ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ Βιοποικιλότητα και Βιώσιμη Ανάπτυξη σε ένα παράκτιο υγρότοπο: Η περίπτωση του Δέλτα και του κάτω ρου του ποταμού Καλαμά (Ν. Θεσπρωτίας) ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΔΙΠΛΩΜΑ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΟΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΜΑΡΚΟΥ ΔΑΣΟΠΟΝΟΣ ΠΑΤΡΑ, Μάιος 2011

2 ΕΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΥΠΟΓΡΑΦΕΣ Τα μέλη της Τριμελούς Εξεταστικής Επιτροπής Ο Επιβλέπων Καθηγητής Δημήτριος Τζανουδάκης Γρηγόριος Ιατρού Θεόδωρος Γεωργιάδης Καθηγητής Καθηγητής Καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών Πανεπιστημίου Πατρών Πανεπιστημίου Πατρών

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ολοκληρώνοντας την Μεταπτυχιακή μου εργασία θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά: Τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Δημήτριο Τζανουδάκη που με εμπιστεύθηκε και μου ανέθεσε την εκπόνηση της εργασίας αυτής. Η βοήθεια του ήταν άμεση και πολύτιμη. Τους καθηγητές κ. Γρηγόριο Ιατρού και κ. Θεόδωρο Γεωργιάδη για την συμμετοχή τους στην εξεταστική επιτροπή, καθώς και τον κ. Δημήτριο Χριστοδουλάκη για τις παρατηρήσεις του. Τους Περιβαλλοντολόγους Αλέξανδρο Κωνσταντίνη και Θεοδώρα Πασχάλη για το βιβλιογραφικό υλικό που μου έδωσαν σχετικά με τη περιοχή. Tους φίλους μου: Αθανάσιο Μπόχτη, Αντώνη Τζίμα, Σωτήρη Ζέρβα και Χρήστο Κασκάνη που με συνόδευσαν στις εξορμήσεις μου στο πεδίο. Τέλος, τους γονείς μου, Συμεών και Ελένη που ενθαρρύνουν και στηρίζουν κάθε επιλογή μου, τόσο σε ηθικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο.

4 Στους γονείς μου και στο Atsanaki!!!

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ....3 ABSTRACT ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Προστατευόμενες Περιοχές Δικτύου ΦΥΣΗ (NATURA) Οικοτουρισμός Φέρουσα ικανότητα Δείκτες βιώσιμου τουρισμού Η οικονομική διάσταση του οικοτουρισμού Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Αειφόρος Ανάπτυξη Μονοπάτια και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ Γεωγραφία Δημογραφικά στοιχεία Οικονομικά στοιχεία Πρωτογενής τομέας Δευτερογενής τομέας Τριτογενής τομέας Ανθρωπογενές περιβάλλον Ιστορία Αρχαιολογικά μνημεία Μουσεία Απειλές για το φυσικό περιβάλλον Αβιοτικό περιβάλλον Γεωλογία Γεωμορφολογία Υδρολογία Υδρογεωλογία

6 3.5.3 Κλίμα Βιοκλίμα Βιοτικό περιβάλλον Τοπίο και φυσικοί σχηματισμοί Βλάστηση Τύποι Οικοτόπων Χλωρίδα Πανίδα ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Ανάλυση S.W.O.T Προτεινόμενες οικοτουριστικές διαδρομές Περιγραφή διαδρομών Προτεινόμενα θέματα στα πλαίσια της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ..107 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι περιοχές των παράκτιων παραποτάμιων υγροτόπων εμφανίζουν μία σειρά από ιδιαίτερα κοινά χαρακτηριστικά, τόσο σε οικολογικό, όσο και σε κοινωνικοοικονομικό επίπεδο. Οι Εκβολές είναι οικοσυστήματα υψηλής παραγωγικότητας και ως εκ τούτου, περιοχές που συγκεντρώνουν πλούσια βιοποικιλότητα, αλλά και ταυτόχρονα, ανθρωπογενείς δραστηριότητες (γεωργία, αλιεία, κτηνοτροφία κ.λπ.). Το ζητούμενο της αειφορικής διαχείρισης, σε αυτές τις περιοχές, είναι η αρμονική συνύπαρξη «ανθρώπου» και «φύσης» στα πλαίσια μιας βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης. Η εφαρμογή οικοτουριστικών προγραμμάτων μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στην ανάπτυξη τους, ενισχύοντας την τοπική οικονομία, ενώ πέρα των οικονομικών, επιτυγχάνουν και κοινωνικούς σκοπούς, όπως τη παραμονή του πληθυσμού στο τόπο του, αλλά και περιβαλλοντικούς προστατεύοντας το φυσικό περιβάλλον. Ο ποταμός Καλαμάς (Θύαμις) αποτελεί σημαντικό τμήμα της αλυσίδας των υγροτόπων της Δυτικής Ελλάδας. Πηγάζει από το Όρος Δούσκος του Ν. Ιωαννίνων, κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα, διασχίζει ολόκληρη την βορειοδυτική Ήπειρο (Ν. Ιωαννίνων και Θεσπρωτίας) και εκβάλει στην περιοχή της Σαγιάδας, βόρεια της πόλης της Ηγουμενίτσας, ενός συνεχώς αναπτυσσόμενου αστικού κέντρου και σημαντικού λιμανιού πύλης εισόδου από τη δυτική Ευρώπη. Η περιοχή μελέτης της παρούσας εργασίας αναφέρεται στο Δέλτα και το κάτω ρου του ποταμού Καλαμά. Η περιοχή του Δέλτα έχει ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2000 (GR ) ως Τόπος Κοινοτικής Σημασίας (psci). Από διαχειριστική άποψη εντάσσεται στο Φορέα Διαχείρισης Στενών και Εκβολών Ποταμών Αχέροντα και Καλαμά. Στόχοι της παρούσας εργασίας είναι: η ανάδειξη της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς της περιοχής, μέσω του σχεδιασμού οικοτουριστικών διαδρομών και η διερεύνηση δράσεων τόσο στο πρωτογενή τομέα όσο και στο τριτογενή (τουρισμός), οι οποίες θα μπορούν να εξασφαλίζουν μία οικονομική βιωσιμότητα και ποιότητα ζωής του τοπικού πληθυσμού. Στην παρούσα εργασία προτείνονται και περιγράφονται δέκα οικοτουριστικές διαδρομές (εννέα χερσαίες μία υδάτινη), μέσα από τις οποίες ο επισκέπτης θα ενημερώνεται και θα ευαισθητοποιείται για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Επίσης, προτείνονται θέματα για την 3

8 Περιβαλλοντική Εκπαίδευση των μαθητών που επισκέπτονται την περιοχή, εστιάζοντας σε διάφορες θεματικές ενότητες (παραδοσιακή αλιεία, κ.ά.) Σε γενικές γραμμές η περιοχή διαθέτει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τη καθιστούν ελκυστική για ανάπτυξη οικοτουριστικών δραστηριοτήτων, αλλά και περιβαλλοντικών δράσεων στα πλαίσια της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης. Τα στοιχεία αυτά είναι η πλούσια βιοποικιλότητα σε όλα τα επίπεδα (τοπίων, τύπων οικοτόπων, πανίδας, ορνιθοπανίδας, χλωρίδας κ.λπ.), η μακρόχρονη ιστορία, η πλούσια πολιτιστική κληρονομιά, τα τοπικά προϊόντα, τα μεγάλα έργα υποδομής (Εγνατία οδός, Νέος Λιμένας κ.λπ.) και οι παραδοσιακές μέθοδοι και πρακτικές του παρελθόντος αναφορικά με την ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων. Φυσικά διαπιστώθηκαν και πολλές αδυναμίες όπως: η ελλιπής αξιοποίηση ορισμένων μνημείων πολιτιστικής της κληρονομιάς, παράνομες δραστηριότητες (λαθροθηρία / λαθρομετανάστες), η λανθασμένη διαχείριση των φυσικών πόρων κ.ά. Η αξιοποίηση από τους τοπικούς φορείς, των αποτελεσμάτων που προέκυψαν μέσω της ανάλυσης SWOT, η παρακολούθηση και η διαχείριση των επισκεπτών από το κέντρο πληροφόρησης του Φ.Δ., καθώς και η διασύνδεση της αγροτικής και αλιευτικής δραστηριότητας με τον τουρισμό, μπορούν να συμβάλουν στη βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής. Παρόμοιες δράσεις οικοτουριστικής ανάπτυξης κρίνεται αναγκαίο να εφαρμοστούν τόσο και στις υπόλοιπες περιοχές του δικτύου Natura 2000 στο Νομό που δεν εντάσσονται σε κάποιον Φορέα διαχείρισης όσο και σε περιοχές εκτός Natura βοηθώντας έτσι στην προστασία και οικονομική ανάπτυξη τους. 4

9 ABSTRACT The areas around coastal or riverside wetlands present a series of common features both ecologically and on a socio-economic level. Estuaries are ecosystems of high productivity but they also entail rich biodiversity and human activity (agriculture, fishery, animal husbandry etc). The 'challenge' of sustainable management in these areas is the harmonious coexistence of man with nature under a viable economic development. The implementation of eco-tourist programmes can contribute significantly to their development by boosting the local economy, while, apart from economic issues, they achieve social goals, for example the fact that local residents remain in their area, but also environmental ones such as the protection of the natural environment. The river Kalamas (Thyamis) is an important part of the chain of wetlands in West Greece. The river emanates from the mountain Douskos in the Peripheral unit Ioannina near the Greek - Albanian borders, crosses the whole northwest Epirus (the Peripheral units Ioannina and Thesprotia) and it discharges itself in the area of Sagiada to the north of Igoumenitsa, which is a constantly developing urban centre and a major port - a gateway from west Europe. The study area of the present paper concerns the estuaries and the lower watercourse of the river Kalamas. The region around the estuaries has been included in the Natura 2000 network (GR ) as a site of community importance (psci). Regarding management, it is a part of the straits and Estuaries of the Kalamas and Acheron agency. The present study is aimed at highlighting the cultural and natural heritage of the area, through the planning of eco-tourism corridors, and at searching for actions, in the primary sector but also in the tertiary one (tourism), which will be able to ensure an economic viability and high living standards for the local population. In the present paper, ten eco-tourist routes (nine on land- one watery), through which the visitor will get informed and be sensitized to the distinctive features of the region throughout the year, are put forward and described. Furthermore, topics on the Environmental Education of students who visit the region, focusing on various thematic units such as the traditional fishery etc., are suggested. In general, the region presents distinctive features which render it appropriate for engaging in eco-tourist as well as environmental activities within the framework of Environmental Education and sensitization. These characteristics include the rich 5

10 biodiversity at every level (landscapes, habitat types, fauna, avifauna, flora etc.), the long history, the rich cultural heritage, the local products, the infrastructure (Egnatia highway, New Port etc.) and the traditional methods and practices of the past in relation to the rational management of the natural resources. Naturally enough, many shortcomings were detected such as the insufficient exploitation of some cultural heritage monuments, illegal activities (poaching/ illegal immigrants) or the poor management of the natural resources etc. The exploitation, by the local authorities, of the findings that came to light through the SWOT analysis, the monitoring and the management of the visitors by information centre of Kalamas river as well as the connection between agricultural / fishing activity and tourism can contribute to the sustainable development of the area. It is necessary that similar actions of eco-tourist development take place in the rest regions belonging to the Natura 2000 network in the Peripheral unit, which are however not included in any management agency board, as well as in regions out of Natura which will, in this way, be assisted in protecting themselves and developing their economy. 6

11 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα τελευταία χρόνια γίνεται, πολύ συχνά, λόγος για την Αειφόρο ή Βιώσιμη ανάπτυξη (Sustainable Development). Ο συγκεκριμένος όρος καθιερώθηκε το 1987 στα πλαίσια της έκθεσης Brundtland, που συνέταξε η παγκόσμια επιτροπή για το περιβάλλον και την ανάπτυξη. Ως αειφόρος ή βιώσιμη ανάπτυξη ορίζεται: «Η ανάπτυξη που ανταποκρίνεται στις ανάγκες του παρόντος χωρίς να υποθηκεύει τη δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες» (Brundtland Report,1987). Η σχετική έκθεση ουσιαστικά προτείνει ότι η οικονομική ανάπτυξη και η προστασία του περιβάλλοντος πρέπει να αντιμετωπίζονται ως ενιαίο πρόβλημα και συνεπώς κάθε οικονομική και αναπτυξιακή δραστηριότητα οφείλει να σέβεται την παραπάνω αρχή. Ο ορισμός αυτός ερμηνεύτηκε και προσεγγίστηκε με ποικίλους τρόπους. Με διαφορετική σκοπιά προσεγγίζουν το στόχο της βιώσιμης ανάπτυξης οι οικολόγοι, οι περιβαλλοντολόγοι, οι οικονομολόγοι και οι πολιτικοί, γεγονός που στρεβλώνει το περιεχόμενο του όρου με συχνά αρνητικά αποτελέσματα. Στην παρούσα εργασία η βιώσιμη ανάπτυξη θα προσεγγιστεί από τη μεριά της δραστηριότητας «τουρισμός» και ειδικότερα των εναλλακτικών μορφών τουρισμού, μιας και στην Ελλάδα ο τουρισμός θεωρείται ως η βαριά βιομηχανία της χώρας. Η Ελλάδα διαθέτει μοναδική ιστορική - πολιτιστική κληρονομιά και πλούσια βιοποικιλότητα σε όλα τα επίπεδα (τοπίων, τύπων οικοτόπων, ορνιθοπανίδας κ.λπ.). Δηλαδή όλες εκείνες τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού και για την υλοποίηση προγραμμάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Μεταξύ των στοιχείων του ελληνικού χώρου που μπορούν να αποτελέσουν επίκεντρο τέτοιων δραστηριοτήτων είναι τα μονοπάτια (διαδρομές ερμηνείας περιβάλλοντος) και αυτό γιατί συνδέονται άμεσα με την ανθρώπινη δραστηριότητα και διέρχονται από περιοχές με αισθητική οικολογική και πολιτιστική αξία. Η συγκεκριμένη έρευνα, αναφέρεται στο Δέλτα και στο κάτω ρου του ποταμού Καλαμά. Το Δέλτα αποτελεί προστατευόμενη περιοχή του Ευρωπαϊκού Οικολογικού Δικτύου ΦΥΣΗ (NATURA) 2000, σε εφαρμογή της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, με κωδική ονομασία (GR ) και έχει χαρακτηριστεί ως τόπος Κοινοτικής Σημασίας (psci). Από διοικητική και διαχειριστική άποψη εντάσσεται στην περιφέρεια Ηπείρου, στους δήμους Ηγουμενίτσας, Σαγιάδας και στο Φορέα Διαχείρισης Στενών 7

12 και Εκβολών Αχέροντα και Καλαμά (Ν.3044/2002), με έδρα τη πόλη της Ηγουμενίτσας. Οι λόγοι επιλογής της συγκεκριμένης περιοχής έχουν να κάνουν με το ότι αποτελεί ένα ανερχόμενο τουριστικό προορισμό, λόγω του σύγχρονου Λιμένα στη πόλη της Ηγουμενίτσας και της ολοκλήρωσης της κατασκευής της Εγνατίας Οδού, όπου καθιστούν την περιοχή εύκολα προσβάσιμη από τα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας, αλλά και από το εξωτερικό. Επίσης διαθέτει φυσικούς πόρους, τοπία και πολιτιστική κληρονομιά, τα οποία συντελούν στο να είναι ένας ελκυστικός προορισμός για την ανάπτυξη οικοτουριστικών δραστηριοτήτων και να δημιουργηθούν προοπτικές για μία οικονομική βιωσιμότητα του τοπικού πληθυσμού. Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η ανάδειξη και η διαχείριση της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, της ευρύτερης περιοχής του Δέλτα και του κάτω ρου του ποταμού Καλαμά προς την κατεύθυνση του οικοτουρισμού, μέσα από τη δημιουργία ενός οργανωμένου δικτύου μονοπατιών χερσαίων και υδάτινων διαδρομών, στο οποίο ο επισκέπτης θα ενημερώνεται και θα ευαισθητοποιείται για τα ιδιαίτερα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά και παραδοσιακούς τρόπους αλιείας της περιοχής, καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Επιπλέον, πέρα από την ανάδειξη της βιοποικιλότητας, διερευνώνται με την καταγραφή των κοινωνικοοικονομικών δεδομένων της περιοχής, οι εφαρμογές βιώσιμων δράσεων τόσο στον πρωτογενή τομέα όσο και στον τριτογενή (τουρισμός), οι οποίες θα μπορούν να εξασφαλίζουν μία οικονομική βιωσιμότητα και ποιότητα ζωής του τοπικού πληθυσμού. Στα πλαίσια του παραπάνω στόχου μελετήθηκαν στοιχεία: του αβιοτικού και βιοτικού περιβάλλοντος της περιοχής (γεωλογία, κλιματικές συνθήκες, βλάστηση, χλωρίδα, πανίδα, τύποι οικοτόπων), της ιστορίας και της πολιτιστικής κληρονομιάς (παραδοσιακοί οικισμοί, ναοί, γεφύρια, κ.λπ.) καθώς και τα δημογραφικά στοιχεία (εξέλιξη του πληθυσμού τα τελευταία έτη). Επίσης αναδεικνύονται τα τοπικά προϊόντα του πρωτογενούς τομέα και κατά πόσο συμβάλλουν στην τοπική οικονομία της περιοχής. 8

13 2. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Όπως προαναφέρθηκε η παρούσα μελέτη αναφέρεται σε μια περιοχή του δικτύου Φύση Παρακάτω δίνεται μια ιστορική αναφορά για το πώς ξεκίνησε αυτός ο θεσμός των προστατευόμενων περιοχών: ποιος είναι ο σκοπός τους, σε ποιες κατηγορίες διακρίνονται, πως μπορούν να συμβάλουν στη βιώσιμη ανάπτυξη των περιοχών που διαχειρίζονται και κατά πόσο είναι κατάλληλες για την ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού και για την περιβαλλοντική εκπαίδευση των μαθητών. Παρομοίως, δίνεται αναφορά και για τον οικοτουρισμό, τη φέρουσα ικανότητα, την περιβαλλοντική εκπαίδευση, τα μονοπάτια και την οικονομική διάσταση του οικοτουρισμού ως πηγή εσόδων για τους Φορείς διαχείρισης και της τοπικής οικονομίας. 2.1 Προστατευόμενες Περιοχές Δικτύου ΦΥΣΗ (NATURA) 2000 Η διακήρυξη της διάσκεψης του Ρίο το 1992 και η έκδοση της Οδηγίας 92/43 της Ε.Ο.Κ. από μέρους της επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προέκυψε από τη διαπίστωση ότι η βιοποικιλότητα συνεχώς μειώνεται μέσα από την εξαφάνιση πολλών ειδών και την αλλοίωση της σύνθεσης και υποβάθμισης πολλών οικοτόπων, σε παγκόσμιο επίπεδο. Σκοπός της έκδοσης της οδηγίας αυτής είναι τόσο η διατήρηση της βιοποικιλότητας στις χώρες μέλη, μέσω της προστασίας ορισμένων φυσικών τύπων οικοτόπων, φυτών και ζώων κοινοτικού ενδιαφέροντος, όσο και η εναρμόνιση των σχετικών κοινωνικοοικονομικών απαιτήσεων, σύμφωνα με τις διεθνείς οδηγίες. Θέτοντας όρους και περιορισμούς στην άσκηση δραστηριοτήτων σε αυτές. Το δίκτυο ΦΥΣΗ 2000 αποτελεί το βασικό εργαλείο για την επίτευξη του παραπάνω σκοπού. Θεσμοθετήθηκε από το Συμβούλιο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων με σκοπό να συμβάλει στην προστασία της βιολογικής ποικιλότητας, μέσω της διατήρησης των φυσικών οικοτόπων, καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας στο ευρωπαϊκό έδαφος των κρατών μελών που εφαρμόζεται η συνθήκη. Περιλαμβάνει περιοχές ιδιαίτερα σημαντικές σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Διακρίνονται σε δύο κατηγορίες περιοχών: τις Ζώνες Ειδικής Προστασίας (Special Protection Areas, SPA) και τους Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (Sites of Community Importance, SCI). Οι περιοχές SPA, αφού χαρακτηριστούν από τα κράτη μέλη εντάσσονται αυτόματα στο Δίκτυο. Για την ένταξη των SCI πραγματοποιείται επιστημονική αξιολόγηση και διαπραγμάτευση μεταξύ των κρατών μελών και της Ευρωπαϊκής επιτροπής και 9

14 εντάσσονται στον κατάλογο. Με την οριστικοποίηση του καταλόγου τα κράτη μέλη υποχρεούνται να κηρύξουν τις περιοχές αυτές ως Ειδικές Ζώνες Διατήρησης. Αυτό πραγματοποιείται μέσα σε χρονικό ορίζοντα έξι ετών και παράλληλα καθορίζουν τις προτεραιότητες για τη διατήρηση σε ικανοποιητική κατάσταση των τύπων οικοτόπων και ειδών κοινοτικού ενδιαφέροντος σε αυτές. Για την κήρυξη των περιοχών ως προστατευόμενων σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία (Ν. 1650/86), προαπαιτείται η εκπόνηση Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών (ΕΠΜ). Η Ελλάδα έχει ενιαία αντιμετώπιση των SCI και των SPA όσον αφορά αυτή τη διαδικασία. Οι περιοχές του Δικτύου προσφέρονται για την προβολή της επιστημονικής έρευνας, της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και ενημέρωσης, τη βελτίωση των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών διαβίωσης των τοπικών πληθυσμών και την προώθηση της ψυχαγωγίας και της φυσικής άσκησης (Ντάφης, 2003; Trakolis, 2001). Οι περιοχές αυτές μπορούν να συμβάλουν στη ανάπτυξη ήπιων δραστηριοτήτων, όπως ο οικοτουρισμός και στη διαφοροποίηση του πρωτογενούς τομέα παραγωγής, ώστε να ενσωματώσουν περιβαλλοντικά φιλικές πρακτικές. Η πολύτιμη αξία και η αναγκαιότητα προστασίας και ανάδειξης του φυσικού πλούτου που τις διακρίνει, απαιτούν την υιοθέτηση και εφαρμογή μίας πολυεπίπεδης στρατηγικής. Αυτή αποτελείται από εξειδικευμένα έργα, μέτρα και δράσεις, με σκοπό τη συστηματικότερη διαφύλαξη και διαχείριση των εν λόγω περιοχών και κατ επέκταση την εξασφάλιση της βιώσιμης τουριστικής τους ανάπτυξής. 2.2 Οικοτουρισμός Ο τουρισμός αποτελεί το μεγαλύτερο κλάδο οικονομικής δραστηριότητας παγκοσμίως. Η συμβολή του στο παγκόσμιο ΑΕΠ ανέρχεται σε 11,7% και εκτιμάται ότι την επόμενη δεκαετία θα αυξάνεται με ετήσιο ρυθμό περίπου 3% (Wagner, 2000). Χαρακτηριστικά οι παγκόσμιες αφίξεις για το 2010 υπολογίζονται σε παραπάνω από 1,02 δις, από τις οποίες το 70% έχουν προορισμό τις μεσογειακές χώρες (700 εκ. επισκέπτες). Οι παραπάνω επισκέπτες, όμως, δεν κατανέμονται ισομερώς στις διάφορες χώρες. Το μεγαλύτερο ποσοστό συγκεντρώνεται στα ανεπτυγμένα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία, Ελλάδα), κυρίως στις παραλιακές περιοχές αυτών και κατά τους θερινούς μήνες μόνο. Αυτό το γεγονός σε συνδυασμό με την υπερσυγκέντρωση του μεγαλύτερου μέρους της βιομηχανικής, γεωργικής και αλιευτικής δραστηριότητας, σε αυτές τις περιοχές, έχει ως αποτέλεσμα την 10

15 δημιουργία έντονων περιβαλλοντικών προβλημάτων, όπως: εγκατάλειψη της παραδοσιακής γεωργίας, αλιείας και δασοκομίας, απόβλητα, έντονο ρυπαντικό φορτίο, κυκλοφοριακό κ.λπ., αλλά και άνιση κατανομή του ΑΕΠ ανά περιοχή σε εθνικό επίπεδο. Όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα την εμφάνιση εναλλακτικών μορφών τουρισμού όπως: ο οικοτουρισμός, ο αγροτουρισμός, ο ιχθυοτουρισμός, ο δασικός τουρισμός, ο πολιτιστικός, ο θρησκευτικός κ.λπ., οι οποίες αποσκοπούν περισσότερο στην ποιοτική αναψυχή και όχι στην ποσότητα, όπως ο μαζικός τουρισμός, με γνώμονα την ψυχική ευφορία, τη διατήρηση των φυσικών οικοσυστημάτων και τη ποιότητα των φυσικών πόρων σε αειφορική βάση. Συγκεκριμένα, ο οικοτουρισμός ως έννοια μιας εναλλακτικής μορφής τουρισμού πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 80, όταν έγινε αντιληπτό ότι η εντατικοποίηση του τουρισμού μπορεί να επιφέρει καταστροφές στο εύθραυστο φυσικό περιβάλλον και ότι έπρεπε να ληφθούν μέτρα προστασίας της φύσης και διαχείρισης της τουριστικής ανάπτυξης. Έκτοτε, η αντίληψη αυτή γίνεται όλο και περισσότερο αποδεκτή ανά την παγκόσμια επικράτεια, χωρίς όμως πάντα να είναι ευδιάκριτος ο ορισμός για το τι εστί οικοτουρισμός. Η κύρια διαφοροποίηση του οικοτουρισμού, από τις υπόλοιπες μορφές εναλλακτικού τουρισμού, έγκειται στο γεγονός ότι συνδυάζει δύο κύρια στοιχεία: α) τον τουρισμό στη φύση και β) την οικονομική συνεισφορά του στην προστασία του περιβάλλοντος και στην τοπική κοινωνία. Ορίζεται ως ο «τουρισμός» που αναπτύσσεται σε σχετικά μη διαταραγμένες φυσικές περιοχές με σκοπό την εξερεύνηση, τη μελέτη, το θαυμασμό της χλωρίδας, της πανίδας και του τοπίου, καθώς επίσης και των πολιτιστικών στοιχείων της περιοχής και ταυτόχρονα συμβάλλει στην τοπική οικονομία και στη διατήρηση της συνοχής του κοινωνικού ιστού (Σβορώνου, 2003). Ειδικότερα, σε περιοχές με περιορισμένους πλουτοπαραγωγικούς πόρους (ορεινές αγροτικές), αλλά με πλούσιες φυσικές ομορφιές και πολιτιστικά στοιχεία, μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στην ανάπτυξή τους δημιουργώντας θέσεις εργασίας, ενώ πέρα των οικονομικών, επιτυγχάνουν και κοινωνικούς σκοπούς, όπως την παραμονή του πληθυσμού στον τόπο του και κατά συνέπεια τον περιορισμό της αστυφιλίας και της εσωτερικής μετανάστευσης, αλλά και περιβαλλοντικούς, προστατεύοντας το φυσικό περιβάλλον. Αναλυτικότερα: α) Συμβάλλει στην προστασία του φυσικού περιβάλλοντος: ενημερώνοντας, εκπαιδεύοντας και ευαισθητοποιώντας τον επισκέπτη, αλλά και την 11

16 τοπική κοινωνία σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος, ενισχύοντας οικονομικά, με μέρος των κερδών του, τις τοπικές αυτοδιοικήσεις, τις οργανώσεις και τους Φορείς διαχείρισης για δράσεις που αφορούν την προστασία του περιβάλλοντος, δημιουργώντας εναλλακτικές λύσεις σε σχέση με δραστηριότητες που υποβάθμιζαν το φυσικό περιβάλλον. Επίσης, β) Συμβάλλει στη διατήρηση του κοινωνικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος: ενημερώνοντας, εκπαιδεύοντας και ευαισθητοποιώντας τον επισκέπτη, αλλά και την τοπική κοινωνία σε θέματα προστασίας και ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς, δημιουργώντας θέσεις εργασίας και πηγές εισοδήματος για τον τοπικό πληθυσμό, δίνοντας κίνητρα στους κατοίκους να μην εγκαταλείψουν τις παραδοσιακές αγροτικές και αλιευτικές δραστηριότητες / πρακτικές και το τόπο τους. Θεωρείται ότι είναι ο περισσότερο αναπτυσσόμενος κλάδος της παγκόσμιας τουριστικής βιομηχανίας με ρυθμό ανάπτυξης 4% το χρόνο, σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (Campbell, 1999). Αποτελεί, επίσης, ένα σκέλος του φυσικού τουρισμού, ο οποίος σύμφωνα με στοιχεία του WWF το 1995, κατέχει το 15% περίπου του συνολικού τουρισμού (Gossling, 1999). Σε πολλές περιπτώσεις, όμως, κινδυνεύει να εξελιχθεί σε μαζικό τουρισμό, δηλαδή τουρισμό χωρίς κοινωνική, περιβαλλοντική και πολιτιστική διάσταση. Οι επιπτώσεις από την τουριστική ανάπτυξη έχουν απασχολήσει τους επιστήμονες τα τελευταία χρόνια και εστιάζονται: στην οικονομία, στο ανθρωπογενές περιβάλλον, στη τοπική κοινωνία και στο φυσικό περιβάλλον. Το είδος των επιπτώσεων και η έντασή τους εξαρτάται από τη φέρουσα ικανότητα του συστήματος Φέρουσα ικανότητα Δείκτες βιώσιμου τουρισμού Η έννοια της φέρουσας ικανότητας είχε αρχικά διατυπωθεί στον κλάδο της Βιολογίας στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1960 για να καθορίσει τον αριθμό των ζώων που μπορεί να αντέξει ένα οικοσύστημα. Στη συνέχεια η έννοια διευρύνθηκε στη διαχείριση των εθνικών πάρκων και τη συσχέτιση του τουρισμού σε αυτά με την κατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος (Σβορώνου, 2003). Η φέρουσα ικανότητα υποδοχής όσον αφορά στην αναψυχή, ορίζεται ως ο μέγιστος αριθμός επισκεπτών που μπορεί να δεχτεί μια περιοχή χωρίς να υπάρξει μη αποδεκτή επιβάρυνση στο κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον (Lozato-Giotart,1992). 12

17 Όσο πιο μικρή είναι σε έκταση η περιοχή τόσο πιο μεγάλος κίνδυνος επιβάρυνσης υπάρχει. Η φέρουσα ικανότητα μπορεί να μετρηθεί σε όρους διάφορων παραγόντων που περιλαμβάνουν: α) φυσικούς παράγοντες όπου αφορούν την υπέρμετρη εισαγωγή επισκεπτών, με αποτέλεσμα να μην επαρκούν οι εγκαταστάσεις, (κλίνες, μουσεία, οδικό δίκτυο κ.λπ.), β) οικολογικούς με υποβάθμιση των φυσικών πόρων, γ) αισθητικούς με υποβάθμιση του περιβάλλοντος, δ) ψυχολογικούς με υποβάθμιση της εμπειρίας των επισκεπτών λόγω συνωστισμού, καθώς επίσης και ε) κοινωνικούς ώστε οι επισκέπτες να μην γίνονται αποδεκτοί από την τοπική κοινότητα. Τα κοινωνικά θέματα, οι τεχνικές διαχείρισης, οι περιβαλλοντικοί παράγοντες και οι προσδοκίες των τουριστών που μεταβάλλονται με το χρόνο επηρεάζουν τη μέτρηση της φέρουσας ικανότητας. Είναι πολύ δύσκολο να βρεθεί ένας ακριβής αριθμός και συνήθως εκτιμάται εμπειρικά. Η εφαρμογή της είναι πιο επιτεύξιμη σε περιοχές όπου αναπτύσσονται οι νέες μορφές τουρισμού, όπως ο οικοτουρισμός. Στις περιοχές αυτές το σύστημα δεν έχει υπερβεί τα όρια αντοχής του και μπορεί να εφαρμοστεί ένα διαχειριστικό σχέδιο με γνώμονα τη φέρουσα ικανότητα για να μην ξεπεραστούν τα όρια των επισκεπτών που αντέχει η περιοχή. Τα δύο σημαντικότερα εργαλεία, που έχει στη διάθεσή του ένας Φορέας διαχείρισης για την τήρηση αυτών των ορίων, είναι τα όρια αποδεκτών αλλαγών (Limits of Acceptable Change, LAC) και το Σύστημα Διαχείρισης Επισκεπτών (Visitor impact management, VIM). Η μεθοδολογία LAC βασίζεται σε καθορισμένα (κατώτατα) όρια αποδεκτών αλλαγών των οικολογικών και κοινωνικών συνθηκών μιας περιοχής και το σύστημα διαχείρισης επισκεπτών επικεντρώνεται στη λήψη διαχειριστικών μέτρων για τους επισκέπτες προκειμένου να επιτευχθεί μείωση των αρνητικών επιπτώσεων τους προς το φυσικό περιβάλλον (Eagles et al., 2002; Σπιλάνης & Βαγιάννη, 2002). Προκειμένου ο τουρισμός σε μία περιοχή να θεωρείται βιώσιμος, χωρίς να υπερβαίνει την φέρουσα ικανότητα, οι Manning (1996), Consulting & Audit Canada (1995) προτείνουν ορισμένους δείκτες και μέτρα προς παρακολούθηση και διαχείριση (βλ. Πίνακα 2.1.). 13

18 Πίνακας 2.1. Βασικοί δείκτες βιώσιμου τουρισμού Δείκτης Μέτρα Πίεση Αριθμός επισκεπτών ανά έτος / εβδομάδα Ένταση χρήσης Ένταση χρήσης στις υψηλότερες περιόδους (άτομα / εκτάριο) Κοινωνικές επιπτώσεις Αναλογία τουριστών προς τοπικούς κατοίκους (σε υψηλές περιόδους) Διαχείριση απορριμμάτων Ποσοστό λυμάτων από την περιοχή που υπόκειται επεξεργασία και παροχή νερού Διαδικασία προγραμματισμού Ύπαρξη οργανωμένου περιφερειακού πλάνου για την περιοχή Κρίσιμα οικοσυστήματα Αριθμός σπάνιων ειδών ή ειδών υπό εξαφάνιση Ικανοποίηση καταναλωτών Επίπεδο ικανοποίησης καταναλωτών Ικανοποίηση ντόπιων κατοίκων Επίπεδο ικανοποίησης ντόπιων κατοίκων Φέρουσα ικανότητα Υπολογισμός του μέγιστου αριθμού επισκεπτών που μπορεί να δέχεται η περιοχή Ελκυστικότητα Ποιοτικό μέτρο των στοιχείων που καθιστούν την περιοχή ελκυστική Ορεινές αγροτικές περιοχές Ποσοστό διάβρωσης, βιοποικιλότητα (αριθμός σημαντικών φυτικών και ζωικών ειδών), επίπεδο δυσκολίας προσβασιμότητας περιοχές (ώρες αναμονής) Οργανωμένα φυσικά πάρκα Υγεία ειδών (ποικιλία, επιτυχία αναπαραγωγής), ένταση χρήσης (αναλογία επισκεπτών προς τους ζωικούς οργανισμούς) Οικολογικά μοναδικές περιοχές Υποβάθμιση οικοσυστήματος Πολιτιστικοί χώροι Πιθανή κοινωνική πίεση (μέση αναλογία εισοδήματος/τουριστών/ντόπιων) - εποχικότητα (ποσοστό επισκεπτών κατά τη διάρκεια όλου του έτους), ανταγωνισμός - (καταγεγραμμένα επεισόδια μεταξύ τουριστών και ντόπιων) Πηγή: Manning (1996); Consulting & Audit Canada (1995). 14

19 2.2.2 Η οικονομική διάσταση του οικοτουρισμού Μια πολύ σημαντική παράμετρος της ανάπτυξης οικοτουριστικών δραστηριοτήτων σε μία περιοχή είναι η οικονομική διάσταση της σχέσης φυσικών πόρων και τουρισμού. Ορισμένοι αναλυτές θεωρούν αναγκαία την επιβολή ενός συμβολικού εισιτηρίου στους επισκέπτες μιας προστατευόμενης περιοχής ή ενός πάρκου, έτσι ώστε οι τοπικοί φορείς διαχείρισης να μπορούν να γνωρίζουν τον συνολικό αριθμό των τουριστών που επισκέπτονται την περιοχή και να συγκεντρώσουν επαρκή κονδύλια για τη διαχείριση και την προστασία των φυσικών περιοχών (Willis, 1991). Από την άλλη μεριά βεβαίως μία τέτοια τιμολόγηση αποτελεί αρνητικό στοιχείο, επηρεάζοντας αρνητικά τους τουρίστες να επισκεφτούν την περιοχή. Ένα από τα βασικότερα προβλήματα, που αντιμετωπίζουν σήμερα οι περιοχές με υψηλή οικολογική αξία, είναι το πώς θα εξασφαλίσουν τα κεφάλαια που χρειάζονται για τη λειτουργία και την οικονομική επιβίωση τους. Οι Sherman & Dixon (1991) προτείνουν πέντε τρόπους με τους οποίους μπορούν να αντληθούν έσοδα, όπως: α) εισιτήρια επισκεπτών: συνήθως αντανακλούν την προθυμία του κοινού να πληρώσει, β) δικαιώματα εκμετάλλευσης: στην περίπτωση που οι περιοχές είναι κρατικές μπορεί να πραγματοποιείται εκμετάλλευση του χώρου από ιδιωτικές επιχειρήσεις με παροχή διαφόρων υπηρεσιών (π.χ. ξεναγούς), γ) δικαιώματα: έσοδα από πωλήσεις διαφόρων παραδοσιακών προϊόντων της περιοχής ή σουβενίρ, δ) φορολογία: εδώ περιλαμβάνονται οι φόροι επί των πωλήσεων, οι φόροι των ξενοδοχείων και των αεροδρομίων, ε) δωρεές: οι τουρίστες μπορούν να προσφέρουν κατά την κρίση τους κάποιο χρηματικό ποσό, για την επίλυση κάποιου γνωστοποιημένου οικολογικού προβλήματος (π.χ. για την προστασία σπάνιων ειδών προς εξαφάνιση) και να υποστηρίζουν έτσι τη διαχείριση της περιοχής. 2.3 Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Αειφόρος Ανάπτυξη Σύμφωνα με σχετικό ψήφισμα του Συμβουλίου των Υπουργών Παιδείας των Ευρωπαϊκών χωρών (24ης Μαΐου 1988), η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση έχει ως στόχο: «να ευαισθητοποιήσει την κοινή γνώμη σχετικά με τα προβλήματα του περιβάλλοντος και να θέσει τα θεμέλια για την ενεργό συμμετοχή των πλήρως ενημερωμένων πολιτών, στην προστασία του περιβάλλοντος και τη συνετή και ορθολογική χρήση των φυσικών πόρων». 15

20 Ουσιαστικά η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση πρέπει να αποβλέπει στην επίτευξη των στόχων μιας «αειφόρου ανάπτυξης». Η Εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη αποσκοπεί στη δημιουργία ενεργών πολιτών, μέσα από την καλλιέργεια της ικανότητας κατανόησης των περιβαλλοντικών προβλημάτων, της λήψης αποφάσεων, καθώς και της ανάληψης δράσης σε σχέση με αυτά, συμπεριλαμβανομένης της μελέτης αλληλεξαρτώμενων παραμέτρων, όπως: η δημοκρατία, η ειρήνη, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η φτώχεια, η εξασφάλιση τροφής, η ισότητα, ικανοποιητικό επίπεδο διαβίωσης κ.ά. Σκοπός της είναι να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, να ευαισθητοποιηθούν για τα προβλήματα που συνδέονται με αυτό και να δραστηριοποιηθούν με ειδικά προγράμματα, ώστε να συμβάλουν στη γενικότερη προσπάθεια αντιμετώπισής τους. Ως εκπαιδευτική διαδικασία οδηγεί στη διασαφήνιση εννοιών, την αναγνώριση αξιών, την ανάπτυξη ψυχοκινητικών δεξιοτήτων και στάσεων, που είναι απαραίτητες στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαμόρφωση κώδικα συμπεριφοράς γύρω από τα προβλήματα που αφορούν στην ποιότητα του περιβάλλοντος σε ατομικό και στη συνέχεια σε ομαδικό / κοινωνικό επίπεδο. Μεγάλο ρόλο σε αυτό το τομέα έχουν τα κέντρα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και πληροφόρησης (βλ. Σχήμα 2.1.). Σχήμα 2.1 Στόχοι ενός προγράμματος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στα πλαίσια της οικοτουριστικής ανάπτυξης (Jackson & Robles, 1992). 16

21 2.3.1 Μονοπάτια και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση ο οικοτουρισμός, ως εναλλακτική μορφή τουρισμού, από την εμφάνιση του συνδέθηκε στενά με τα παλαιά μονοπάτια. Αυτά αποτελούσαν τις βασικές αρτηρίες που συνέδεαν κατά το παρελθόν τους οικισμούς μεταξύ τους και αποτελούσαν το μοναδικό χερσαίο οδικό δίκτυο για τη μεταφορά των προϊόντων. Τα μονοπάτια αυτά με την ανάδειξη τους μπορούν να συμβάλουν στην προστασία και διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος και στην οικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής χωρίς υψηλού κόστους υποδομές (UNESCO, 2001). Σήμερα, στα πλαίσια του οικοτουρισμού, με τον όρο μονοπάτι εννοούμε διαμορφωμένες διαδρομές, που κατευθύνουν τον επισκέπτη να γνωρίσει τα φυσικά και πολιτιστικά στοιχεία μιας περιοχής ή ενός πάρκου, την φύση και τα τοπία, τους οικισμούς, τα τοπικά προϊόντα, καθώς και τις παραδοσιακές αγροτικές / αλιευτικές δραστηριότητες και μέσα από αυτά να γνωρίσει καλύτερα το τόπο που επισκέπτεται. Οι διαδρομές μπορούν να περιλαμβάνουν πεζοπορικά μονοπάτια, διαδρομές με μηχανοκίνητα μέσα (μοτοσικλέτα, αυτοκίνητο, καΐκι) ή και συνδυασμό αυτών (UNESCO, 2001). Τα μονοπάτια μπορούν να αποτελέσουν, επίσης, χώρο πραγματοποίησης εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, γιατί συνδυάζουν το φυσικό με το ανθρωπογενές περιβάλλον και προσφέρουν μια ποικιλία θεμάτων. Τα φυσικά μονοπάτια χρησιμοποιούνται ως αντικείμενο και ως χώρος δράσης σε πολλά εκπαιδευτικά συστήματα πολλών χώρων του κόσμου στα πλαίσια της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, όπως: στις ΗΠΑ, στην Ευρώπη, στην Αυστραλία κ.ά. Προκειμένου ένα μονοπάτι να χρησιμοποιηθεί για εκπαιδευτικές ή οικοτουριστικές δραστηριότητες θα πρέπει για κάθε διαδρομή να υπάρχουν αναλυτικές πληροφορίες σχετικά με: - Το μήκος της διαδρομής σε χιλιόμετρα με προσέγγιση ακρίβειας δεκάμετρου. - Τη χρονική διάρκεια της διαδρομής κατά προσέγγιση. - Την υψομετρική διαβάθμιση (να δίνεται το υψόμετρο στην αφετηρία και στο τέρμα, εάν υπάρχουν σημαντικές διαβαθμίσεις στα ενδιάμεσα αναφέρεται ανάμεσα στα δύο προηγούμενα - το κατώτερο υψόμετρο). - Τον τύπο της διαδρομής, η οποία μπορεί να είναι μονοπάτι, πρόχειρη δασική διάνοιξη, δασική οδός, ορεινή οδός, αγροτική οδός, επαρχιακή οδός, 17

22 επαρχιακή ασφαλτοστρωμένη οδός ή ακόμα και εθνική οδός (ο τύπος του κυρίου τμήματος της διαδρομής να βρίσκεται εκτός παρένθεσης, ενώ σε παρένθεση να δίνεται ο τύπος άλλων σημαντικού μήκους τμημάτων της διαδρομής). - Η ειδική σήμανση που πιθανόν να υπάρχει κατά τη διάρκεια της διαδρομής (Ο3 Εθνικό μονοπάτι, Ε6 Διεθνές μονοπάτι, Ζ, Ρ, ΕΠΠΕΡ δίκτυα μονοπατιών) ή και άλλη σήμανση. - Τη περιγραφή της βλάστησης κατά μήκος της διαδρομής με τα χαρακτηριστικά είδη χλωρίδας, πανίδας, των αρχιτεκτονικών μνημείων που συναντά ο επισκέπτης κ.ά. - Απαραίτητη θεωρείται η πληροφορία σχετικά με την ύπαρξη ή μη πόσιμου νερού. Επίσης, θα πρέπει να προσφέρει ασφάλεια στη μαθητική κοινότητα και τους επισκέπτες. Προδιαγραφές για χρήση τους από Άτομα με Ειδικές Ανάγκες (ΑΜΕΑ). Διαμορφωμένες θέσεις, κάθε 1000 m, για συγκέντρωση της ομάδας, ξεκούραση, καθοδήγηση και ανταλλαγή απόψεων και γενικά για την πραγματοποίηση εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων. Οι θέσεις αυτές πρέπει να επιλέγονται σε σημεία που υπάρχουν ιδιαίτερα φυσικά ή πολιτιστικά στοιχεία (Kerry 1979; Smith 1984). Επιθυμητό είναι, κοντά στην αφετηρία του μονοπατιού να υπάρχει ένα περίπτερο ενημέρωσης που να περιέχει εκθέματα και να διαθέτει πληροφοριακό και ερμηνευτικό υλικό (EETAP, 2002). Ένα σημαντικό στοιχείο που προσφέρουν τα μονοπάτια είναι η αισθητική απόλαυση και η συναισθηματική εμπλοκή. Με αυτό τον τρόπο μπορεί να στραφεί η προσοχή των παιδιών στα ειδικά προβλήματα του περιβάλλοντος, να οικειοποιηθούν με το χώρο, να εμπλακούν στα προβλήματα της περιοχής μελέτης και να λειτουργήσουν ως συνειδητοί πολίτες σε θέματα οικολογίας και περιβάλλοντος (Ferreira, 1989; Clark, 1997). Προκειμένου ένα μονοπάτι να ενταχθεί σε ένα πρόγραμμα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης οι Kerry (1979), Farmer & Wott (1995) προτείνουν την ακόλουθη μεθοδολογία: α) Προετοιμασία στην τάξη, β) Εξερεύνηση του μονοπατιού, γ) Ολοκλήρωση της διαδικασίας μάθησης στην τάξη. 18

23 Στη φάση της προετοιμασίας αναλύονται τα βασικά σημεία του(ων) αντικειμένου(ων) που πρόκειται να μελετηθούν στο πεδίο και τίθενται οι κανόνες που πρέπει να ακολουθηθούν κατά τη διαδρομή αλλά και κατά την πραγματοποίηση των δραστηριοτήτων. Αναφορικά με τη δραστηριότητα στην ύπαιθρο (εξερεύνηση του μονοπατιού), ο Gittins (1988) αναφέρει πως οι μέθοδοι και οι προσεγγίσεις που θα χρησιμοποιηθούν πρέπει να περιλαμβάνουν: εμπλοκή με την επίλυση προβλημάτων, ανάπτυξη δεξιοτήτων όπως: ανάγνωση χάρτη, λήψη αποφάσεων, ανάπτυξη προβληματισμού με ερωτήσεις ή παρατήρηση, προαγωγή της διεπιστημονικότητας και συμβολή στη γλωσσική και καλλιτεχνική έκφραση. Μετά την εργασία στο πεδίο ακολουθούν οι δραστηριότητες στην τάξη (διαδικασία ολοκλήρωσης), οι οποίες περιλαμβάνουν εξέταση των υλικών που συλλέχθηκαν (δείγματα φυτών, εδάφους κ.λπ.), πιθανές σχέσεις μεταξύ τους, καταγραφή και ταξινόμηση των οργανισμών, καθώς και των πιθανών αντιδράσεων τους σε περιβαλλοντικές πιέσεις και σχετική συζήτηση. Οι μαθητές, μετά την ολοκλήρωση της ερευνάς τους, πρέπει να ετοιμάσουν μια εργασία, στην οποία αφενός θα αναφέρονται τα στοιχεία που συνέλεξαν, αφετέρου θα γίνεται ανάλυση των στοιχείων αυτών και θα καταγράφονται οι αλληλεξαρτήσεις τους (τροφικό πλέγμα, αλληλεπιδράσεις και προσαρμογές των οργανισμών, πιθανή πορεία ρύπων στο οικοσύστημα της περιοχής). Επίσης, πρέπει να καταγράφονται και οι εκτιμήσεις τους σχετικά με τις επιπτώσεις στο περιβάλλον των στοιχείων που μελέτησαν. Συνιστάται η αναφορά αυτή να τελειώνει με κάποιου είδους προτάσεις. Τέλος, καλό είναι να γίνεται επίδειξη του υλικού (φωτογραφικό υλικό, δείγματα, μετρήσεις κ.ά.), αλλά και πραγματοποίηση δρώμενων σχετικών με το προς μελέτη θέμα σε εκδήλωση, στην οποία θα προσκληθεί η εκπαιδευτική κοινότητα και η τοπική κοινωνία. Στην εκδήλωση αυτή θα παρουσιαστούν και τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε η περιβαλλοντική ομάδα, καθώς και οι σχετικές προτάσεις. Η διαδικασία αυτή διεγείρει το ενδιαφέρον της κοινότητας για τα περιβαλλοντικά θέματα και προβλήματα, οδηγεί στο άνοιγμα του σχολείου στην κοινωνία και συσφίγγει τις σχέσεις του σχολείου με αυτήν (Καλαϊτζίδης & Ουζούνης, 2000; Γεωργόπουλος & Τσαλίκη, 2002). Τα τελευταία χρόνια εφαρμόζονται πλήθος προγραμμάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στα σχολεία όλης της χώρας. Με βάση το ισχύον θεσμικό πλαίσιο προβλέπεται η δυνατότητα διοργάνωσης εκπαιδευτικών εκδρομών ως μέρος του 19

24 περιβαλλοντικού προγράμματος. Οι περιοχές που επισκέπτονται οι περιβαλλοντικές ομάδες είναι συνήθως περιοχές με υψηλή αισθητική, οικολογική και πολιτιστική αξία, περιοχές που διατηρούν την φυσικότητα τους και τις τοπικές παραδόσεις και στις οποίες αναπτύσσονται κυρίως οικοτουριστικές δραστηριότητες. Οι μαθητές ή ακόμα και φοιτητές που συμμετέχουν στα προγράμματα αυτά αποτελούν ένα μεγάλο και ειδικό τουριστικό κοινό και μάλιστα εκτός της περιόδου τουριστικής αιχμής, όπου η προσέλκυση τους μπορεί να αποτελέσει σημαντικό στοιχείο διεύρυνσης του οικοτουριστικού προϊόντος (Παπανικολάου, 2003). 20

25 3. ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ 3.1 Γεωγραφία Η περιοχή μελέτης της παρούσας εργασίας βρίσκεται στο Νομό Θεσπρωτίας ΒΔ Ήπειρο και επίκεντρο της είναι ο ποταμός Καλαμάς, ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Ηπείρου και ο έβδομος μεγαλύτερος της Ελλάδας. Η αρχαία του ονομασία Θύαμις προέρχεται από την αρχαία λέξη Θύω, που σημαίνει κινούμαι ορμητικά. Ο Καλαμάς αποτελεί σημαντικό τμήμα της αλυσίδας των υγροτόπων της Δυτικής Ελλάδας και ταυτίζεται με ολόκληρη τη βορειοδυτική Ήπειρο καθώς διασχίζει τους Νομούς Ιωαννίνων και Θεσπρωτίας. Κύρια χαρακτηριστικά του τοπίου, το οποίο διαμορφώνει στο πέρασμα του, είναι οι εύφορες ημιορεινές κοιλάδες με πολλές λοφοσειρές, οι υδάτινες λεκάνες, οι στενές βραχώδεις περιοχές, η παρόχθια βλάστηση, αλλά και οι εκβολές του στη θάλασσα, οι οποίες δημιουργούν προσχώσεις και μικρές νησίδες. Ο ποταμός πηγάζει από το Β.Δ. άκρο του Ν. Ιωαννίνων (Όρος Δούσκος) κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Το συνολικό μήκος του ανέρχεται περίπου στα 115 χλμ. και εκβάλλει στο Ιόνιο πέλαγος, πάνω από την πρωτεύουσα του Νομού Θεσπρωτίας την Ηγουμενίτσα στη περιοχή της Σαγιάδας. Δέχεται τα νερά πολλών παραποτάμων (π.χ. Γορμός, Καλπακιώτικος κ.ά.), έτσι που η συνολική επιφάνεια της λεκάνης απορροής του να ανέρχεται στα 1894 km 2. Συγκεκριμένα, κατά μήκος του ποταμού βρίσκονται η κοιλάδα του Άνω Καλαμά και τα δύο σπάνια γεωλογικά φαινόμενα του Θεογέφυρου και του Διαβολογέφυρου. Στη συνέχεια σχηματίζονται τα Στενά του Καλαμά στο ύψος της Βροσίνας και των Πέντε εκκλησιών, διατρέχει τα υψίπεδα του Παραποτάμου δημιουργώντας τα μικρά Στενά Παρακάλαμου ανάμεσα από τον Αετό και την Ελαία και τέλος εκβάλλει στη περιοχή της Σαγιάδας. Αξίζει να σημειωθεί πως από τη δεκαετία του 1960, ο Καλαμάς εκβάλλει ανάμεσα από το Μαύρον όρος (Σκουπίτσα) και το λόφο Μαστιλίτσας (νέο Δέλτα.). Πιο πριν τα νερά του περνούσαν σε μια μαιανδρική κοίτη ανάμεσα στη χερσόνησο της Λυγαριάς και το Μαύρον όρος, (παλαιό Δέλτα), πλημυρίζοντας τη πεδιάδα κατά τους χειμερινούς μήνες. Αυτό ήταν η αιτία να κατασκευαστεί το φράγμα δίπλα στο χωριό Ράγιο για αρδευτικούς σκοπούς. Οι επεμβάσεις αυτές δημιούργησαν το νέο Δέλτα του ποταμού, το οποίο επεκτείνεται συνεχώς. 21

26 Οι διαδρομές που μελετήθηκαν στην παρούσα εργασία, οι περισσότερες βρίσκονται εντός των ορίων της προστατευόμενης περιοχής Δέλτα Καλαμά (GR ). Εξαίρεση αποτελούν: α) η διαδρομή στην παλιά Σαγιάδα, λόγω της ιστορίας της, β) η διαδρομή ανάντη του Φράγματος, λόγω της πλούσιας βλάστησης που τη διακρίνει και πόλων έλξης όπως το Φράγμα Ράγιου, το γεφύρι της Γκούμανης και ο αρχαιολογικός Χώρος της Γιτάνης και γ) η διαδρομή στο Παραπόταμο, η οποία βρίσκεται εντός της Ζώνης Ειδικής Προστασίας, σε εφαρμογή της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ (GR ), με την επωνυμία Στενά Παρακάλαμου, λόγω του επιβλητικού Όρους Ντούλκα και της γειτνίασης της με το πάρκο αναψυχής και του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Φανοτής (Ντόλιανης). Οι διαδρομές ανήκουν στους Δήμους Σαγιάδας, Ηγουμενίτσας και Παραποτάμου (ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ, 1998) (βλ. Χάρτη 3.1.). Χάρτης 3.1. Η περιοχή μελέτης (Δήμοι Ηγουμενίτσας, Σαγιάδας και Παραποτάμου) (Google maps, 2011). 3.2 Δημογραφικά στοιχεία Εξέλιξη πληθυσμού Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδος (ΕΣΥΕ, 2001), ο πραγματικός πληθυσμός των Δήμων Σαγιάδας, 22

27 Ηγουμενίτσας και Παραποτάμου (ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ, 1998) ανέρχεται στους κατοίκους (αντίστοιχα ο συνολικός πληθυσμός στο Νομό Θεσπρωτίας είναι ) σημειώνοντας μία συνολική αύξηση της τάξεως του 23,45% σε σχέση με την απογραφή του Η μεγαλύτερη αύξηση παρατηρείται στο Δήμο Ηγουμενίτσας που αναμφισβήτητα τα τελευταία χρόνια παρουσιάζει ανοδική αναπτυξιακή τάση, ενώ το μικρότερο ποσοστό αύξησης παρατηρείται στο Δήμο Σαγιάδας που είναι παραμεθόριος περιοχή (βλ. Πίνακα 3.1.). Πίνακας 3.1. Πραγματικός πληθυσμός περιοχής μελέτης ανά Δήμο Δήμοι Απογραφή Απογραφή Μεταβολή(%) Σαγιάδας ,15% Ηγουμενίτσας ,72% Παραποτάμου ,94% Σύνολο ,45% Πηγή: ΕΣΥΕ (2001). Ηλικιακή διάρθρωση Στο σύνολο των Δήμων εμφανίζεται μία υπεροχή των αρρένων ατόμων έναντι των θηλέων. Οι άνδρες υπερτερούν σε σχέση με τις γυναίκες, με το μεγαλύτερο ποσοστό να εμφανίζεται στη μέση ηλικιακή κατηγορία (βλ. Πίνακα 3.2). Πίνακας 3.2. Πληθυσμιακή κατανομή ανά φύλο και ηλικία Ηλικία Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Πηγή: ΕΣΥΕ (2001). Αυτό το γεγονός αιτιολογείται από την προτίμηση των νεαρών ανδρών να παραμένουν στο τόπο καταγωγής τους ακολουθώντας την παραδοσιακή απασχόληση 23

28 των προγόνων τους (γεωργία αλιεία - κτηνοτροφία) σε αντίθεση με τις γυναίκες που προτιμούν να εγκαταλείπουν το τόπο τους είτε για σπουδές, είτε για εύρεση εργασίας σε άλλο τόπο, καθώς οι προαναφερθείσες παραδοσιακές οικονομικές δραστηριότητες θεωρούνται εμπειρικές και χειρωνακτικές. Χρήσιμος δημογραφικός δείκτης είναι επίσης ο δείκτης εξάρτησης:[( πληθυσμός 0 14 ετών + πληθυσμός 65 ετών και άνω / πληθυσμός ετών) Χ 100], όπου δείχνει το τμήμα του πληθυσμού (παιδιά και ηλικιωμένοι) το οποίο εξαρτάται από το οικονομικά ενεργό μέγεθος του πληθυσμού. Όσο μεγαλύτερος είναι ο δείκτης, τόσο μεγαλύτερο βάρος έχει ο ενεργός πληθυσμός για να συντηρήσει τον εξαρτώμενο πληθυσμό περιορίζοντας έτσι τις αναπτυξιακές δυνατότητες. Για τη περιοχή ο εν λόγω δείκτης ανέρχεται στο 32,56%. Η τιμή αυτή θεωρείται ιδιαίτερα ικανοποιητική και αφήνει προοπτικές για αρκετές νέες αναπτυξιακές δράσεις. Συγκεντρωτικά, η ανάλυση των δημογραφικών στοιχείων οδηγεί στα εξής ενδεικτικά συμπεράσματα: α) δεν παρατηρούνται ενδείξεις εγκατάλειψης. Αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό στοιχείο για την βιωσιμότητα της περιοχής μελέτης, β) τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή κάλυψη υφίσταται η πόλη της Ηγουμενίτσας όπου είναι και η πρωτεύουσα του Ν. Θεσπρωτίας, γ) διαφαίνεται η αρχή της αυξανόμενης πληθυσμιακής ανάπτυξης της Σαγιάδας, η οποία χαρακτηρίζεται από τις αλιευτικές της δραστηριότητες, αλλά και του Δήμου Παραποτάμου, δ) το μεγαλύτερο ποσοστό το καταλαμβάνουν οι άνδρες συνεχίζοντας τις παραδοσιακές δραστηριότητες του τόπου. 3.3 Οικονομικά στοιχεία Σύμφωνα με τη τελευταία απογραφή του έτους 2001 στο Νομό Θεσπρωτίας, το μεγαλύτερο ποσοστό του ενεργού πληθυσμού (50,3%) απασχολείται στον τριτογενή τομέα, το 28,8% στον πρωτογενή τομέα, ενώ το 18,8% στο δευτερογενή τομέα (βλ. Σχήμα 3.1 και Πίνακα 3.3.). Διαμορφώνοντας έτσι μία σημαντική πτώση του ποσοστού που απασχολείται στον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα (συνεχίζοντας όμως να απασχολεί σημαντικό αριθμό ατόμων) και μία συνεχόμενη αύξηση στο τριτογενή τομέα σε σχέση με τις προηγούμενες απογραφές το 1981 και το

29 Κατανομή οικονομικά ενεργού πληθυσμού Νομού Θεσπρωτίας 2% 50% 29% 19% Πρωτογενής Τομέας Δευτερογενής Τομέας Τριτογενής Τομέας Δεν δήλωσαν Σχήμα 3.1. Κατανομή του οικονομικώς ενεργού πληθυσμού στο Νομό Θεσπρωτίας, ΕΣΥΕ Πίνακας 3.3. Ποσοστιαία κατανομή της απασχόλησης ανά τομέα παραγωγής (Ν. Θεσπρωτίας) Έτη Πρωτογενής Δευτερογενής Τριτογενής τομέας τομέας τομέας ,1% 22,25% 31,64% ,88% 23,02 41,1% ,8% 18,8% 50,3% Πηγή: ΕΣΥΕ ( ) Ενώ μόνο για την περιοχή του Δέλτα τα αντίστοιχα ποσοστά είναι: 63% για τον τριτογενή τομέα, κυρίως σε εμπόριο και υπηρεσίες του Δήμου Ηγουμενίτσας και 17% για τον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα (βλ. Σχήμα 3.2.). Κατανομή ενεργά οικονομικού πληθυσμού περιοχής Δέλτα Καλαμά 63% 3% 17% 17% Πρωτογενής Τομέας Δευτερογενής Τομέας Τριτογενής Τομέας Δεν δήλωσαν Σχήμα 3.2. Κατανομή ενεργά οικονομικού πληθυσμού στην περιοχή «Δέλτα Καλαμά», ΕΣΥΕ

30 3.3.1.Πρωτογενής τομέας Η Θεσπρωτία είναι κυρίως γεωργοκτηνοτροφικός Νομός, όπως και γενικότερα η Ήπειρος. Συγκεκριμένα η συνολική έκταση του Ν. Θεσπρωτίας ανέρχεται στα στρέμματα, από τα οποία η γεωργική γη καταλαμβάνει έκταση περίπου στρέμματα, οι βοσκότοποι στρέμματα και τα δάση στρέμματα (ΕΠΜ, 2000). Παρακάτω παρουσιάζονται τα κυριότερα προϊόντα του πρωτογενούς τομέα και το κατά πόσο συμβάλλουν στην τοπική οικονομία, τόσο σε επίπεδο Νομού όσο και στη περιοχή μελέτης της παρούσας εργασίας. Φυτική παραγωγή Στην περιοχή μελέτης η γεωργική δραστηριότητα είναι ιδιαίτερα έντονη. Το ευνοϊκό κλίμα, τα σχετικά καλά εδάφη και η δυνατότητα άρδευσης επιτρέπουν την καλλιέργεια δυναμικών καλλιεργειών όπως πορτοκάλια, μανταρίνια, ακτινίδια, καλαμπόκι, μηδική, ελιές κ.λπ. Το μεγαλύτερο ποσοστό καταλαμβάνουν οι δενδρώδεις καλλιέργειες, με κυριότερα καλλιεργήσιμα είδη τις πορτοκαλιές, Εικόνα 3.1. Εσπεριδοειδή στο Δέλτα. μανταρινιές και τα ελαιόδεντρα. Συγκεκριμένα, ο κάμπος του Δέλτα αποτελεί το μεγαλύτερο εσπεριδοειδώνα της Θεσπρωτίας με μεγάλο ποσοστό των προϊόντων να εξάγεται κυρίως σε χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ. Η συνολική παραγωγή των πορτοκαλιών και των μανταρινιών σε επίπεδο Νομού ανέρχεται περίπου στους τόνους και των ελαιόδεντρων στους τόνους, αποφέροντας το μεγαλύτερο ποσοστό εσόδων στην τοπική οικονομία σε σχέση με τα υπόλοιπα καλλιεργήσιμα είδη και τύπους καλλιεργειών. Στη συνέχεια ακολουθούν οι αροτραίες καλλιέργειες. Κυριότερα προϊόντα είναι το ρύζι, το καλαμπόκι και τα κτηνοτροφικά ψυχανθή, τα οποία καταλαμβάνουν και τη μεγαλύτερη έκταση. Αυτό αιτιολογείται λόγω του μεγάλου κτηνοτροφικού κεφαλαίου του Νομού και της Ηπείρου γενικότερα. Το κτηνοτροφικό φυτό με τη μεγαλύτερη παραγωγή είναι η μηδική. Τέλος, ακολουθούν σε μικρό ποσοστό οι κηπευτικές καλλιέργειες. Ο τρόπος καλλιέργειας τους στην περιοχή παραμένει ο ίδιος που ήταν και πριν 20 χρόνια περίπου, δηλαδή μη εντατικής μορφής, παραμένοντας σε οικογενειακά επίπεδα. 26

31 Τα κυριότερα κηπευτικά προϊόντα είναι η τομάτα, τα λαχανοειδή, τα καρπούζια και πεπόνια. Αρνητικό γεγονός αποτελεί ο μικρός αριθμός βιοκαλλιεργητών τόσο σε επίπεδο Νομού όσο και στην περιοχή μελέτης. Συγκεκριμένα, ο εγγεγραμμένος αριθμός βιοκαλλιεργητών όσον αφορά στη φυτική παραγωγή στο Νομό Θεσπρωτίας κυμαίνεται στους ογδόντα με τους περισσότερους στο Δήμο Παραμυθιάς. Ενώ στην περιοχή του Δέλτα Καλαμά, ο αριθμός των βιοκαλλιεργητών είναι ελάχιστος μόλις τέσσερις στο Δήμο Σαγιάδας. Με καλλιεργήσιμα είδη τον αραβόσιτο και τη μηδική. Αυτό αποτελεί αρνητικό στοιχείο για την περιοχή, διότι η εφαρμογή βιολογικών μεθόδων είναι ευεργετική για το φυσικό περιβάλλον και την τοπική οικονομία, καθώς μειώνεται η χρήση φυτοφαρμάκων στις καλλιέργειες και τις ζωοτροφές και κατά συνέπεια στα οικοσυστήματα και την τροφική αλυσίδα. Αλλά και οικονομικής φύσεως, καθώς οι βιολογικές καλλιέργειες επιδοτούνται από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων και αφετέρου η ζήτηση βιολογικών προϊόντων από τους καταναλωτές συνεχώς αυξάνεται (πηγή: Ν.Α. Θεσπρωτίας: Διεύθυνση Αγροτικής Ανάπτυξης - Τμήμα φυτικής παραγωγής, 2010). Ζωική παραγωγή Η Θεσπρωτία και η Ήπειρος γενικότερα, έχουν μεγάλη παράδοση στην κτηνοτροφία από τα αρχαία χρόνια, συνεχίζοντας να είναι μια ιδιαίτερα σημαντική για την τοπική οικονομία παραγωγική δραστηριότητα. Το ζωικό κεφάλαιο στην περιοχή μελέτης αφορά κυρίως βοοειδή ελευθέρας βοσκής και αιγοπρόβατα κοπαδιάρικης μορφής. Ο αριθμός των αιγοπροβάτων σε επίπεδο Νομού ανέρχεται περίπου στα , όπου από αυτά διατίθενται για κατανάλωση γύρω στα ετησίως, ενώ τα βοοειδή ανέρχονται στα από τα οποία διατίθενται για κατανάλωση (με ορισμένες διακυμάνσεις κατά έτος). Εκτός από την παραγωγή κρέατος, πολύ σημαντική είναι και η παραγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων με κυριότερο προϊόν τη φέτα (Δωδώνη). Η κτηνοτροφία αποτελεί κατά κύριο λόγο παράπλευρη απασχόληση με άλλους τομείς, χωρίς οργάνωση σε μικρές μονάδες και όχι σε μεγάλα οργανωμένα συγκροτήματα (στο Δέλτα δεν υπάρχει κανένα), δημιουργώντας έτσι αρκετά προβλήματα σε ρυπαντικό φορτίο, αλλά και στη διάθεση και μεταποίηση της παραγωγής. Ενδεικτικός είναι ο μειωμένος αριθμός οργανωμένων σφαγείων. Ένας ακόμη σημαντικός τομέας στη ζωική παραγωγή του τόπου είναι και η μελισσοκομεία όπου συμβάλει και αυτή με τον τρόπο της στην 27