ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΠΟΥ ΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΠΟΥ ΩΝ ιπλωματική εργασία με θέμα: «θεατρικό παιχνίδι στην ειδική αγωγή» «θεατρικό παιχνίδι και σύνδρομο Down» ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: Παρδάλη Μαρία (136) ΕΠΟΠΤΗΣ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Μπακιρτζής Κωνσταντίνος ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Μπακιρτζής, Κ., Μπάρμπας, Γ., Βρύζας, Κ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 Ευχαριστίες Θέλω να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου, κ. Μπακιρτζή, για την εποπτεία της διπλωματικής εργασίας, τις χρήσιμες συμβουλές και παρατηρήσεις που μου έκανε καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής της, καθώς και τους κ. Μπάρμπα και κ. Βρύζα για τη συνεργασία τους και τη συγκατάθεσή τους να είναι μέλη της τριμελούς επιτροπής. Ακόμη, θέλω να ευχαριστήσω την υπεύθυνη του προγράμματος του θεατρικού παιχνιδιού κ. Κουλούσια Γεωργία για τη βοήθειά της, τη συμπαράστασή της στο δύσκολο έργο της παρατήρησης και της καταγραφής, καθώς και για τις πολύτιμες πληροφορίες που μου παρείχε γύρω από τις αρχές και τεχνικές του θεατρικού παιχνιδιού σε μία ομάδα παιδιών με σύνδρομο Down.. Η πείρα και οι γνώσεις της ήταν σημαντικοί αρωγοί σε όλη αυτή την προσπάθεια. Η συνεργασία μου μαζί της μου πρόσφερε πολλές καινούριες εμπειρίες, γνώσεις και συγκινήσεις. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου και όλους τους φίλους μου, που με τις παρατηρήσεις τους, τις συμβουλές τους και τις συζητήσεις που κάναμε με στήριξαν στην ολοκλήρωση αυτής της προσπάθειας. 2

3 Περίληψη Η παρούσα έρευνα αναφέρεται στη χρήση του θεατρικού παιχνιδιού με σκοπό την ενίσχυση των κοινωνικών δεξιοτήτων των ατόμων με σύνδρομο Down. Πρόκειται για ποιοτική έρευνα και συγκεκριμένα για μελέτη περίπτωσης. Ο ερευνητής μέσα από το μεθοδολογικό εργαλείο της παρατήρησης κατέγραψε τις συμπεριφορές των έξι παιδιών με σύνδρομο Down αλλά και του εμψυχωτή κατά τη διάρκεια των δέκα συναντήσεων του θεατρικού παιχνιδιού. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας η διαδικασία του θεατρικού παιχνιδιού βοηθάει στην εξέλιξη των κοινωνικών δεξιοτήτων των παιδιών με σύνδρομο Down καθώς βασίζεται στις αρχές της δυναμικής των ομάδων και της βιωματικής μάθησης. This research is referred to the use of drama play in order to enhance social skills of people with Down syndrome. It is a qualitive research and more specifically a case study. The person who has the responsibility of the specific research, observed the ten drama play meetings of six children with down syndrome and write down the behaviors not only of the children but of their therapist too. The results of the research were that there are indications that the dramatic play process have the potential to be effective in promoting social skills of people with Down syndrome, as it is a group based process and provides the learning through experience. Λέξεις κλειδιά Θεατρικό παιχνίδι, νοητική καθυστέρηση, σύνδρομο Down, κοινωνικές δεξιότητες, εμψυχωτής, δυναμική της ομάδας, βιωματικός τρόπος μάθησης. Drama play, mental retardation, Down syndrome, social skills, therapistencourager, dynamic groups, learning through experience. 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Θεωρητικό πλαίσιο 7 Νοητική Καθυστέρηση... 7 Ορισμοί της Νοητικής Καθυστέρησης 7 Κατηγορίες Νοητικά Καθυστερημένων 10 Αίτια της Νοητικής Καθυστέρησης Η σπουδαιότητα του θέματος 12 Αιτιολογία 12 Νοητική Καθυστέρηση που οφείλεται σε βιολογικούς παράγοντες. 13 Νοητική Καθυστέρηση που οφείλεται σε περιβαλλοντικά αίτια (κοινωνικο-περιβαλλοντικοί παράγοντες) 15 Πρόληψη 16 Διάγνωση της Νοητικής Καθυστέρησης 18 Η διαδικασία της διάγνωσης 19 Η ιατρική εξέταση 19 Η έρευνα του Ιστορικού 19 Η έρευνα του Οικογενειακού περιβάλλοντος 19 Η έννοια της νοημοσύνης και τα διαγνωστικά Τεστ 20 Η οικογένεια των ατόμων με Νοητική Καθυστέρηση 22 Οι γονείς των ατόμων με Νοητική Καθυστέρηση 22 Τα αδέλφια των ατόμων με Νοητική Καθυστέρηση 23 Η περίπτωση του Συνδρόμου DOWN 24 Η αγωγή των εκπαιδεύσιμων 30 Ιστορική αναδρομή 30 Σκοποί της αγωγής των ατόμων με Νοητική Καθυστέρηση 31 Διδακτική Μεθοδολογία 33 Δημιουργική απασχόληση-αισθητική αγωγή στην ειδική αγωγή.. 36 Θεατρική αγωγή και ειδική αγωγή 37 Το θεωρητικό πλαίσιο γύρω από το παιχνίδι 38 Οι αντιλήψεις του Vygotsky για το παιχνίδι 40 Το θεατρικό/δραματικό παιχνίδι. 42 Η σχέση του Παιχνιδιού με το δραματικό/θεατρικό παιχνίδι.. 43 Θεατρικό/δραματικό Παιχνίδι και Νοητική Καθυστέρηση 47 Θεατρικό/ δραματικό παιχνίδι και Κοινωνικές δεξιότητες ατόμων με Νοητική Καθυστέρηση 47 Έρευνες για το θεατρικό/δραματικό παιχνίδι στη Νοητική Καθυστέρηση 49 Ο ρόλος του εμψυχωτή στο θεατρικό/δραματικό παιχνίδι για τα άτομα με ειδικές ανάγκες. 52 Βιωματική προσέγγιση της γνώσης.. 55 Η δυναμική της ομάδας 57 Η διαδικασία της ομάδας 58 Παιδαγωγική εφαρμογή.. 61 Σκοπός της έρευνας.. 61 Δείγμα-Χώρος-Χρόνος 61 Μεθοδολογικό εργαλείο : η Ποιοτική Έρευνα και συγκεκριμένα η Μελέτη Περίπτωσης Μέσο συλλογής δεδομένων : η Παρατήρηση

5 Το περιεχόμενο της Παρατήρησης Η μέθοδος της Καταγραφής.. 65 Ο ρόλος του Παρατηρητή 69 Η σχέση του Παρατηρητή με αυτούς που παρατηρεί.. 70 Ζητήματα δεοντολογίας 71 Αξιολόγηση της Έρευνας 72 Η δομή και οργάνωση του συλλόγου γονέων παιδιών με σύνδρομο Down 73 Παρουσίαση της ομάδας.. 74 Οι στόχοι του προγράμματος του θεατρικού παιχνιδιού.. 74 Πληροφορίες από τα ιστορικά των παιδιών.. 75 Η Ν. 75 Η Σ.. 76 Η Ε. 77 Ο Α.. 78 Ο Ο. 79 Η Μ.. 80 Ο ρόλος των φοιτητών του τμήματος Νηπιαγωγών. 81 Χωροχρονική οργάνωση των συναντήσεων. 82 Κατά τη διάρκεια των συναντήσεων. 82 Η μεθοδολογία της εμψύχωσης των συναντήσεων.. 86 Παρουσίαση και στόχοι των δραστηριοτήτων.. 87 Θεματική ανάλυση της καταγραφής των συναντήσεων της ομάδας.. 91 Δομή της καταγραφής των συναντήσεων. 91 Παρουσίαση των συναντήσεων 91 Περιεχόμενο και θεματολογία των συναντήσεων. 91 Διαθεματική ανάλυση των συναντήσεων της ομάδας 92 Η Ν 93 Ο λόγος της Ν.. 93 Η κίνηση της Ν 98 Η Ν ως προς την ακολουθία οδηγιών Η αντίδραση της Ν προς την ομάδα. 108 Η αντίδραση της ομάδας προς τη Ν. 112 Η Σ. 116 Ο λόγος της Σ 116 Η κίνηση της Σ Η Σ ως προς την ακολουθία οδηγιών 125 Η αντίδραση της Σ προς την ομάδα Η αντίδραση της ομάδας προς τη Σ Η Ε Ο λόγος της Ε 137 Η κίνηση της Ε Η Ε ως προς την ακολουθία οδηγιών 150 Η αντίδραση της Ε προς την ομάδα Η αντίδραση της ομάδας προς την Ε 161 Ο Α Ο λόγος του Α Η κίνηση του Α. 169 Ο Α ως προς την ακολουθία οδηγιών Η αντίδραση του Α προς την ομάδα. 177 Η αντίδραση της ομάδας προς τον Α 180 5

6 Ο Ο. 183 Ο λόγος του Ο Η κίνηση του Ο. 190 Ο Ο ως προς την ακολουθία οδηγιών Η αντίδραση του Ο προς την ομάδα. 202 Η αντίδραση της ομάδας προς τον Ο 206 Η Μ. 211 Ο λόγος της Μ Η κίνηση της Μ. 216 Η Μ ως προς την ακολουθία οδηγιών Η αντίδραση της Μ προς την ομάδα. 228 Η αντίδραση της ομάδας προς τη Μ. 233 Συμπεράσματα 236 Η συνολική εξέλιξη των παιδιών της ομάδας. 236 Η εξέλιξη της ομάδας. 239 Η εξέλιξη της στάσης της εμψυχώτριας. 241 Σύνδεση θεωρητικού πλαισίου και πρακτική εφαρμογής Το θεατρικό παιχνίδι. 243 Ο ρόλος του εμψυχωτή 244 Η παιδαγωγική της βιωματικής εμπειρίας 245 Επίλογος Βιβλιογραφία. 248 Παράρτημα 250 Καταγραφές των συναντήσεων Συνάντηση Συνάντηση Συνάντηση Συνάντηση Συνάντηση Συνάντηση Συναντηση Συναντηση Συνάντηση Συνάντηση Φωτογραφικό υλικό 321 6

7 Θεωρητικό πλαίσιο Νοητική Καθυστέρηση Μέχρι τον 17 ο αιώνα η νοητική καθυστέρηση ταυτίζονταν με την ψυχική νόσο και αποδίδονταν σε δαιμονικές ιδεοληψίες. Μετά τον 17 ο αιώνα άρχισε να γίνεται διάκριση ανάμεσα στα νοητικά καθυστερημένα και τα «δαιμονόπληκτα» άτομα. Ο Γάλλος επιστήμονας Esquirol τονίζει ότι η βασική διαφορά μεταξύ νοητικής καθυστέρησης και ασθένειας βρίσκεται στον αναπτυξιακό χαρακτήρα της ασθένειας. Λέει συγκεκριμένα πως η νοητική καθυστέρηση δεν είναι αρρώστια αλλά μία κατάσταση κατά την οποία οι νοητικές ικανότητες δεν αναπτύσσονται ικανοποιητικά (Mann,?). Από τον 19 ο αιώνα άρχισαν οι πρώτες συστηματικές προσπάθειες για την περίθαλψη και την αγωγή τους. Παρόλα αυτά εξακολουθούσε να υπάρχει μια διάχυτη αντίληψη ότι ο Θεός και η τύχη συνδέονταν με την νοητική καθυστέρηση. Ορισμοί της νοητικής καθυστέρησης Η καθιέρωση ενός γενικά από δεκτού ορισμού για τη νοητική καθυστέρηση παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίες. Πρώτον, η νοητική καθυστέρηση δεν είναι μια ιδιαίτερη παθολογική κατάσταση ώστε αφού απαριθμήσουμε τα χαρακτηριστικά της να τα συμπεριλάβουμε σ έναν ορισμό, Αλλά, πρόκειται για μια γενική κατηγορία που περιλαμβάνει πλήθος ανομοιογενών παθολογικών περιπτώσεων που έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό την ατελή ή και βραδεία ανάπτυξη των νοητικών λειτουργιών. Δεύτερον, το πρόβλημα καθορισμού της νοητικής καθυστέρησης περιπλέκεται από το γεγονός ότι μ αυτήν ασχολούνται επιστήμονες από διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους όπως γιατροί, ψυχολόγοι, παιδαγωγοί κ.α.. Έτσι, είναι φυσικό κάθε ειδικός να εντοπίζει το ενδιαφέρον του σε ορισμένες μόνο διαστάσεις του προβλήματος. Έχουν, λοιπόν, διατυπωθεί κατά καιρούς, διάφοροι ορισμοί ώστε να προσδιορίσουν την έννοια της νοητικής καθυστέρησης. ( Μπάρμπας, 2002). Τέλος, ένας ακόμη λόγος για την αδυναμία καθιέρωσης ενός ορισμού είναι οι διαφορετικές απόψεις που υφίστανται σχετικά με τη νοημοσύνη τη λειτουργία της τους τρόπους ανάπτυξης της και τις δυνατότητες αλλαγής στη λειτουργία αυτή. Για να μπορέσουν λοιπόν να ικανοποιηθούν οι τόσο αντιφατικές αυτές τάσεις απαιτείται η διατύπωση ενός «πολυδιάστατου» ορισμού που να βασίζεται σε κριτήρια που αφορούν όλους τους τομείς. Χαρακτηριστικά, λοιπόν, θα αναφέρουμε τους ορισμούς του Βρετανού γιατρού Α. J. Tredgold και του Αμερικανού ψυχολόγου E. Doll που είχαν τύχει ιδιαίτερης αποδοχής κατά το παρελθόν (Grossman, 1984). O Tredgold (1937), σε γενικές γραμμές προσδιόρισε την νοητική ανεπάρκεια ως μια ατελή εξελικτική κατάσταση, όπου το άτομο δεν μπορούσε να προσαρμοστεί στο περιβάλλον στο οποίο ζούσαν και άλλα άτομα, ούτε μπορούσε να ζει χωρίς εξάρτηση ή επίβλεψη ή εξωτερική βοήθεια και στήριξη. Ενώ ο Doll, το 1941, πέρα από το κριτήριο της κοινωνικής προσαρμογής τόνισε την πνευματική αναπηρία η οποία εμφανίζεται από την παιδική ηλικία, την ιδιοσυγκρασιακή πλευρά αλλά και το αθεράπευτο του προβλήματος. Ο Doll με λίγα λόγια θεωρεί ως βασικό κριτήριο της νοητικής καθυστέρησης τα εξής: α) εμφανίζεται κατά τη γέννηση ή νωρίς στην παιδική ηλικία, β) χαρακτηρίζεται από ανεπάρκεια στη νοητική ανάπτυξη, γ) συνοδεύεται από ανεπαρκή κοινωνική προσαρμοστικότητα, δ) 7

8 καταλήγει σε κοινωνική ανεπάρκεια κατά την ώριμη ηλικία, ε) οφείλεται σε οργανικά αίτια και στ) είναι ανίατη κατάσταση. Βέβαια τα κριτήρια που λένε πως η κατάσταση είναι ανίατη και οφείλεται σε οργανικά αίτια αμφισβητήθηκαν από εκείνους που θεωρούν την νοητική καθυστέρηση ένα σύμπτωμα που υπάρχει περίπτωση να οφείλεται και σε παροδικά ψυχολογικά ή περιβαλλοντικά αίτια και να εντοπιστεί σε συγκεκριμένη περίοδο της ζωής του ατόμου (Παρασκευόπουλος, 1980). Αντίθετα, ο Kanner (1957) διέκρινε δύο τύπους ατόμων με νοητική ανικανότητα: τον έναν αποτελούσαν άτομα με σοβαρή ανεπάρκεια στο συναισθηματικό, γνωστικό και βουλητικό τομέα. Τα άτομα αυτά διακρίνονταν ως νοητικά ανεπαρκή στο κοινωνικό σύνολο. Ο δεύτερος τύπος περιλαμβάνει άτομα των οποίων η νοητική ανεπάρκεια σχετιζόταν με την κοινωνία στην οποία αλληλεπιδρούν, δεν μπορούν να επιβιώσουν ανάμεσα σε βάρβαρους και δεν πάσχουν μόνο από νοητική ανεπάρκεια αλλά και από ανεπάρκεια σε κάθε σφαίρα νοημοσύνης. Άλλος ένας ορισμός, σύμφωνος με τον δεύτερο τύπο του Kanner είναι και αυτός από τον γνωστό ψυχολόγο Sidney Bijou, ο οποίος υποστηρίζει πως το κάθε άτομο είναι ένα περίπλοκο σύστημα συμπεριφοράς που διαμορφώνει το περιβάλλον του και συγχρόνως αποτελεί πηγή ερεθισμών που επηρεάζουν τη δική του συμπεριφορά αλλά και των γύρων του. Σύμφωνα με το δεύτερο χαρακτηριστικό κάθε άτομο, κατά τον Bijou, μεταφέρει πάντα μαζί του ένα μέρος του περιβάλλοντός του. Με βάση αυτά ο Bijou ορίζει τη νοητική καθυστέρηση ως το αποτέλεσμα των καταστάσεων εκείνων που εμποδίζουν, μειώνουν ή καθυστερούν την ανάπτυξη αποτελεσματικών τρόπων αλληλεπιδράσεως με το περιβάλλον. Τέτοιου είδους συνθήκες είναι για τον Bijou το φτωχό και στερητικό περιβάλλον του σπιτιού, οι περιορισμένες ευκαιρίες εκπαίδευσης, η ακατάλληλη συμπεριφορά γονέων κ.λ.π. (Πολυχρονοπούλου, 2001). Ορισμένοι προσδιορισμοί έχουν αναπτυχθεί σύμφωνα με το δείκτη νοημοσύνης, όπου πολλοί συγγραφείς προσπαθούν να ποσοτικοποιήσουν τη νοητική ικανότητα για να αποδειχθεί ποιο άτομο πρέπει να θεωρείται νοητική καθυστερημένο. Τα πιο σημαντικά κριτήρια ποσοτικοποίησης είναι η κλίμακα Stanford Binet (Βασιλείού, 1998). Στις αρχές του 20 ου αιώνα το γαλλικό υπουργείο της δημόσιας εκπαίδευσης ανέθεσε στον A. Binet να δημιουργήσει μία μέθοδο ώστε να καθορίζεται ποια παιδιά δεν μπορούν να ωφεληθούν απ τη δημόσια εκπαίδευση. Αυτή η μέθοδος βοήθησε στο να εντοπίζεται η νοητική καθυστέρηση και αποτέλεσε το πρώτο τεστ νοημοσύνης. Ο A. Binet πίστευε πως η νοημοσύνη αποτελείται από ένα σύνολο νοητικών λειτουργιών όπως η μνήμη, αιτιολόγηση, κρίση. Το τεστ λοιπόν αυτό το οποίο σταθμίστηκε σε συνεργασία με έναν άλλον ψυχολόγο τον T. Simon μετρούσε το επίπεδο των λειτουργιών αυτών και εισήγαγε την έννοια της νοητικής ηλικίας και του νοητικού πηλίκου. Βασιζόμενος στις έννοιες αυτές ο L. Terman εισήγαγε την έννοια του «νοητικού πηλίκου» (Intelligence quotient ή IQ) το οποίο προκύπτει απ το πηλίκο της νοητικής ηλικίας διαιρούμενο με τη χρονολογική και πολλαπλασιαζόμενο με το 100. Τα άτομα με δείκτη νοημοσύνης κάτω του 80 ο L. Terman τα χαρακτηρίζει ως νοητικά καθυστερημένα θεωρώντας όπως και άλλοι ότι με τη βοήθεια των τεστ καθορίζεται η καθυστέρηση. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι σύμφωνα με το Binet καθυστερημένο είναι το παιδί που από την άποψη της νοητικής εξέλιξης εξομοιώνεται με ένα κανονικό παιδί μικρότερης ηλικίας. Είναι όμως ένα παιδί που εξελίσσεται αργά και που η ανάπτυξη του θα σταματήσει στο δρόμο ( Καρυωτάκης, 1989). Μέχρι τώρα σχεδόν οι προσδιορισμοί στην πλειοψηφία τους, ακολούθησαν το στατιστικό ή το παθολογικό πρότυπο (Mercer, 1973), με περιορισμένα κριτήρια και αντικειμενικότητα, με αποτέλεσμα οι προσδιορισμοί αυτοί που αφορούν στη νοητική καθυστέρηση να αμφισβητούνται σοβαρά. Όσο οι γνώσεις γύρω από τη φύση της 8

9 νοητικής καθυστέρησης αυξάνονται, τόσο αντιλαμβανόμαστε την περιπλοκότητα του προβλήματος. Έτσι θέταμε το ερώτημα του τι είναι η νοητική καθυστέρηση και πως προσδιορίζεται. (Βασιλείου, 1998). Ο ορισμός που σήμερα είναι γενικά αποδεκτός είναι αυτός που διατυπώθηκε από την Αμερικανική Ένωση Νοητικών Ανεπαρκειών (AAMD) (American Association of Mental Deficiency) (Grossman, 1984), η οποία είχε προηγουμένως αναθέσει τη μελέτη του θέματος σε επιτροπή επιστημόνων από διάφορους κλάδους. Σύμφωνα με τον ορισμό αυτό, η νοητική καθυστέρηση χαρακτηρίζεται από γενική νοητική λειτουργία κάτω του μέσου όρου, εμφανίζεται στην περίοδο της ανάπτυξης από υποβαθμισμένη προσαρμοστική συμπεριφορά (Παρασκεύοπουλος, 1980) και πιο συγκεκριμένα σε δύο ή περισσότερες απ τις παρακάτω περιοχές: επικοινωνία, αυτοεξυπηρέτηση, κοινωνικές δεξιότητες, αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου (Baroff, 1999). Ο προσδιορισμός αυτός διαφέρει σε έναν αριθμό διαστάσεων από τους άλλους στο να λαμβάνει υπόψη (1) τα εξελικτικά καθήκοντα τα οποία είναι κατάλληλα για κάθε ηλικία, (2) την περιγραφή της παρούσας συμπεριφοράς, (3) την αντικειμενική μέτρηση, (4) την αποφυγή ειδών διαφοροποίησης της νοητικής καθυστέρησης και άλλες παιδικές διαταραχές, (5) δίνει περισσότερη έμφαση στο παθολογικό πρότυπο παρόλο που χρησιμοποιεί στατιστικά στοιχεία και (6) το διαχωριστικό σημείο είναι δύο τυπικές αποκλίσεις. Για την πληρέστερη κατανόηση του ορισμού αυτού καλό θα ήταν να επεξηγηθεί ο καθένας όρος του. Ως γενική νοητική λειτουργία ορίζεται το αποτέλεσμα της αξιολόγησης των σταθμισμένων κριτηρίων γενικής νοημοσύνης που έχουν αναπτυχθεί γι αυτό το σκοπό. Σημαντικά κατώτερου του μέσου όρου (φυσιολογικού) ορίζεται το επίπεδο νοημοσύνης (ΔΝ) από 7 ο και κάτω στις σταθμισμένες κλίμακες νοημοσύνης. Αυτό το όριο προτείνεται ως διαχωριστικό ανάμεσα στην καθυστέρηση και στην νοητική νοημοσύνη. Το όριο αυτό μπορεί να επεκταθεί στο 75 ή και περισσότερο ανάλογα με την εγκυρότητα του τεστ νοημοσύνης που χρησιμοποιείται. Ως υποβαθμισμένη προσαρμοστική συμπεριφορά ορίζονται οι «περιορισμοί» ενός ατόμου να ανταποκρίνονται στα κοινωνικά standards που αφορούν την ηλικία και την πολιτισμική ομάδα και αναφέρονται στην ωρίμανση, στη μάθηση, στην ατομική ανεξαρτησία και στην κοινωνική ευθύνη. Τέτοιες ανεπάρκειες μπορεί να αξιολογηθούν με κλινική εκτίμηση και με σταθμισμένες κλίμακες. Τέλος, ως περίοδος ανάπτυξης ορίζεται η χρονική περίοδος από τη σύλληψη μέχρι το 18 ο έτος της ηλικίας. Οι αναπτυξιακές ανεπάρκειες μπορεί να είναι αποτέλεσμα εγκεφαλικής βλάβης, εκφυλιστικών διαδικασιών στο κεντρικό νευρικό σύστημα ή παλινδρόμηση σε προηγούμενες φυσιολογικές αναπτυξιακές περιόδους που αποδίδονται σε ψυχοκοινωνικούς παράγοντες. Εάν μετά το 18 ο έτος, εμφανιστούν τέτοια συμπτώματα ταξινομούνται σε οργανική διαταραχή (dementia) σύμφωνα με το DSM-III-R (DSM III R 1989). ( Τζουριάδου, 1995). Σύμφωνα με τον ορισμό αυτό για να χαρακτηριστεί ένα άτομο καθυστερημένο, θα πρέπει να υπάρχουν συγχρόνως τα κριτήρια της ανεπαρκούς νοητικής ανάπτυξης, της μειωμένης ικανότητας προσαρμογής και η εμφάνιση των συμπτωμάτων αυτών κατά την αναπτυξιακή περίοδο. Επίσης θα πρέπει να τονιστεί ότι τα νοητικά καθυστερημένα άτομα χαρακτηρίζονται από βραδεία νοητική ανάπτυξη χωρίς όμως ο όρος αυτός να ερμηνεύεται λανθασμένα. Γιατί η νοητική ανάπτυξη των ατόμων αυτών δεν είναι μόνο βραδεία ώστε να θεωρούμε ότι απλώς χρειάζεται περισσότερο χρόνο αλλά και ελλιπής και δε φτάνει ποτέ στο επίπεδο του κανονικού. 9

10 Κατηγορίες νοητικά καθυστερημένων Ο όρος νοητική καθυστέρηση, όπως χρησιμοποιείται σήμερα, περιλαμβάνει έναν ετερογενή πληθυσμό από εξαρτημένα και ανεξάρτητα άτομα. Παρόλο που τα άτομα αυτά έχουν το κοινό χαρακτηριστικό της χαμηλής νοημοσύνης και των ανεπαρκειών στην προσαρμοστική συμπεριφορά, εντούτοις υπάρχουν διαφορές ως προς το επίπεδο της ανεπάρκειας και ως προς την παρουσία ή απουσία συνοδών φυσικών ελαττωμάτων, στιγμάτων και ψυχολογικών διαταραχών. Οι διαφοροποιήσεις αυτές επηρεάζουν σημαντικά τις ανάγκες των καθυστερημένων ατόμων καθώς και την παιδαγωγική και κοινωνική τους αντιμετώπιση (Τζουριάδου, 1995). Κατά καιρούς έχουν προταθεί διάφορα κριτήρια και κατηγορίες ταξινόμησης των νοητικά καθυστερημένων. Το πιο παλιό κριτήριο είναι ο δείκτης νοημοσύνης και ο πρώτος που το εισήγαγε είναι ο L. Terman. Σύμφωνα με την ταξινόμηση αυτή, νοητικό πηλίκο την κλίμακα του Binet κατατάσσει το άτομο στη βαθμίδα του μέσου κατώτερου, πηλίκο στη βαθμίδα των ελαφρά ή οριακά καθυστερημένων και πηλίκο κάτω από 50 στη βαθμίδα του βαρέως καθυστερημένου. Ο πληθυσμός των νοητικά καθυστερημένων ατόμων μπορεί να διακριθεί σε δύο μεγάλες ομάδες, τις αμιγείς (οφείλονται σε βιολογικούς παράγοντες) και τις επικαλυπτόμενες (οφείλονται σε ψυχοκοινωνικούς παράγοντες). Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει τις περιπτώσεις που οφείλονται σε κλινικά σύνδρομα κάποια από τα οποία είναι το σύνδρομο Down,η υδροκεφαλία, το σύνδρομο Turner κ.α. ενώ η δεύτερη περίπτωση ατόμων που η νοητική τους λειτουργία παρουσιάζει ήπια καθυστέρηση. Μία ταξινόμηση με βάση τη συμπεριφορά και το νοομετρικό έλεγχο περιλαμβάνει πέντε βαθμίδες νοητικής καθυστέρησης: Βαθμίδες νοητικής καθυστέρησης Τύποι καθυστέρησης Νοητικό πηλίκο Οριακή καθυστέρηση Ελαφρά ή ήπια νοητική καθυστέρηση Μέτρια νοητική καθυστέρηση Βαριά νοητική καθυστέρηση Βαρύτατη ή έντονη νοητική καθυστέρηση 25 και κάτω 1)Οριακή καθυστέρηση με νοητικό πηλίκο Στην οριακή αυτή ζώνη εντάσσονται παιδιά με ιδιαίτερα πνευματικά γνωρίσματα. Πρόκειται για πνευματικές ικανότητες που ελάχιστα υπολείπονται εκείνων που δεν «πάσχουν». Μπορούν να συλλάβουν σχέσεις και να κατανοήσουν σύνθετες και αφηρημένες καταστάσεις πράγμα που βοηθά την πρόοδο τους σε σχολείο πρωτοβάθμιας ή δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Σ αυτό που υστερούν είναι η ταχύτητα λειτουργίας της σκέψης τους ενώ το κύριο γνώρισμά τους είναι ο βραδύς κοπιώδης και αβέβαιος χαρακτήρας των κατώτερων αυτοματισμών της σκέψης (Κρασανάκης, 1997). 2) Ελαφρά ή ήπια νοητική καθυστέρηση με νοητικό πηλίκο Τα άτομα αυτά δεν έχουν φανερά σημάδια καθυστέρησης ενώ αποτελούν τουλάχιστόν το 85% του παιδικού πληθυσμού που παρουσιάζει το πρόβλημα αυτό. Αν και μπορούν να αυτοεξυπηρετηθούν παρουσιάζουν καθυστέρηση στην κίνηση και την ανάγνωση και δεν μπορούν να διαχειριστούν τον ελεύθερο χρόνο τους. 3) Μέτρια νοητική καθυστέρηση με νοητικό πηλίκο Τα άτομα αυτά έχουν νοητική ηλικία 6-8 ετών και παρουσιάζουν εμφανή σημάδια καθυστέρησης. Μπορούν να ασκηθούν στην αυτοεξυπηρέτηση αλλά αν και αναγνωρίζουν κάποιες γραπτές λέξεις και διαβάζουν απλές προτάσεις, είναι λειτουργικά αναλφάβητοι. 10

11 4) Βαριά ή σοβαρή νοητική καθυστέρηση με νοητικό πηλίκο Τα άτομα αυτά έχουν νοητική ηλικία από 3 χρονών και 9 μηνών ως 6 και παρά το γεγονός ότι παρουσιάζουν νευρολογική βλάβη είναι αρκετά ικανά να κυκλοφορήσουν. Με ειδικό πρόγραμμα μπορούν να μάθουν να μιλούν και να φροντίζουν για τις προσωπικές τους ανάγκες. Όπως είναι φυσικό τα άτομα αυτά έχουν ανάγκη συνεχούς φροντίδας και επιτήρησης. 5) Βαρύτατη ή έντονη νοητική καθυστέρηση με νοητικό πηλίκο από 25 και κάτω. Τα άτομα της κατηγορίας αυτής έχουν νοητική ηλικία 3 ετών και 8 μηνών. Έχουν ελάχιστη δυνατότητα για λειτουργική απόδοση σε κινητικές και αντιληπτικές ικανότητες και παρουσιάζουν πολλαπλές αναπηρίες. Μπορεί να μάθουν να περπατάνε και να λένε κάποιες λέξεις. Η συνεχής φροντίδα και επιτήρηση είναι επιβεβλημένες. (Mann,?) Μία ταξινόμηση που σχετίζεται πολύ μ αυτήν αλλά έχει δημιουργηθεί για καθαρά διδακτικούς σκοπούς είναι αυτή που προτάθηκε απ τον S. Kirk. Οι κατηγορίες που περιλαμβάνει η ταξινόμηση αυτή είναι: α) εκπαιδεύσιμοι, β) ασκήσιμοι και γ) ιδιώτες. Οι εκπαιδεύσιμοι είναι αυτοί που αποτελούν το 75-85% του πληθυσμού των νοητικά καθυστερημένων και ταυτίζονται με την κατηγορία των ατόμων με ήπια νοητική καθυστέρηση. Τα άτομα αυτά μπορούν να κατακτήσουν τις βασικές σχολικές δεξιότητες όπως ανάγνωση, γραφή και αρίθμηση, σε βαθμό που να μη θεωρούνται αναλφάβητοι. Όταν ενηλικιώνονται έχουν ικανότητα για βασικές κοινωνικές και επαγγελματικές γνώσεις. Οι ασκήσιμοι αποτελούν τη μέση βαθμίδα των νοητικά καθυστερημένων ατόμων και ταυτίζεται με την κατηγορία των ατόμων με μέτρια νοητική καθυστέρηση. Στα άτομα αυτά εφαρμόζεται διαφορετικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα απ αυτό των εκπαιδεύσιμων γιατί δεν μπορούν να αναπτύξουν ανεξαρτησία σαν ενήλικες. Θεωρούνται ημιανεξάρτητα άτομα γιατί οι περισσότεροι αναπτύσσουν με άσκηση κάποιες δεξιότητες ώστε να φροντίζουν τις ανάγκες τους. Μπορούν να μάθουν απλές λέξεις και έννοιες αριθμητικής και μέσα σε προστατευτικό πλαίσιο να αποδώσουν παραγωγικά. Τέλος, οι ιδιώτες αποτελούν την κατώτερη βαθμίδα των νοητικά καθυστερημένων ατόμων, και έχουν σοβαρή ή έντονη καθυστέρηση σύμφωνα με την προηγούμενη ταξινόμηση. Η ομάδα αυτή δεν θεωρείται ότι μπορεί να παρακολουθήσει τη δημόσια εκπαίδευση και να επωφεληθούν όπως επίσης δεν είναι σε θέση να μάθουν ακόμα και τις απλούστερες δεξιότητες αυτοεξυπηρέτησης, γι αυτό και το οποιοδήποτε πρόγραμμα επικεντρώνεται σ αυτό. Οι μαθητές αυτής της ομάδας παρουσιάζουν συμπεριφορικά προβλήματα και για να διατηρηθούν στη ζωή χρειάζονται ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και φροντίδα (Παρασκευόπουλος, 1980), (Τζουριάδου, 2001). Αυτός ο τρόπος βέβαια κατηγοριοποίησης των νοητικά καθυστερημένων παιδιών έχει εγκαταλειφθεί τα τελευταία χρόνια και έχει αντικατασταθεί με το σύστημα του A.A.M.D. Συνδέσμου το οποίο αναλύθηκε παραπάνω και χρησιμοποιεί τους όρους «άτομο με ελαφρά μέτρια ή σοβαρή νοητική καθυστέρηση» (Πολυχρονοπούλου,2001). Όποιο σύστημα όμως και αν υιοθετηθεί για την κατηγοριοποίηση των ατόμων αυτών θα πρέπει περιοδικά να επανελέγχεται και να επαναπροσδιορίζεται ώστε να ενσωματώνει και τις πρόσφατες ανακαλύψεις και να συμπεριλαμβάνει τις αλλαγές των εννοιών. Όσα περισσότερα φέρνει στο φως η επιστήμη για τα άτομα αυτά και τις ικανότητές τους τόσο οι παράμετροι του καθορισμού της νοητικής καθυστέρησης μπορεί να υποστούν αλλαγές (Classification in mental retardation). 11

12 Αίτια της Νοητικής Καθυστέρησης Η σπουδαιότητα του θέματος Η έρευνα των αιτιών που προκαλούν τη νοητική καθυστέρηση έχει διπλή σημασία: θεραπευτική και προληπτική. Από θεραπευτική άποψη όσο και αν δεν πρόκειται για πλήρη θεραπεία αφού η γνήσια νοητική καθυστέρηση αποτελεί μόνιμη διαταραχή η γνώση της αιτιολογίας έχει μεγάλη σημασία, γιατί κατευθύνει τόσο την ιατρική όσο και την παιδαγωγική αντιμετώπιση του προβλήματος. Εκείνο όμως που καθιστά ιδιαίτερη επιτακτική ανάγκη την έρευνα των αιτιών της νοητικής ανεπάρκειας είναι η προληπτική δράση. Ένα πολύ μεγάλο ποσοστό παθήσεων της κατηγορίας αυτής οφείλεται στην άγνοια των γονέων σχετικά με τα αίτια που τις προκαλούν. Η πρόληψη είναι σε κάθε περίπτωση πιο αποτελεσματική από τη θεραπεία, σχεδόν αδάπανη, και απαλλάσσει την οικογένεια από τύψεις, ενοχές και άγχη. (Κυπριωτάκη, 1989). Αιτιολογία Τα αίτια της νοητικής καθυστέρησης είναι πολλά και ποικίλα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η νοητική καθυστέρηση δεν είναι αρρώστια αλλά σύμπτωμα. Ένα σύμπτωμα το οποίο συνοδεύει ή είναι επακόλουθο ποικίλων ασθενειών (Παρασκευόπουλος,1980). Αρχικά αρκετές έρευνες και μελέτες που έγιναν τα τέλη του 19 ου αι. και στις αρχές του 20 ου υποστηρίζουν πως η νοητική καθυστέρηση σχετίζεται με γεννετικούς παράγοντες. Γύρω στο άρχισε μια διαμάχη σχετικά με τα αίτια της νοητικής καθυστέρησης. Οι μελέτες που έγιναν σε δίδυμα έδειξαν ότι η κληρονομικότητα αποτελεί πρωταρχικό παράγοντα. Άλλοι ερευνητές όπως οι Bayley και Spitz υποστήριζαν κατά την ίδια εποχή ότι το IQ (δείκτης νοημοσύνης) δεν είναι δεδομένο και σταθερό. Αντίθετα το περιβάλλον παίζει ένα σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της νοημοσύνης. Περίπου το 1950 η διαμάχη αυτή παραμερίστηκε και έγινε δεκτή μια αλληλεπιδραστική θεώρηση η οποία υποστήριζε ότι η νοητική ικανότητα αναπτύσσεται μέσα από αλληλεπίδραση μεταξύ του γεννετικού υπόβαθρου του ατόμου και του περιβάλλοντος του. Στα 1961 ο Hunt δίνει έμφαση στο ρόλο που παίζει η εμπειρία για την ανάπτυξη της νοημοσύνης και από κει και πέρα επικρατεί η αλληλεπιδραστική θεώρηση (Mann,?). Έτσι λοιπόν σήμερα μπορούμε να πούμε πως τα αίτια της νοητικής καθυστέρησης ταξινομούνται κυρίως σε δύο μεγάλες κατηγορίες: α) Τα γεννετικά ή αλλιώς πρωτογενή και β) τα περιβαλλοντικά ή δευτερογενή. Τα γεννετικά είναι παρόντα κατά τη στιγμή της σύλληψης και εδώ συμπεριλαμβάνονται και η κληρονομικότητα ενώ τα περιβαλλοντικά αίτια οφείλονται σε εξωτερικούς παράγοντες και επενεργούν κατά την περίοδο της κύησης και την ατομική ζωή απ τη βρεφική ηλικία ως την ολοκλήρωση της ανάπτυξης γύρω στο 18 ο έτος. Αυτό που είναι ιδιαίτερα σημαντικό είναι ότι ενώ η διάκριση σε γεννετικά και περιβαλλοντικά αίτια εκ πρώτης όψεως εύκολη και λογική στην πραγματικότητα είναι δύσκολο να καθοριστεί η επίδραση του κάθε αιτίου στο άτομο και γι αυτό συνήθως σε μια κατάσταση νοητικής καθυστέρησης δίνεται μια πολυπαραγοντική αιτιολογία (Παρασκευόπουλος, 1980). 12

13 Νοητική καθυστέρηση που οφείλεται σε βιολογικούς παράγοντες Η νοητική καθυστέρηση που οφείλεται σε βιολογικούς παράγοντες υπολογίζεται ότι καλύπτει το 1/4 του γενικού πληθυσμού των νοητικά καθυστερημένων (Hutchins και Harvey, 1978) και αναφέρεται στους κλινικούς τύπους της νοητικής ανεπάρκειας. Τα άτομα της ομάδας αυτής παρουσιάζουν κάποια παθολογική βλάβη στο κεντρικό νευρικό σύστημα, ο δείκτης νοημοσύνης τους βρίσκεται σε επίπεδο κάτω του 55, παρουσιάζουν συγχρόνως αναπηρίες ή στίγματα και η διάγνωση μπορεί να γίνει αμέσως μετά τη γέννηση ή νωρίς στην παιδική ηλικία. Τα αίτια μπορεί να καλύψουν ένα μεγάλο εύρος περιπτώσεων όπως κληρονομικές και χρωμοσωμικές διαταραχές, ασθένειες, τοξικούς και χημικούς παράγοντες, λάθη μεταβολισμού, επιπλοκές στην εγκυμοσύνη και στον τοκετό, σοβαρές εγκεφαλικές βλάβες καθώς και άλλα άγνωστα αίτια. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και των εργαστηριακών μέσων καθώς και το ενδιαφέρον των ερευνητών της ιατρικής και βιοιατρικής επιτρέπει σήμερα την αναγνώριση των περισσότερων αιτιών. Στη συνέχεια παρατίθενται οι κυριότερες περιπτώσεις συμβολής των βιολογικών παραγόντων στη νοητική καθυστέρηση. Εννιά στις δέκα περιπτώσεις των νοητικών καθυστερημένων βιολογικής αιτιολογίας είναι προγεννητικής προέλευσης και εκδηλώνεται κατά τη γέννηση ή νωρίς στην βρεφική ηλικία (Wynn και Wynn, 1976). Οι διαταραχές στην εμβρυακή ανάπτυξη μπορεί να οφείλονται σε ανεπάρκειες του κεντρικού συστήματος γιατί στην περίοδο αυτή αναπτύσσεται ο εγκέφαλος. Ένας «ώριμος» εγκέφαλος μπορεί να επιβιώσει από ασθένεια, ραδιενέργεια, τραύματα ή άλλους επιβαρυντικούς παράγοντες, αυτό όμως δεν μπορεί να συμβεί στη διάρκεια ανάπτυξής του. Κάθε παράγοντας που συνδέεται με προβλήματα υγείας της μητέρας, ακόμη και συναισθηματικά, μπορεί να επηρεάσει το έμβρυο. Η φύση της βλάβης που μπορεί να συμβεί στην προγεννητική περίοδο, μπορεί να είναι εγγενής ή επίκτητη. Η συχνότητα των προβλημάτων κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, όπως οι κλιματολογικές συνθήκες, ο τόπος διαμονής, η ηλικία της μητέρας, οι επιδημίες κ.α. (Fortheringham, Maddad Curran, 1983). Επίσης κοινωνικό οικονομικοί παράγοντες όπως διατροφή, υγιεινή, ιατρική φροντίδα, έκθεση ή επαφή με ζώα, κ.α. μπορεί να συντελέσουν στην εμφάνιση διαταραχών. Παρόλο που οι περίπλοκες στην εγκυμοσύνη δεν εμφανίζουν μεγάλη συχνότητα υπάρχουν εντούτοις αρκετοί παράγοντες στο φυσικό προγεννητικό περιβάλλον που μπορεί να διαταράζουν την ομαλή εμβρυακή ανάπτυξη και να συντελέσουν στην εμφάνιση της νοητικής καθυστέρησης. Έγκυες γυναίκες που πίνουν μολυσμένο νερό ή εισπνέουν μολυσμένο αέρα συσσωρεύουν τοξίνες στο αίμα τους οι οποίες μπορεί να διαπεράσουν τον πλακούντα. Επίσης το σπέρμα ανδρών που εργάζονται σε βιομηχανίες με τοξικές ύλες μπορεί να επηρεάσει και να προκαλέσει προβλήματα στο έμβρυο. Τέτοιοι παράγοντες έχουν θεωρηθεί υπεύθυνοι, για εγκεφαλικές παραλύσεις και νοητική καθυστέρηση (forhteringham, Mambley και Maddad Curran, 1983). Χημικοί παράγοντες όπως τα πρόσθετα τροφών, το αλκοόλ, οι φαρμακευτικές ουσίες και το κάπνισμα έχουν επίσης πρόβλημα γιατί καταναλώνονται από πολύ κόσμο. Στη σημερινή κοινωνία των ναρκωτικών πολλές έγκυες μητέρες εθισμένες στην ηρωίνη γεννούν βρέφη με πολλές ανεπάρκειες. Η επίδραση τους στο νευρικό σύστημα παραμένει άγνωστη. Ναρκωτικές ουσίες όπως το LSD, αναφέρεται ότι παρεμποδίζουν τη διαδικασία μίτωσης των χρωμοσώμων ή επιφέρουν βλάβη στα νευροκύτταρα. Ακόμη και τα θεραπευτικά ηρεμιστικά, όταν 13