των α υλών. (α.κ.70-71)

23 µονάδες παραγωγής λιπασµάτων 1. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΥΠΕΡΦΩΣΦΟΡΙΚΏΝ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ (αραιών λιπασµάτων) Η διαδικασία παραγωγής συνοπτικά περιγράφεται ως εξής : Οι πρώτες ύλες: φωσφορίτης λειοτριβηµένος, αραιό θειικό οξύ (περίπου 75%) και φωσφορικό οξύ (28%) αντιδρούσαν σε ζυµωτήριο. Από εκεί ο παραγόµενος πολτός φέρονταν σε θάλαµο Βroadfield µε κινούµενο πάτωµα, για συµπλήρωση της αντίδρασης. Στην έξοδο του θαλάµου το προϊόν κόβονταν µε περιστροφικά µαχαίρια. Το παραγόµενο ενδιάµεσο προϊόν σε µορφή σκόνης, αποθηκεύονταν για µερικές µέρες προς ωρίµανση (συµπλήρωση της αντίδρασης και µείωση της υγρασίας), πριν µεταφερθεί στην µονάδα κοκκοποίησης για κοκκοποίηση. Για την διακίνηση των χρησιµοποιηµένων α υλών υπήρχαν κοχλίες και αναβατήρας, ικανοποιητικά στεγανοποιηµένοι, για την µεταφορά του λειοτριβηµένου φωσφορίτη από το σιλό αποθήκευσης µέχρι τον θάλαµο καθώς και σωληνώσεις και αντλίες για την µεταφορά των οξέων από τις δεξαµενές αποθήκευσης µέχρι τον θάλαµο. Το προϊόν οδηγούνταν µε τις µεταφορικές ταινίες στην αποθήκη για ωρίµανση και από εκεί στις µονάδες κοκκοποίησης. Η αποστολή του παραπάνω ώριµου προϊόντος γίνονταν µέσω µίας διάταξης θραύσεως και επιλογής του ψιλού-χονδρού προϊόντος. Η µονάδα παραγωγής Υπερφοσφωρικού Λιπάσµατος ήταν περιοδικής λειτουργίας (µία, δύο ή τρεις βάρδιες το εικοσιτετράωρο) και παρήγαγε κατά µέσο όρο 280 τόνους αραιού κονιώδους λιπάσµατος το οκτάωρο. 2. ΣΥΝΘΕΤΑ ΑΝΑΜΙΚΤΑ ΛΙΠΑΣΜΑΤΑ Ν.Ρ.Κ. 4 Μίγµα θειικού και φωσφορικού οξέως εξουδετερώνονταν µε αµµωνία σε αντιδραστήρες προς σχηµατισµό θειικού και φωσφορικού αµµωνίου. Τα παραγόµενα προϊόντα, υπό µορφή πολτού, ψεκάζονταν σε κοκκοποιητή µαζί µε στερεές α ύλες και λίπασµα ανακυκλοφορίας. Ακολουθούσε ξήρανση των κόκκων σε ξηραντήριο, διαλογή σε κόσκινα και τέλος το κλάσµα επιθυµητής κοκκοµετρίας ψύχονταν σε ψυκτήριο. Η διακίνηση των υγρών α υλών γινόταν µε σωληνώσεις ενώ των στερεών µε µεταφορικές ταινίες. Επιπλέον σε όλες τις θέσεις της Μονάδας απ όπου εξέρχονταν αέρια, υπήρχαν συστήµατα αποκονίωσης και υγράς πλύσεως. Η µονάδα Ν.Ρ.Κ. 4 ήταν δυναµικότητας τόνων σύνθετων λιπασµάτων την ηµέρα. 3. ΣΥΝΘΕΤΑ ΛΙΠΑΣΜΑΤΑ Ν.Ρ.Κ. 5 Η λειτουργία της ήταν αντίστοιχη µε την µονάδα Ν.Ρ.Κ. 4. Η διαφορά έγκειτο στην προσθήκη θειικού οξέως και άνυδρου αµµωνίας (για τελική αµµωνίωση του προϊόντος) στον κοκκοποιητή. Η µονάδα Ν.Ρ.Κ. 5 ήταν δυναµικότητας 800 τόνων σύνθετων λιπασµάτων την ηµέρα.

24 4. ΣΥΜΠΙΕΣΤΑ ΛΙΠΑΣΜΑΤΑ Ν.Ρ.Κ. 6 Η βασική παραγωγική διαδικασία περιελάµβανε κατ αρχήν την αποθήκευση και την ζύγιση των στερεών α υλών (θειική αµµωνία, ουρία, νιτρική αµµωνία, φορείς Ρ2Ο5, φορέας καλίου, µαγνησίου, ιχνοστοιχεία), µε απαιτούµενο αριθµό σιλό και ταινιοζυγών επτά. Στην συνέχεια οι α ύλες αφού αναµιγνύονταν και οµογενοποιούνταν, τροφοδοτούνταν σε συµπιεστή απ όπου το υλικό έβγαινε σε µορφή φύλλων. Αυτά, µε την σειρά τους, έσπαζαν αρχικά περνώντας σε προσπαστήρα και στην συνέχεια σε κλασσικό σπαστήρα. Τέλος το παραγόµενο υλικό κοσκινιζόταν και γινόταν ο τελικός διαχωρισµός του κλάσµατος της επιθυµητής κοκκοµετρίας. Η δυνατότητα µίας τέτοιας µονάδας δεν µπορούσε να ξεπερνά τους 400 τόνους την ηµέρα. Τα κτίρια την µονάδας παραγωγής καταλαµβάνουν έκταση τ.µ.. Λόγω της πολύ ειδικής και περίπλοκης λειτουργίας τους οι µορφές τους παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες. Ουσιαστικά πρόκειται για κτίρια-κελύφη που το εσωτερικό τους κατακλύζεται από πλήθος σωληνώσεων, αγωγών, ταινιόδροµων και µηχανηµάτων,όπως περιγράφηκαν συνοπτικά παραπάνω. Είναι αρκετά ογκώδη κτίρια µε ύψος τεσσάρων και πέντε ορόφων, µε φέροντα οργανισµό από οπλισµένο σκυρόδεµα και πλήρωση είτε από οπτόπλινθους είτε από διάτρητα µπετονένια στοιχεία. Τα κτίρια στην σηµερινή τους µορφή φαίνονται να είναι αρκετά ταλαιπωρηµένα µε σηµαντικές φθορές στο φέροντα οργανισµό, κυρίως. ΦΩΤ. Λ.3. ΝΡΚ5 Μονάδα Παραγωγής Λιπασµάτων ΦΩΤ. Λ.4 Εσωτερική άποψη Μονάδας Παραγωγής Λιπασµάτων

25 αποθήκευση λιπασµάτων ΦΩΤ. Λ. 8 Οψη παραβολικής αποθήκης λιπασµάτων (α.κ. 75) ΦΩΤ. Λ.9 Εσωτερικό παραβολικής αποθήκης (α.κ. 75) Στις αποθήκες οδηγούνταν τα κοκκοποιηµένα λιπάσµατα διαφόρων µορφών, τα οποία παράγονταν από τις µονάδες παραγωγής λιπασµάτων. Και οι τρεις αποθήκες της µονάδας έχουν µέτωπο στην θάλασσα.πρόκειται για κτίρια µεγάλων διαστάσεων µε µεγάλα εσωτερικά ύψη και ενιαίους εσωτερικούς χώρους που καλύπτουν συνολική επιφάνεια τ.µ. και έχουν µέγιστο εσωτερικό ύψος γύρω στα 11 µ. Οι δύο µεγαλύτερες από αυτές µοιάζουν µορφολογικά και επικοινωνούν µεταξύ τους. Ουσιαστικά αποτελούνται από την συνένωση έξι κτιριακών µονάδων. Κάθε τέτοια µονάδα έχει ορθογωνική κάτοψη, η στέγασή της έχει θολωτή µορφή και στον διαµήκη άξονα της υπερυψώνεται φωταγωγός. Η συνένωση των µονάδων γίνεται στην µακριά πλευρά τους. Κατασκευαστικά ο φέρων οργανισµός είναι από οπλισµένο σκυρόδεµα και η πλήρωση είτε από µπετόν είτε από τσιµεντόλιθους. Η τρίτη αποθήκη είναι ανεξάρτητη και παρουσιάζει ιδιαίτερο κατασκευαστικό και µορφολογικό ενδιαφέρον. (α.κ. 75) Έχει κάτοψη ορθογωνική, καταλαµβάνει επιφάνεια τ.µ. και σε κατά πλάτος τοµή έχει µορφή παραβολική. Κατασκευαστικά οι νευρώσεις του φέροντος οργανισµού είναι από οπλισµένο σκυρόδεµα ενώ η πλήρωση των καµπύλων επιφανειών γίνεται από πλάκα µπετόν και των κατακόρυφων από τσιµεντόλιθους. Στον κατά µήκος άξονα υψώνεται φωταγωγός - αεραγωγός. ΦΩΤ. Λ.5 υτική όψη αποθηκών λιπασµάτων ΦΩΤ. Λ.6 Αποθήκες λιπασµάτων, το µέτωπο στη θάλασσα. ΦΩΤ. Λ.7 Εσωτερικό αποθήκης λιπασµάτων (α.κ. 80)

26 συσκευασία λιπασµάτων Από τις αποθήκες τα κοκκοποιηµένα λιπάσµατα τροφοδοτούνται µε ταινιόδροµο στα σιλό των τεσσάρων σταθµών ενσακκίσεως της µονάδας. Στο συγκρότηµα υπάρχουν τέσσερις σταθµοί ενταγµένοι σε δύο µονάδες συσκευασίας (ένας στην συσκευασία Νο1 και τρεις στην συσκευασία Νο6). Το προς ενσάκκιση λίπασµα κοσκινίζεται για άλλη µία φορά στο κόσκινο του σταθµού για µεγαλύτερη οµοιοµορφία του εξαγόµενου λιπάσµατος. Στην συνέχεια οδηγείται στα σιλό του ενσακκιστικού µηχανήµατος. Η ζύγιση του λιπάσµατος γίνεται αυτόµατα ενώ η ενσάκκιση γίνεται σε πλαστικό σάκο που τοποθετείται στο µηχάνηµα. Ο γεµάτος σάκος κινείται επί ταινίας και αφού περάσει από την θερµοσυγκολλητική µηχανή και κλείσει από το πάνω άκρο, οδηγείται για φόρτωση. Υπάρχει η δυνατότητα φόρτωσης επί φορτηγών αυτοκινήτων, βαγονιών και πλοίων - µέσω ταινιόδροµων. Η συσκευασία Νο1 βρισκόταν σε τµήµα της παραβολικής αποθήκης. Η άλλη µονάδα συσκευασίας στεγαζόταν σε ανεξάρτητο κτίριο συνολικής επιφάνειας κάλυψης τ.µ. Πρόκειται για ένα αρκετά ογκώδες κτίριο ορθογωνικής κάτοψης και συνολικού ύψους γύρω στα 30 µ.. Η στέγαση γίνεται µε επίπεδο δώµα. Από τον καθαρό ορθογώνιο όγκο του κτιρίου εξέχουν σε πρόβολο τρεις επιµέρους τριγωνικοί όγκοι. Κάτω από αυτούς στάθµευαν τα φορτηγά για να φορτώσουν το συσκευασµένο προϊόν. Στο εσωτερικό του κτιρίου υπάρχει όλος ο εξοπλισµός της διαδικασίας της συσκευασίας (ταινιόδροµοι, µηχανήµατα εκσάκκινσης κ.τ.λ). ΦΩΤ. Λ.10 Κτίριο συσκευασίας λιπασµάτων (α.κ. 74) ΦΩΤ. Λ.11 Εδικά διαµορφωµένοι χώροι για την στάθµευση των φορτηγών, κτίριο σσυσκευασίας (α.κ. 74)

27 3. ΜΟΝΑ Α ΦΩΣΦΟΡΙΚΟΥ ΟΞΕΩΣ διακίνηση α υλών µονάδα παραγωγής φωσφορικού οξέως Η µονάδα φωσφορικού οξέως παρήγαγε αραιό φωσφορικό οξύ µε την µέθοδο διένυδρου γύψου του οίκου ΡRΑΥΟΝ. Στην µονάδα διακρίνουµε τρία βασικά τµήµατα : α) την διακίνηση των στερεών α υλών β) τις βασικές µονάδες παραγωγής και γ) την διακίνηση του παραγόµενου φωσφορικού οξέως. Η διακίνηση των α υλών γίνονταν για µεν τα υγρά µε σωληνώσεις και αντλίες, ενώ για τα στερεά (φωσφορίτης) µε κλειστό σύστηµα αεροµεταφοράς. Η αεροµεταφορά διέθετε δικό της σύστηµα αποκονίωσης. Ο φωσφορίτης αντιδρούσε µε θειικό οξύ µέσα σε ειδικούς κάδους και παράγονταν πολτός που αποτελείτο από φωσφορικό οξύ 28% σε Ρ2Ο5 και από γύψο. Ο πολτός οδηγούνταν σε περιστρεφόµενο φίλτρο τύπου ΡRΑΥΟΝ, στο οποίο γίνονταν στην πρώτη βαθµίδα ο διαχωρισµός του φωσφορικού οξέως από τη γύψο. Το φωσφορικό οξύ όδευε προς τις δεξαµενές αποθήκευσης ενώ η γύψος πλένονταν κατ αντιροή µε νερό. Η πλυµένη γύψος οδηγούνταν στην αποθήκη γύψου (α.κ.143) απ όπου παραλαµβάνονταν προς απόρριψη, ως άχρηστο παραπροϊόν της παραγωγικής διαδικασίας. Στην µονάδα υπήρχαν συστήµατα αποκονίωσης και πλύσεως των απαερίων που εκπέµπονταν από τις διάφορες εγκαταστάσεις. Η παραγωγική ικανότητα της µονάδας άγγιζε στους 220 τόνους Ρ2Ο5 την ηµέρα. Το κτίριο της µονάδας παραγωγής Φωσφορικού Οξέως (α.κ.84) είχε τον χαρακτήρα που έχουν και τα κτίρια της µονάδας παραγωγής λιπασµάτων. Πρόκειται για ένα κέλυφος µέσα στο οποίο εκτείνεται ένα σύµπλεγµα σωληνώσεων, δικτύων, µηχανηµάτων. Το κτίριο καλύπτει συνολική επιφάνεια 845 τ.µ. και έχει συνολικό ύψος 22 µ.. Ο κύριος φέρων οργανισµός είναι από οπλισµένο σκυρόδεµα. Στους χαµηλότερους ορόφους είναι διάτρητο, χωρίς στοιχεία πλήρωσης, ενώ ψηλότερα η πλήρωση γίνεται µε στοιχεία από µπετόν. Το κτίριο στεγαζόταν µε δίρριχτη στέγη από µεταλλικό σκελετό, στον κατά µήκος άξονα της οποίας υπερυψωνόταν φωταγωγός - αεραγωγός. Η κάλυψη πιθανότατα γινόταν από λαµαρίνα. Τοµή κτιρίου µονάδας φωσφορικού οξέως (α.κ.84, αρχείο ΑΕΕΧΠΛ)

28 ΦΩΤ Φ.Ο.1. Μονάδα παραγωγής φωσφορικού οξέως ΦΩΤ Φ.Ο.2. Στεγασµένος χώρος εναπόθεσης γύψου

29 διακίνηση φωσφορικού οξέως Το παραγόµενο φωσφορικό οξύ µεταφέρονταν σε τρεις δεξαµενές αποθήκευσης και από εκεί οδηγούνταν στο δοχείο αποστολής και καταναλώνονταν στις µονάδες παραγωγής λιπασµάτων. Το πυκνό φωσφορικό οξύ παραλαµβάνονταν από τις δεξαµενές του πλοίου µεταφοράς -από το λιµάνι του συγκροτήµατοςκαι µε εναέριο σωληνόδροµο µεταφέρονταν και αποθηκεύονταν σε δύο λαστιχοεπενδεδυµένες σιδηρές δεξαµενές, χωρητικότητας 4275 m 3 η κάθε µία. Από εκεί η απαιτούµενη κάθε φορά για την παραγωγή ποσότητα, οδηγούνταν στο αναµικτήριο του χώρου των τριών δεξαµενών αραιού φωσφορικού οξέως όπου και γίνονταν η αραίωση του µε την προσθήκη νερού. Στην συνέχεια όδευε, µε την επιθυµητή πλέον πυκνότητα, στο δοχείο αποστολής για την περαιτέρω διαδικασία. ΦΩΤ Φ.Ο.3. εξαµενές πυκνού φωσφορικού οξέως

30 ιστορικά Υπάρχουν βάσιµες ενδείξεις ότι το θειικό οξύ ήταν γνωστό τον 10ο αιώνα µ.χ.. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι το γνώριζε ο Γκέπερ κατά τον 9ο αιών. µ.χ. Ο Αλβέρτος Μάγνους -τον 13ο αιώνα µ.χ- κάνει λόγο για µία ουσία που πιθανόν να ήταν το θειικό οξύ. Υπάρχουν επίσης περιγραφές από τον αλχηµιστή Βασίλειο Βαλεντίνο ο οποίος έζησε τον 15ο αιώνα. Αναφέρει ότι παράγεται δια καύσεως θείου µε νίτρο ή δια φρύξεως θειικού σιδήρου µε διοξείδιο του πυριτίου το οποίο ονοµαζόταν «έλαιο βιτριολίου» επειδή ήταν παχύρρευστο. Το 1630 ο Σαλά παρασκευάζει θειικό οξύ δια καύσεως θείου, παρουσία υδρατµών και αέρος και το 1675 ο Λέµερυ το παρασκευάζει από την καύση µίγµατος θείου και νίτρου σε γυάλινο κώδωνα πάνω από νερό. Αργότερα, το 1740, ο Ουάρντ δηµιούργησε µικρή βιοµηχανική εγκατάσταση στο Ρίτσµοντ, στην Αγγλία, παράγοντας θειικό οξύ µε την παραπάνω µέθοδο. Το µεγάλο βήµα για τη σηµερινή βιοµηχανία του θειικού οξέος έγινε από τον όκτορα Ρόεµποκ, το 1746, στο Βίρµιγχαµ της Αγγλίας και από τον Κάρζετ στη Σκωτία µε την εισαγωγή µολυβδίνων θαλάµων εντός των οποίων γινόταν η καύση του θείου παρουσία του νίτρου. Οι θάλαµοι αυτοί εισήχθησαν στη Γαλλία το 1766 από τον Άγγλο Χώκερ και το 1774 ο Λα Φολλί εισήγαγε για πρώτη φορά τον καταϊονισµό του µολύβδινου θαλάµου µε ρεύµα υδρατµών. Το 1818 συντελείται σηµαντικό βήµα στην παραγωγή του θειικού οξέος µε την εισαγωγή των πυριτών αντί του θείου ως πρώτη ύλη και το 1827 ο Γκαίυ - Λουσσάκ εισήγαγε τον πύργο ανακτήσεως των οξειδίων του αζώτου. Το 1859 το σύστηµα παραγωγής θειικού οξέος δια των µολύβδινων θαλάµων συµπληρώνεται από τον Ιωάννη Γκλόβερ στο Ντάρχαρ της Αγγλίας που εισάγει στην παραγωγή τον πύργο απονιτρώσεως του οξέως. Στις αρχές του 19ου αιώνα γίνεται προσπάθεια παρασκευής του θειικού οξέος µε µια άλλη µέθοδο: της καταλυτικής οξείδωσης του διοξειδίου του θείου σε τριοξείδιο. Το 1831 η πρώτη προσπάθεια γίνεται από τον Περεγκραϊν Φίλιπς. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1875 η µέθοδος θα εφαρµοστεί από τον Εµίλ Γιακόµπ στη Γερµανία όπου έως το 1900 έγινε και η µεγαλύτερη πρόοδος στη µέθοδο αυτή και το 1901 ανακοινώνονται επίσηµα στην Γερµανική Χηµική Εταιρεία οι αρχές της παραγωγής θειικού οξέος «δι' επαφής». Οι δύο µέθοδοι θα συναγωνιστούν για πολλά χρόνια στο κόσµο της βιοµηχανίας Χηµικών Προϊόντων.

31 4. ΜΟΝΑ Α ΘΕΙΙΚΟΥ ΟΞΕΩΣ Η ΑΕΕΠΛ ήταν η πρώτη βιοµηχανία που παρήγαγε θειικό οξύ στην Ελλάδα. Στην 90χρονη πορεία της δηµιούργησε τέσσερις µονάδες. Η πρώτη στηριζόταν στην µέθοδο µολύβδινων θαλάµων και οι υπόλοιπες στην µέθοδο «δια επαφής». Οι εγκαταστάσεις της 1ης µονάδας κατεδαφίστηκαν στις αρχές της δεκαετίας του '70 και το 1974 κατασκευάστηκαν στον χώρο της οι εγκαταστάσεις της 4ης µονάδας. Το 1950 επιχειρείται για πρώτη φορά από την ΑΕΕΧΠΛ η παραγωγή θειικού οξέος µε την µέθοδο της «δι επαφής». Έτσι κατασκευάζεται η 2η µονάδα, η οποία µε συνεχείς βελτιώσεις θα λειτουργήσει για 30 χρόνια. Με την παύση της λειτουργίας της θα κατεδαφιστεί. Η 3η µονάδα που κατασκευάζεται τη δεκαετία του '60 είναι εφοδιασµένη µε σύστηµα αµµωνιακής πλύσης απαερίων µε σκοπό την δέσµευση του µικρού ποσοστού διοξειδίου του θείου που δεν έχει απορροφηθεί στον πύργο απορρόφησης. Έτσι παράγεται η θειική αµµωνία που χρησιµοποιείται στην παραγωγή Λιπασµάτων. Η 4η µονάδα είναι αυτή που λειτούργησε µέχρι το 1999, χρονιά που κλέινει οριστικά το εργοστάσιο. Το απαιτούµενο SΟ2 παραγόταν µε καύση πυριτών και µε διοξείδιο του θείου. Το θειικό οξύ αποτελείται από τρία στοιχεία: το οξυγόνο, το υδρογόνο και το θείο. Για την παραγωγή του απαιτούνται λοιπόν τρεις πρώτες ύλες αυτών των στοιχείων. Το οξυγόνο λαµβάνεται από τον αέρα και το νερό. Το υδρογόνο από το νερό, το θείο από διάφορα ορυκτά (θειοχώµατα, σιδηροπυρίτιο, πυροτίτη) ή από υποπροϊόντα µεταλλουργίας (κατά την εξαγωγή χαλκού, ψευδαργύρου κλπ. από τις θειούχες ενώσεις του). Η ΑΕΕΧΠΛ χρησιµοποίησε τις πρώτες ύλες κυρίως από την Ελλάδα επιδιώκοντας αυτονοµία στις προµήθειες από το εξωτερικό και προσφέροντας σηµαντικά οφέλη στην ελληνική οικονοµία. Η 1η µονάδα παραγωγής όπως αναφέραµε ήταν µε την µέθοδο των µολύβδινων θαλάµων. Η διαδικασία συνοπτικά ήταν η εξής: Μέσα σε κατάλληλο κλίβανο καίγεται θείο ή φρύσσονται θειούχα ορυκτά, παρουσία ατµοσφαιρικού αέρα, επιτυγχάνοντας την οξείδωση του θείου σε διοξείδιο µε µικρή ποσότητα τριοξειδίου. Τα προϊόντα της καύσης ή της φρύξης αποκαθαίρονται µε µία κατάλληλη συσκευή και εισάγονται στη συσκευή νιτρώσεως. Εκεί αναµιγνύονται µε οξείδια αζώτου που παράγονται µέσω της επίδρασης θειικού οξέως στο νίτρο και διοχετεύονται στον πύργο Γκλόβερ. Ο πύργος αυτός που έχει ύψος περίπου µέτρα, είναι µολύβδινος επενδυµένος µε οξύµαχο υλικό, γεµίζει µε τεµάχια χαλαζίου ή άλλου οξύµαχου υλικού τα οποία περιλούονται µε καταϊονιζόµενο µίγµα θειικού οξέος που προέρχεται από τον πύργο του Γκαίϋ - Λουσσάκ. Εκεί τα αέρια σε επαφή µε το µίγµα των οξέων ψύχονται και κατόπιν εισάγονται στους µολύβδινους θαλάµους όπου υφίστανται την επίδραση υδρατµού ή νερού που εισάγεται σε µορφή λεπτών σταγονιδίων σχηµατιζόµενου θειικού οξέος το οποίο συµπυκνώνεται εξερχόµενο από τον πυθµένα. Το οξύ αυτό είναι αραιό και χρησιµοποιείται στην βιοµηχανία των λιπασµάτων και της θειικής αµµωνίας. Οι άλλες τρεις µονάδες παραγωγής θεϊκού οξέος είναι µε την «δι επαφής» µέθοδο ή αλλιώς µε την καταλυτική µέθοδο. Η λειτουργία της εγκατάστασης που περιγράφουµε είναι της τέταρτης και τελευταίας µονάδας του εργοστασίου. Η µέθοδος συνίσταται στην

32 παραγωγή του θειώδους ανυδρίτη σε όσο το δυνατόν καθαρότερη κατάσταση και στην οξείδωση του σε θειικό ανυδρίτη, που αφού καθαριστεί, έρχεται σε επαφή µε το νερό για να αντιδράσει και να παραληφθεί το οξύ. Το διοξείδιο του θείου που παράγεται, εκπλύνεται πρώτα µε θειικό οξύ και διοχετεύεται στον πύργο καταλύσεως όπου και οξειδώνεται προς θειικό ανυδρίτη, παρουσία βαναδικού ανιδρίτη, ο οποίος δρα ως καταλύτης. Μετά την έκπλυση, ο τελευταίος διοχετεύεται σε έναν άλλο πύργο, από το επάνω µέρος του οποίου καταϊονίζεται το θειικό οξύ. Τούτο αντιδρά µε τον ανυδρίτη και σχηµατίζει το «oleum» ή αλλιώς πυροθειικό οξύ το οποίο, όταν αραιωθεί κατάλληλα µε νερό, δίνει το οξύ στην επιθυµητή συγκέντρωση. ΦΩΤ. Θ.Ο.1. Εγκατάσταση φρύξης πυριτών. (1960, αρχείο ΑΕΕΧΠΛ)

33 αποθήκευση α υλών αποθήκευση α υλών Οι πρώτες ύλες, πυρίτες και θείο αποθηκεύονται σε αποθήκες στον χώρο του Εργοστασίου. Οι πυρίτες µεταφέρονται σε υπαίθριο αποθηκευτικό χώρο, ο οποίος οριοθετείται µε περιτοίχιση. Το θείο αποθηκεύεται σε κλειστή αποθήκη (α.κ. 135) αρκετά µεγάλης επιφάνειας κάλυψης, 4.500τ.µ., µία από τις µεγαλύτερες αποθήκες του Συγκροτήµατος. Αρχικά και αυτός ο χώρος ήταν υπαίθριος και καλύφθηκε αργότερα για λόγους προστασίας του περιβάλλοντος. Έτσι ουσιαστικά ο τρόπος δοµής του ανταποκρίνεται στην µορφή ενός τεράστιου µεταλλικού στεγάστρου το οποίο καλύπτεται περιµετρικά και έτσι δηµιουργεί κλειστό χώρο. Η στέγαση γίνεται µε µεταλλικά δικτυώµατα και λαµαρίνα και στηρίζεται σε έναν κάναβο από µπετονένια υποστυλώµατα ιδιαίτερης µορφολογίας ύψους 17.5 µ.. ΦΩΤ. Θ.Ο.2. Αποθήκη θείου (α.κ. 135) ΦΩΤ. Θ.Ο.3. Εσωτερικό αποθήκης θείου. ΦΩΤ. Θ.Ο.4. Υπαίθριος χώρος αποθήκευσης πυριτών.

34 µονάδες παραγωγής 1. 3 η ΜΟΝΑ Α ΘΕΙΚΟΥ ΟΞΕΩΣ Η 3η µονάδα παραγωγής θειικού οξέως περιλαµβάνει την κύρια εγκατάσταση παραγωγής και τις συναφείς διατάξεις τήξεως θείου, τις εγκαταστάσεις δεσµεύσεως των απαερίων της κύριας µονάδας - αµµωνιοδέσµευση προς σχηµατισµό διαλύµατος θειικού αµµωνίου και θειώδους οξέως καθώς και την εγκατάσταση απιονισµού νερού τροφοδοσίας στροβίλων. Οι εγκαταστάσεις της µονάδας δεν στεγάζονται σε κάποιο κτίριο. Ο εξοπλισµός τους αναπτύσσεται υπαίθρια και καταλαµβάνει έκταση περί τα 4.500τ.µ η ΜΟΝΑ Α ΘΕΙΙΚΟΥ ΟΞΕΩΣ Η 4η µονάδα παραγωγής θειικού οξέως περιλαµβάνει την κύρια εγκατάσταση παραγωγής και τις συναφείς διατάξεις τήξεως θείου, τις εγκαταστάσεις δεσµεύσεως των απαερίων της κύριας µονάδας - αµµωνιοδέσµευση (α.κ. 48α ) προς σχηµατισµό διαλύµατος θειικού αµµωνίου και θειώδους οξέως καθώς και την εγκατάσταση απιονισµού νερού τροφοδοσίας στροβίλων λεβήτων. Σε αυτή περιλαµβάνεται επίσης το διόροφο κτίριο ελέγχου (α.κ. 58α) και ένα άλλο µικρό κτίριο όπου είναι εγκατεστηµένο το εφαρµοστήριο της µονάδας. Οι περισσότερες εγκαταστάσεις - εξοπλισµός της µονάδας είναι υπαίθριος και καταλαµβάνει συνολικά έκταση περί τα 5.000τ.µ. ΦΩΤ. Θ.Ο.5. 3 η µονάδα θειικού οξεως

35 ΦΩΤ. Θ.Ο η µονάδα θειικού οξέως ΦΩΤ. Θ.Ο η µονάδα θειικού οξέως

36 αποθήκευση θειικού οξέως Το θειικό οξύ που παράγεται µεταφέρεται µε αντλίες από τις µονάδες παραγωγής στις δεξαµενές θειικού οξέως. Συνολικά χρησιµοποιούνται 12 σιδερένιες δεξαµενές, από τις οποίες οι 10 (α.κ. 120 ) είναι χωρητικότητας τον. Η 1η και η 2η (α.κ. 119) είναι χωρητικότητας τον. εκάστη. ΦΩΤ. Θ.Ο.8. εξαµενές αποθήκευσης θειικού οξέως (α.κ. 120).

37 5. ΜΟΝΑ Α Υ ΡΟΧΛΩΡΙΚΟΥ ΟΞΕΩΣ ΚΑΙ ΘΕΙΙΚΩΝ ΑΛΑΤΩΝ διακίνηση α υλών µονάδα παραγωγής ΦΩΤ. Υ.Ο. 1-3 η Μονάδα Υδροχλωρικού Οξέως Η µονάδα παρήγαγε υδροχλωρικό οξύ 30-33% και θειικό νάτριο, βιοµηχανικό ή κατεργασµένο καθώς και βιοµηχανικό θειικό κάλιο. Η µονάδα διαρθρώνονταν σε τρεις ενότητες : α) την διακίνηση των α υλών β) την κύρια µονάδα παραγωγής γ) τους χώρους συσκευασίας θειικού νατρίου ή θειικού καλίου και δ) την αποθήκη άλατος και τις δεξαµενές υδροχλωρικού οξέως. Από τις χρησιµοποιούµενες α' ύλες το θειικό και υδροχλωρικό οξύ διακινούνταν µε αγωγούς. Οι στερεές α' ύλες διακινούνταν από κλειστή αποθήκη και σιλό στους χώρους παραγωγής, µε κλειστό τροφοδοτικό κοχλία. Η µονάδα παραγωγής στεγάζονταν σε δύο κτίρια και αποτελούνταν από δύο ξεχωριστές γραµµές παραγωγής. Η µία γραµµή περιελάµβανε τον κλίβανο Νο 3 µε την απορροφητική συσκευή VΙCCΑRΒ Νo4 και η άλλη τον κλίβανο Νο4 µε την απορροφητική συσκευή VΙCCΑRΒ Νo3. Η πορεία λειτουργίας και στις δύο γραµµές παραγωγής ήταν η ίδια. Οι α' ύλες - ορυκτό χλωριούχο νάτριο, ή και χλωριούχο κάλιο- προσβάλλονταν από θειικό οξύ µέσα στον κλίβανο, ο οποίος θερµαίνονταν µε καυσαέρια από µαζούτ που τον περιέβαλαν. Κατά την αντίδραση παράγονταν υδροχλώριο και θειικά άλατα. Το αέριο υδροχλώριο από τον κλίβανο οδηγούνταν στην απορροφητική συσκευή, η οποία αποτελείτο από τον πύργο πλύσεως, τον πύργο απορρόφησης και την τελική στήλη. Στο τέλος της διαδικασίας συλλέγονταν το οξύ παραγωγής. Τα θειικά άλατα που παράγονταν (θειικό νάτριο ή θειικό κάλιο) ψύχονταν σε ειδικά τύµπανα και µεταφέρονταν µέσο κοχλιών σε διάταξη τριβής και προσθήκης ανθρακικής σόδας (µόνο στην περίπτωση του θειικού νατρίου). Ακολουθούσε το κοσκίνισµα και η συσκευασία. Η συγκεκριµένη µονάδα του συγκροτήµατος ήταν εφοδιασµένη µε εγκατάσταση απορρύπανσης. Η µονάδα είχε παραγωγική ικανότητα α) µε τροφοδοσία χλωριούχου νατρίου (συνηθέστερη περίπτωση) 74 tn την ηµέρα υδροχλωρικού οξέως 30-32% και 50 tn την ηµέρα κατεργασµένου θειικού νατρίου. β) µε τροφοδοσία χλωριούχου καλίου 64 tn την ηµέρα, υδροχλωρικού οξέως 30-32% και 56 tn την ηµέρα θειικού καλίου. ΦΩΤ. Υ.Ο. 2 - Κλίβανος Νο 3