«ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΧΡΟΝΙΩΝ ΨΥΧΙΚΑ ΠΑΣΧΟΝΤΩΝ ΠΟΥ ΙΑΜΕΝΟΥΝ ΣΕ ΚΟΙΝΟΤΙΚΕΣ ΟΜΕΣ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ»

Transcript

1 «ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΧΡΟΝΙΩΝ ΨΥΧΙΚΑ ΠΑΣΧΟΝΤΩΝ ΠΟΥ ΙΑΜΕΝΟΥΝ ΣΕ ΚΟΙΝΟΤΙΚΕΣ ΟΜΕΣ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ» Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Ζήση Αναστασία Επιµέλεια: Σαββίδου Μαρία Μυτιλήνη Σεπτέµβριος,

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΙΑΤΑΡΑΧΗΣ: ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ 1.1. Εισαγωγή Σύντοµη Ιστορική Αναδροµή Πεποιθήσεις για την ψυχική διαταραχή από τον µεσαίωνα µέχρι τον 19 ο αιώνα Η εικόνα των ασύλων τον 20 ο αιώνα Από το άσυλο στην κοινότητα: Οι πολιτικές του αποϊδρυµατισµού και η ανάπτυξη της κοινοτικής ψυχιατρικής περίθαλψης Η ψυχιατρική µεταρρύθµιση στην Ελλάδα Το σύστηµα ψυχικής υγείας στην Κύπρο Συµπεράσµατα για το σύστηµα ψυχικής υγείας στην Κύπρο Εµπειρικά ευρήµατα µελετών σχετικά µε την µετάβαση των ψυχικά πασχόντων από το άσυλο στην κοινότητα Εµπειρικά ευρήµατα σχετικά µε την ποιότητα φροντίδας Συµπεράσµατα..31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΧΡΟΝΙΩΝ ΨΥΧΙΚΑ ΠΑΣΧΟΝΤΩΝ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΜΕΤΑΒΕΙ ΣΕ ΚΟΙΝΟΤΙΚΕΣ ΣΤΕΓΑΣΤΙΚΕΣ ΟΜΕΣ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗΣ 2.1. Εισαγωγή Μελέτες Συγχρονικές µελέτες Συζήτηση συγχρονικών µελετών Συγκριτικές µελέτες Συζήτηση συγκριτικής µελέτης ιαχρονικές µελέτες Συζήτηση διαχρονικών µελετών Γενικά Συµπεράσµατα Μελλοντικές ερευνητικές κατευθύνσεις

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ 3.1 Ερευνητικό Αντικείµενο και Ερευνητικοί Σκοποί Ερευνητικό Σχέδιο Περιγραφή συλλογής δεδοµένων είγµα Στεγαστικές οµές Περιγραφή των στεγαστικών δοµών Ερευνητικό εργαλείο..53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ 4.1 Στατιστική Ανάλυση Εσωτερική Αξιοπιστία Συχνότητες και περιγραφικά στατιστικά Υποκειµενικοί δείκτες ποιότητας ζωής Επίπεδα ικανοποίησης Αντικειµενικοί δείκτες Συσχετίσεις αντικειµενικών και υποκειµενικών δεικτών σχετικά µε την συνολική εκτίµηση ικανοποίησης Συσχετίσεις υποκειµενικών δεικτών µε τη συνολική εκτίµηση ικανοποίησης Συσχετίσεις αντικειµενικών δεικτών µε τη συνολική εκτίµηση ικανοποίησης Συσχέτιση αντικειµενικών και υποκειµενικών δεικτών ποιότητας ζωής Σύγκριση δηµόσιων και ιδιωτικών στεγαστικών δοµών περίθαλψης Συζήτηση αποτελεσµάτων Μεθοδολογικές Προτάσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ. 62 Βιβλιογραφικές Παραποµπές...64 Παράρτηµα

4 Εισαγωγή Εισαγωγή Τις τελευταίες δεκαετίες η µελέτη της ποιότητας ζωής των ψυχικά πασχόντων έχει βρεθεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος πολλών ερευνητών από το πεδίο της ψυχικής υγείας. Παρά τις εγγενείς εννοιολογικές δυσκολίες του όρου, πολλοί ερευνητές διατήρησαν αµείωτο το ενδιαφέρον τους για την ποιότητα ζωής των ψυχικά πασχόντων. Η αξιολόγηση της ποιότητας ζωής κατά κύριο λόγο έχει βασιστεί στο διµερές µοντέλο των αντικειµενικών και υποκειµενικών δεικτών. Οι αντικειµενικοί δείκτες αναφέρονται στο τι το άτοµο είναι ικανό να κάνει, την πρόσβασή του σε πόρους και τις ευκαιρίες που έχει να χρησιµοποιήσει τους διαθέσιµους πόρους, ενώ οι υποκειµενικοί δείκτες αναφέρονται στο αίσθηµα ψυχολογικής ευεξίας σε σχέση µε διάφορους τοµείς της ζωής (Lehman, 1983). Ωστόσο, πιο πρόσφατες θεωρητικές προσεγγίσεις του όρου έχουν δείξει ότι το παραδοσιακό διµερές µοντέλο κρίνεται ανεπαρκές καθώς η ποιότητα ζωής είναι πολύ πιο σύνθετη αφού έχει βρεθεί να συµπεριλαµβάνει και µεταβλητές που σχετίζονται µε εσωτερικές ψυχολογικές καταστάσεις του ψυχικά πάσχοντα (Zissi, Barry & Cochrane, 1998). Ερευνητικό Υπόβαθρο Οι πρώτες, µεγάλης κλίµακας, µελέτες για την ποιότητα ζωής διεξήχθησαν στις Η.Π.Α µε σκοπό την εκτίµηση της ποιότητας ζωής των Αµερικάνων πολιτών (Andrews & Withey, Campbell, Converse & Rodgers, 1976). Στο πεδίο της ψυχικής υγείας οι πρώτες µελέτες ποιότητας ζωής που διεξήχθησαν (Baker & Intagliata, Bigelow, Brodsky, Stewart & Olsen, Lehman, Ward & Linn, 1982) εφήρµοσαν συγχρονικό ερευνητικό σχέδιο και ενδιαφέρθηκαν για το πώς αντιλαµβάνονται οι ψυχικά πάσχοντες την ποιότητα ζωής τους και πώς οι αντιλήψεις τους συγκρίνονται µε αντίστοιχες του γενικού πληθυσµού. Άλλες µελέτες ενδιαφέρθηκαν για την συσχέτιση της ποιότητας ζωής των ψυχικά πασχόντων: 1. µε περιβαλλοντικά θεραπευτικά χαρακτηριστικά των στεγαστικών δοµών (Pinkney, Gerber & Lafave, Sullivan, Wells & Leake, Lehman, Rossindente & Hawker, Simpson, Hyde & Faragher, Bigelow, Farland & Olson Oliver & Mohamad, Middelboe, Nordentoft, 4

5 Εισαγωγή Knudsen, Jessen Petersen, Middelboe, Eklund & Hannson,1997. Svensson, & Hansson, 1999). 2. µε την ποιότητα της παρεχόµενης φροντίδας (Eklund & Hansson, 2001), 3. µε χαρακτηριστικά της προσωπικότητας (Hansson, Eklund & Bengtsson, 2001), 4. µε το επίπεδο των αναγκών των χρόνιων ψυχικά πασχόντων (Middelboe, Mackeprang, Thalsgaard & Christiansen, Bengtsson & Hansson, Wiersm & Busschbach, 2001), 5. µε την κοινωνική υποστήριξη που λαµβάνουν (Carol, Tempier, Mercier & Leouffre, 1998), 6. µε κλινικά χαρακτηριστικά (Bjorkman & Hannson, 2002). Αρκετές είναι και οι µελέτες ποιότητας ζωής που διεξήχθησαν µε αντικείµενο την διαχρονική αξιολόγηση της µετάβασης πρώην χρόνιων ψυχικά νοσηλευοµένων από το ψυχιατρείο σε στεγαστικές δοµές στην κοινότητα (Okin, Dolnick & Pearsall, Gibbsons & Butler, Okin & Pearsall, Barry & Crosby, Middelboe, Carol, Tempier, Mercier & Leouffre, Trauer, Robert, Duckmanton & Chiu, Newton, Rosen, Tenant, Hobbs, Lapsley & Tribe, 2000) ενώ µικρός είναι ο αριθµός των θεωρητικά προσανατολισµένων ερευνών ποιότητας ζωής που εστίασαν το ενδιαφέρον σε µια περισσότερο εµπεριστατωµένη εννοιολογική κατάρτιση του όρου (Zissi, Barry & Cochrane, 1998). Αντικείµενο της παρούσας µελέτης Η παρούσα έρευνα βασίζεται σε βιβλιογραφική και εµπειρική µελέτη µε αντικείµενο την εκτίµηση της ποιότητας ζωής πρώην χρόνιων ψυχιατρικών νοσηλευόµενων που έχουν µεταβεί σε στεγαστικές δοµές στην κοινότητα στην Κύπρο. Για την έρευνα χρησιµοποιήθηκε ως βασικό εργαλείο µέτρησης το ερωτηµατολόγιο Σύντοµη Εκτίµηση της Ποιότητας ζωής (Manchester Short Assessment of Quality of Life MANSA). 5

6 Εισαγωγή Σκοπός της παρούσας µελέτης Οι κύριοι σκοποί της παρούσας µελέτης είναι: 1. να διερευνηθεί η ποιότητα ζωής των ψυχικά πασχόντων σε διαφορετικές εκφάνσεις της ζωής όπως εργασία, οικονοµικά, δίκτυα, συνθήκες στέγασης, ελεύθερος χρόνος, ασφάλεια και υγεία, 2. να διερευνηθεί η σχέση µεταξύ αντικειµενικών και υποκειµενικών δεικτών ποιότητας ζωής, 3. να συγκριθεί η ποιότητα ζωής των ψυχικά πασχόντων σε δηµόσιες και ιδιωτικές στεγαστικές δοµές περίθαλψης, 4. να διερευνηθεί η σχέση αντικειµενικών και υποκειµενικών δεικτών µε τη συνολική εκτίµηση ικανοποίησης. 6

7 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Σύντοµη ιστορική αναδροµή της ψυχικής διαταραχής: Από το µεσαίωνα µέχρι σήµερα 1. 1 Εισαγωγικά Στο παρόν κεφάλαιο θα προσπαθήσουµε να εξετάσουµε πώς οι προσεγγίσεις για την ψυχική διαταραχή άλλαξαν µε το πέρασµα του χρόνου, και πώς αυτές συνδέθηκαν µε διαφορετικά συστήµατα περίθαλψης των ατόµων µε ψυχικές διαταραχές. Το συγκεκριµένο κεφάλαιο αποπειράται να κατανοήσει τους κανόνες εξέλιξης της ψυχικής διαταραχής, και να καταγράψει τη σηµερινή κατάσταση. 1.2 Σύντοµη ιστορική αναδροµή Προσηλωµένος καθώς είναι ο άνθρωπος στο παρόν θεωρεί ότι τα προβλήµατά του εµφανίζονται πάντα µε την ίδια µορφή, κάτι που δεν ισχύει συνήθως. Ακόµη και η «τρέλα» ακολουθεί αυτή τη µοίρα. Ένα γρήγορο βλέµµα στην ιστορία και τους διαφορετικούς τρόπους µε τους οποίους προσέγγιζαν την «τρέλα» µπορεί ν' αποτελέσει τον καλύτερο τρόπο για να καταλάβουµε πόσο αλλάζει η αντίληψη για αυτήν και πως αυτή η αλλαγή είναι άµεσα συνδεδεµένη µε τις πεποιθήσεις της κοινωνίας που κυριαρχούν στην εκάστοτε εποχή. Αυτό που κυρίως θα δείξει η ιστορική αναδροµή είναι ότι οι ψυχικά πάσχοντες από το µεσαίωνα µέχρι τα µέσα του 17 ου αιώνα βρίσκονταν σε χώρους όπου παλιά ήταν τοποθετηµένοι οι λεπροί. Από τα µέσα του 17 ου αιώνα µέχρι τον 19 ο αιώνα οι ψυχικά πάσχοντες βρίσκονταν σε ιδρύµατα εγκάθειρξης και σε γενικά νοσοκοµεία. Τον 19 ο αιώνα δηµιουργούνται τα άσυλα τα οποία θα αρχίσουν σταδιακά να συρρικνώνονται µε την εφαρµογή των πολιτικών αποϊδρυµατισµού που θα ξεκινήσουν από τα µέσα του προηγούµενου αιώνα. Ο αποϊδρυµατισµός σε συνδυασµό µε την ανάπτυξη της κοινοτικά προσανατολισµένης ψυχιατρικής φροντίδας θα συµβάλει σηµαντικά στην αναβάθµιση της ποιότητας ζωής των ψυχικά πασχόντων και των οικογενειών τους. 7

8 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή 1.3. Πεποιθήσεις για την ψυχική διαταραχή από τον µεσαίωνα µέχρι τον 19 ο αιώνα Το έργο του Φουκώ, η Ιστορία της τρέλας, αποτελεί µια εξαιρετικά σηµαντική µελέτη για την ιστορία της ψυχικής διαταραχής και των ψυχικά πασχόντων. Σε αυτό το έργο ο Φουκώ κάνει µία σύνδεση ανάµεσα στους λεπρούς και στους «τρελούς». Όπως οι λεπροί ήταν αποµονωµένοι και βρίσκονταν σε λεπροκοµεία έξω από την πόλη, έτσι, και οι «τρελοί» µεταφέρονταν µε πλοία εκείνη την εποχή από την µια πόλη στην άλλη. Όπως οι λεπροί ήταν πηγή στιγµατισµού και εξορισµού, έτσι και οι «τρελοί». Η µεταφορά των ψυχικά πασχόντων µε καράβια µπορεί να γινόταν για δύο λόγους: είτε γιατί επιδίωκαν την αποποµπή τους, είτε για λόγους προσκυνήµατος όπου υπήρχε η πρόθεση της θεραπείας από θαύµα. Όταν η λέπρα υποχώρησε, στα λεπροκοµεία τοποθετήθηκαν οι ψυχικά πάσχοντες. Γύρω στα τέλη του µεσαίωνα, η «τρέλα» αποκτά ιδιαίτερη σηµασία και οι «τρελοί» γίνονται απειλή και εξευτελούνται. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι συνδέουν την «τρέλα» µε τον θάνατο, γιατί τα θεωρούν και τα δύο ως το µηδέν της ύπαρξης. Ενώ λοιπόν στο µεσαίωνα η «τρέλα» έχει αυτές τις διαστάσεις, στην Αναγέννηση θεωρείται απόρροια γνώσης, ως «κωµική τιµωρία της γνώσης» (Φουκώ, 1964, σελ. 29). Τον 17 ο αιώνα από την άλλη θεωρείται αυταπάτη και µια συνεχιζόµενη εναλλαγή ανάµεσα στο πραγµατικό και το φανταστικό (Φουκώ,1964, σελ. 36). Από τον µεσαίωνα µέχρι τον 17 ο αιώνα παρατηρούµε, λοιπόν, σηµαντικές αλλαγές όσον αφορά τις πεποιθήσεις που κυριαρχούσαν για την «τρέλα». Με αυτές τις αλλαγές, αλλάζει και ο τόπος που τοποθετούσαν τους «τρελούς». Από τα λεπροκοµεία µεταφέρονται στα ιδρύµατα εγκάθειρξης στα οποία δεν παρέχονταν ούτε φροντίδα ούτε θεραπεία παρά µόνο καταστολή. Εκείνο που επέβαλε την εγκάθειρξη ήταν η προσταγή της εργασίας. Τα ιδρύµατα αυτά δηµιουργήθηκαν στην αρχή για να στεγάσουν τους φτωχούς, τους άνεργους και τους άεργους. Οι χώροι αυτοί της εγκάθειρξης παραχωρούνται αργότερα στους «τρελούς» όπως έγινε και µε τα λεπροκοµεία. Εκεί δηλαδή που παλιά στεγάζονταν οι άνεργοι, αργότερα στεγάζονται και οι «τρελοί». Αυτό που διαφαίνεται µέσα από αυτή την εξέλιξη είναι ότι οι «τρελοί» δεν είχαν καµία θέση στην κοινωνία του 17 ου αιώνα, και απλά τους τοποθετούσαν µέσα σε ιδρύµατα, όχι µόνο για να µην γίνονται αντιληπτοί, αλλά και επειδή δεν είχαν που να τους βάλουν. 8

9 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή Έτσι, τον 17 ο αιώνα µε τον θεσµό της εγκάθειρξης η ψυχική διαταραχή κάνει την εµφάνισή της στον κοινωνικό ορίζοντα της φτώχειας. Γίνεται συνώνυµη µε την ανικανότητα για εργασία και την έλλειψη προσαρµογής µε αποτέλεσµα να ενσωµατώνεται στα προβλήµατα της πολιτείας. Οι «τρελοί» ήταν εξορισµένοι µαζί µε όλους τους άλλους που θεωρούνταν και αυτοί «αντικοινωνικοί» όπως π.χ οι φτωχοί και οι τυφλοί, οι συφιλιδικοί και οι οµοφυλόφιλοι. Όλοι αυτοί εισήλθαν στα γενικά νοσοκοµεία όπου έπρεπε να τιµωρηθούν και να µετανοήσουν, γιατί υπήρχε η αντίληψη ότι οι καταστάσεις αυτές προέρχονταν από την βούληση του Θεού. Την εποχή εκείνη υπήρχε µια σύγχυση µεταξύ της τιµωρίας και της θεραπείας. Έπρεπε να υπάρξει τιµωρία για να επέλθει θεραπεία. Άµεση συνέπεια αυτού ήταν να συνδεθεί η ιατρική µε την ηθική κυρίως τον 17 ο αιώνα. Εκτός από αυτή την εξέλιξη, µετά την αναγέννηση γίνεται και ένας διαχωρισµός ανάµεσα στην Λογική και στο Παράλογο. Ο διαχωρισµός αυτός προέκυψε από την προσπάθεια κατανόησης του έρωτα. Υπήρχε η αντίληψη ότι υπάρχει έρωτας λογικός και έρωτας παράλογος. Στον δεύτερο ανήκει και η οµοφυλοφιλία η οποία συνδέθηκε µε την «τρέλα». Έτσι στα γενικά νοσοκοµεία και στα κάτεργα εισήχθησαν οµοφυλόφιλοι που τους έκαναν µαθήµατα πειθαρχίας µέσω της τιµωρίας. Τον 17 ο αιώνα λοιπόν µέσω της εγκάθειρξης η λογική και η «τρέλα» διαχωρίζονται και αναζητείται µια ηθική τάξη, µια ισορροπία των παθών. Μέχρι τα τέλη του 18 ου αιώνα επικρατούσαν δύο αντιλήψεις. Η λογική διαµορφώνεται σε ορθολογισµό και κάθε παραλογισµός αποκτούσε χαρακτήρα ανορθολογικό. Ο παραλογισµός των συναισθηµάτων γονατίζει τα επιχειρήµατα της λογικής κάτω από την παράλογη λογική του (Φουκώ, 1964, σελ.77). Ένα άλλο στοιχείο που προκύπτει από την ιστορία της ψυχικής διαταραχής και το οποίο θα µας βοηθήσει να ξεδιπλώσουµε ακόµη περισσότερο τις κυρίαρχες πεποιθήσεις του 19 ο αιώνα είναι το πώς παρουσιάζονταν οι «τρελοί» ως «µη φυσιολογικοί» στους «φυσιολογικούς». Κατά τον µεσαίωνα υπήρχε η συνήθεια να επιδεικνύουν τους «τρελούς» και να προβιβάζεται η «τρέλα» σε θέαµα. Μέχρι τον 17 ο αιώνα οι διάφορες µορφές του παραλογισµού µπορούσαν να παρουσιαστούν δηµόσια για να τιµωρηθούν και να ταπεινωθούν έτσι ώστε να είναι πιο εύκολη η άφεση αµαρτιών. Από τα µέσα του 17 ου αιώνα και µετά όπου εµφανίζεται η εγκάθειρξη, αυτό αλλάζει, γιατί θεωρήθηκε πως 9

10 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή µε την δηµοσιότητα του παραλογισµού υπάρχει ο κίνδυνος του πολλαπλασιασµού του. Η εγκάθειρξη ήταν το µέσο της απόκρυψης του σκανδάλου καθώς ο παραλογισµός θεωρείται σκάνδαλο. Όταν το σκάνδαλο λησµονιόταν, τότε οι «τρελοί» αφήνονταν ελεύθεροι. Από τα τέλη του 18 ου αιώνα µέχρι τις αρχές του 19 ου αιώνα οι «τρελοί» διέµεναν σε άσυλα και σε κελιά κάτω από άθλιες συνθήκες διαβίωσης, ενώ σε περίπτωση που θεωρούνταν επικίνδυνοι τους αλυσόδεναν. Σκοπός δεν ήταν η µετάνοια ή ο σωφρονισµός αλλά η αποκτήνωση. Ο «τρελός» θεωρείται ότι έχει στοιχεία ζώου. Όπως τα ζώα δεν χρειάζονται να τα προστατεύει κανείς, έτσι και οι ψυχικά πάσχοντες µπορούν να υποφέρουν τις δυστυχίες της ανθρώπινης ύπαρξης. εν χρειάζεται ούτε να τους σκεπάζει κανείς, ούτε να τους θερµαίνει. Οι «τρελοί» θεωρείτο ότι είχαν την ικανότητα να αντέχουν σαν τα ζώα. Για αυτό τον λόγο η «τρέλα» δεν σχετίζεται µε την ιατρική και ούτε µε τον χώρο του σωφρονισµού. Θεραπεύεται µόνο µε το δάµασµα και την αποκτήνωση. Σκοπός του δαµάσµατος ήταν να βγουν στην επιφάνεια όλα τα ζωωδικά στοιχεία του ανθρώπου. Με βάση τη γνώση που έχει προκύψει µέσα από το ταξίδι µας από τον µεσαίωνα µέχρι τον 19 ο αιώνα κρίνεται αναγκαίο να διατυπώσουµε τον ορισµό της «τρέλας» όπως προκύπτει από τις κυρίαρχες πεποιθήσεις της σύντοµης ιστορικής περιόδου. Στην κλασσική εποχή επικρατούσε η πεποίθηση ότι το πάθος είναι βασική προϋπόθεση της «τρέλας» και ότι η «τρέλα» είναι η δίκαιη τιµωρία του πάθους. Θεωρούσαν το πάθος σαν µια παροδική και ελαφριά µορφή «τρέλας» και ότι τα πάθη δίνουν την δυνατότητα στην «τρέλα» να εισβάλει στον κόσµο της λογικής (Φουκώ,1964, σελ.104). Επίσης την «τρέλα» την συνέδεαν και µε την φαντασία. Πίστευαν ότι η «τρέλα» εµφανιζόταν από την στιγµή που η εικόνα της φαντασίας αποκτούσε αξία αλήθειας. Όταν η φαντασία αποκτούσε λογική, τότε γεννιόταν το παραλήρηµα στο οποίο ο «τρελός» θεωρούσε αληθινή όλη του την παράλογη κατάσταση. Έτσι, ο κλασικός ορισµός της «τρέλας» περιλαµβάνει το παραλήρηµα. Οι «τρελοί» στερούνταν της λογικής ή επέµεναν σε µια σηµαντική πλάνη όπου εκδηλώνεται στη φαντασία τους, στις κρίσεις ή στις επιθυµίες τους (Φουκώ,1964, σελ.117). Στην κλασσική εποχή λοιπόν, η «τρέλα» ήταν µια παράξενη εκδήλωση του µη-είναι. Αργότερα µε την εγκάθειρξη στόχευαν είτε να αντιµετωπίσουν την «τρέλα» για να µην υπάρχει αυτή η διαφορά, είτε να την εξαλείψουν µέσω θανάτου. 10

11 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή Από τον 16 ο αιώνα εώς το 18 ο οι κύριες µορφές «τρέλας» που επικρατούσαν ήταν η µανία, η µελαγχολία, η υστερία, και η υποχονδρία. Η µανία και η µελαγχολία θεωρούνταν δύο διαφορετικές «αρρώστιες». Από την µία, η µελαγχολία προερχόταν από τη συσσώρευση πολλών µαύρων µελαγχολικών υγρών που διαχέονταν στον εγκέφαλο µε άµεσες συνέπειες τις παραληρούσες ιδέες που µπορεί να είχε ένα άτοµο για τον εαυτό του. Πιο συγκεκριµένα η µελαγχολία θεωρείτο η παθολογία µιας ιδέας, η ελαττωµατική κατάσταση του εγκεφάλου. Επίσης, υπήρχε η πεποίθηση ότι η µελαγχολία δεν µπορεί να φτάσει ποτέ σε µανία και ότι είναι τρέλα χωρίς παραλήρηµα µε συµπτώµατα αδράνειας και απελπισίας. Από την άλλη, η µανία θεωρείτο ότι προερχόταν από την έλλειψη υγρών µε άµεσες συνέπειες τη βλάβη στη µεταβίβαση των εντυπώσεων των αισθήσεων στον εγκέφαλο (Φουκώ,1964, σελ.129). Από τα τέλη του 18 ου αιώνα και µετά η µανία και η µελαγχολία συγγενεύουν. Η µελαγχολία όταν εντείνεται µπορεί να οδηγήσει στη µανία και η µανία όταν ελαττώνεται οδηγεί στη µελαγχολία. Πιο συγκεκριµένα η µανία είναι ο έσχατος βαθµός και η φυσική συνέχεια της µελαγχολίας. Όταν πλέον η µανία και η µελαγχολία γίνονται ένα τότε προκύπτει και η µανιοκατάθλιψη που ξέρουµε σήµερα ως ιπολική ιαταραχή I (Μάνου, 1997, σελ. 220). Την ίδια κατάληξη είχαν και οι άλλες δύο µορφές «τρέλας» που είναι η υστερία και η υποχονδρία. Αρχικά πίστευαν ότι ήταν διαφορετικές ασθένειες ενώ στα τέλη του 18 ου αιώνα οι δύο ασθένειες θεωρούνται σαν δύο µορφές µιας ασθένειας. Οι θεραπείες που εφαρµόστηκαν από τον µεσαίωνα µέχρι και τον 19 ο αιώνα για να αντιµετωπίσουν την «τρέλα» ήταν πολλές και βασίστηκαν στους ορισµούς που έδιναν για την «τρέλα». Στόχος αυτών των θεραπειών δεν ήταν να φροντίσουν την ψυχή αλλά να θεραπεύσουν τα νεύρα και την φαντασία. Μια από τις θεραπείες ήταν αυτή του «δυναµώµατος», όπου έβαζαν λάδι στους αρρώστους το οποίο είχε δυσάρεστη µυρωδιά, έτσι ώστε να στραφούν τα πνεύµατα ενάντια στους ατµούς. Επίσης, πολλές φορές επιδίδονταν στην κατάποση ψηγµάτων σιδήρου, έτσι ώστε να είναι πιο δυνατοί. Μια άλλη θεραπεία ήταν και αυτή του εξαγνισµού. Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση της µελαγχολίας για την οποία προτεινόταν η µετάγγιση του αίµατος. Επίσης, χρησιµοποιούνταν φάρµακα που µπορούσαν να προλάβουν τη «φθορά», την οποία είχαν ενοχοποιήσει για την εµφάνιση της «τρέλας». Τα φάρµακα αυτά ήταν τα ίδια που χρησιµοποιούσαν στα πτώµατα και ήταν κυρίως µύρα και αλόη. Είναι εντυπωσιακό πως στην προσπάθειά τους να καταστρέψουν την φθορά, δηµιουργούσαν πληγές ή τραύµατα έτσι ώστε να 11

12 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή αποµακρύνεται. Μια άλλη θεραπεία ήταν και αυτή του βαπτίσµατος. Το νερό θεωρείτο ρυθµιστής της «φυσιολογικότητας» και χρησιµοποιείτο για υδροθεραπείες και ψυχρολουσίες, έριχναν δηλαδή το νερό στους «τρελούς» απότοµα και απροειδοποίητα. Επίσης, προτείνονταν ασχολίες που να µπορούν να αποµακρύνουν την έµµονη ιδέα και να ρυθµίσουν την ακατάστατη κίνηση των ιδεών και των ινών, όπως πεζοπορία, ταξίδια, χορός, ιππασία, θεάµατα κ.α. Γίνεται φανερό ότι δεν χρησιµοποιούσαν ψυχολογικές θεραπείες για να αντιµετωπίσουν την αρρώστια αλλά κυρίως φυσικά γιατροσόφια. Η ψυχολογία ήταν ανύπαρκτη και ο ορισµός της «τρέλας», για ακόµη µια αφορά αποδεικνύεται ότι ήταν πολύ µακριά, από τον ορισµό της ψυχικής διαταραχής που γνωρίζουµε σήµερα. Αυτό καταγράφεται και στην προσπάθεια καταστολής της ψυχικής διαταραχής. Άλλες τεχνικές που εφήρµοζαν ήταν: 1. το ξύπνηµα, όπου γινόταν αιφνίδια εισβολή έτσι ώστε να υπάρξει συνειδητοποίηση του ονείρου, 2. θεατρική αναπαράσταση του παραληρήµατος, 3. επιστροφή στη φύση, όπου ο «τρελός» ήταν απελευθερωµένος από τους κοινωνικούς καταναγκασµούς και από την έξαρση των παθών (ασχολείται µε τα στοιχεία της φύσης, την καλλιέργεια των αγρών κ.α). Τέλος, είναι σηµαντικό να επισηµανθεί πως η «τρέλα» µέχρι τον 19 ο αιώνα αντιµετωπιζόταν ως µεταδοτική ασθένεια και τα ιδρύµατα εγκάθειρξης ως πηγή µόλυνσης και έτσι επικρατούσε µεγάλος φόβος για την «τρέλα». Αυτός ακριβώς ο µεγάλος φόβος κινητοποίησε την ιατρική να ασχοληθεί για πρώτη φορά µε την ψυχική ασθένεια. Τον 18 ο αιώνα δηµιουργούνται τα άσυλα τα οποία είχαν ως στόχο να εµποδίσουν την µετάδοση της «τρέλας», εξασφαλίζοντας συνάµα θέαµα για παραδειγµατισµό του κοινωνικού συνόλου. Από τα µέσα του 18 ου αιώνα και µετά και αφού επικράτησε ο φόβος για τη µεταδοτικότητα της «τρέλας», προέκυψε η ανάγκη για νέες θεωρίες και προσεγγίσεις. Πιο συγκεκριµένα, ο πλούτος και η ελευθερία θεωρούνται παράγοντες που µπορούν να οδηγήσουν στην «τρέλα». Άλλες προσεγγίσεις υποστήριξαν ότι η µελαγχολία προκαλείται από την υπερβολική πίστη στη θρησκεία γιατί η ανησυχία για την σωτηρία και την µέλλουσα ζωή µπορεί να προκαλέσουν µελαγχολία. Σε γενικές γραµµές θεωρήθηκε ότι ο πολιτισµός αποτελεί ευνοϊκό περιβάλλον για την ανάπτυξη της «τρέλας». 12

13 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή Πέρα από τις πεποιθήσεις που είχαν για την «τρέλα» από τον µεσαίωνα µέχρι τον 19 ο αιώνα, παραµένει ένα τελευταίο στοιχείο που κρίνεται αναγκαίο να αναφέρουµε, για να συνεχιστεί η εξέλιξη της ιστορίας της «τρέλας», και να µεταφερθούµε πλέον από τα ιδρύµατα εγκάθειρξης στα άσυλα και στον ορισµό της «τρέλας» πλέον ως «ψυχική νόσος». Στους χώρους της εγκάθειρξης τον 17 ο αιώνα βρίσκονταν κυρίως φυλακισµένοι, φτωχοί και «τρελοί». Τον 18 ο αιώνα, όµως, οι φτωχοί έπρεπε να αποµακρυνθούν από τον χώρο της εγκάθειρξης γιατί πλέον θεωρούν την φτώχια ένα οικονοµικό φαινόµενο, το οποίο υπάρχει ακόµη και στα πιο ισχυρά κράτη και δεν πρέπει να κρύβεται γιατί χωρίς την φτώχια δεν είναι δυνατός ο πλούτος, χωρίς την εκµετάλλευση των φτωχών δεν είναι δυνατή η οικονοµική ανέλιξη. Η εγκάθειρξη γίνεται αντικείµενο κριτικής αφού κατακρατεί εργατικό δυναµικό το οποίο θα µπορούσε να απασχοληθεί στη βιοµηχανία προσφέροντας χειρονακτική εργασία. Την ίδια εποχή υπάρχει, παράλληλα, και µια έντονη διαµαρτυρία για την πρόσµιξη των φυλακισµένων και των «τρελών». Θεωρούσαν ότι οι φυλακισµένοι παρενοχλούνταν από τους «τρελούς». Έτσι λοιπόν γίνεται και αυτός ο διαχωρισµός µε αποτέλεσµα η «τρέλα» και η εγκάθειρξη να συνδέονται στενά. Πλέον στους χώρους εγκάθειρξης παραµένουν µόνο οι «τρελοί». Αργότερα µε την διακήρυξη των δικαιωµάτων η εγκάθειρξη φτάνει στο τέλος της και οι ψυχικά πάσχοντες µεταφέρονται σε νοσοκοµεία ενώ αφήνονται ελεύθεροι όσοι δεν τους είχε επιβληθεί ο περιορισµός λόγω «τρέλας». Υπεύθυνοι τώρα γι` αυτούς είναι η οικογένεια, προσεγγίζονται ως ήπια ζώα και θεωρούνται επικίνδυνοι. Κυριαρχεί η αντίληψη ότι οι «τρελοί» προκαλούν βάσανα στην ανθρωπότητα. Κατά την διάρκεια του 19 ου αιώνα η ψυχική ασθένεια ήταν δύσκολο να ενταχθεί σε ένα χώρο κοινωνικό και έτσι προκύπτει η ανάγκη για τη γέννηση του ασύλου. Τα άσυλα δηµιουργήθηκαν το 19 ο αιώνα όταν αναγνώρισαν την ψυχική ασθένεια και την αντιµετώπισαν ιατρικά. Το πρώτο άσυλο έκανε την εµφάνισή του στην Νέα Υόρκη και έµοιαζε περισσότερο µε µια µεγάλη αγροτική φάρµα παρά µε φυλακή. Στα άσυλα του 19ου αιώνα επικρατούσαν σωφρονιστικά µέτρα και µέσα καταναγκασµού. Κάθε εκδήλωση ψυχικής ασθένειας ήταν συνδεδεµένη µε µια ποινή. Ο ψυχικά πάσχων τώρα νιώθει ένοχος, είναι υπεύθυνος των πράξεών του και υπόλογος απέναντι στο φύλακα. Επίσης, µέσα στα άσυλα οι ψυχικά πάσχοντες αποκτούν εργασία η οποία όµως δεν έχει παραγωγική αξία. Στοχεύει στο να υποτάξει 13

14 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή τους ψυχικά πάσχοντες στους κανόνες και στο να µην αφήνει ελεύθερες τις επιθυµίες και τις φαντασίες τους. Εκτός από τη µη παραγωγική εργασία εγκαθιδρύεται και η λογική του «βλέµµατος των άλλων». Οι ψυχικά πάσχοντες πήγαιναν ως ξένοι σε διάφορες εκδηλώσεις και εκεί έπρεπε να δείξουν στους διευθυντές και στους επιστάτες ότι ήταν ικανοί να παίξουν το ρόλο της κοινωνικότητας. Κάθε αδεξιότητα είχε ως επακόλουθο το βλέµµα των άλλων. Το βλέµµα του άλλου θα σταµατήσει να υπάρχει στα άσυλα όταν θα κάνει την εµφάνισή της η ψυχανάλυση. Τώρα το απόλυτο βλέµµα του επιτηρητή θα αντικατασταθεί µε τον µονόλογο του επιτηρούµενου. Στα άσυλα τα κύρια χαρακτηριστικά είναι: 1. Η σιωπή: Ανάµεσα στην ψυχική διαταραχή και στη λογική δεν υπάρχει κοινή γλώσσα. Το παραλήρηµα αντιµετωπίζεται µε την απουσία της γλώσσας. Οι φύλακες δεν µιλούν στους ψυχικά πάσχοντες, γιατί πιστεύεται ότι αυτό θα τους οδηγήσει στο παράπτωµα. Κοινή γλώσσα είναι µόνο αυτή της αναγνωρισµένης ενοχής. Υπάρχει διάλογος µόνο ανάµεσα στους ψυχικά πάσχοντες. 2. Η αναγνώριση στον καθρέφτη: Για να αντιµετωπιστεί ο παραλογισµός των ψυχικά πασχόντων, οι φύλακες προσπαθούσαν να παροµοιάσουν το παραλήρηµα ενός ψυχικά πάσχοντα µε κάποιον άλλο. Έτσι ο ασθενής αντιµετώπιζε την γελοία και αντικειµενική εικόνα της ασθένειάς του στο πρόσωπο κάποιου άλλου ασθενή. 3. Το διαρκές δικαστήριο: Τα άσυλα έχουν τα δικά τους όργανα τιµωρίας και τα χρησιµοποιούν όπως και όποτε θέλουν. Το άσυλο χρησιµοποιεί τις θεραπευτικές µεθόδους που είχαν διαδοθεί τον 18 ο αιώνα και τις χρησιµοποιεί σαν µέσα τιµωρίας. Η ψυχική ασθένεια στο άσυλο τιµωρείται και µετατρέπεται η ιατρική σε δικαιοσύνη. 4. Αποθέωση του προσώπου του γιατρού: Ο γιατρός είναι η κυρίαρχη µορφή στα άσυλα και είναι εξουσιοδοτηµένος για την εισαγωγή των ψυχικά πασχόντων. Ο ιατρός στα άσυλα δεν θεωρείται επιστήµονας αλλά σοφός. Μετά το τέλος του 18 ου αιώνα ο γιατρός θεωρείται θαυµατουργός και αυτό έχει τις ρίζες του στο Freud, ο οποίος έδωσε θαυµατοποιίες ιδιότητες στον γιατρό (Φουκώ,1964, σελ ). 14

15 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή 1.4 Η εικόνα των ασύλων τον 20 ο αιώνα Αν και τα άσυλα γεννήθηκαν τον 19 ο αιώνα, σηµείο αναφοράς τους είναι ο 20 ος αιώνας, γιατί ο αιώνας αυτός δίνει µια πιο καθαρή εικόνα για το τι σηµαίνει άσυλο. Μέχρι τον 19 ο αιώνα η εικόνα του ασύλου δεν είναι και τόσο ξεκάθαρη µιας και αυτά είχαν ακόµη επιρροές από τα ιδρύµατα εγκάθειρξης. Μια προσπάθεια καταγραφής της κατάστασης που επικρατούσε στα άσυλα τον 20 ο αιώνα έγινε από τον Goffman ο οποίος διεξήγαγε επιτόπια κοινωνιολογική έρευνα και δηµοσίευσε το βιβλίο «Asylums». Ο Goffman όρισε τα άσυλα, ως τον τόπο διαµονής ενός µεγάλου αριθµού ατόµων που βρίσκονται στην ίδια κατάσταση, που είναι αποκοµµένα από την ευρύτερη κοινωνία για ένα σηµαντικό χρονικό διάστηµα, και διάγουν µαζί µια έγκλειστη, τυπικά διευθυνόµενη καθηµερινότητα (Goffman, 1994, σελ.19). Ο Goffman µέσα από την παρατήρηση των τροφίµων και του προσωπικού των ασύλων κατάφερε να καταγράψει µερικά από τα χαρακτηριστικά των ολοπαγών ιδρυµάτων, όπως ονόµασε τα άσυλα. Όσον αφορά τους τροφίµους, αυτό που παρατήρησε είναι ότι µε την είσοδό τους στα ολοπαγή ιδρύµατα, υφίστανται µια σειρά ηθικών µειώσεων, υποβιβασµών, ταπεινώσεων και βεβηλώσεων του εαυτού. Πολλές φορές οι τρόφιµοι: 1. στερούνται βασικούς ρόλους, 2. στερούνται το δικαίωµα για ιδιοκτησία, 3. δεν νιώθουν ασφάλεια (ξυλοδαρµοί, θεραπείες σοκ), 4. υπόκεινται στην κακοµεταχείριση από το προσωπικό ή από άλλους τροφίµους, 5. παραβιάζονται τα προσωπικά τους αντικείµενα, 6. δεν έχουν αυτονοµία και ελευθερία, 7. βιώνουν το αίσθηµα της ενοχής και έτσι κάθε βιοπραγία που γίνεται προς αυτούς την δικαιολογούν, 8. βιώνουν ψυχολογικό στρες που δηµιουργείται από τις βιοπραγίες. Παράλληλα, όπως στον 19 ο αιώνα, έτσι και στον 20 ο υπάρχουν στα ιδρύµατα αυτά κανόνες, τιµωρίες αλλά και ένα σύστηµα προνοµιών. Τα άσυλα έχουν τους δικούς τους κανόνες και αν οι ψυχικά πάσχοντες δεν τους τηρούν, τιµωρούνται µέσω της αφαίρεσης των προνοµίων, τα οποία τους παρέχονταν όταν είχαν καλή αγωγή. 15

16 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή Οι τρόφιµοι, αν και είναι αντιµέτωποι µε τους κανόνες και τις τιµωρίες, πολλές φορές τους παραβαίνουν. ηµιουργούν «ιστορίες», δηλαδή διαδικασίες ανάµειξης σε απαγορευµένες δραστηριότητες όπως αποδράσεις, καυγάδες, απόπειρες αυτοκτονίας, παράτυπη έξοδο κ.α. Παρόλο που γίνεται παραβίαση των κανόνων, οι «ιστορίες» επιτελούν σηµαντικές λειτουργίες γιατί µέσω αυτών αναπτύσσεται ένα είδος επικοινωνίας ανάµεσα στους τροφίµους. Επίσης, υπάρχουν και οι «δευτερογενείς εναρµονίσεις» (όπου θα αναφερθούν και εκτενέστερα παρακάτω) που είναι πρακτικές που επιτρέπουν στους τροφίµους να πετυχαίνουν απαγορευµένες ικανοποιήσεις ή επιτρεπτές µε απαγορευµένα µέσα. Και αυτές επιτελούν σηµαντικές λειτουργίες αφού είναι σηµαντικές αποδείξεις ότι ο τρόφιµος ανήκει ακόµα στον εαυτό του και έχει κάποιο έλεγχο στο περιβάλλον του. Το σύστηµα προνοµίων και οι άλλες διαδικασίες έχουν ως θετικό αποτέλεσµα την ανασύνταξη του εαυτού. Παράλληλα µε αυτές υπάρχουν και τακτικές που υιοθετούν οι τρόφιµοι έτσι ώστε να µπορέσουν να αντιµετωπίσουν τις πιέσεις που δέχονται καθηµερινά στο ίδρυµα. Μια συνηθισµένη τακτική είναι της «καταστασιακής απόσυρσης». Ο τρόφιµος δεν δίνει σηµασία σε τίποτα, εκτός από γεγονότα που περιβάλλουν άµεσα το σώµα του. Αυτή η δραστική περικοπή της εµπλοκής του σε γεγονότα αλληλενέργειας είναι καλύτερα γνωστή στα ψυχιατρικά νοσοκοµεία µε τον όρο «παλινδρόµηση» (Μάνου, 1997, σελ.42). Μια δεύτερη τακτική είναι η «αδιάλλακτη γραµµή». Ο τρόφιµος εµπρόθετα προκαλεί το ίδρυµα αρνούµενος κατάφωρα να συνεργασθεί µε το προσωπικό. Το αποτέλεσµα είναι µια διαρκώς κοινωνούµενη αδιαλλαξία και ενίοτε υψηλό ατοµικό ηθικό. Συνήθως η αδιαλλαξία είναι προσωρινή φάση αντίδρασης και ο τρόφιµος µεταπηδάει στην καταστασιακή απόσυρση ή σε κάποια άλλη γραµµή προσαρµογής. Τέλος, ένας άλλος τρόπος προσαρµογής είναι αυτός της «µεταστροφής». Ο τρόφιµος ενστερνίζεται την επίσηµη άποψη, ή εκείνη του προσωπικού για τον εαυτό του και προσπαθεί να υποδυθεί το ρόλο του τέλειου τροφίµου. Ένα άλλο σηµείο το οποίο εντόπισε ο Goffman όσον αφορά τους τροφίµους είναι το γεγονός ότι αναπτύσσεται µια συγκεκριµένη κουλτούρα από αυτούς στην διάρκεια της παραµονής τους στα ιδρύµατα. Ο τρόφιµος συνήθως νιώθει αποτυχηµένος µέσα στα ιδρύµατα και προσπαθεί να αντιµετωπίσει την κατάστασή του φτιάχνοντας ιστορίες και µύθους για την µοίρα του. Επίσης, πολλές φορές έχει την αίσθηση ότι ο χρόνος που σπαταλάει στο ίδρυµα δεν ωφελεί σε τίποτα. Νιώθει δηλαδή ότι είναι 16

17 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή ένας νεκρός χρόνος και χαραµισµένος. Αποτέλεσµα όλου αυτού είναι να έχει την τάση να αισθάνεται ότι κατά την διάρκεια της απαιτούµενης παραµονής του έχει ολοκληρωτικά εξοριστεί από τη ζωή. Στο βασικό πλαίσιο της καθηµερινής δραστηριότητας στο άσυλο, οι τρόφιµοι για το προσωπικό προσλαµβάνουν τον χαρακτήρα των άψυχων αντικειµένων. Στην πρακτική αυτή αντιτίθενται οι επισηµάνσεις των προϊσταµένων και των συγγενών ότι θα πρέπει να σέβονται τα δικαιώµατα των τροφίµων διατηρώντας τα ανθρωπιστικά πρότυπα. Εκτός από τα παραπάνω, το προσωπικό θα πρέπει να εργάζεται µε βάση τους επίσηµους σκοπούς του ιδρύµατος. Ένας από τους πιο σηµαντικούς σκοπούς είναι και η τιµωρία των τροφίµων έτσι ώστε να υπάρξει πειθαρχία. Πολλές φορές, όµως, το προσωπικό είναι δυσαρεστηµένο µε τους επίσηµους αυτούς σκοπούς, γιατί πρέπει αυτοί να επιβάλλουν µε εξαναγκασµό την ευπείθεια των τροφίµων. Παράλληλα µε τις τιµωρίες που επιβάλλει το προσωπικό είναι εξαναγκασµένο να βρίσκεται σε απόσταση από τους ασθενείς. Πολλές φορές όµως οι αποστάσεις που υπάρχουν ανάµεσα στο προσωπικό και στους τροφίµους σιγά σιγά καταρρέουν και δηµιουργούνται συντροφικά αισθήµατα και τρυφερότητα. ηµιουργείται δηλαδή ένας κύκλος σύνδεσης όπου: (α) το προσωπικό βρίσκεται σε απόσταση από τους τροφίµους (β) το προσωπικό συνδέεται µε τους τροφίµους (γ) το προσωπικό νιώθει ότι «κάηκε η γούνα του» και αποµακρύνεται κρατώντας µια ουδέτερη στάση µε τους τροφίµους (δ) παύει να αισθάνεται ότι έχει λόγο να είναι επιφυλακτικός και συνδέεται µε τους τροφίµους. Έτσι ο κύκλος της επαφής και της απόσυρσης επαναλαµβάνεται πολλές φορές. Ένα άλλο χαρακτηριστικό των ασύλων είναι και το γεγονός ότι µπορούν τα ίδια να ορίσουν την ηθική σταδιοδροµία που θα έχει ο ασθενής στο ψυχιατρείο. Η σταδιοδροµία του συµπίπτει µε τρεις φάσεις, την προνοσοκοµειακή, την ενδονοσοκοµειακή και την µετανοσοκοµειακή. Η ηθική του σταδιοδροµία ενέχει µια ακολουθία από αλλαγές στον τρόπο θεώρησης του εαυτού. Στην προνοσοκοµειακή φάση, οι αλλαγές που προκύπτουν είναι: 1. Όταν ο ασθενής εισέλθει αρχικά στο ψυχιατρείο έχει σχέσεις και δικαιώµατα. Αµέσως µετά από λίγο τα χάνει όλα. 2. Ο κοντινός του άνθρωπος, αυτός που θα τον προτρέψει να επισκεφθεί ένα ειδικό του προκαλεί πικρία, γιατί τελικά καταλήγει στο ψυχιατρείο. Και στην ενδονοσοκοµειακή φάση προκύπτουν κάποιες αλλαγές που είναι: 17

18 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή 1. Στην αρχή ο ασθενής τις περισσότερες φορές περιγράφει στους άλλους τον εαυτό του µε τον τρόπο που ο ίδιος θέλει και αποκρύπτει πληροφορίες για να δικαιολογήσει το γεγονός ότι βρίσκεται στο ψυχιατρείο. Το προσωπικό για να προσγειώσει τον ασθενή στην πραγµατικότητα, λέει σε αυτόν και στους άλλους την αλήθεια, η οποία συνήθως προκύπτει από το ιστορικό των ασθενών. 2. Μια άλλη πάλι αλλαγή είναι αυτή που προκύπτει από το σύστηµα του θαλάµου. Όταν οι κανόνες δεν τηρούνται, τότε παραχωρείται θάλαµος µε χειρότερες συνθήκες διαβίωσης. Το αντίθετο συµβαίνει όταν παρουσιαστεί καλή αγωγή. Με όλα αυτά που συµβαίνουν, ο ασθενής βιώνει αποξένωση και ευτελισµό, δηµιουργούνται νέα σύνολα πεποιθήσεων για τον κόσµο και για τον τρόπο θεώρησης του εαυτού. Πολλές φορές, η έλλειψη εαυτού που επιδιώκεται από την επίσηµη άποψη του ασύλου αντιµετωπίζεται από τους τροφίµους µε στρατηγικές που οι ίδιοι αναπτύσσουν για να αντιµετωπίσουν την σκληρή πραγµατικότητα των ασύλων. Χρησιµοποιούν δηλαδή µη επιτρεπτά µέσα για να επιτύχουν κάτι, αγνοώντας τις αρχές του ασύλου. Ο Goffman αυτές τις στρατηγικές αντιµετώπισης τις ονόµασε «δευτερογενείς εναρµονίσεις» τη συντήρηση των οποίων από τους τροφίµους ο Goffman την ονόµασε «λαθροβίωση». Ορισµένες τέτοιες δευτερογενείς εναρµονίσεις είναι: 1. Αυτό-σχεδιάσµατα για να νιώθουν πιο άνετα στο χώρο του ασύλου. Η άνεση είναι ένα χαρακτηριστικό το οποίο απουσιάζει από τέτοιου είδους περιβάλλοντα. 2. Τεχνάσµατα για να πάρουν περισσότερο φαγητό ή τσιγάρα. 3. ηµιουργία ελεύθερων χώρων, όπου δεν υπάρχει αυθεντία του προσωπικού, και όπου ο ασθενής ασκεί ασυνήθιστο έλεγχο. 4. ηµιουργία αποθηκευτικών χώρων έτσι ώστε ο ασθενής να µπορεί να διαφυλάσσει τα προσωπικά του αντικείµενα. 5. Παράνοµη δηµιουργία µεταφορικού συστήµατος, όπου επιδιώκεται η µεταφορά αντικειµένων ή µηνυµάτων. 6. Εκµετάλλευση ενός τροφίµου από ένα άλλο µε ανταλλάγµατα. 7. Παράνοµες οικονοµικές δραστηριότητες. 18

19 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή 8. Απόκτηση αγαθών από το προσωπικό, αφού πρώτα οι τρόφιµοι αποκτήσουν φιλική σχέση µαζί τους, ή τους προσφέρουν την εργασία τους. Έτσι ο ασθενής στην προσπάθεια του να µην ευτελιστεί, επιδίδεται σε δευτερογενείς εναρµονίσεις και στην παραβίαση των κανόνων. 1.5 Από το άσυλο στην κοινότητα: Οι πολιτικές του αποϊδρυµατισµού και η ανάπτυξη της κοινοτικής ψυχιατρικής περίθαλψης Στα πλαίσια του αποϊδρυµατισµού και της σταδιακής συρρίκνωσης του ηγεµονικού ρόλου του ψυχιατρικού νοσοκοµείου αναπτύχθηκαν δοµές περίθαλψης, φροντίδας και θεραπείας των ατόµων µε σοβαρές και χρόνιες ψυχικές διαταραχές στο φυσικό περιβάλλον της κοινότητας µε απώτερο στόχο την καλύτερη ποιότητα ζωής των χρόνιων ψυχικά πασχόντων. Η διαδικασία του αποϊδρυµατισµού αναφέρεται κυρίως σε τρεις διαδικασίες: Στην παρεµπόδιση µη αναγκαίων εισαγωγών στα ψυχιατρεία µέσα από την εφαρµογή εναλλακτικών θεραπευτικών κοινοτικών προγραµµάτων (π.χ µονάδες επείγουσας περίθαλψης, κέντρα νοσοκοµεία ηµέρας κ.α), Στην απόλυση ψυχιατρικών νοσηλευοµένων στο φυσικό χώρο της κοινότητας αφού έχουν επαρκώς και κατάλληλα προετοιµαστεί (εξασφάλιση στέγης και εργασίας), Στη δηµιουργία και λειτουργία κοινοτικών υποστηρικτικών συστηµάτων που θα απευθύνονται σε άτοµα µε χρόνιες ψυχιατρικές δυσκολίες. (Bachrach, 1977). Οι πολιτικές αποϊδρυµατοποίησης ξεκίνησαν από τη δεκαετία του `50. Σηµαντικές κοινωνιολογικές µελέτες των Barton, Goffman, Wing και Brown συνέβαλαν στην κινητοποίηση του αποϊδρυµατισµού. Ο Barton περιέγραψε το φαινόµενο της ιδρυµατικής νεύρωσης (institutional neurosis) το οποίο αναφέρεται σε ένα είδος αρρώστιας που προκύπτει από τη µακρά παραµονή σε ψυχιατρικά ιδρύµατα και χαρακτηρίζεται από απάθεια, έλλειψη πρωτοβουλίας και έλλειψη ενδιαφέροντος. Η τυπική κλινική εικόνα του χρόνιου νοσηλευόµενου στο ψυχιατρείο χαρακτηρίζεται από έλλειψη προσανατολισµού στον χώρο ή στον χρόνο, έλλειψη πρωτοβουλίας και ενδιαφέροντος. 19

20 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή Οι Wing και Brown (1970) εξέτασαν την αρνητική επίδραση των φτωχών ιδρυµατικών συνθηκών στην εµφάνιση της αρνητικής ψυχιατρικής συµπτωµατολογίας. Βασικά συµπεράσµατα σχετικά µε την πολιτική του αποϊδρυµατισµού αναδεικνύονται σε µια ανασκόπηση από τον Lamb (1998). Σύµφωνα µε τον Lamb οι κύριες συνέπειες του αποϊδρυµατισµού είναι δραµατική µείωση των κλινών στα ψυχιατρεία και η απόλυση ενός µεγάλου αριθµού ψυχιατρικών νοσηλευοµένων σε στεγαστικές δοµές στην κοινότητα. Αρκετές κρίσεις του αποϊδρυµατισµού αφορούν διαδικασίες creaming off (δηλ. η µεταφορά της αφρόκρεµας των ψυχιατρικών νοσηλευοµένων στην κοινότητα ενώ, οι πιο βαρείς παρέµειναν στα ψυχιατρεία) και φτωχή κοινοτική ψυχιατρική περίθαλψη η οποία οδήγησε πολλούς ψυχικά πάσχοντες σε φυλακές. Για την αποφυγή αυτών χρειάζεται ένα εµπεριστατωµένο σύστηµα ψυχιατρικής περίθαλψης: 1. το σύστηµα φροντίδας χρειάζεται να είναι ολοκληρωµένο µε επαρκείς οικονοµικούς πόρους, 2. ευέλικτες ψυχιατρικές υπηρεσίες που να έχουν άµεση επαφή µε τους ψυχικά πάσχοντες, εφαρµόζοντας εξατοµικευµένα σχέδια θεραπείας και εξασφαλίζοντας φαρµακευτική αγωγή, 3. υψηλή δυνατότητα για δοµές αποκατάστασης, 4. αύξηση υπηρεσιών διαχείρισης κρίσης, 5. ευρύ φάσµα στεγαστικών επιλογών, 6. σύστηµα εξατοµικευµένης εντατικής παρακολούθησης από ειδικούς επαγγελµατίες ψυχικής υγείας, 7. σαφή εθνική πολιτική για την συγκεκριµένη οµάδα, 8. υψηλή χρηµατοδότηση, 9. εξασφάλιση της συνεχούς φροντίδας 10. εξειδικευµένη φροντίδα σε οµάδες µε υψηλές ανάγκες, 11. αλλαγή στην νοµοθεσία για την εξαναγκαστική νοσηλεία. Η ποιότητα ζωής των ψυχικά πασχόντων βελτιώνεται σηµαντικά όταν τηρούνται οι παραπάνω προϋποθέσεις. Οι οικογένειες των ψυχικά πασχόντων πρέπει και αυτοί µε την σειρά τους να βοηθηθούν από τους επαγγελµατίες της ψυχικής υγείας, έτσι ώστε να µπορέσουν να αντιµετωπίσουν µε σωστό τρόπο τις ανάγκες των 20

21 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή ψυχικά πασχόντων. Όταν η οικογένεια δεν είναι κοντά στον ασθενή και δεν τον αποδέχεται είναι πιθανόν αυτός να βρεθεί σε ιδιαίτερα ευάλωτη θέση. 1.6 Η ψυχιατρική µεταρρύθµιση στην Ελλάδα Το πρώτο ψυχιατρείο στην Ελλάδα κάνει την εµφάνισή του το Στα ψυχιατρεία της Ελλάδας επικρατούν άθλιες συνθήκες διαβίωσης, λειτουργούν περισσότερο ως χώροι αποκλεισµού και κοινωνικής ευθανασίας. Εποχή ψυχιατρικής µεταρρύθµισης για την Ελλάδα θα χαρακτηριστεί όταν εγκρίνεται το 1984 ο ειδικός χρηµατοδοτικός κανονισµός 815/84 από την Ευρωπαϊκή Ένωση µε σκοπό την αναµόρφωση των ψυχιατρείων και την εφαρµογή πολιτικών αποϊδρυµατισµού. Από τις πρώτες προσπάθειες µεταρρύθµισης αποτελεί το πείραµα επανένταξης στη Θεσσαλονίκη στα τέλη του 1984 µε κύριους σκοπούς την αναβάθµιση της ποιότητας ζωής των ψυχικά πασχόντων, τη σταδιακή κατάργηση της παραδοσιακής ψυχιατρικής περίθαλψης και την ανάπτυξη της κοινοτικής περίθαλψης. Η εµπειρία της Θεσσαλονίκης συνδέεται άµεσα και µε την έναρξη παρεµβάσεων αποϊδρυµατοποίησης και σε άλλα ψυχιατρικά ιδρύµατα µε πιο χαρακτηριστική περίπτωση του ασύλου της Λέρου (Zissi, 1998). Η έγκριση των προγραµµάτων Λέρος Ι και Λέρος ΙΙ αφορούν προγράµµατα αποκατάστασης και αποϊδρυµατοποίησης του ασύλου. Τα προγράµµατα αυτά περιλαµβάνουν την ανάπτυξη κοινοτικών δοµών, όπως ξενώνες, οικοτροφεία τόσο στο νησί όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Από το 1999 έχει ξεκινήσει ένα φιλόδοξο πρόγραµµα το οποίο χρηµατοδοτείται από εθνικούς και κοινοτικούς πόρους το οποίο φέρει την ονοµασία ΨΥΧΑΡΓΩΣ. Σύµφωνα µε αυτό το πρόγραµµα, προβλέπεται η επανένταξη χρόνιων ψυχικά πασχόντων στην κοινότητα µε παράλληλη προώθηση στην εργασία 700 περίπου ασθενών από τα διάφορα ψυχιατρεία της χώρας. Η εφαρµογή αυτού του προγράµµατος θα δώσει τη δυνατότητα µέχρι το 2005 σε µερικά περιφερειακά ψυχιατρικά νοσοκοµεία (Κέρκυρας, Πέτρας Ολύµπου, Χανίων, Τρίπολης) να κλείσουν, ενώ τα µεγαλύτερα (Θεσσαλονίκης, Αθηνών, ροµοκαΐτειο) να συρρικνωθούν. Η ανάπτυξη εναλλακτικών λύσεων στην ενδονοσοκοµειακή µακρόχρονη νοσηλεία µέσω της λειτουργίας κοινοτικών µονάδων επανένταξης και 21

22 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή αποκατάστασης θα επιτρέψει να ξεπεράσει η Ελλάδα την ανάγκη του παραδοσιακού ψυχιατρικού νοσοκοµείου. 1.7 Το σύστηµα ψυχικής υγείας στην Κύπρο Πριν από µερικά χρόνια, ξεκίνησε στη Κύπρο µια πολύ σηµαντική προσπάθεια µεταρρύθµισης του εθνικού παραδοσιακού συστήµατος παροχής ψυχιατρικών υπηρεσιών µε την υποστήριξη του Παγκόσµιου Οργανισµού Υγείας. Η µεταρρύθµιση αυτή είχε ως κύριο στόχο τη µετατόπιση από την παραδοσιακή νοσοκοµειακή προσέγγιση φροντίδας στην κοινοτική ψυχιατρική όπου οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας δεν είναι εστιασµένες στο ψυχιατρικό ίδρυµα αλλά στην κοινότητα. Η νέα θεραπευτική προσέγγιση έδωσε έµφαση στους κοινωνικούς και οικογενειακούς δεσµούς των ψυχικά πασχόντων. Η ψυχιατρική µεταρρύθµιση της Κύπρου προώθησε τις ακόλουθες σηµαντικές αλλαγές: (α) τοµεοποίηση της νήσου σε πέντε τοµείς, (β) αποκέντρωση των υπηρεσιών, (γ) ενίσχυση της διακλαδικής οµάδας για την παροχή υπηρεσιών στο φυσικό περιβάλλον. Οι βασικότεροι στόχοι των υπηρεσιών ψυχικής υγείας που παρέχονται στην Κύπρο είναι: 1. Η εναρµόνιση των υπηρεσιών µε τις αντίστοιχες υπηρεσίες των ευρωπαϊκών χωρών 2. Η αλλαγή του τρόπου θεραπευτικής προσέγγισης από τον παραδοσιακό ασυλικό στο σύγχρονο µε επίκεντρο τον ψυχικά πάσχοντα και τις εξατοµικευµένες του ανάγκες στο χώρο που ζει και εργάζεται µε βάση το βιοψυχοκοινωνικό πρότυπο. 3. Η περαιτέρω αποκέντρωση των προσφερόµενων υπηρεσιών και η εδραίωση της παροχής ψυχιατρικής φροντίδας µε κοινωνικό και κοινοτικό προσανατολισµό µέσω του θεσµού της πλήρους τοµεοποίησης ολόκληρης της ελεύθερης Κύπρου. 4. Η αναβάθµιση και επέκταση της ψυχιατρικής σε εξειδικευµένους τοµείς στο φυσικό περιβάλλον της κοινότητας. 5. Η περαιτέρω µείωση των ψυχικά πασχόντων του Νοσοκοµείου Αθαλάσσας και η αναβάθµιση της ποιότητας ζωής των ψυχικά πασχόντων που παραµένουν στο νοσοκοµείο αυτό. Η µετεξέλιξη του Νοσοκοµείου 22

23 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή Αθαλάσσας σε δευτεροβάθµιο Κέντρο Ψυχικής Υγείας που θα προσφέρει θεραπευτικά και αποκαταστασιακά προγράµµατα αποκλειστικά σε ψυχιατρικούς ασθενείς. 6. Η συστηµατική και προγραµµατισµένη ενηµέρωση και αγωγή του κοινού σε θέµατα προαγωγής της ψυχικής υγείας και η πρόληψη της ψυχικής διαταραχής. 7. Η ευαισθητοποίηση του κοινού στα προβλήµατα και τις ανάγκες των ψυχικά πασχόντων και η καταπολέµηση της προκατάληψης για την ψυχική διαταραχή. 8. Η παροχή ολοκληρωµένης ψυχιατρικής φροντίδας µε το µέγιστο δυνατό αποτέλεσµα σε σύντοµο χρονικό διάστηµα και µε το µικρότερο δυνατό κόστος. 9. Η δηµιουργία περισσότερων ενδιάµεσων δοµών όπως κέντρα ηµέρας, ξενώνες, µονάδες εργασιακής αποκατάστασης, κέντρα ηµερήσιας περίθαλψης και φροντίδας. 10. Η εκπαίδευση και η συνεχής επιµόρφωση του προσωπικού για να µπορέσει να ανταποκριθεί στις ραγδαίες εξελίξεις της ψυχιατρικής επιστήµης και στις αυξανόµενες ανάγκες του πληθυσµού. 11. Η κατοχύρωση των δικαιωµάτων των ψυχικά πασχόντων στην κοινότητα και η διασφάλιση υψηλού επιπέδου λειτουργίας των εξωνοσοκοµειακών δοµών µε θέσπιση σχετικής νοµοθεσίας (Ετήσιος Απολογισµός 2001, Υπουργείο Υγείας Κύπρου). Η πολιτική των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας βασίζεται στην αρχή ότι η προαγωγή της ψυχικής υγείας και η πρόληψη της ψυχικής διαταραχής αφορά Τόσο την πολιτεία όσο και τον κάθε πολίτη χωριστά. Άξονας της πολιτικής αυτής είναι η µεταφορά των υπηρεσιών από το ψυχιατρικό ίδρυµα, µέσω της τοµεοποίησης, σε δοµές στην κοινότητα µε στόχο τη συνεχή και αποτελεσµατική φροντίδα για όλους όσους την έχουν ανάγκη. Μέσα στα πλαίσια αυτά προωθείται σταθερά και υλοποιείται η αποκέντρωση και η αναβάθµιση των προσφερόµενων υπηρεσιών µέσα στην κοινότητα µε βάση τις ανάγκες των ψυχικά πασχόντων, τη συνεργασία των κοινοτικών αρχών και άλλων φορέων, την εύκολη πρόσβαση του κοινού στις υπηρεσίες, την άµεση ανταπόκριση σε καταστάσεις κρίσεων και την εµπλοκή της κοινότητας και του εθελοντισµού στα θέµατα ψυχικής υγείας. 23

24 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή Αποτέλεσµα της ψυχιατρικής µεταρρύθµισης της Κύπρου είναι η µείωση του αριθµού των ψυχικά ασθενών στο Νοσοκοµείο Αθαλάσσας από 584 το 1990 σε 151 το Η µετατόπιση του κέντρου βάρους των υπηρεσιών από το Νοσοκοµείο Αθαλάσσας στην κοινότητα προϋποθέτει ένα εµπεριστατωµένο σύστηµα υποστήριξης- περίθαλψης ατόµων µε σοβαρές ψυχιατρικές δυσκολίες όπως ψυχιατρικές κλινικές στα επαρχιακά γενικά νοσοκοµεία, εξωτερικά ιατρεία, κοινοτικά κέντρα ψυχικής υγείας, προστατευόµενους ξενώνες, κέντρα ηµέρας, προστατευόµενες κατοικίες, µονάδες εργασιακής αποκατάστασης και κέντρα απεξάρτησης. Η δηµιουργία ενός τέτοιου δικτύου επιτρέπει την εύκολη πρόσβαση στις υπηρεσίες γεγονός που οδηγεί στην έγκαιρη διάγνωση και πιο αποτελεσµατική αντιµετώπιση της διαταραχής. Στην Λευκωσία οι υπηρεσίες που παρέχονται είναι: 1. Το νοσοκοµείο Αθαλάσσας που είναι το µοναδικό δηµόσιο ψυχιατρικό ίδρυµα στην Κύπρο και φροντίζει ασθενείς από όλα τα µέρη του νησιού. Λειτουργεί από το 1964 και βρίσκεται στα νότια περίχωρα της Λευκωσίας σε µια δασώδη περιοχή. Το 2001 είχε δυναµικότητα 217 κλινών σε σύγκριση µε 845 κλίνες που είχε το Το ασθενείς του νοσοκοµείου Αθαλάσσας αποκαταστάθηκαν στην κοινότητα, από τους οποίους 37 στις στέγες ηλικιωµένων και πέντε στο οικογενειακό τους περιβάλλον. 2. Η ψυχιατρική κλινική που λειτουργεί από το 1963 στο Γενικό Νοσοκοµείο Λευκωσίας και περιλαµβάνει θάλαµο για εσωτερικούς ασθενείς µε 22 κλίνες και µε µέσο όρο νοσηλείας των ασθενών 10,3 ηµερών το Τα Κοινοτικά Κέντρα Ψυχικής Υγείας που προσφέρουν υπηρεσίες όπως: Ενηµέρωση και ευαισθητοποίηση των κατοίκων της κοινότητας και των φορέων της σε θέµατα ψυχικής υγείας. Αξιολόγηση, συµβουλευτική καθοδήγηση, ενηµέρωση για ψυχολογικά προβλήµατα. Παροχή κοινοτικής ψυχιατρικής νοσηλευτικής φροντίδας σε άτοµα και οικογένειες. Υποβοήθηση και στήριξη σε θέµατα επαγγελµατικής προσαρµογής. 24

25 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή Ψυχιατρική εξέταση και παρακολούθηση (Ενηµερωτικό Έντυπο, 1999, Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας Υπουργείου Υγείας Κύπρου). Στη Λεµεσό οι υπηρεσίες που παρέχονται είναι: 1. Η ψυχιατρική κλινική του γενικού νοσοκοµείου Λεµεσού που διαθέτει 24 κλίνες για εσωτερικούς ασθενείς µε µέσο όρο νοσηλείας των ασθενών 8.16 ηµέρες. 2. Εξωτερικά ιατρεία. 3. Επισκέψεις κατ`οίκον ή στον τόπο εργασίας ασθενών από κοινοτικούς νοσηλευτές. 4. Επισκέψεις σε στέγες υπερηλίκων. 5. Κέντρο ηµέρας. 6. Επισκέψεις στην ύπαιθρο µε την Κινητή Μονάδα. Στην Λάρνακα και Ελεύθερη Αµµόχωστο οι υπηρεσίες που παρέχονται είναι: 1. Κέντρο κοινοτικής νοσηλευτικής της Επαρχίας Λάρνακας και Αµµοχώστου µε επισκέψεις κατ οίκον, στον τόπο εργασίας, σε στέγες υπερηλίκων και αγωγή της κοινότητας. 2. Κέντρο Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης που λειτουργεί συνεταιριστικά µε τις υπηρεσίες κοινωνικής ευηµερίας και το «Σύνδεσµο Ψυχική Υγεία για Όλους». 3. Εξωτερικά ιατρεία. 4. Κέντρο ηµερήσιας περίθαλψης και φροντίδας. Στην Πάφο οι υπηρεσίες που παρέχονται είναι: 1. Εξωτερικά ιατρεία. 2. Επισκέψεις κατ οίκον ή στον τόπο εργασίας των ασθενών από κοινοτικούς νοσηλευτές. 3. Επισκέψεις σε στέγες υπερηλίκων. 4. Κινητή µονάδα υπαίθρου και αστικής περιοχής µε τη συµµετοχή ψυχιάτρου και νοσηλευτών (ετήσιος απολογισµός, 2001, υπουργείο υγείας Κύπρου). Όσον αφορά την νοσοκοµειακή φροντίδα, οι ψυχικά ασθενείς εισάγονται στο νοσοκοµείο Αθαλάσσας, στις ψυχιατρικές κλινικές Λευκωσίας και Λεµεσού και στη ΘΕΜΕΑ (Θεραπευτική Μονάδα Εξαρτηµένων Ατόµων). Κατά το 2001 εισήχθησαν 25

26 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή 1288 άτοµα: στο νοσοκοµείο Αθαλάσσας, στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας Λευκωσίας και στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας Λεµεσού. Ένας άλλος τοµέας ψυχιατρικής φροντίδας είναι και τα εξωτερικά ιατρεία. Το δίκτυο εξωτερικών ιατρείων επεκτείνεται και αναβαθµίζεται συνεχώς, αφ ενός για να καταστεί δυνατή η εύκολη και έγκαιρη πρόσβαση των ψυχικά πασχόντων σε αυτά και αφ ετέρου για να διευκολύνεται η παροχή ολοκληρωµένης ψυχιατρικής φροντίδας και να µειωθεί έτσι η ανάγκη για νοσοκοµειακή φροντίδα. Κατά το 2001 λειτούργησαν 14 ψυχιατρικά εξωτερικά ιατρεία. Επίσης, ένας άλλος τοµέας ιδιαίτερα ενδυναµωµένος στην Κύπρο είναι και η κοινοτική ψυχιατρική νοσηλευτική. Το 1977 έχει δηµιουργηθεί στην Κύπρο ο πυρήνας της ψυχιατρικής κοινοτικής νοσηλευτικής υπηρεσίας η οποία συνεχώς αναβαθµίζεται και επεκτείνεται. Το 2001 λειτούργησε δίκτυο υπηρεσιών ψυχιατρικής κοινοτικής νοσηλευτικής σε όλες τις αστικές και ηµιαστικές περιοχές και σε µεγαλύτερη κλίµακα σε περιοχές της υπαίθρου. Σήµερα υπάρχουν κοινοτικοί νοσηλευτές σε όλες τις επαρχίες της νήσου οι οποίοι παρακολουθούν στα σπίτια τους ασθενείς µε τις οικογένειές τους µε απώτερο στόχο να παραµείνουν στην κοινότητα και να προωθηθεί η κοινωνική τους επανένταξη. Οι κυριότερες δραστηριότητες των λειτουργών κοινοτικής νοσηλευτικής είναι: 1. Η σταθερή και συνεχής παρακολούθηση και στήριξη ασθενών στον τόπο διαµονής και εργασίας αποτρέποντας τα επίπεδα υποτροπής και επανεισαγωγής. 2. Η εφαρµογή εξατοµικευµένων ψυχοκοινωνικών προγραµµάτων και παρεµβάσεων για βελτίωση και αναβάθµιση της ποιότητας ζωής και παρεµβάσεις σε επείγουσες κρίσεις και υποτροπές των ασθενών. 3. Η διαφώτιση του κοινού σε θέµατα πρόληψης της ψυχικής διαταραχής. 4. Η προώθηση διαδικασιών για την εξεύρεση κατοικιών και τη δηµιουργία κατάλληλων προϋποθέσεων για µόνιµη διαµονή ενός η δύο ατόµων. Τα άτοµα αυτά διατηρούν τη θεραπευτική τους σχέση µε τον κοινοτικό νοσοκόµο, µέχρις ότου ενταχθούν απόλυτα στο κοινωνικό σύνολο. 5. Συνεργασία µε άλλους λειτουργούς υγείας. 6. Υποστηρικτική συµβουλευτική καθοδήγηση των ψυχικά πασχόντων. 5. Μεσολάβηση για απασχόληση και επαγγελµατική αποκατάσταση των ψυχικά πασχόντων (Ετήσιος Απολογισµός, 2001, Υπουργείο Υγείας Κύπρου). 26

27 Κεφάλαιο Πρώτο Ιστορική αναδροµή Στα πλαίσια του τελευταίου λειτουργεί Μονάδα Εργασιακής Αποκατάστασης (Μ.Ε.Ρ.Α) µε συνεταιριστική µορφή και κύριους φορείς συνεργασίας τις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας και το «Σύνδεσµο Προστασίας Ψυχικής Υγείας». Η µονάδα αποτελεί δευτεροβάθµια υπηρεσία στην οποία προσέρχονται άτοµα µετά από σχετική παραποµπή από άλλες υπηρεσίες ψυχικής υγείας όπου έχει αντιµετωπιστεί και ξεπεραστεί η οξεία/ κρίσιµη φάση της ψυχικής διαταραχής και έχει προετοιµαστεί η σύνδεση µε τη µονάδα. Οι κοινωνικοί συνεταιρισµοί που ήδη λειτουργούν στην Λευκωσία εποπτεύονται από την Μ.Ε.Ρ.Α. Βασικός στόχος είναι η πολύπλευρη στήριξη ατόµων µε προβλήµατα ψυχικής υγείας µέσα από διάφορα εκπαιδευτικά, συµβουλευτικά, αποκαταστασιακά και άλλα προγράµµατα, µέχρι την επαγγελµατική αποκατάσταση. Παράλληλα µε την εργασιακή αποκατάσταση γίνονται και προσπάθειες επαγγελµατικής κατάρτισης από διάφορους κοινωνικούς συνεταιρισµούς τόσο σε νοσηλευόµενους όσο και σε πάσχοντες που διαµένουν στην κοινότητα. Οι κοινωνικοί συνεταιρισµοί είναι αποτέλεσµα συνεργασίας των υπηρεσιών ψυχικής υγείας, που έχουν την επιστηµονική ευθύνη, των εθελοντικών οργανώσεων ψυχικής υγείας, που είναι ο κύριος χρηµατοδότης των συνεταιρισµών και των εργαζόµενων ασθενών που συµβάλλουν µε την επ αµοιβή εργασία τους. Οι συνεταιρισµοί που λειτουργούν σήµερα είναι δύο φωτοτυπικά κέντρα στην Λευκωσία τα οποία συστάθηκαν το 1994 και το 1999 αντίστοιχα και έχουν ως αντικείµενο δραστηριότητας την λειτουργία επιχείρησης για φωτοτυπήσεις, δέσιµο εγγράφων και δακτυλογραφήσεις κειµένων. Κατά το 2001 απασχολήθηκαν στα δύο κέντρα πέντε άτοµα. Επίσης, το 1995 συστάθηκε και µουσικό συγκρότηµα, όπου τα µέλη του συγκροτήµατος αυτού προσφέρουν επ`αµοιβή ζωντανή µουσική στο χώρο του κέντρου ηµέρας Λευκωσίας και σε άλλες εκδηλώσεις στην κοινότητα και σε διάφορα ιδρύµατα. Το 2001 το συγκρότηµα απαρτιζόταν από τέσσερα άτοµα. Εκτός από την Λευκωσία λειτουργεί και στην Λάρνακα ένα πρόγραµµα ανακύκλωσης αλουµινίου που εφαρµόστηκε το Μάρτη του 1995 και συνέχισε να λειτουργεί και να δραστηριοποιεί άτοµα στη συλλογή άδειων κουτιών αλουµινίου στο ήµο Λάρνακας. Παράλληλα, µε στόχο την προαγωγή της ψυχοκοινωνικής επανένταξης ατόµων µε χρόνια προβλήµατα ψυχικής υγείας, λειτουργούν και τα Κέντρα Ηµέρας ως ενδιάµεσες δοµές. Το Κέντρο Ηµέρας της Λευκωσίας άρχισε τη λειτουργία του το Στα προγράµµατα του κέντρου συµµετείχαν 65 άτοµα από διάφορες περιοχές της νήσου. Το κέντρο ηµέρας της Λεµεσού άρχισε την λειτουργία του το 1989 και 27