Τίτλος θεµατικής ενότητας : H δύναµη της µάζας

Transcript

1 ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΣΚΡΙΠΕΡΟΥ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΑΥΤΟΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Τίτλος Σχεδίου ράσης: 3.1 Προώθηση διαθεµατικής προσέγγισης διδακτικής ενότητας Συνδεόµενα Μαθήµατα : Κοινωνιολογία Γ Λυκείου Έκφραση Έκθεση Γ Λυκείου Τίτλος θεµατικής ενότητας : H δύναµη της µάζας Εκπαιδευτικό υλικό που συγκεντρώθηκε και παρουσιάστηκε (εκτός των διδακτικών βιβλίων) : 1. Καργάκος Ι. Σαράντος ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Αθήνα 1988 Εκδόσεις Gutenberg 2. Gustave Le Bon Ψυχολογία των µαζών Γκιζελή. Βίκα Απλά Μαθήµατα Κοινωνιολογίας Αθήνα 1993 ΟΕ Β 4. Προβολή Πειράµατος Asch από το διαδίκτυο : Tα πειράµατα "συµµόρφωσης" του Asch, ήταν µία σειρά µελετών που δηµοσιεύτηκαν τη δεκαετία του '50, επιδεικνύοντας την δύναµη της συµµόρφωσης στις οµάδες. Στα πειράµατα υπό τον Σολοµώντα Ας, ζητούνταν από µία οµάδα να πάρει µέρος σε ένα δήθεν "οπτικό τεστ". Στην πραγµατικότητα, όλοι οι συµµετέχοντες πλην ενός ήταν συνεργάτες του ερευνητή, και το αντικείµενο της µελέτης ήταν το πως αυτός ο ένας θα αντιδρούσε στην συµπεριφορά των "συνεννοηµένων" συµµετεχόντων. Στις παρούσες παραλλαγές γίνεται αναφορά και στο κατά πόσο επηρεάζεται η συµπεριφορά του υποκειµένου από τους παράγοντες της ύπαρξης συνεταίρου ή δυνατότητας ανώνυµης έκφρασης. 5. Προβολή κινηµατογραφικής ταινίας µε τίτλο : DIE WELLE του Ντένις Γκλάνσελ (2008) Το «Κύµα» διαδραµατίζεται σε ένα σύγχρονο γερµανικό λύκειο και είναι σαν ένα κοινωνικό πείραµα που µοιάζει µε ανατοµία του ναζισµού. Το πείραµα αυτό γίνεται στο πλαίσιο µιας εκπαιδευτικής εβδοµάδας, στη διάρκεια της οποίας µια σχολική τάξη µετατρέπεται σε εκκολαπτήριο νεοναζί. Ο υπεύθυνος καθηγητής του πειράµατος απέδειξε ότι οι άνθρωποι µετατρέπονται εύκολα σε όχλο που χειραγωγείται. Βάζει αυστηρούς κανόνες συµπεριφοράς, προτείνει µια στολή οµοιοµορφίας και διαπιστώνει ότι οι µαθητές προσαρµόζονται πολύ εύκολα σε αυτό το σχήµα, στο «Κύµα», που για κάποιους θα έχει τραγική κατάληξη. Οι µαθητές, που συµµετέχουν εθελοντικά στο «πείραµα», τον εκλέγουν αρχηγό της τάξης και αρχίζουν σταδιακά να απεµπολούν την ατοµικότητά τους στο όνοµα του οµαδικού πνεύµατος. Ο καταλύτης γι' αυτή τη µετάλλαξη της συµπεριφοράς τους είναι η αυστηρή πειθαρχία. Στα µέσα της εβδοµάδας ντύνονται οµοιόµορφα, θέτουν τα όριά τους µε τον υπόλοιπο κόσµο και αναζητούν ένα σύµβολο ως κώδικα επικοινωνίας, αλλά και σηµάδι ισχύος της οµάδας τους. Προς τα τέλη της εβδοµάδας, χαιρετούν στρατιωτικά και επιδίδονται σε βιαιότητες. Η σχέση δασκάλου - µαθητή έγινε σχέση λοχία -στρατιώτη και το δηµοκρατικό σχολείο µετατράπηκε αίφνης σε κέντρο νεοσυλλέκτων!

2 1.2.3 Κοινωνιολογικές Σχολές Η σχολή της Συµβολικής Αλληλεπίδρασης (Κοινωνική ιαντίδραση) Κάθε άνθρωπος ζει σε δύο διαστάσεις:µια εσωτερική και µια εξωτερική.ζει µε τον εαυτό του αλλά και µε τους άλλους.αναπόφευκτα καλείται να συµφιλιώσει την εσωτερικότητά του µε τους τρόπους συµπεριφοράς του. Η κοινωνική τριβή που αναπτύσσεται καθηµερινά ανάµεσα στα άτοµα επιδρά καταλυτικά στον ψυχισµό των ατόµων.καθένας ενεργεί µε γνώµονα την ανταπόκριση των συνανθρώπων του.λέµε καληµέρα στο γείτονά µας κάθε πρωί που φεύγουµε από το σπίτι για τη δουλειά.αν αυτός δεν µας απαντήσει, θα σταµατήσουµε να τον χαιρετάµε.αν µας χαιρετήσει εγκάρδια, θα συνεχίσουµε το χαιρετισµό.κάνουµε φασαρία στην τάξη όταν οι συµµαθητές µας επιβραβεύουν αυτή µας τη συµπεριφορά και µας θεωρούν µάγκες και αρχηγούς.αν µας αποδοκίµαζαν για τη συµπεριφορά µας αυτή, θα την αλλάζαµε. Η κοινωνική µας συµπεριφορά αποτελεί απόρροια της συνεχούς αλληλεπιδράσεως µας µε τους άλλους. ιαντίδραση είναι η δραστηριότητα που αναπτύσσεται µεταξύ δύο ή περισσότερων προσώπων κατά την οποία ο καθένας δρα µε βάση την εκδηλούµενη ή προσδοκώµενη αντίδραση του άλλου.το άτοµο διαµορφώνει την αυτοεικόνα και συµπεριφορά του ανάλογα µε το πώς φαντάζεται ότι το βλέπουν οι άλλοι: αν φαντάζεται πως οι άλλοι έχουν θετική εικόνα γι αυτό, ότι δηλαδή επιδοκιµάζουν τις εν λόγω πράξεις του, τότε θα ενθαρρύνει µελλοντικά τη συγκεκριµένη συµπεριφορά του. αν αντιθέτως διαισθάνεται πως οι άλλοι έχουν αρνητική εικόνα γι αυτό και αποδοκιµάζουν τις ενδεχόµενες πράξεις του, τότε πιθανότατα θα απορρίψει αυτή του τη συµπεριφορά. Αυτή η θεωρία της κοινωνικής διαντίδρασης είναι γνωστή και ως θεωρία του κατοπτρικού εαυτού.ο κοινωνικός κατοπτρισµός του εαυτού µας αποτελεί το µέτρο που ρυθµίζει τη συµπεριφορά του ατόµου. Οι άλλοι άνθρωποι των οποίων οι γνώµες και εντυπώσεις έχουν για εµάς βαρύνουσα σηµασία ονοµάζονται σηµαντικοί άλλοι.για κάθε άνθρωπο οι σηµαντικοί άλλοι είναι διαφορετικά πρόσωπα. Για κάποιους µαθητές είναι σηµαντικό να έχουν καλή γνώµη για αυτούς οι καθηγητές τους ενώ για άλλους έχει σηµασία η γνώµη της παρέας ακόµα και αν κάνουν πράγµατα που δεν επιδοκιµάζουν οι καθηγητές τους. Η δραστηριότητα µας διακρίνεται σε στιγµές που λαµβάνουν χώρα στο κοινωνικό προσκήνιο και σε στιγµές που εκδηλώνονται στο κοινωνικό παρασκήνιο. Κοινωνικό προσκήνιο είναι οι στιγµές κατά τις οποίες ο άνθρωπος βρίσκεται σε δηµόσιο χώρο και σε επαφή µε ανθρώπους (σηµαντικοί άλλοι) προς τους οποίους πρέπει να δείξει ένα διαφορετικό πρόσωπο από το πραγµατικό του.συµβαίνει το άτοµο να επιφορτίζεται µε τις συµβάσεις της κοινωνικής του συνύπαρξης καταπλακώνοντας την αληθινή του προσωπικότητα µε την προβολή ενός πλαστού εγώ.στο προσκήνιο γίνονται όλες εκείνες οι συναντήσεις κατά τις οποίες τα άτοµα υποδύονται τυπικούς ρόλους.η συµπεριφορά του ατόµου φοριέται ανάλογα µε την περίσταση όπως ακριβώς κάποιο ένδυµα.η εξωτερική δράση του ατόµου µετατρέπεται σε παράσταση, όπου το άτοµο επί σκηνής υποκρίνεται. Το κοινωνικό παρασκήνιο είναι ιδιωτικοί χώροι ή οικεία άτοµα µε τα οποία ο άνθρωπος µπορεί να συµπεριφέρεται όπως νιώθει πραγµατικά και να µη προσποιείται.εκδηλώνει ελεύθερα τα συναισθήµατά του αλλά και πιο πηγαίους τρόπους συµπεριφοράς που κρατά υπό έλεγχο όταν βρίσκεται επί σκηνής. Η απουσία των σηµαντικών άλλων αποδεσµεύει το άτοµο από τις συµβατικότητες της κοινωνικής συµβίωσης.

3 Παραδείγµατα ύο πολιτικοί από το ίδιο κόµµα µπορεί να δείξουν µπροστά στην κάµερα της τηλεόρασης αγαπηµένοι και φίλοι, παρά το γεγονός ότι αντιπαθούν ο ένας τον άλλον. Ένα αντρόγυνο µπροστά στα παιδιά του δείχνει ότι είναι αγαπηµένο, όταν κοιµούνται όµως τα παιδιά, ξεσπά άγριος καβγάς. Ένας σύζυγος χειροδικεί έναντι της συζύγου στο παρασκήνιο ενώ στο προσκήνιο µπροστά στους γονείς της είναι ευγενικός και διαχυτικός µαζί της.

4 Κοινωνικός Κοµφορµισµός (1) Η κοινωνικοποίηση ως διαδικασία φροντίζει για τη µεταλαµπάδευση της κουλτούρας στα µέλη της κοινωνίας.με τον όρο κουλτούρα υποδηλώνεται το σύνολο των τρόπων συµπεριφοράς που έχει διαµορφώσει µια κοινωνία και το άτοµο µαθαίνει να έχει µέσα σε αυτήν.είναι το σύνολο των τρόπων συµπεριφοράς που κληροδοτείται στο άτοµο από το άµεσο κοινωνικό του περιβάλλον. Κατά πόσο λοιπόν το άτοµο είναι ελεύθερο να σχηµατίσει την προσωπικότητά του εφόσον πολλά του επιβάλλονται έξωθεν;το κοινωνικό σώµα µέσα στο οποίο εντασσόµαστε ρυθµίζει τη γλώσσα που µιλούµε, το Θεό που λατρεύουµε, την ανατροφή και εκπαίδευση που έχουµε λάβει κοκ.μια βαθύτερη διερεύνηση θα µας πείσει πως η πνευµατική µας ανεξαρτησία είναι ένας ωραίος µύθος.η όραση, η πίστη, η κρίση µας είναι η όραση, η πίστη και η κρίση του κοινωνικού περίγυρου!το φαινόµενο αυτό λέγεται κοινωνικός κοµφορµισµός.η πλήρης συµµόρφωση του ατόµου στην κοινωνικότητα. Ένας ψυχολόγος έκανε ένα πείραµα κοινωνικής συµµόρφωσης (πείραµα Asch).Έδειξε σε έξι πρόσωπα µια γραµµή ορισµένου µήκους και κατόπιν τους ζήτησε να βρουν την αντίστοιχή της στο µέγεθος ανάµεσα από τρεις άλλες γραµµές που είχαν και αυτές απεικονιστεί στον πίνακα.προηγουµένως είχε δώσει µυστικά την εντολή σε πέντε από τα έξι άτοµα να διαλέξουν όχι τη σωστή αλλά µια λανθασµένη γραµµή.το πρόσωπο που δεν µετείχε στη συνοµωσία, θα απαντούσε τελευταίο και είχα τοποθετηθεί έτσι ώστε να ακούσει και να δει τους άλλους που θα απαντούσαν πρώτοι.το πείραµα έγινε επανειληµµένως µε πολλά και διάφορα πρόσωπα και είχε τούτο το παράδοξο αποτέλεσµα:το αµύητο στη συνωµοσία άτοµο δεν εµπιστευόταν τη µαρτυρία των δικών µατιών αλλά συντασσόταν µε την οµόφωνη προκατασκευασµένη και εντούτοις εσφαλµένη απάντηση των άλλων µελών της οµάδας! εχόµαστε λοιπόν και υιοθετούµε, δίχως να το καταλαβαίνουµε, την επιρροή των άλλων! Κοινωνικού κοµφορµισµού περιπτώσεις µπορεί να αναφερθούν πάµπολλες για τον καθένα.σε συνθήκες ωστόσο µη οµαλές το φαινόµενο αποκτά ιδιαίτερη ένταση.η υποταγή στον κοινωνικό συρµό καθίσταται εµφανώς περισσότερο έκδηλη σε ώρες πολεµικής αναταραχής, θρησκευτικής έξαρσης ή σε στιγµές πανικού από θεοµηνίες και επιδηµίες.το πλήθος τότε µετατρέπεται σε µια συµπαγή µάζα που αισθάνεται, σκέπτεται, αντιδρά µε τον ίδιο τρόπο.οι ατοµικές αποκλίσεις εξαφανίζονται, διαλύονται µέσα στην κοινή, απρόσωπη συµπεριφορά. Ο άνθρωπος της µάζας µπορεί να πιστέψει και την πιο απίθανη διάδοση.είναι απίστευτο το πόσο εύκολα, ακόµα και σε οµαλές περιστάσεις, διαδίδονται οι οµαδικές πλάνες όπως λόγου χάρη η θεραπευτική πίστη σε κάποιο βότανο.αρκεί µια είδηση, έστω και εξωφρενική, να δηµοσιευτεί σε ένα έντυπο µεγάλης κυκλοφορίας ή να µεταδοθεί µε έµφαση από τα ΜΜΕ για να γίνει πιστευτή. Αφού λέγεται, έτσι θα είναι.προσέξτε στη φράση αυτό το απρόσωπο λέγεται!είναι η φωνή της οµάδας που ακούγεται και ενεργεί πάνω στον καθένα µας µε δύναµη που δύσκολα µπορούµε να της αντισταθούµε. Για να το λένε, θα είναι αλήθεια.να το λένε όλοι και κανείς συγκεκριµένα. Ο άνθρωπος όταν έρχεται αντιµέτωπος µε σηµαντικές για τη συλλογική ζωή αποφάσεις, αισθάνεται ζωηρότερο ενδιαφέρον για τη συντήρηση των λαϊκών αντιλήψεων που κρατούν συµπαγή την οµάδα παρά για τις κριτικές τους αναλύσεις που µπορούν να τη διαιρέσουν και να τη διαλύσουν.λειτουργεί πλέον µε γνώµονα το ένστικτο της αγέλης και επενεργεί µέσα του η ψυχολογία του όχλου. Η κοινωνική πίεση είναι παραµορφωτική της εσωτερικότητας του ανθρώπου. ε σε ρωτά η κοινωνία πως θα να διαµορφώσεις τη προσωπικότητά σου.σου επιβάλλει να οµοιωθείς µε τους συµπολίτες σου, να εκµηδενίσεις τις προσωπικές

5 σου αρέσκειες, τις ιδιοτυπίες σου, να απαρνηθείς τα ιδεώδη σου, να µην εξέχεις από τη µάζα, να µην ξεχωρίζεις. ιαφορετικά είσαι διωκόµενος, πιεζόµενος γιατί τολµάς να µη φρονείς και να µη πράττεις ότι και οι υπόλοιποι. Μέθοδοι κοινωνικής υποβολής είναι τα ΜΜΕ.Επιφέρουν µια οµοιοµορφία στο ντύσιµο, στην οµιλία, στη συµπεριφορά, στον τρόπο σκέψης όλων των ανθρώπων.το πλατύ κοινό διαποτίζεται από τις ίδιες θολές πηγές, µαθαίνει να έχει κοινές αρέσκειες, όµοιους τρόπους χαράς και λύπης, η σκέψη και ο λόγος φτωχαίνουν.προορισµός τους είναι η γενική αποβλάκωση! Το αποτέλεσµα είναι να µετατρέπονται τα άτοµα, χωρίς να το καταλαβαίνουν, σε πειθήνιους καταναλωτές ετοίµων τρόπων ζωής, φανατικοί κυνηγοί ψευδοονείρων, άβουλοι αγοραστές προϊόντων, δηλαδή άτοµα που χειραγωγούνται από όλους όσοι προσπορίζονται οφέλη από τη χειραγώγησή τους. στο κείµενο περιέχονται αποσπάσµατα από το βιβλίο ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ του Σαράντου Καργάκου εκδόσεις Gutenberg 1997

6 Κοινωνικός Κοµφορµισµός (2) Όλοι οι διανοητικοί οργανισµοί περιλαµβάνουν ενδεχόµενα χαρακτήρων που µπορεί να αποκαλυφθούν κάτω από την επίδραση µιας απότοµης αλλαγής περιβάλλοντος.πολλά αποµονωµένα άτοµα µπορούν, σε µια δεδοµένη στιγµή, κάτω από την επίδραση κάποιων συγκινήσεων, ενός µεγάλου εθνικού γεγονότος για παράδειγµα, να αποκτήσουν τους χαρακτήρες µιας ψυχολογικής µάζας. Η ψυχολογική µάζα είναι µια οντότητα προσωρινή, συντεθειµένη από ετερογενή στοιχεία, συνδεδεµένα για µια στιγµή, ακριβώς όπως τα κύτταρα ενός ζωντανού σώµατος σχηµατίζουν µε την ένωσή τους ένα καινούριο ον, το οποίο εκδηλώνει χαρακτήρες διαφορετικούς από αυτούς που διαθέτει καθένα από αυτά τα κύτταρα.μέσα στη συνάθροιση που συνιστά µια µάζα, δεν υπάρχει καθόλου άθροισµα και µέσος όρος στοιχείων, αλλά συνδυασµός, δηµιουργία και ανάδυση καινούριων χαρακτήρων. Το εκπληκτικότερο που παρουσιάζει µια ψυχολογική µάζα είναι το εξής:όποια και αν είναι τα άτοµα που τη συνθέτουν, και µόνο το γεγονός ότι έχουν µετατραπεί σε µάζα, τα προικίζει µε ένα είδος συλλογικής ψυχής.αυτή η ψυχή τα κάνει να συµπεριφέρονται µε έναν τρόπο εντελώς διαφορετικό από αυτόν µε τον οποίο θα συµπεριφερόταν καθένας από αυτά ξεχωριστά.ορισµένες ιδέες, ορισµένα συναισθήµατα δεν εµφανίζονται ή δεν µεταµορφώνονται σε πράξεις παρά µόνο στα άτοµα που συνιστούν µάζα. Αν η µάζα είναι ικανή για διάπραξη φόνου, για εµπρησµό και για όλα τα είδη των εγκληµάτων, είναι επίσης το ίδιο ικανή για πράξεις θυσίας και αφιλοκέρδειας πολύ πιο υψηλές από αυτές των οποίων είναι επιδεκτικό το µεµονωµένο άτοµο. Η µάζα οδηγείται σχεδόν αποκλειστικά από το ασυνείδητο.μέσα στη συλλογική ψυχή τα πνευµατικά χαρίσµατα των ανθρώπων, και συνεπώς η ατοµικότητα τους, παραµερίζονται.το ετερογενές πνίγεται µέσα στο οµογενές, και οι ασυνείδητες ιδιότητες κυριαρχούν.το µεµονωµένο άτοµο µπορεί να υπόκειται στους ίδιους ερεθισµούς µε τον άνθρωπο µέσα στη µάζα.καθώς όµως η λογική του δείχνει τα µειονεκτήµατα του να ενδώσει σε αυτούς, αυτό δεν ενδίδει.μπορούµε φυσιολογικά να ορίσουµε αυτό το φαινόµενο, λέγοντας ότι το µεµονωµένο άτοµο έχει την ικανότητα να ελέγχει τις αντανακλαστικές του κινήσεις, ενώ η µάζα στερείται αυτής της ικανότητας. Και έτσι βλέπουµε ενόρκους να διατυπώνουν ετυµηγορίες που θα απέρριπτε κάθε ένορκος ατοµικά, κοινοβουλευτικές συνεδριάσεις να υιοθετούν νόµους και µέτρα, που θα αποδοκίµαζε καθένας ξεχωριστά από τα µέλη που τις συνθέτουν, διαδηλωτές να προβαίνουν σε βιαιοπραγίες που ο καθένας ξεχωριστά από αυτούς θα καταδίκαζε, οπαδούς να συµπλέκονται και να χειροδικούν, ενώ ο καθένας ξεχωριστά θα αποδοκίµαζε τέτοιες συµπεριφορές. ιάφορες αιτίες καθορίζουν την εµφάνιση των χαρακτήρων που προσιδιάζουν στις µάζες. Η πρώτη είναι το άτοµο ως µάζα αποκτά, από µόνο το δεδοµένο του πλήθους, ένα αίσθηµα ισχύος ακαταµάχητο, που του επιτρέπει να ενδίδει σε ένστικτα τα οποία, µόνο του θα είχε χαλιναγωγήσει.τόσο περισσότερο πρόθυµα θα ενδίδει σε αυτά που, καθώς η µάζα είναι ανώνυµη, και κατά συνέπεια ανεύθυνη, το αίσθηµα της υπευθυνότητας, που συγκρατεί τα άτοµα, θα εξαφανιστεί τελείως.η απουσία ευθύνης και κατ επέκταση η βεβαιότητα ατιµωρησίας, καθιστούν δυνατά για την οµάδα αισθήµατα και πράξεις αδύνατα για το µεµονωµένο άτοµο.έτσι εξηγείται και η ευκολία των µαζών να ρέπουν στις χειρότερες υπερβολές.

7 Μια δεύτερη αιτία είναι η ροπή στην υποβολή της οµάδας.μέσα σε µια µάζα κάθε συναίσθηµα, κάθε πράξη είναι µεταδοτική, και µεταδοτική σε τέτοιο βαθµό που το άτοµο πολύ συχνά θυσιάζει το προσωπικό του συµφέρον στο συλλογικό συµφέρον.το άτοµο προσκολλάται στην οµάδα, αποφεύγει να διαφοροποιήσει τη θέση του από αυτήν.η µεταδοτικότητα της µάζας εξαλείφει κάθε προσωπική ιδιαιτερότητα. απόσπασµα από το έργο του Gustave Le Bon Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ (1895)