H διάσταση του φύλου στην ελληνική νομοθεσία: αποτελέσματα του έργου. ρ. Μαρία Μουσμούτη, Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού ικαίου

Transcript

1 H διάσταση του φύλου στην ελληνική νομοθεσία: αποτελέσματα του έργου ρ. Μαρία Μουσμούτη, Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού ικαίου

2 Στόχος του έργου ιαμόρφωση μεθοδολογίας για την αποτίμηση των επιπτώσεων νομοθετικών και κανονιστικών ρυθμίσεων στην ισότητα των φύλων Εφαρμογή της μεθοδολογίας σε 100 νομοθετικές και κανονιστικές διατάξεις συναγωγή συμπερασμάτων και διατύπωση προτάσεων ανάπλασης της νομοθεσίας Στόχος της παρουσίασης Παράθεση βασικών ευρημάτων της πιλοτικής εφαρμογής

3 Τομείς πολιτικής Απασχόληση Υγεία Παιδεία Αγροτική πολιτική Περιβάλλον Κοινωνική ασφάλιση και κοινωνική αλληλεγγύη Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης Φορολογικό δίκαιο ημοσιονομικό δίκαιο Οικογενειακό δίκαιο Μεταναστευτική πολιτική ικαιοσύνη Καταναλωτές ημόσιες τομέας Εκλογικές διαδικασίες Ανάπτυξη και ανταγωνιστικότητα

4 Κριτήρια επιλογής 100 νομοθετημάτων Κριτήριο 1: Αντιπροσωπευτικότητα των νομοθετημάτων/διατάξεων για τον τομέα πολιτικής (γενικός-ειδικός χαρακτήρας νομοθετημάτων/διατάξεων) Κριτήριο 2: Σχέση των νομοθετημάτων/διατάξεων με το φύλο Κριτήριο 3: Σχέση των νομοθετημάτων/διατάξεων με λόγους διάκρισης Κριτήριο 4: Στάδιο εφαρμογής της ρύθμισης Κριτήριο 5: Κάλυψη όλων των τομέων πολιτικής Κριτήριο 6: Νομοθετήματα/διατάξεις που επιτρέπουν την εξαγωγή ευρύτερων συμπερασμάτων

5 Βασικά ευρήματα τομείς όπου το φύλο διαδραματίζει σημαντικό ρόλο και λαμβάνεται υπόψη (απασχόληση, κοινωνική ασφάλιση, οικογενειακό δίκαιο, δημόσιος τομέας, εκλογικές διαδικασίες), τομείς που λαμβάνουν υπόψη περιορισμένα, επιφανειακά ή επιλεκτικά την οπτική του φύλου (υγεία, παιδεία, Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, φορολογία, καταναλωτές) και τομείς που είναι «τυφλοί» απέναντι στο φύλο (αγροτική πολιτική, περιβάλλον, δημοσιονομική πολιτική, μεταναστευτική πολιτική, δικαιοσύνη, ανάπτυξη και ανταγωνιστικότητα)

6 Τομείς όπου το φύλο διαδραματίζει σημαντικό ρόλο οικογενειακό δίκαιο, δίκαιο κοινωνικής ασφάλισης, εργατικό δίκαιο που έχουν ήδη υποστεί σημαντικές αλλαγές στην κατεύθυνση της επίτευξης της ισότητας Έντονη επίδραση της ευρωπαϊκής νομοθεσίας Οι τομείς αυτοί παρουσιάζουν τις πλέον προηγμένες διατάξεις καταγράφεται μια σχεδόν πλήρης διασφάλιση της τυπικής ισότητας (χωρίς να λείπουν οι αποκλίσεις)

7 τομείς που λαμβάνουν υπόψη περιορισμένα, επιφανειακά ή επιλεκτικά την οπτική του φύλου υγεία, η παιδεία, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η φορολογία, οι καταναλωτές κλπ. ιαπιστώνεται διαφοροποιημένη «ευαισθητοποίηση» της νομοθεσίας σε θέματα φύλου Καταγράφονται νομοθετήματα (ΜΜΕ) στα οποία γίνεται αναφορά στην ίση μεταχείριση, στην καταπολέμηση των διακρίσεων συχνά οι αναφορές στο φύλο εξαντλούνται σε διακηρυκτικού τύπου διατυπώσεις Στους τομείς αυτούς καταγράφονται διατάξεις που εισάγουν διακρίσεις σε βάρος των ανδρών ή των γυναικών και απαιτούνται βελτιωτικές παρεμβάσεις

8 τομείς «τυφλοί» απέναντι στο φύλο αγροτική πολιτική, περιβάλλον, δημοσιονομική πολιτική, μεταναστευτική πολιτική, δικαιοσύνη, ανάπτυξη και ανταγωνιστικότητα δεν λαμβάνουν υπόψη το φύλο ως κρίσιμο παράγοντα στη ρύθμιση έχουν συνήθως τεχνικό ή τεχνοκρατικό χαρακτήρα, γεγονός που μπορεί να «κρύβει» ή να κάνει πιο δύσκολα εντοπίσιμη τη συνάφειά τους με το φύλο Ανάλογα με το είδος της διάταξης, οι τυφλές διατάξεις μπορεί να είναι ουδέτερες αλλά μπορεί και να μην προωθούν την ισότητα των φύλων.

9 Τυπολογία διατάξεων ιατάξεις «τυφλές» προς το φύλο το φύλο είναι κρίσιμος παράγοντας και αγνοείται ή λαμβάνεται περιορισμένα υπόψη Ουδέτερες διατάξεις το φύλο δεν παίζει καθοριστικό ρόλο και οι διατάξεις δεν επιδρούν με διαφορετικό τρόπο στα δικαιώματα ανδρών και γυναικών Αρνητικές διατάξεις το φύλο είναι κρίσιμος παράγοντας και ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ισότητα Θετικές διατάξεις το φύλο είναι κρίσιμος παράγοντας και ο τρόπος με τον οποίο αξιοποιείται ή λαμβάνεται υπόψη έχει θετικές επιπτώσεις στην ισότητα

10 Οι διαφορετικές κατηγορίες διατάξεων συνυπάρχουν στη νομοθεσία Αποτέλεσμα: δημιουργείται ένα αντιφατικό και περίπλοκο πλέγμα χωρίς σαφή στόχευση σε ό,τι αφορά την ισότητα των φύλων προοδευτικές διατάξεις + απαρχαιωμένες διατάξεις + «αμφίθυμες» διατάξεις που αντιμετωπίζουν τις γυναίκες ως ευάλωτη ομάδα (πχ. άγαμες θυγατέρες ή άγαμες αδερφές)

11 «αφηρημένη» έννοια της ισότητας των φύλων στη νομοθεσία: παλινδρομεί μεταξύ προστατευτικής λογικής, τυπικής ισότητας, θετικών μέτρων και ισότητας ευκαιριών νομοθεσία έχει έντονη «εργαλειακή» διάσταση = μέσο για την επίτευξη αποτελεσμάτων και την άσκηση πολιτικής

12 ιαφορετικές επιπτώσεις ανάλογα με το είδος και τη φύση των διατάξεων διατάξεις με οργανωτικό χαρακτήρα, διατάξεις που δημιουργούν δομές ή θέτουν διαδικασίες συνήθως δεν έχουν διάσταση φύλου ή ευαισθησία απέναντι στο φύλο σε διατάξεις που θεσμοθετούν όργανα (εκτός από τις ποσοστώσεις), η νομοθεσία δεν αποτυπώνει, έστω και ως κατευθυντήρια γραμμή, την εκπροσώπηση και των δυο φύλων Οι διατάξεις που θέτουν δικαιώματα συχνά έχουν αντιφατική στάση απέναντι στο φύλο διατάξεις που απηχούν την τυπική ισότητα Προοδευτικές διατάξεις εν λείπουν διατάξεις όπου επικρατεί στερεοτυπική αντιμετώπιση των φύλων Π.χ. η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, που αντιμετωπίζει το θέμα ως πρωτίστως γυναικεία υπόθεση και εισάγονται διακριτά όρια ηλικίας για άνδρες και γυναίκες.

13 η «γλώσσα» της νομοθεσίας δεν είναι ουδέτερη η ουδετερότητα της έκφρασης στη νομοθεσία (gender neutral drafting) απασχολεί τους νομοθέτες: η οικονομία της έκφρασης δεν μπορεί να είναι σε βάρος της ισότητας ενώπιον του νόμου γενικός και αφηρημένος χαρακτήρας των ρυθμίσεων Ο νομοθέτης δεν ρυθμίζει λεπτομερή θέματα αλλά θεσπίζει όργανα και διαδικασίες κι εξουσιοδοτεί τον κανονιστικό νομοθέτη να θέσει λεπτομερείς κανόνες συχνά ουσιαστικά θέματα ρυθμίζονται με κανονιστικές πράξεις

14 ελλιπής πληροφόρηση και στοιχεία σχετικά με την εφαρμογή των διατάξεων Η παντελής έλλειψη στοιχείων σχετικά με την εφαρμογή των διατάξων δεν επιτρέπει την τεκμηριωμένη αναφορά σε αναμενόμενες και μη ή ανεπιθύμητες επιπτώσεις Παρά τη μερική «διείσδυση» της οπτικής του φύλου στην ελληνική νομοθεσία, δεν αντιμετωπίζεται επαρκώς ο κίνδυνος πολλαπλών ή σωρευτικών διακρίσεων

15 Απασχόληση τομέας «ευαίσθητος» απέναντι στο φύλο αλλά αντιφατικός «δύσκολη» συνύπαρξη διατάξεων που απηχούν στερεοτυπική και προστατευτική λογική με προοδευτικές διατάξεις Παρατηρούνται στην πράξη ανισότητες και διακρίσεις (ποσοστά απασχόλησης και ανεργίας, πρόσβαση στην απασχόληση, στην αμοιβή κα) Οι διατάξεις που ορίζουν δομές ή διαδικασίες είναι ουδέτερες προς το φύλο Πχ διαδικασίες για την προσωρινή απασχόληση και για την καταπολέμηση της παράνομης απασχόλησης διατάξεις για την ίση μεταχείριση στην απασχόληση εμφανίζουν προβλήματα στην εφαρμογή ή τη μη εφαρμογή τους διευκόλυνση εργαζομένων με οικογενειακές υποχρεώσεις: συνδέουν την ανατροφή των παιδιών με την ιδιότητα του γονέα και όχι με τους στερεοτυπικούς ρόλους των φύλων Καταγράφονται διακρίσεις

16 Υγεία Τομέας όπου η οπτική του φύλου λαμβάνεται υπόψη περιορισμένα, επιφανειακά ή επιλεκτικά O Κώδικας Ιατρικής εοντολογίας ανάγει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τη μεταχείριση χωρίς διάκριση φύλου (μεταξύ άλλων) σε βασική αρχή του στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και παρά το γεγονός ότι το θέμα σχετίζεται άμεσα και με τα δυο φύλα ο νόμος σε κρίσιμα σημεία εισάγει διακρίσεις και ενισχύει στερεότυπα οργανωτικές διατάξεις (πρόνοια, ψυχική υγεία) είναι ουδέτερες προς το φύλο

17 Παιδεία συνολικά: οι οργανωτικές διατάξεις (πχ δομή εκπαιδευτικού συστήματος), οι διατάξεις για την πρόσβαση σε ειδικές μορφές εκπαίδευσης, έρευνα και τεχνολογία είναι ουδέτερες προς το φύλο, όπως επίσης και τα κριτήρια αξιολόγησης των εκπαιδευτικών προωθείται θετικά η εκπροσώπηση και των δυο φύλων στη στελέχωση των Εθνικών Οργάνων και των Επιτροπών Έρευνας και Τεχνολογίας νομοθεσία για τη δια βίου μάθηση δεν διασφαλίζει την εκπροσώπηση και των δυο φύλων στα πολλαπλά όργανα που θεσμοθετεί Τυφλές είναι και οι διατάξεις για τα τοπικά συμβούλια νέων Ευαίσθητες προς το φύλο είναι οι διατάξεις για τα ολοήμερα νηπιαγωγεία και δημοτικά σχολεία: συνδέουν το δικαίωμα πρόσβασης με την ιδιότητα του γονέα και όχι το φύλο

18 Αγροτική Πολιτική Με εξαίρεση διατάξεις που αφορούν στους Αγροτικούς Συνεταιρισμούς που εισάγεται ειδική μεταχείριση υπέρ των γυναικών (γυναικείοι αγροτικοί συνεταιρισμοί) οι εξεταζόμενες ρυθμίσεις και γενικότερα η σχετική νομοθεσία δεν εισάγει διακρίσεις με κριτήριο το φύλο

19 Περιβάλλον Οι διατάξεις έχουν έντονο τεχνικό χαρακτήρα: θέτουν προδιαγραφές, κριτήρια δόμησης, χωροταξία κλπ. Καταγράφονται διατάξεις που δεν έχουν συνάφεια με το φύλο (ενεργειακή κατανάλωση κτιρίων) αλλά και διατάξεις όπως ο νέος οικοδομικός κανονισμός ή ο χωροταξικός σχεδιασμός που δεν λαμβάνουν υπόψη το φύλο η νομοθεσία δεν αναφέρεται στην εκπροσώπηση των φύλων στα όργανα που συστήνονται σταδιακή «ευαισθητοποίηση» της ρυθμιστικής νομοθεσίας Πχ. το σχέδιο για το νέο ρυθμιστικό σχέδιο περιλαμβάνει αναφορές στην ισότητα ευκαιριών, την κοινωνική συνοχή και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής

20 Κοινωνική Ασφάλιση & Αλληλεγγύη το φύλο διαδραματίζει κεντρικό ρόλο πολλαπλές τροποποιήσεις σε δυο άξονες: αποκατάσταση της τυπικής ισότητας και σύνδεση όλων των ενισχύσεων που συνδέονται με την οικογένεια με την ιδιότητα του γονέα και όχι των φύλων παραμένουν αρκετές διακρίσεις κυρίως σε βάρος των ανδρών οι αλλαγές είναι αρκετά πρόσφατες, αλλά εκτιμάται όχι μόνο ότι έχουν θετικό πρόσημο για την ισότητα των φύλων αλλά και ότι μακροπρόθεσμα θα επιφέρουν σημαντικές αλλαγές και στις στερεοτυπικές αντιλήψεις της ελληνικής κοινωνίας.

21 ΜΜΕ Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην παραγωγή και αναπαραγωγή στερεοτύπων η νομοθεσία που εξετάστηκε στον τομέα αυτό δεν φαίνεται ιδιαίτερα «ευαίσθητη» στα θέματα φύλου ο Κώδικας δεοντολογίας των ΜΜΕ αναφέρεται στις διακρίσεις και στις σεξιστικές αναφορές σε διακηρυκτικό επίπεδο χωρίς εξειδικευμένες υποχρεώσεις, αναφορές και συνέπειες Γενικές είναι και οι αναφορές σχετικά με την εταιρία ελέγχου διαφημιστικών μηνυμάτων η οποία ελέγχει μεταξύ άλλων και αν οι διαφημίσεις περιέχουν ή υπαινίσσονται διακρίσεις.

22 Φορολογικό ίκαιο Κρίσιμη ιδιότητα: οικονομική δράση. Συχνά συνδεέται με ιδιότητες που σχετίζονται με την οικογένεια, την οικογενειακή κατάσταση κλπ. Στις διατάξεις που εξετάστηκαν εντοπίζονται στερεοτυπικές αντιλήψεις για το φύλο πχ υποχρέωση υποβολής δήλωσης επιβαρύνει τον άνδρα (και όχι απλά έναν από τους δυο συζύγους) Στερεοτυπικές αντιλήψεις σε σχέση με το ρόλο της μητέρας στην οικογένεια απηχούνται και στις απαλλαγές από τη φορολογία, φορολογία κληρονομιών (άγαμες αδερφές)

23 ημοσιονομική Πολιτική η διάσταση του φύλου είναι κρίσιμη κατά τη χάραξη δημοσιονομικών πολιτικών ώστε να προωθείται η αποδοτικότερη κατανομή και χρήση των πόρων Ο προβληματισμός αυτός δεν αποτυπώνεται στους προϋπολογισμούς που εξετάστηκαν (2006, 2012) Κατά τις διαδικασίες κατάρτισης των προϋπολογισμών δεν έχει αξιοποιηθεί η εμπειρία των προϋπολογισμών φύλου (gender budgeting)

24 Οικογενειακό ίκαιο Η μεταρρύθμιση του Αστικού Κώδικα τη δεκαετία του 80 «διόρθωσε» πολλές ανισότητες σχετικά με το ρόλο των φύλων στο γάμο, στην οικογένεια κλπ. Οι διατάξεις που αφορούν στη σύναψη γάμου δεν απηχούν πλέον στερεότυπα και εξισώνουν το ρόλο των συζύγων, ενώ διασφαλίζεται η ίση μεταχείριση στις σχέσεις των συζύγων από το γάμο καταγράφεται διακριτική μεταχείριση σε βάρος των συμβιούντων εκτός γάμου (διακρίσεις λόγω οικογενειακής κατάστασης) Ειδικό θέμα με έμφυλη διάσταση είναι η ενδοοικογενειακή βία καθώς πλήττει πρωτίστως γυναίκες και ανηλίκους Ουδέτερες υπό την οπτική του φύλου και συνδεόμενες με την επιθυμία και των δυο συζύγων να γίνουν γονείς είναι οι διατάξεις για την υιοθεσία και την αναδοχή ανηλίκων

25 Μεταναστευτική Πολιτική το φύλο δεν διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στις προϋποθέσεις νόμιμης εισόδου και διαμονής επιπτώσεις ιδίως σε θέματα διεθνικού εγκλήματος που έχουν ως θύματα πρωτίστως γυναίκες. Ουδέτερες είναι επίσης και οι διατάξεις που αφορούν την επιστροφή παράνομων μεταναστών. Το φύλο πρέπει ωστόσο να λαμβάνεται υπόψη στον τομέα αυτό στο βαθμό που μπορεί να καθιστά τα άτομα περισσότερο ευάλωτα (πχ σε περίπτωση εγκυμοσύνης).

26 ικαιοσύνη Στον τομέα της απονομής δικαιοσύνης, της επίλυσης διαφορών, της τιμωρίας αξιόποινων πράξεων και της διασφάλισης της πρόσβασης στη δικαιοσύνη το φύλο δεν αποτελεί κρίσιμο κριτήριο Η «τυφλή» αντιμετώπιση από τη δικαιοσύνη όσων υπόκεινται σε αυτή αποτελεί θεμελιώδη αρχή του δημοκρατικού πολιτεύματος και της διάκρισης του εξουσιών. Τα θέματα που αφορούν στην επιτάχυνση της διοικητικής δίκης είναι ουδέτερα προς το φύλο όπως και η διαδικασία παροχής νομικής βοήθειας. Στην ποινικοποίηση αξιόποινων πράξεων το φύλο δεν διαδραματίζει κανένα ρόλο ούτε στα προσωπικά δεδομένα, στην εξωδικαστική επίλυση διαφορών ούτε στη διαδικασία πτώχευσης.

27 Καταναλωτές Τα δυο φύλα λειτουργούν διαφορετικά ως καταναλωτές Η νομοθεσία σε αυτόν τον τομέα ωστόσο φαίνεται ουδέτερη αν και σε κάποιους τομείς υπάρχει μια «κρυφή» διάσταση φύλου ο νόμος για την προστασία των καταναλωτών μόνο έμμεσα απαγορεύει προϊόντα που καλλιεργούν διακρίσεις λόγω φύλου (και άλλων χαρακτηριστικών σε σχέση με την προστασία ανηλίκων με ψυχικά προβλήματα Ούτε στα άτομα με την ιδιότητα του οφειλέτη το φύλο αποτελεί κρίσιμο κριτήριο Στην πράξη ωστόσο η ιδιότητα του οφειλέτη σε συνδυασμό με το φύλο ή άλλα χαρακτηριστικά όπως η οικογενειακή κατάσταση (πχ μονογονιός) ή την ηλικία μπορεί να οδηγήσει σε δυσχερέστερη κατάσταση

28 ημόσιο Τομέα Το δημόσιο δίκαιο αποδεικνύεται ένα ακόμη πεδίο στο οποίο η ισότητα των φύλων έχει σημαντική διείσδυση Κατοχύρωση της ισότητας των φύλων ως αρχή καλής νομοθέτησης (ν.4048/2012) Στην πρόσληψη σε δημόσιο τομέα και τοπική αυτοδιοίκηση το φύλο δεν αποτελεί κριτήριο, η νομοθεσία είναι ουδέτερη Κριτήρια εισαγωγής σε ένοπλες δυνάμεις και σώματα ασφαλείας: εξακολουθούν να υφίστανται άμεσες και έμμεσες διακρίσεις Θετικά μέτρα, όπως οι ποσοστώσεις για τη συμμετοχή των γυναικών σε υπηρεσιακά συμβούλια και την εκπροσώπησή τους στα κέντρα λήψης αποφάσεων εισαγωγή στο πειθαρχικό δίκαιο ως παραπτώματος της παραβίασης της αρχής της ισότητας

29 Εκλογικές ιαδικασίες υο κατηγορίες διατάξεων: διατάξεις που είναι πλήρως ουδέτερες απέναντι στο φύλο, όπως η ιδιότητα του εκλογέα, το δικαίωμα του εκλέγεσθαι, εκλογική διαδικασία και την άσκησή του διατάξεις που εισάγουν θετικά μέτρα για την εκπροσώπηση και των δυο φύλων στην πολιτική. Παρά την αντιφατική κριτική, είναι δύσκολη στην πράξη η διαπίστωση της πραγματικής επίπτωσης στην εκπροσώπηση των γυναικών στην πολιτική Απαραίτητη η συστηματική παρακολούθηση του τρόπου με τον οποίο οι διατάξεις συμβάλουν στη συμμετοχή των γυναικών στα κέντρα λήψης αποφάσεων

30 Προτάσεις Η ενοποίηση ομοειδών διατάξεων και αντιμετώπιση του νομοθετικού κατακερματισμού Η παρακολούθηση της εφαρμογής και των αποτελεσμάτων της νομοθεσίας Η διαμόρφωση μηχανισμών παρακολούθησης αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την αποτελεσματικότητα της νομοθεσίας Η ύπαρξη στατιστικών στοιχείων είναι άμεσα συνδεδεμένη με την παρακολούθηση των διακρίσεων και ιδίως των έμμεσων διακρίσεων