Η ΟΞΙΝΙΣΗ ΤΩΝ ΩΚΕΑΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΤΟΑΡΣΙΟΥ ΤΗΣ ΙΟΝΙΟΥ ΖΩΝΗΣ (Δ. ΕΛΛΑΔΑ)

Transcript

1 Η ΟΞΙΝΙΣΗ ΤΩΝ ΩΚΕΑΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΤΟΑΡΣΙΟΥ ΤΗΣ ΙΟΝΙΟΥ ΖΩΝΗΣ (Δ. ΕΛΛΑΔΑ) Καφούσια Ν. 1, Καρακίτσιος Β. 1, Jenkyns H. C. 2 1 Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος, Τομέας Ιστορικής Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας, ΕΚΠΑ, Πανεπιστημιούπολη, Ζωγράφου, 15784, Αθήνα, nkafousia@geol.uoa.gr, vkarak@geol.uoa.gr 2 Department of Earth Sciences, University of Oxford, Parks Road, Oxford OX1 3AN, United Kingdom, hughj@earth.ox.ac.uk Περίληψη Η οξίνιση των ωκεανών είναι ένα πολύ βασικό πρόβλημα που έχει απασχολήσει την επιστημονική κοινότητα, κυρίως για ότι αφορά το μέλλον των ωκεανών. Ωστόσο. η οξίνιση δεν αποτελεί όμως μόνο σημερινό πρόβλημα καθώς έχει συμβεί και κατά το παρελθόν. Οξίνιση των ωκεανών έχει καταγραφεί στο Κατώτερο Ιουρασικό, με το Ανοξικό Γεγονός του Τοαρσίου (T-OAE). Τα ιζήματα του T-OAE (μαύρες άργιλοι) δείχνουν μια απότομη πτώση στο περιεχόμενο του ανθρακικού ασβεστίου και μια αύξηση στο οργανικό υλικό. Γεωχημικά, το T-OAE καταγράφει μια αρνητική ή/και μια θετική μεταβολή στα ισότοπα του άνθρακα. Επειδή η παρουσία των μαύρων αργίλων του T-OAE έχει βρεθεί σε επιηπειρωτικές και βαθιές θαλάσσιες λεκάνες, επίσης οι ισοτοπικές αλλαγές του άνθρακα έχουν καταγραφεί και σε χερσαίο ξύλο ο παγκόσμιος χαρακτήρας του γεγονότος είναι αδιαμφισβήτητος. Αιτία αυτού του γεγονότος θεωρείται η εισαγωγή ισοτοπικά ελαφριού CO 2/CH 4 στο σύστημα ωκεανού-ατμόσφαιρας. Η διάλυση του CO 2 στο θαλασσινό νερό οδήγησε στην οξίνιση των ωκεανών. Η παρούσα μελέτη έχει καταγράψει τόσο την αρνητική μεταβολή του δ 13 C org όσο και τη μεγάλη μείωση του ανθρακικού ασβεστίου σε δύο τομές της Ιόνιας Ζώνης, Δ. Ελλάδα. Λέξεις κλειδιά: Ανοξικό Γεγονός, ισότοπα του άνθρακα, CaCO 3. OCEAN ACIDIFICATION DURING THE PAST: THE CASE OF THE TOARCIAN IN THE IONIAN ZONE (WESTERN GREECE) Kafousia, N 1, Karakitsios, V. 1, Jenkyns H.C. 2 1 Department of Geology and Geoenvironment, National University of Athens, Panepistimiopolis, 15784, Athens, nkafousia@geol.uoa.gr, vkarak@geol.uoa.gr 2 Department of Earth Sciences, University of Oxford, South Parks Road, Oxford OX1 3AN, United Kingdom, hughj@earth.ox.ac.uk Abstract Ocean acidification is a fundamental scientific problem, in as much as it concerns the future of the oceans. However, acidification, as well as being a problem of the future, has also happened in the past. Ocean acidification is recorded in the Early Jurassic by the Toarcian Oceanic Anoxic Event (T-OAE), whose sediments (black shales) show a pronounced drop in carbonate content and enrichment in organic matter relative to deposits stratigraphically above and below. The T-OAE is typically registered by both negative and positive carbon-isotope excursions. Because of the occurrence of T-OAE black shales in both epicontinental and deep-sea pelagic settings, and the recording of the carbon-isotope excursions in terrestrial wood, the truly global character of the event is indicated and is attributed to injection of isotopically light CH 4/CO 2into the ocean atmosphere system. Dissolution of CO 2 in seawater leads to ocean acidification. The present study has recorded both the negative excursion in δ13c org, and a dramatic drop in carbonate content, from two different sections from the Ionian Zone, Greece. Keywords: Anoxic Event, carbon isotopes, CaCO 3.

2 1. Εισαγωγή Στο Κατώτερο Ιουρασικό (~183 Ma) έχει καταγραφεί το ανοξικό γεγονός του Τοαρσίου (T-OAE). Το T-OAE, όπως και άλλα ανοξικά γεγονότα που έχουν καταγραφεί στον γεωλογικό χρόνο, έχει αποτυπωθεί στα ιζήματα με την εμφάνιση μαύρων αργίλων που οφείλονται στον αυξημένο ρυθμό απόθεσης του οργανικού άνθρακα. Τα κύρια χαρακτηριστικά αυτού του ανοξικού γεγονότος ήταν αύξηση του οργανικού υλικού, μείωση του ανθρακικού ασβεστίου, αλλαγή στη στάθμη της θάλασσας, ανοξικές συνθήκες στο θαλάσσιο και χερσαίο περιβάλλον, αύξηση της παλαιοθερμοκρασίας, αύξηση των επιπέδων του CO 2 στην ατμόσφαιρα και μαζική εξαφάνιση ειδών. Τα γεωχημικά χαρακτηριστικά του T-OAE είναι η αρνητική ή/και η θετική μεταβολή στα ισότοπα του άνθρακα τόσο στα ανθρακικά όσο και στο οργανικό υλικό (Jenkyns & Clayton 1986, Jenkyns & Clayton 1997, Hesselbo et al. 2000, Karakitsios et al. 2011). Ενώ ο παγκόσμιος χαρακτήρας του T-OAE ήταν μέχρι πρόσφατα υπό διερεύνηση, αυτό δεν ισχύει πλέον. Οι μαύρες άργιλοι και οι ισοτοπικές μεταβολές του άνθρακα έχουν καταγραφεί σε ποικίλα περιβάλλοντα, όπως είναι οι επιηπηρωτικές θάλασσες (Jenkyns 1988, Kemp et al. 2005) οι ωκεάνιες λεκάνες (Kafousia et al 2011) και το χερσαίο περιβάλλον σε απολιθώματα ξύλου (Hesselbo et al. 2000, Hesselbo et al. 2007). Επίσης έχουν καταγραφεί και σε πολλές περιοχές του κόσμου όπως είναι η Αργεντινή (Al-Suwaidi et al. 2010), η Ιαπωνία (Gröcke et al. 2011), ο Καναδάς (Caruthers et al. 2011) και η Σιβηρία (Canfield et al. 1996). Ενώ η θετική μεταβολή των ισοτόπων συνδέεται με την αύξηση της απόθεσης του οργανικού υλικού και τις ανοξικές συνθήκες, δεν ισχύει το ίδιο για την αρνητική μεταβολή. Η αρνητική μεταβολή συνδέεται με την εισαγωγή ισοτοπικά ελαφριού άνθρακα στο σύστημα ωκεανού-ατμόσφαιρας. Ο ισοτοπικά ελαφρύς C, εισέρχεται ως CH 4 /CO 2 είτε εξαιτίας έντονης ηφαιστειακής δραστηριότητας είτε/και έκλυσης μεγάλων ποσοτήτων υδριτών μεθανίου (van de Schootbrugge et al. 2005, Hesselbo et al. 2007). Η διάλυση του CO 2 στο θαλάσσιο νερό οδήγησε στην οξίνιση των ωκεανών της εποχής (Hermoso et al. 2009). Το φαινόμενο της οξίνισης των ωκεανών αναφέρεται στην μείωση του ph τους. Στα σύγχρονα περιβάλλοντα, αυτό ερμηνεύεται με την αύξηση του ανθρωπογενούς CO 2. Το CO 2 καθώς εισέρχεται στο θαλάσσιο σύστημα αντιδρά με το νερό και παράγει ανθρακικό οξύ. Το ανθρακικό οξύ στη συνέχεια διαλύεται για να σχηματίσει διττανθρακικά ιόντα και πρωτόνια, τα οποία αντιδρούν με τα ανθρακικά ιόντα για να σχηματίσουν ακόμα περισσότερα διαττανθρακικά ιόντα με αποτέλεσμα τη μείωση διαθεσιμότητας ανθρακικού ασβεστίου στο βιολογικό σύστημα του ωκεανού. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η καταγραφή του ανοξικού γεγονότος του Τοαρσίου στην Ιόνια Ζώνη. Η μελέτη γίνεται σε δύο διαφορετικές τομές, στις οποίες αναλύονται τα δ 13 C org και CaCO 3. Η μεταβολή των ισοτόπων του άνθρακα, θα μας δείξει αν όντως καταγράφηκε το ανοξικό γεγονός στην Ιόνια Ζώνη, ενώ οι συγκεντρώσεις του CaCO 3 θα μας δείξουν αν κατά τη διάρκεια του γεγονότος αυτού, μειώθηκε η διαθεσιμότητα του CaCO 3 όπως αυτή μειώνεται στα σύγχρονα περιβάλλοντα κατά την οξίνιση τους. 2. Γεωλογία Στην παρούσα εργασία γίνεται η μελέτη δύο τομών από την Ιόνια Ζώνη. Πρόκειται για τις τομές για τις τομές Τόκα και Χιονίστρα, οι οποίες απεικονίζονται στο Σχημ. 1. Η Ιόνια Ζώνη

3 είναι μια από τις εξωτερικές Ελληνίδες. Στη διάρκεια του Κατώτερου Λιάσιου ολόκληρη η βορειοδυτική Ελλάδα καλυπτόταν από μια τεράστια ανθρακική πλατφόρμα που περιέβαλλε τον ωκεανό της Νότιας Τηθύος. Η πλατφόρμα αυτή άρχισε να τεμαχίζεται στη διάρκεια του Κατώτερου Πλιενσβαχίου, λόγω του εφελκυσμού που συνδέεται με το άνοιγμα του ωκεανού της Πίνδου, το οποίο χώρισε με αυτόν τον τρόπο την Ιόνια Ζώνη από τις γειτονικές της (Παξών και Γαβρόβου). Ενώ στις δύο τελευταίες συνεχίστηκε η ρηχή ιζηματογένεση, η Ιόνια Ζώνη άρχισε να βαθαίνει καταγράφοντας την πρώτη γενική της βάθυνση με την απόθεση των ασβεστόλιθων Σινιών και Λούρου (IGRS-IFP 1966, Karakitsios & Tsaila-Monopolis 1988, Karakitsios 1995). Ο εφελκυσμός συνεχίζεται και σε συνδυασμό με την αλατοκίνηση της εβαποριτικής βάσης της Ιόνιας σειράς, διαφοροποιεί την Ιόνια λεκάνη σε επιμέρους υπολεκάνες μορφής ημιτάφρων, στα βαθύτερα τμήματα των οποίων αποτίθενται φυλλώδεις μάργες γνωστές στο μεγαλύτερο μέρος της Ιόνιας λεκάνης ως Σχιστόλιθοι με Ποσειδωνίες Τοάρσιας ηλικίας (Karakitsios 1992, 1995). Στο συγκεκριμένο στρωματογραφικό επίπεδο αναφέρονται οι τομές που ακολουθούν. Σχημ. 1: Απλοποιημένος τεκτονικός χάρτης της Δυτικής Ελλάδας, στον οποίο απεικονίζονται και οι 2 περιοχές μελέτης

4 2.1 ΤΟΜΗ ΤΟΚΑ Η τομή αυτή βρίσκεται Δ-ΒΔ του χωριού Άνω Κουκλέσι στο Νομό Ιωαννίνων. Η τομή ξεκινάει στο ανώτερο τμήμα των Ασβεστόλιθων Σινιών χρώματος άσπρου έως γκρι, οι οποίοι έχουν αραιές παρεμβολές πυριτιόλιθων. Συνεχίζει με 11 m φυλλώδεις μπλε μάργες (μάργες Τόκας), με ενδιαστρώσεις μαύρων αργίλων και μαργαϊκών ασβεστολίθων. Ακολουθεί το μαργαϊκό ammonitico rosso για περίπου 9 m και η τομή τελειώνει με το κονδυλώδες ammonitico rosso (Σχημ. 2). 2.2 ΤΟΜΗ ΧΙΟΝΙΣΤΡΑ Η τομή αυτή έχει περιγραφεί στο παρελθόν από τους Καρακίτσιος (1989) και Karakitsios (1992). Η τομή βρίσκεται ~1 km ΝΔ του χωριού Ελαταριά, στο γεωλογικό φύλλο Παραμυθιά. Η δειγματοληψία ξεκινάει από τα τελευταία μέτρα των Ασβεστολίθων Σινιών. Στη συνέχεια ακολουθούν περίπου 17 m Κατώτεροι Σχιστόλιθοι με Ποσειδωνίες, οι οποίοι συνίστανται από γκρι-μπλε φυλλώδεις μάργες (Σχημ. 3). Στο στρωματογραφικό αυτό επίπεδο βρέθηκε και το κωνοφόρο Brachyphylum nepos το οποίο υποδεικνύει ότι το κλίμα του παλαιογεωγραφικού χώρου στον οποίο φύονταν ήταν τροπικό (Karakitsios 1992, Καρακίτσιος & Βελιτζέλος 1994). 3. Μεθοδολογία Για την παρούσα εργασία αναλύθηκαν 142 δείγματα από την τομή Τόκα και 33 από την τομή Χιονίστρα. Τα δείγματα κονιοποιήθηκαν σε μορφή λεπτής πούδρας. Στη συνέχεια αναλύθηκαν για τα ισότοπα του άνθρακα με φασματογράφο μάζας VG Isogas Prism II (λεπτομέρειες στο άρθρο Jenkyns et al. 1994) και για το για το ποσοστό τους σε ανθρακικό ασβέστιο χρησιμοποιώντας έναν αναλυτή Strohlein Coulomat 702 (λεπτομέρειες Jenkyns, 1988). 4. Αποτελέσματα Στο Σχήμα 2, φαίνεται η λιθολογική στήλη της τομής Τόκα και τα αποτελέσματα των μετρήσεων μας. Στα πρώτα μέτρα της τομής που καλύπτονται από τους ασβεστόλιθους Σινιών τα ισότοπα του άνθρακα έχουν μια σταθερή τιμή κοντά στο -26. Μεταβαίνοντας στις μάργες αρχίζουν προοδευτικά να μειώνονται. Η αρνητική ισοτοπική ανωμαλία αποτελείται από 2 μικρότερες. Στην πρώτη οι τιμές των ισοτόπων φτάνουν στο -30 και έχει διάρκεια ~1m (τετράγωνο 1). Η δεύτερη είναι η κυριότερη αρνητική μεταβολή (τετράγωνο 2). Οι τιμές των δ 13 C org φτάνουν μέχρι ~-32. Οι τιμές παραμένουν στο ελάχιστο τους μέχρι το 8 ο μέτρο της τομής και στη συνέχεια αρχίζουν να αυξάνονται. Η αύξηση δεν είναι ραγδαία αλλά σταδιακή. Οι τιμές φτάνουν τις τιμές υποβάθρου μετά τα 15 m, αλλά ακόμα και τότε δεν είναι τόσο σταθερές όσο πριν το ανοξικό γεγονός. Παρατηρώντας τα αποτελέσματα του CaCO 3 φαίνεται ότι στο μεγαλύτερο μήκος της τομής το ποσοστό τους είναι πάνω από 60%. Ωστόσο, στο σημείο όπου έχουμε τις ελάχιστες τιμές των ισοτόπων του C, οι τιμές του CaCO 3 πέφτουν πολύ, φτάνοντας τιμές ~10%. Τα αποτελέσματα της τομής Χιονίστρα φαίνονται στο Σχήμα 3. Όπως αναφέρθηκε και στη μεθοδολογία, τα δείγματα αυτής της τομής είναι πολύ λιγότερα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα

5 την έλλειψη λεπτομέρειας. Μπορούμε να δούμε μεν την αρνητική μεταβολή των ισότοπων, συγκεκριμένα μπορούμε να πούμε ότι και αυτή η τομή αποτελείται από δύο επιμέρους αρνητικές μεταβολές (τετράγωνα 1 & 2), αλλά δεν μπορούμε να δούμε την λεπτομέρεια σε αυτήν. Δυστυχώς στην τομή Χιονίστρα το σημείο όπου καταγράφονται οι τιμές ελάχιστες τιμές των ισοτόπων του άνθρακα, αντιστοιχεί στο σημείο όπου δεν έχουμε δείγματα, οπότε δεν μπορούμε να αποφανθούμε για τη συμπεριφορά του CaCO 3. Σχημ. 2: Λιθολογία, δ 13 C org και CaCO 3 της τομής Τόκα. Τα γκρι τετράγωνα πάνω στα αποτελέσματα, οριοθετούν τα δύο στάδια της αρνητικής μεταβολής των ισοτόπων

6 Σχημ. 3: Λιθολογία, δ 13 C org και CaCO 3 της τομής Χιονίστρα. Τα γκρι τετράγωνα πάνω στα αποτελέσματα, οριοθετούν τα δύο στάδια της αρνητικής μεταβολής των ισοτόπων. Οι διακεκομμένες γραμμές δηλώνουν έλλειψη δειγμάτων 5. Συζήτηση - Συμπεράσματα Από ότι φαίνεται στα αποτελέσματα το ανοξικό γεγονός του Τοαρσίου καταγράφεται και στις δύο τομές της Ιόνιας Ζώνης. Η καταγραφή και στις δύο τομές, δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολίας. Σημαντικό στοιχείο είναι ότι στις δύο αυτές τομές που μελετήθηκαν δεν έχει καταγραφεί θετική μεταβολή στα ισότοπα του άνθρακα στο οργανικό υλικό, αλλά μόνο αρνητική. Όπως ήδη αναφέρθηκε η αρνητική μεταβολή του ισοτόπου του άνθρακα, ερμηνεύεται με την εισαγωγή CO 2 /CH 4 στο σύστημα ωκεανού ατμόσφαιρας. Η εισαγωγή μιας μεγάλης ποσότητας αυτών των αερίων, οδήγησε στην οξίνιση του ωκεάνιου συστήματος της εποχής. Γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τη μείωση του CaCO 3, η οποία είναι εμφανής στην τομή της Τόκας. Τέλος, μπορεί κανείς να παρατηρήσει τη διαφορά μεταξύ των αποτελεσμάτων των δύο τομών. Η τομή Τόκα, η οποία μελετήθηκε με μεγαλύτερη λεπτομέρεια δίνει πολύ περισσότερα στοιχεία για τις μεταβολές των ισοτόπων του άνθρακα καθώς και τη συμπεριφορά του CaCO 3. Αυτό μας

7 οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η λεπτομερής μελέτη αυτών των γεγονότων είναι ικανή και αναγκαία για να προκύψουν περισσότερα και αξιόπιστα στοιχεία. 6. Βιβλιογραφικές Αναφορές Al-Suwaidi, A. H., Angelozzi, G. N., Baudin, F., Damborenea, S. E., Hesselbo, S. P., Jenkyns, H. C., Manceñido, M. O. & Riccardi, A. C First record of the Early Toarcian Oceanic Anoxic Event from the Southern Hemisphere, Neuquén Basin, Argentina. Journal of the Geological Society, 167, Canfield, D. E., Lyons, T. W. & Raiswell, R A model for iron deposition to euxinic Black Sea sediments. Am J Sci, 296, Caruthers, A. H., Gröcke, D. R. & Smith, P. L The significance of an Early Jurassic (Toarcian) carbon-isotope excursion in Haida Gwaii (Queen Charlotte Islands), British Columbia, Canada. Earth and Planetary Science Letters, 307, Gröcke, D. R., Hori, R. S., Trabucho-Alexandre, J., Kemp, D. B. & Schwark, L An open ocean marine record of the Toarcian oceanic anoxic event. Solid Earth Discussions, 3, Hermoso, M., Minoletti, F., Le Callonec, L., Jenkyns, H. C., Hesselbo, S. P., Rickaby, R. E. M., Renard, M., De Rafélis, M. & Emmanuel, L Global and local forcing of Early Toarcian seawater chemistry: A comparative study of different paleoceanographic settings (Paris and Lusitanian basins). Paleoceanography, 24, PA4208, doi: /2009PA Hesselbo, S. P., Grocke, D. R., Jenkyns, H. C., Bjerrum, C. J., Farrimond, P., Morgans Bell, H. S. & Green, O. R Massive dissociation of gas hydrate during a Jurassic oceanic anoxic event. Nature, 406, Hesselbo, S. P., Jenkyns, H. C., Duarte, L. V. & Oliveira, L. C. V Carbon-isotope record of the Early Jurassic (Toarcian) Oceanic Anoxic Event from fossil wood and marine carbonate (Lusitanian Basin, Portugal). Earth and Planetary Science Letters, 253, IGRS-IFP Etude géologique de l'epire (Grèce nord-occidentale) Jenkyns, H. C The early Toarcian (Jurassic) anoxic event; stratigraphic, sedimentary, and geochemical evidence. American Journal of Science, 288, Jenkyns, H. & Clayton, C Lower Jurassic epicontinental carbonates and mudstones from England and Wales: chemostratigraphic signals and the early Toarcian anoxic event. Sedimentology, 44, Jenkyns, H. C. & Clayton, C. J Black shales and carbon isotopes in pelagic sediments from the Tethyan Lower Jurassic. Sedimentology, 33, Jenkyns, H. C., Gale, A. S. & Corfield, R. M Carbon- and oxygen-isotope stratigraphy of the English Chalk and Italian Scaglia and its palaeoclimatic significance. Geological Magazine, 131, Küspert, W Environmental changes during oil shale depositions as deduced from stable isotope ratios. In: Einsele, G. & Seilacher, A. (eds.) Cyclic and event stratification. Berlin: Springer-Verlag. Kafousia, N., Karakitsios, V., Jenkyns, H. C. & Mattioli, E A Global Event With A Regional Character: The Early Toarcian Oceanic Anoxic Event in the Pindos Ocean (Northern Peloponnese, Greece). Geological Magazine. Karakitsios, V The influence of preexisting structure and halokinesis on organic matter preservations and thrust system evolution in the Ionian basin, Northwest Greece. American Association of Petroleum Geologists Bulletin, 79, Karakitsios, V Ouverture et inversion tectonique du bassin Ionien (Epire, Grèce):. Annales Géologiques des Pays Helléniques 35, Karakitsios, V., Kafousia, N. & Tsikos, H A Review of Oceanic Anoxic Events as recorded in the Mesozoic sedimentary record of mainland Greece. Hellenic Journal of Geosciences, 45, Karakitsios, V. & Tsaila-Monopolis, S Données nouvelles sur les niveaux supériers (Lias inférieur-moyen) des Calcaires de Pantokrator (zone Ionienne moyenne, Epire, Grèce continenetale). Description des Calcaires de Louros. Revue de Micropaléntologie, 31, Kemp, D. B., Coe, A. L., Cohen, A. S. & Schwark, L Astronomical pacing of methane release in the Early Jurassic period. Nature, 437, Van De Schootbrugge, B., Mcarthur, J. M., Bailey, T. R., Rosenthal, Y., Wright, J. D. & Miller, K. G Toarcian oceanic anoxic event: An assessment of global causes using belemnite C isotope records. Paleoceanography, 20, PA3008. Καρακίτσιος, Β. & Βελιτζέλος, Ε Ανακάλυψη του Κωνοφόρου Brachyphyllum nepos SAPORTA στους κατώτερους σχιστόλιθους με ποσειδονίες (Τοάρσιο) της Ιονίου Ζώνης (ΒΔ-Ελλάδα). In: ΕΤΑΙΡΙΑΣ, Δ. Ε. Γ., ed. 7ο Επιστημονικό Συνέδριο, Μάιος Θεσσαλονίκη Καρακίτσιος, Β Νέα Στοιχεία επί της Στρωματογραφίας των Ιουρασικών σχηματισμών της Ιονίου σειράς στην Ήπειρο. Τεκτονικές και παλαιογεωγραφικές συνέπειες. Δελτίο Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας, τομ. XXIII/2,

8