ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Transcript

1 ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ Με την αυγή του 20ού αιώνα τα αιτήµατα των εθνικών διεκδικήσεων ήταν στο ελληνικό πολιτικό προσκήνιο. Το ζήτηµα της εθνικής ολοκλήρωσης, που συνιστούσε την προσάρτηση των περιοχών που ζούσαν οι αλύτρωτοι Έλληνες, είχε σαφή χαρακτηριστικά τόσο στο επίπεδο της οικονοµίας όσο και στο επίπεδο των κοινωνικών και πνευµατικών συναρθρώσεων της χώρας. Συνεπώς, για να εντοπίσουµε τα γνωρίσµατα της οικονοµικής εξέλιξης αλλά και των συλλογικών κοινωνικών συµπεριφορών θα πρέπει να θέσουµε στο επίκεντρο το καίριο ζήτηµα της Μεγάλης Ιδέας. Οι απόψεις που διατύπωναν οι παράγοντες της εποχής απέναντι στα θέµατα της οικονοµικής προοπτικής, οι αναζητήσεις των πνευµατικών ανθρώπων, οι διακηρυγµένες στοχεύσεις των διαφόρων κοινωνικών σωµατείων, η ζώσα πραγµατικότητα της οικονοµικής δραστηριότητας, είχαν ως αφετηριακό σηµείο τις κυρίαρχες ιδέες για την επέκταση των εθνικών συνόρων. Το 1897 και η ταπεινωτική ήττα από τον τουρκικό στρατό ήταν πολύ πρόσφατο γεγονός, το ίδιο και η εγκατάσταση του Διεθνούς Οικονοµικού Ελέγχου στην Αθήνα για να επιτηρεί τα δεδοµένα του δηµόσιου ταµείου το Πρώτα απ όλα, λοιπόν, ετίθετο το κυρίαρχο ζήτηµα των εθνικών προταγµάτων. Ο επι- µερισµός των ευθυνών της «επαισχύντου ήττας» του 1897 είχε αρκετούς αποδέκτες, περισσότερο ή λιγότερο φανερούς, αλλά πάντως πολλούς. Στη βασιλική οικογένεια χρεωνόταν ευθέως η αδυναµία να διαχειριστεί τα εθνικά προβλήµατα. Ο διάδοχος και αρχιστράτηγος Κωνσταντίνος δεχόταν πυρά ως επικεφαλής του στρατού στην κρίσιµη αναµέτρηση. Ο βασιλιάς Γεώργιος είχε δεδοµένη «ευθύνη», αν και «πολιτικά ανεύθυνος» ως ανώτατος άρχων σύµφωνα µε το Σύνταγµα του Ο πολιτικός κόσµος ευθυνόταν για την παντελή έλλειψη προετοιµασίας του στρατεύµατος αλλά και για τον αδικαιολόγητο ερασιτεχνισµό στον χειρισµό των εθνικών διεκδικήσεων. Χάρτης της Ελλάδας των αρχών του 20ού αιώνα (Εθνικό Ιστο-

2 Η Εθνική Εταιρεία, αυτό το εθνικιστικό µόρφωµα, το αποτελούµενο από γνωστούς λογίους, διανοουµένους, καλλιτέχνες, στρατιωτικούς, είχε πρωταγωνιστήσει στην προώθηση της πολεµικής επιλογής, σε βαθµό που πολλοί την κατηγορούσαν για ανοιχτή πατριδοκαπηλία. Αν τα παραπάνω αφορούσαν τη δηµόσια, επίσηµη ή όχι, συζήτηση για τις ευθύνες και τα αίτια της ήττας του 1897, παρέµεναν στο ακέραιο το ίδιο, ίσως και περισσότερο επίκαιρα από κάποια στιγµή και έπειτα, το Μακεδονικό και το Κρητικό ζήτηµα. Άρα για πολλούς όφειλε να δοθεί προτεραιότητα στην ανόρθωση του ηθικού και στο αξιόµαχο του στρατού της χώρας. Και αυτό, συν τοις άλλοις, και εκτός της ενίσχυσης του φρονήµατος αξιωµατικών και στρατιωτών, πρωτίστως αφορούσε στη ροή δαπανών για τη βελτίωση της επάρκειας του στρατιωτικού εξοπλισµού. Κατά συνέπεια, το καίριο θέµα και σε αυτό το επίπεδο ήταν η κατάσταση της εθνικής οικονοµίας. Η παρουσία του Διεθνούς Οικονοµικού Ελέγχου ήδη από το 1898 ήταν απόρροια της αδυναµίας της χώρας να ανταποκριθεί στα εξωτερικά χρέη της. Είχε στόχο τη διαχείριση των δηµόσιων οικονοµικών, κάτι που αναλύεται στον περιορισµό των δηµόσιων εξόδων και αντίστροφα στην αύξηση των εσόδων του κρατικού ταµείου. Στον έλεγχο του Διεθνούς Οικονοµικού Ελέγχου περιλήφθηκαν τα έσοδα από τα µονοπώλια, τα τέλη χαρτοσήµου, η φορολογία καπνού και οι δασµοί από εισαγωγές στο λιµάνι του Πειραιά. Η συσσώρευση του εξωτερικού χρέους ήταν συνεπώς εκείνη που προκάλεσε την προσέλευση των ξένων ελεγκτών και η συνακόλουθη αδυναµία των κυβερνήσεων να ανταποκριθούν στις επανειληµµένες απαιτήσεις των ξένων πιστωτών τους για καταβολή των προβλεποµένων δόσεων. Η Ελλάδα, πέραν των τοκοχρεολυσίων των παλαιών δανείων (1833 και των ετών της τρικουπικής περιόδου ), είχε την υποχρέωση της καταβολής αποζηµιώσεων προς την Τουρκία, οικονοµική θυσία της ήττας του Και εννοείται ότι το Δηµόσιο όφειλε να αντεπεξέλθει και στο εσωτερικό χρέος, µόνο που αυτό θα έπρεπε να εξυπηρετηθεί από τα πλεονάσµατα του δηµόσιου ταµείου, δηλαδή το δηµοσιονο- µικό υπόλοιπο που δεν θα απαιτούσε η επιτροπή του Διεθνούς Οικονοµικού Ελέγχου. Τελικά όλες οι απαραίτητες ρυθµίσεις περιλήφθηκαν στον νόµο που ψήφισε η Βουλή στις 27 Φεβρουαρίου Αν αυτά τα ογκώδη οικονοµικά προβλήµατα αφορούσαν υπό τη στενή έννοια τη δηµο- Εικονογράφηση από το έργο «Άθλιοι των Αθηνών» του Γιάννη

3 σιονοµική λειτουργία του κράτους, υπήρχαν και τα προβλήµατα που απασχολούσαν τον ιδιωτικό τοµέα της οικονοµίας. Η κρίση της σταφιδοκαλλιέργειας εξαιτίας των διακυµάνσεων της εξωτερικής ζήτησης είχε σηµατοδοτήσει αρνητικά την περασµένη δεκαετία του Η πτώση του εισοδήµατος των παραγωγών, η µείωση της κερδοφορίας του προϊόντος, η συσσώρευση χρεών προς τις τράπεζες στους καλλιεργητές είχαν αλλάξει καθοριστικά το σκηνικό στις πάλαι ποτέ χρυσοφόρες επαρχίες της Πελοποννήσου. Η διέξοδος από το πρόβληµα θα δοθεί µε δραµατικό τρόπο, και δεν θα είναι άλλη από τη µετανάστευση προς το εξωτερικό στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Κατά δεύτερο λόγο η διέξοδος θα σηµάνει τη συρροή φτωχών στρωµάτων στα αστικά κέντρα (κυρίως στην Αθήνα), οι Άθλιοι των Αθηνών, όπως αποδόθηκε από τον Γιάννη Κονδυλάκη, που θα καταλήξουν σε πρόσκαιρες και περιθωριακές απασχολήσεις. Η αγροτική έξοδος, προϊόν των αναδιαρθρώσεων της υπαίθρου αλλά και τόσο γόνιµη εξέλιξη για την υποβοήθηση της εκβιοµηχάνισης στο εξωτερικό, στην Ελλάδα χαρακτηρίστηκε σε µεγάλο βαθµό από τη δραµατική αλλοίωση του κοινωνικού ιστού της χώρας. Πράγµατι, ενώ ήταν δεδοµένη η συγκέντρωση πληθυσµού στην πρωτεύουσα, αυτή η ροή κατευθύνθηκε στον µεγαλύτερο βαθµό στον τοµέα των υπηρεσιών (δηµοσιοϋπαλληλία, υπάλληλοι εστιατορίων, ξενοδοχείων, καταστηµάτων), µε χαρακτηριστική µάλιστα έξαρση σε εκείνες τις κατηγορίες που χαρακτηρίζονται από χαµηλά εισοδήµατα (υπηρετικό προσωπικό, κλητήρες δηµοσίων και ιδιωτικών εγκαταστάσεων, στιλβωτές υποδηµάτων κ.ά.). Μόνο ο Πειραιάς µε την εµφανή ανάπτυξη στις µονάδες του δευτερογενούς τοµέα (κλωστήρια, υφαντουργεία, µηχανουργεία κ.ά.), προξένησε υψηλή προσέλευση της εργατικής µάζας. Τα δηµόσια οικονοµικά Η εύλογη απαισιοδοξία από την κατάσταση του δηµόσιου ταµείου αλλά και από τον ασφυκτικό έλεγχο του Διεθνούς Οικονοµικού Ελέγχου και της επιτροπής των ξένων αντιπροσώπων που εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα, ανατράπηκε γρήγορα εξαιτίας της ορθολογικής πολιτικής που ακολούθησε η κυβέρνηση Γεωργίου Θεοτόκη. Ο Θεοτόκης, διάδοχος του Χαρίλαου Τρικούπη στο κόµµα του, χαρακτηρίστηκε από συνετή και

4 µετριοπαθή διοίκηση. Χωρίς προφανώς να διαθέτει τον καινοτόµο χαρακτήρα του προκατόχου του, έθεσε τα συστατικά της αναζωογόνησης της εθνικής οικονοµίας και της ανασυγκρότησης του τραυµατισµένου από τον «ατυχή» πόλεµο ηθικού του στρατεύµατος. Δεν ήταν ο πολιτικός των ρήξεων και των τολµηρών επιλογών, αλλά αυτός που έδειξε την πόρτα διεξόδου από τη στενωπό των συσσωρευµένων κοινωνικών και πολιτικών προβληµάτων. Η νέα κυβέρνηση του Κερκυραίου πολιτικού συγκροτήθηκε τον Απρίλιο του Το Υπουργείο των Εσωτερικών κράτησε ο ίδιος ο Θεοτόκης, ενώ το κρίσιµο Υπουργείο της Οικονοµίας ανέλαβε ο Ανάργυρος Σιµόπουλος, άνθρωπος µε µεγάλη εµπειρία, την οποία όφειλε στην προηγούµενη θητεία του στη θέση του υποδιοικητή της Εθνικής Τράπεζας. Προϋπόθεση για την οµαλή διαχείριση των πραγµάτων ήταν η πολιτική σταθερότητα. Ο Θεοτόκης, φύσει συντηρητικός, προσέφυγε στη βασιλική υποστήριξη, επιχειρώντας από την πλευρά του να συµβιβαστεί µε τη θέληση της Αυλής. Απέφυγε την όξυνση µε τους πολιτικούς του αντιπάλους, προσφέροντας κυβερνητικές θέσεις, µέσα σε κλίµα έντονης συνδιαλλαγής. Με όλες αυτές τις οικειοθελείς παραχωρήσεις κατόρθωσε να εξασφαλίσει σχετική µακροβιότητα στις κυβερνήσεις της περιόδου Πολύ γρήγορα η πολιτική του απέδωσε καρπούς στο πεδίο των δηµόσιων οικονοµικών. Ακόµη και οι δυσοίωνες προβλέψεις των ξένων εκπροσώπων διαψεύστηκαν. Το 1899 κατάφερε να παρουσιάσει το εντυπωσιακό περίσσευµα των 9,5 εκατοµµυρίων δραχµών στο ισοζύγιο του κρατικού προϋπολογισµού. Από τα περίπου 40 εκατοµµύρια ελλείµµατος που είχε το 1897, αυτή η εξέλιξη ήταν αρκούντως ενθαρρυντική. Επιπλέον, η συµµόρφωση των δηµόσιων οικονοµικών στις επιταγές της επιτροπής επέτρεψε στο ελληνικό κράτος να συνάψει νέο εξωτερικό δάνειο ύψους 150 εκατοµµυρίων χρυσών δραχµών µε επιτόκιο 2,5% και µε την εγγύηση των Μεγάλων Δυνάµεων, δάνειο το οποίο κατά το µέγιστο µέρος αναλώθηκε στην αποζηµίωση της Τουρκίας. Η λελογισµένη διαχείριση αφορούσε µάλλον στην αναβολή της προώθησης των αναγκαίων παρεµβάσεων του Δηµοσίου σε κρίσιµους τοµείς του δηµόσιου βίου και πρώτα απ όλα στο πεδίο της στρατιωτικής ετοιµότητας. Η ήττα του 1897 είχε αναδείξει περίτρανα τις ανεπάρκειες του στρατιωτικού εξοπλισµού. Από την άλλη πλευρά οι επιδιώξεις της Μεγάλης Ιδέας δεν είχαν αναθεωρηθεί. Εκατοντάδραχµο του 1900 που εκδόθηκε από την Εθνική Τρά-

5 Τα εθνικά ζητήµατα παρέµεναν, σύµφωνα µε τη γνώµη των πολιτικών και κοινωνικών παραγόντων, ανεπίλυτα, συνεπώς αργά ή γρήγορα ένα µέρος των δηµόσιων δαπανών θα έπρεπε να διοχετευθεί στις στρατιωτικές προµήθειες. Ήταν σαφές στο σύνολο σχεδόν του πολιτικού κόσµου ότι οι εθνικοί στόχοι δεν συµβάδιζαν µε την κακή οργάνωση του στρατού, µε την έλλειψη σύγχρονου στρατιωτικού εξοπλισµού, µε την κατασπατάληση του έµψυχου υλικού σε αλλότρια καθήκοντα (αστυνόµευση, είσπραξη φόρων στην ύπαιθρο). Αλλά και άλλοι τοµείς, όπως η εκπαίδευση και οι υποδοµές, παρουσίαζαν σηµαντική υστέρηση, και απαιτούνταν συγκεκριµένες εκροές δαπανών. Την περίοδο οι κυβερνήσεις πραγµατοποίησαν σηµαντικές νοµοθετικές παρεµβάσεις σε διοικητικά και οργανωτικά θέµατα του στρατού. Έπειτα από ορισµένες προστριβές και αντιθέσεις ανάµεσα στους πολιτικούς αντιπάλους, τελικά η ανώτατη διοίκηση του στρατού πέρασε στην Αυλή, συγκεκριµένα στον διάδοχο Κωνσταντίνο. Παρά τις όποιες ελαφρές διαφοροποιήσεις, τα κυρίαρχα κόµµατα και οι αρχηγοί Θεοτόκης, Δεληγιάννης, Ράλλης, προέκριναν την παράδοση του στρατεύµατος στη «δικαιοδοσία» των Ανακτόρων. Επεξεργασία σταφίδας στο Αίγιο (φωτογραφία Fred Boissonas). Η σταφιδική κρίση Η σταφιδική κρίση ήταν η αιχµή του προβλήµατος στον χώρο της ιδιωτικής οικονο- µίας, µε άµεσες συνέπειες στο εµπορικό ισοζύγιο της χώρας. Ήδη από το 1893 τα πράγµατα είχαν πάρει δραµατικές διαστάσεις, µε συνεχείς διαδηλώσεις στις σταφιδοπαραγωγικές περιοχές, κυρίως στο γεωγραφικό τόξο που περιλαµβάνει την Ηλεία, την Αχαΐα και την Κορινθία, δηλαδή στους κατεξοχήν τόπους παραγωγής του προϊόντος. Η αιτία της κρίσης σχετίζεται µε ισχυρούς εξωγενείς παράγοντες. Η Γαλλία, βασικός ανταγωνιστής της ελληνικής σταφίδας στο διεθνές εµπόριο, είχε υποχωρήσει µετά το 1878, όταν οι καλλιέργειες προσβλήθηκαν από την ασθένεια της φυλλοξήρας. Αυτό είχε ωθήσει τους Έλληνες παραγωγούς σε θεαµατική στρεµµατική επέκταση των καλλιεργειών. Ήταν η χρυσή εποχή της ελληνικής σταφίδας και του εµπορίου του προϊόντος. Ωστόσο, όταν το 1893 η Γαλλία ανέβασε την εθνική της παραγωγή και επανήλθε στη διεθνή αγορά, τότε αυτόµατα το πρόβληµα πέρασε στον ελληνικό αγροτικό χώρο. Στην επταετία η πτώση των διεθνών τιµών επη-

6 ρέασε άµεσα και αρνητικά το εισόδηµα του κόσµου που απασχολούνταν στο κύκλωµα παραγωγής και εµπορίας της σταφίδας. Η κατάσταση έγινε αδιέξοδη για πολλούς, εµπόρους και καλλιεργητές. Οι τελευταίοι ήταν καταχρεωµένοι στην Εθνική Τράπεζα και στους µεγαλεµπόρους. Αρκετοί αδυνατούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους, ενώ ταυτόχρονα ήταν ανήµποροι να ανταποκριθούν και στην καταβολή του φόρου προς το κράτος. Οι χρεωκοπίες µεγαλεµπορικών οίκων (Βουρλούµης, Βαρφ-Χάνκοκ) έπληξαν σηµαντικά τον σταφιδικό κόσµο και οι εγκληµατικές πράξεις που εκδηλώθηκαν επιβάρυναν ακόµη περισσότερο το κλίµα. Ο φόνος του τραπεζίτη Φραγκόπουλου στην Πάτρα το 1896 από αναρχικό αλλά και η απόπειρα δολοφονίας του διευθυντή του υποκαταστήµατος Αιγίου της Εθνικής Τράπεζας το 1899 ήταν ενέργειες που αναµφίβολα υπογράµµιζαν το φαινόµενο της κρίσης, όσο όµως σηµατοδοτούσαν και την αδιέξοδη θέση των λαϊκών στρωµάτων. Διάφορες κοινωνικές οµάδες µε σαφή ιδεολογικό προσανατολισµό εναντίον των εκπροσώπων του κεφαλαίου έπαιρναν θέση µάχης στο πλευρό των παραγωγών. Το κράτος επιχείρησε να παρέµβει προστατευτικά στη σταφιδική κρίση. Έπειτα από σφοδρές συζητήσεις στη Βουλή, που συνοδεύτηκαν από συγκρούσεις και συλλαλητήρια στις σταφιδοπαραγωγικές περιοχές της χώρας, η θεσµοθέτηση του παρακρατήµατος θεωρήθηκε πως θα έδινε λύση στην υπερπαραγωγή του προϊόντος. Στόχος ήταν η καλή σταφίδα, δηλαδή η υψηλής ποιότητας σταφίδα που είχε µεγάλη απορρόφηση στις αγορές της Δύσης να διοχετεύεται στο εξωτερικό, ενώ από την άλλη πλευρά η χαµηλής ποιότητας να παρακρατείται στο εσωτερικό µε προορισµό τις βιοµηχανίες οινοποιίας και οινοπνεύµατος. Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής ιδρύθηκε το 1899 η Σταφιδική Τράπεζα και το 1905 η Προνοµιούχος Εταιρεία Προστασίας της Παραγωγής και Εµπορίας της Σταφίδος. Ουσιαστικά, µετά το 1900 το παρακράτηµα αποτέλεσε τον µηχανισµό θωράκισης της ελληνικής παραγωγής του προϊόντος έναντι των διακυ- µάνσεων της εξωτερικής ζήτησης. Με δεδοµένο ότι η αγορά της Αγγλίας παρουσίαζε σταθερότητα στην απορρόφηση υψηλής ποιότητας σταφίδας, το ζητούµενο ήταν η δυνατότητα ρύθµισης των εξαγόµενων ποσοτήτων προς τις ευµετάβλητες αγορές του εξωτερικού, δηλαδή της Ολλανδίας, της Γερµανίας και των ΗΠΑ. Αυτές οι τρεις χώρες επηρέαζαν καθοριστικά τη ροή των σταφιδοφορτίων από την Ελλάδα. Εξαγωγή σταφίδας στο λιµάνι της Πάτρας σε επιστολικό δελτά- Γελοιογραφία που δηµοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του

7 Όπως αναφέρθηκε η Σταφιδική Τράπεζα συστήθηκε µε σκοπό τη διαχείριση του παρακρατήµατος αλλά και τη χορήγηση δανείων µε το χαµηλό επιτόκιο 5-6% σε σταφιδοκαλλιεργητές. Τέθηκε εξαρχής η υποχρέωση της τράπεζας να διαθέτει το παρακράτηµα µόνο για την παραγωγή οινοπνεύµατος στην ελληνική επικράτεια. Μετά την απογοήτευση που είχε προκαλέσει η διαχείριση του παρακρατήµατος από το κράτος κατά την περίοδο , η ίδρυση της Σταφιδικής Τράπεζας προξένησε έκδηλη και δικαιολογηµένη αισιοδοξία, γεγονός που συνδεόταν µε την πίστη στον ιδιωτικό τοµέα και τα στελέχη που προέρχονταν από τον επιχειρηµατικό κόσµο. Γρήγορα οι ευνοϊκές προσδοκίες διαψεύστηκαν. Η τράπεζα δεν µπόρεσε να ανταποκριθεί στη ροή δανειακών παροχών προς τους αγρότες, ενώ ήρθαν στην επιφάνεια και σοβαρά διαχειριστικά προβλήµατα. Οι καταγγελίες για καταχρήσεις των µελών του Διοικητικού Συµβουλίου αλλά και για παροχή δανείων προς κοµµατικούς οπαδούς του κυβερνώντος κόµµατος έπληξαν ανεπανόρθωτα το κύρος της τράπεζας. Ο κοµµατισµός και το πελατειακό σύστηµα, το αγκάθι του πολιτικού συστήµατος αλλά και του κοινωνικού ιστού της χώρας, ήταν και πάλι στο προσκήνιο. Αυτό το φαινόµενο καθόρισε µε δρα- µατικό τρόπο τη δανειακή πολιτική της Σταφιδικής Τράπεζας. Τον πρώτο χρόνο της εισόδου στον 20ό αιώνα δηµιουργήθηκε η ελπίδα για αναζωογόνηση του εµπορίου της σταφίδας. Και αυτό επειδή η εξωτερική ζήτηση απορρόφησε ολόκληρη την παραγωγή αλλά και τεράστιο µέρος των αποθεµάτων της σταφίδας που βρίσκονταν στις αποθήκες. Δεν ελήφθη σοβαρά υπόψη ότι το 1900 ο περονόσπορος είχε πλήξει την εθνική παραγωγή του προϊόντος µε συνέπεια τον περιορισµένο όγκο της. Με άλλα λόγια η εικόνα που παρουσίασαν οι εθνικές εξαγωγές του 1900 ήταν εξολοκλήρου πλασµατική. Απόδειξη ότι το 1902, όταν η εθνική παραγωγή επανήλθε σε προηγούµενα επίπεδα, οι τιµές είχαν σηµαντική πτώση µε αποτέλεσµα τη διοχέτευση µεγάλων ποσοτήτων στις σταφιδαποθήκες. Νέα συλλαλητήρια, νέες διαµαρτυρίες των παραγωγών στις πόλεις και στα χωριά επανέφεραν το ζοφερό κλίµα της παρατεταµένης κρίσης. Το 1903 ουσιαστικά οδήγησε στη ληξιαρχική πράξη θανάτου του παρακρατήµατος. Το 1904 εκδηλώθηκαν µαζικές απεργίες των απασχολούµενων στη φόρτωση της σταφίδας στα πλοία στο λιµάνι της Πάτρας. Παρά τις απειλές των ναυτιλιακών πρακτόρων, των επιχειρηµατιών και της Αστυνοµίας οι απεργοί δικαιώθηκαν. Ποιος θα µπορούσε Η αγροτική κρίση των αρχών του 20ού αιώνα οδήγησε σε Η Σταφιδική Τράπεζα συστήθηκε µε σκοπό τη διαχείριση

8 ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΜΕ- ΡΙΚΗ ΕΤΗ ΕΤΗ Μετανάστες Μετανάστες Πηγή: Ε. Ρέπουλης, «Μελέτη µετά σχεδίου νόµου περί µεταναστεύσεως», Αθήνα 1912, σ. 10. να διανοηθεί να µείνει η σταφίδα µέσα στα κιβώτια επί µακρόν στις συνθήκες της εµπορικής κρίσης; Ένα θετικό και αναγκαίο µέτρο θεσπίστηκε το 1904 από τη Βουλή, προκειµένου να αντιµετωπιστεί το κεφαλαιώδες ζήτηµα της επέκτασης των σταφιδαµπελώνων. Ο νόµος που ψηφίστηκε, υποχρέωνε τους κτηµατίες να πληρώνουν στη Σταφιδική Τράπεζα 300 δραχµές ανά στρέµµα επεκτεινόµενης σταφιδοκαλλιέργειας. Το µέτρο ήταν σηµαντικό, εάν λάβουµε υπόψη ότι και µετά το 1892, όταν δηλαδή εκδηλώθηκε η σταφιδική κρίση, οι επεκτάσεις των σταφιδαµπελώνων συνεχίζονταν αµείωτες. Και αυτό διότι ο σταφιδικός κόσµος πίστευε ότι η κρίση θα ήταν παροδική, συνεπώς γρήγορα θα επανερχόταν η εποχή της χρυσοφόρου σταφίδας. Επίσης δεν ήταν λίγοι εκείνοι που είχαν εκµεταλλευτεί τον θεσµό της παρακράτησης µε το να αντλούν οφέλη από έναν µηχανισµό που θεωρητικά στόχευε στην εξισορρόπηση των προβληµάτων της αγοράς, κυρίως µε την εξοµάλυνση της υπερπροσφοράς του προϊόντος. Η επιβάρυνση των κτηµατιών για τις επεκτεινόµενες καλλιέργειες µε τον νόµο του 1904 αποσκοπούσε ευθέως, σύµφωνα µε τους εµπνευστές του, στην περιστολή του προβλήµατος. Ωστόσο, όπως είχε συµβεί και µε τον µηχανισµό του παρακρατήµατος,

9 η θέσπιση της υποχρεωτικής καταβολής τιµήµατος προς τη Σταφιδική Τράπεζα έναντι της επέκτασης των σταφιδαµπελώνων απέδωσε µόνο οριακά. Από την άλλη πλευρά η σταφιδική κρίση συνεχιζόταν, πλήττοντας το εισόδηµα των σταφιδοπαραγωγών, το αγροτικό εισόδηµα ευρύτερα, το εξαγωγικό εµπόριο και το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της χώρας. Σε αυτή την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα η καταλυτική παρέµβαση στο πρόβληµα, βίαιη και αναγκαστικά αποτελεσµατική, θα πραγµατοποιηθεί τελικά από εξωγενείς παράγοντες. Η ανακοπή της επέκτασης των καλλιεργειών θα προκύψει από την έξοδο δεκάδων χιλιάδων κατοίκων από τον χώρο της υπαίθρου, και µάλιστα από τις σταφιδοπαραγωγικές περιοχές, µε τη µετανάστευσή τους στη νέα ήπειρο και κυρίως στις Ηνωµένες Πολιτείες. Τα λιµάνια του Πειραιά, της Πάτρας και της Καλαµάτας έγιναν τα στόµια εξόδου των µεταναστών προς την Αµερική. Η προσδοκία της οικονοµικής αποκατάστασης ήταν εκείνη που οδήγησε τον όγκο των µεταναστών στις πέραν του Ατλαντικού χώρες. Τη θέση της χρυσοφόρου σταφίδας έπαιρνε δικαιωµατικά το αµερικανικό όνειρο που φαινόταν ικανό να προσφέρει σε σύντοµο χρονικό διάστηµα πλούτη και ανέσεις. Η µετανάστευση Οι πρώτες αναλυτικές πληροφορίες αναχώρησης µεταναστών από την ελληνική επικράτεια προς το εξωτερικό δόθηκαν στην έκδοση του υπουργού Εσωτερικών, Εµµανουήλ Ρέπουλη, που είχε τον τίτλο Μελέτη µετά σχεδίου νόµου περί µεταναστεύσεως. Η µετανάστευση προς την Αµερική παρουσίασε αλµατώδη αύξηση στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Οι µετανάστες του 1899, που είναι ο µεγαλύτερος αριθµός ατόµων που µετακινήθηκαν προς την Αµερική στη δεκαπενταετία , έγιναν το 1900, που σηµαίνει αύξηση περίπου 61%. Μέχρι το 1910 η εκροή µεταναστών αυξήθηκε κατακόρυφα µε αιχµή το 1907, οπότε αναχώρησαν άτοµα. Συµπερασµατικά, τη δεκαετία οι µετανάστες ανέρχονται σε έναντι µόλις στη δεκαπενταετία Με άλλα λόγια η δεκαετία που µας απασχολεί συνιστά την περίοδο µαζικής εξόδου ελληνικού πληθυσµού προς τη νέα ήπειρο. Είναι προφανές ότι η εκροή του µεταναστευτικού ρεύµατος έπληξε περισσότερο την ελληνική ύπαιθρο, επιβεβαιώνοντας ότι η κρίση της ελληνικής γεωργίας αποτέλεσε Η µετανάστευση προς την Αµερική παρουσίασε αλµατώδη

10 την κύρια αιτία της αποχώρησης εργατικού δυναµικού από τη χώρα. Είναι χαρακτηριστικό επίσης ότι τα ανά γεωγραφικό διαµέρισµα στοιχεία που παραθέτει η µελέτη του Ο Δηµήτριος Μωραΐτης ήταν ο πρώτος Έλληνας πλοιοκτήτης που υιοθέτησε την πρακτική των µεγάλων ναυτιλιακών εταιρειών του εξωτερικού που επιδίδονταν στις µεταφορές µεταναστών προς τη Βόρεια Αµερική, ιδρύοντας το 1906 την «Υπερωκεάνειο Ατµοπλοΐα». Τολµηρός, ενθουσιώδης, καινοτόµος, ο Μωραΐτης αγόρασε ένα καινούργιο ατµόπλοιο από τα ναυπηγεία του Μπέλφαστ, χωρητικότητας τόνων, µήκους 130 µ., πλάτους 15 µ. και βάθους 8 µ. µε δύο µηχανές τριπλής εκτόνωσης, µε µέγιστη ταχύτητα 16 µίλια/ώρα και θέσεις για επιβάτες. Το πλοίο πήρε το όνοµα του εφοπλιστή και ξεκίνησε τα ταξίδια προς τη Νέα Υόρκη την άνοιξη του 1907, µε αφετηρία τη Σµύρνη στη Μικρά Ασία και ενδιάµεσους σταθµούς τον Πειραιά, την Καλαµάτα, την Πάτρα και την ιταλική Νάπολη. Ο επιχειρηµατικός στόχος του πλοιοκτήτη ήταν προφανής: επιχείρησε να αντλήσει µερίδιο από το µεγάλο µεταναστευτικό ρεύµα που έπληττε την Ανατολική Μεσόγειο και συγκεκριµένα τα µικρασιατικά παράλια, τον ελλαδικό χώρο και τον ιταλικό νότο. Πραγµατοποιώντας µόλις τρία ταξίδια προς τη νέα ήπειρο, το «Μωραΐτης» απέδωσε καθαρά κέρδη δραχµές, γεγονός που οδήγησε τον Ανδριώτη επιχειρηµατία στην παραγγελία νέου ατµόπλοιου από την Αγγλία. Μέσα σε ελάχιστους µήνες, δηλαδή τον Αύγουστο του 1908, το Εφετείο Αθηνών κήρυξε την πτώχευση της εταιρείας του Μωραΐτη. Είχε µεσολαβήσει ένα «περίεργο» ναυάγιο του φορτηγού ατµόπλοιου «Ελλάς» που ανήκε στον στόλο του εφοπλιστή. Η έντονη καχυποψία ότι επρόκειτο για δόλια βύθιση του σκάφους ξεσήκωσε την κοινή γνώµη της Άνδρου, που είχε στηρίξει µε κεφαλαιακές εισροές τη ναυτιλιακή επιχείρηση του Μωραΐτη. Ο ίδιος ο εφοπλιστής αναγκάστηκε να καταφύγει στην Αγγλία, προκειµένου να διασωθεί από τη φυλάκιση. Την εποχή που η «Υπερωκεάνειος Ελληνική Ατµοπλοΐα» του Μωραΐτη περνούσε στην ιστορία, ήρθε στην επιφάνεια µια νέα εταιρεία ακτοπλοϊκής συγκοινωνίας µε τις Ηνω- µένες Πολιτείες, η «Εθνική Ατµοπλοΐα» των αδελφών Εµπειρίκου. Και αυτοί από την Άνδρο, ήταν ιδιοκτήτες µεγάλου στόλου φορτηγών ατµόπλοιων. Με το «Πατρίς» και αργότερα µε το «Μακεδονία» ήρθαν να καλύψουν το κενό που άφησε ο Μωραΐτης. Το πλοίο «Μωραΐτης» στη Σµύρνη, 1907 (Καΐρειος Βιβλι- Αφίσα της «Εθνικής Ατµοπλοΐας» που διαφηµίζει τη γραµµή προς

11 Ρέπουλη, οδηγούν στο συµπέρασµα ότι η πλειονότητα των µεταναστών αναχώρησε από την Πελοπόννησο, ιδιαίτερα από τις σταφιδοφόρες επαρχίες της. Κατά µία έννοια η µεταναστευτική κίνηση της περιόδου συνδέεται µε την είσοδο των ελληνικών υπερωκεάνιων στις θαλάσσιες µεταφορές. Η υψηλή κερδοφορία που απολάµβαναν οι εταιρείες του εξωτερικού, οι ιταλικές Φλόριο και Βελότσε, ο γερµανικός Λόυδ, η επίσης γερµανική Αµβουργοαµερικανική, οι οποίες µέχρι τότε µονοπωλούσαν τις µεταφορές µεταναστών προς τη Δύση, προσέλκυσαν το ενδιαφέρον Ελλήνων επιχειρηµατιών. Η ναυτιλία Η Μεσόγειος στάθηκε ανέκαθεν ο προνοµιακός χώρος για την ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας. Το σιτάρι της νότιας Ρωσίας και των παραδουνάβιων περιοχών, το βαµβάκι της Αιγύπτου και αργότερα το πετρέλαιο του Μπατούµ, προϊόντα υψηλής ζήτησης στην ευρωπαϊκή αγορά, αποτέλεσαν το εφαλτήριο της ανάπτυξης του ελληνικού εµπορικού ναυτικού και κυρίως τη βάση για τη µετάβαση της ελληνικής ναυτιλίας από την παλαιά στη νέα τεχνολογία, δηλαδή της βαθµιαίας διείσδυσης του ατµού στα ελληνόκτητα πλοία. Ο Δηµήτριος Μωραΐτης στη δεκαετία του 1880 ταξίδευε πλάι στον καπετάνιο πατέρα του, κάτι που ήταν συνηθισµένο για τις ναυτικές οικογένειες της εποχής. Επίσης ο γάµος του µε κόρη του κλάδου των Εµπειρίκων της Άνδρου συνέδεσε τον νεαρό µε την υψηλή εφοπλιστική κοινωνία της πατρίδας του. Στις αρχές της δεκαετίας του 1890 ο Μωραΐτης ήταν ένας απλός ιδιοκτήτης ιστιοφόρων, από τους πολλούς οµολόγους του στα νησιά των Κυκλάδων. Ήταν όµως το 1893 που πραγµατοποίησε το άλµα στα πλοία νέας τεχνολογίας, όταν αγόρασε το µεταχειρισµένο φορτηγό ατµόπλοιο Παναγής Βαλλιάνος από το Λονδίνο. Η ονοµασία που δόθηκε στο πλοίο αποκαλύπτει και τη χρηµατοδοτική συνδροµή του τραπεζικού οίκου των αδελφών Βαλλιάνου, µια συνηθισµένη πρακτική των επιχειρηµατιών της εποχής. Στις αρχές του 20ού αιώνα ο Μωραΐτης κατείχε τρία φορτηγά ατµόπλοια και ήταν έβδοµος κατά σειρά ανάµεσα στους Έλληνες πλοιοκτήτες σε ό,τι αφορά τη χωρητικότητα των σκαφών. Μόλις στο 1905 ο Μωραΐτης αύξησε τον στόλο του σε επτά φορτηγά, για να γίνει έτσι ο µεγαλύτερος Έλληνας εφοπλιστής, πάντα σε σχέση µε Ο Ανδριώτης εφοπλιστής Δηµήτριος Μωραΐτης ( ). Το ατµόπλοιο «Βασιλεύς Γεώργιος», ιδιοκτησίας Δηµήτρη

12 τη χωρητικότητα των πλοίων του. Είναι η φάση στην οποία διεύρυνε τον γεωγραφικό ορίζοντα της επιχειρηµατικής του δραστηριότητας, περνώντας από τη Μεσόγειο στον Ινδικό και στον Ατλαντικό ωκεανό. Τα χύδην φορτία που µετέφεραν τα φορτηγά του Μωραΐτη (σιτάρι, πετρέλαιο, κάρβουνο) δεν απέφεραν µόνο υψηλά κέρδη, αλλά ανύψωσαν τη φήµη και την υπόληψη του εφοπλιστή στην τοπική κοινωνία της γενέτειράς του, ανοίγοντας τον δρόµο και στην πολιτική σταδιοδροµία του, αφού ο κόσµος της Άνδρου τον εξέλεξε βουλευτή του νησιού. Είναι ευνόητο ότι η ανάδειξη του Μωραΐτη σε κορυφαία προσωπικότητα του ελληνικού εφοπλιστικού κόσµου των αρχών του 20ού αιώνα συµπίπτει µε τη διεύρυνση του πεδίου δραστηριοτήτων της ελληνικής ναυτιλίας. Οι Έλληνες επιχειρηµατίες αυτής της περιόδου εκµεταλλεύτηκαν τις επενδυτικές δυνατότητες που παρείχε η βελτίωση της τεχνολογίας των ναυπηγοκατασκευών στην Αγγλία, κυρίως σε αυτή, αλλά και στις σκανδιναβικές χώρες. Οι Έλληνες εφοπλιστές προέβαιναν κατά κύριο λόγο σε αγορές µεταχειρισµένων φορτηγών ατµόπλοιων, δηλαδή σκαφών που εξ αντικειµένου ήταν φθηνότερα. Οι συνάδελφοί τους Ευρωπαίοι εφοπλιστές στον υψηλό ανταγωνισµό που επικρατούσε στις διεθνείς θαλάσσιες επικοινωνίες αναγκάζονταν να στραφούν σε αγορές νεότευκτων πλοίων και έτσι οδηγούνταν σε µαζικές πωλήσεις παλαιότερων σκαφών. Ο ελληνικός στόλος των ατµόπλοιων αυτής της περιόδου έχει συγκροτηθεί κατά βάση από µεταχειρισµένα πλοία αγγλικής και νορβηγικής παραγωγής. Ακόµη και έτσι όµως ο ανταγωνισµός για την ελληνική σηµαία παρέµενε υψηλός. Άγγλοι, Γάλλοι, Γερµανοί και Σκανδιναβοί είχαν ήδη διατρέξει σηµαντική απόσταση και ήλεγχαν τον χώρο των διεθνών µεταφορών. Διέθεταν οργανωµένες ναυτιλιακές επιχειρήσεις και προσπέλαση στις διεθνείς αγορές. Επιπλέον είχαν τη δυνατότητα άντλησης δανειακών κεφαλαίων από τη δυτική τραπεζική αγορά, στοιχείο που ευνοούσε τις επενδύσεις σε πλοία νέας τεχνολογίας. Πάνω απ όλα, όµως, χαρακτηρίζονταν από υψηλό συσσωρευµένο κεφάλαιο, γεγονός που τους επέτρεπε να συµµετέχουν στο διεθνές ανταγωνιστικό πλαίσιο µε ευνοϊκούς όρους. Η παραδοσιακή ελληνική ναυτιλία από τη δική της πλευρά, δηλαδή επιχειρήσεις που στηρίζονταν σε πλοία παλαιάς τεχνολογίας, στα ιστιοφόρα, είχε αναπτυχθεί στη βάση του γνώριµου περιβάλλοντος της Μεσογείου, ευνοηµένη από τις προνοµιακές σχέσεις µε τους ελληνικούς εµπορικούς οίκους που ήταν εγκατεστηµένοι στις σκάλες

13 της Ανατολής. Το ελληνικό εφοπλιστικό κεφάλαιο δεν διέθετε ούτε τη δυναµική του ξένου ούτε την αναγκαία πρόσβαση σε ναυτιλιακούς τραπεζικούς οργανισµούς. Ως εκ τούτου η επένδυση του ελληνικού εφοπλιστικού κεφαλαίου ενείχε εξ ορισµού σηµαντικό επιχειρηµατικό κίνδυνο. Ο Μωραΐτης προσέφυγε στη γνωστή από το παρελθόν πρακτική, αυτή που είχαν υιοθετήσει τόσο οι Υδραίοι εµποροκαραβοκύρηδες στην προεπαναστατική περίοδο όσο και οι Συριανοί εµποροπλοιοκτήτες µετά την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Η σερµαγιά, η εταιρική σύµπραξη για την εξασφάλιση του απαραίτητου κεφαλαίου, ήταν ο µηχανισµός που είχε εκτοξεύσει τη ναυτιλία κατά το παρελθόν. Πρόκειται µε άλλα λόγια για την αναζήτηση κεφαλαίων στον ευρύτερο κοινωνικό και οικονοµικό χώρο. Η πολυµετοχική εταιρεία έγινε το βάθρο της επιτυχίας του Μωραΐτη και των περισσότερων Ελλήνων εφοπλιστών την ίδια περίοδο. Μόνο που ο Ανδριώτης επιχειρη- µατίας προχώρησε περισσότερο, επεκτείνοντας τον χώρο αναζήτησης επενδυτικού κεφαλαίου πέραν των ορίων της οικογένειας ή των στενών συγγενών. Απευθυνόµενος στην πλατιά µάζα της ανδριώτικης κοινωνίας κατόρθωσε να προσελκύσει ακόµη και τα ελάχιστα ταµιευτικά αποθέµατα των κατώτερων τάξεων του νησιού. Μικροεπιχειρηµατίες, ναύτες του ανδριώτικου στόλου ακόµη και υπηρέτριες συνήργησαν στη συγκρότηση του κεφαλαίου της επιχείρησης του Μωραΐτη. Ο ίδιος φρόντισε να αποδίδει κέρδη υψηλότερα από τον τραπεζικό τόκο, παρέχοντας έτσι πραγµατικό κίνητρο για την τοποθέτηση και του ελάχιστου διαθέσιµου εισοδήµατος στα πλοία του. Εγγυήθηκε ετήσιο κέρδος 15%, γεγονός που έπεισε πλήθος µικροεπενδυτών να αγοράσουν µερίδια της ιδιοκτησίας του πλοίου. Το αποτέλεσµα αυτής της επιχειρηµατικής συµπεριφοράς του Μωραΐτη ήταν ότι τελικά ο ίδιος κατείχε πολύ µικρό µέρος του κεφαλαίου του πλοίου. Για παράδειγµα, στο ατµόπλοιο Βοιωτία, που νηολογήθηκε το 1904, ο Mωραΐτης αναγράφεται ως ιδιοκτήτης µόλις του 1,25% του µετοχικού κεφαλαίου. Ωστόσο ήταν αυτός που αποφάσιζε για το πεδίο των επιχειρήσεων. Τα ταξίδια, οι φορτώσεις, οι ναύλοι, η επιλογή και η πρόσληψη του πληρώµατος, η οργάνωση και η λειτουργία της ναυτιλιακής επιχείρησης ανήκε στην αποκλειστική αρµοδιότητα του Μωραΐτη. Όσον αφορά τον κόσµο των µικροεπενδυτών, εκείνων δηλαδή που συµµετείχαν στο Διαφηµιστική αφίσα της εταιρείας Μωραΐτη (Ελληνικό Λογο-

14 ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΛΟΙΟΚΤΗΣΙΑΣ Αριθµός συµπλοιοκτητών κκχ Πλοία Χωρίς στοιχεία Πηγή: Τζ. Χαρλαύτη, «Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας», Νεφέλη, Αθήνα 2001, σ κεφάλαιο αγοράς του ατµόπλοιου, το άµεσο και µοναδικό ίσως ενδιαφέρον τους για την πορεία της επιχείρησηςπλοίου περιοριζόταν στην είσπραξη του εγγυηµένου ποσοστού κέρδους. Η πληροφόρησή τους για την οικονοµική θέση της εταιρείας ή για τις φορτώσεις και τους ναύλους ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Περισσότερα µάθαιναν στην αγορά της Άνδρου, παρά από τα γραφεία του Μωραΐτη. Εξυπακούεται λοιπόν ότι όσο ο Ανδριώτης εφοπλιστής ήταν συνεπής στην αποπληρωµή των κερδών δεν ετίθετο πρόβληµα. Όταν όµως σηµειώθηκε πτώση των ναύλων στην περίοδο και στο άκουσµα της βύθισης του ατµόπλοιου Ελλάς, ο κόσµος έτρεξε στην έδρα της εταιρείας στη Χώρα της Άνδρου απαιτώντας το εγγυηµένο µέρισµα και εκδηλώνοντας ταυτόχρονα την πρόθεσή του να πουλήσει τα µετοχοµερίδια των πλοίων. Ο Μωραΐτης διέφυγε στην Αγγλία, σε ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή, αφού πέθανε έπειτα από ατυχίες και περιπέτειες το 1942, παίρνοντας µαζί του και τον φθόνο και τις κατάρες των συµπατριωτών του, που είδαν µέσα σε ελάχιστο διάστηµα τις περιουσίες τους να εξανεµίζονται. Η χρεωκοπία του Μωραΐτη απέφερε και

15 την καταρράκωση του επενδυτικού πειράµατος που είχε µέχρι τότε αποτελεσµατικά υιοθετήσει. Το πρόβληµα της χρηµατοδότησης Η περίπτωση του Δηµήτριου Μωραΐτη υπογραµµίζει ευθέως την έλλειψη δυνατοτήτων χρηµατοδότησης από τους θεσµοθετηµένους τραπεζικούς φορείς, που ήταν βασική αδυναµία του ναυτιλιακού τοµέα στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Η Εθνική Τράπεζα, ο κυριότερος πιστωτικός οργανισµός, έµεινε σταθερά έξω από πιστώσεις προς τους παλαιούς καραβοκύρηδες και τους νεότερους εφοπλιστές. Ο λόγος της αποχής των τραπεζών από δανειοδοτήσεις προς τους επιχειρηµατίες της θάλασσας σχετίζεται µε τη χρόνια ασθένεια της ναυτιλίας, που συνίστατο στα δόλια ναυάγια και στη συνεπακόλουθη ανυποληψία των πλοιοκτητών και των πλοιάρχων. Το συχνά επαναλαµβανόµενο αίτηµα από παράγοντες της ναυτιλίας και από αρθρογράφους εφηµερίδων για ίδρυση Ναυτικής Τράπεζας δεν ευοδώθηκε, τουλάχιστον στον βαθµό που απαιτούσαν οι περιστάσεις της ανοδικής πορείας και της αναπροσαρµογής του στόλου στα νέα τεχνολογικά δεδοµένα. Ως βασική αιτία της αδιαφορίας των τραπεζών για δανειοδοτήσεις αναφέρεται η έλλειψη ικανής ναυτιλιακής νοµοθεσίας που να προστατεύει επαρκώς τα συµφέροντα των ναυτοδανειστών. Πράγµατι, η νοµοθεσία του ναυτιλιακού τοµέα ήταν χαρακτηριστικά παρωχηµένη. Οι σηµαντικότερες ρυθµίσεις είχαν θεσµοθετηθεί στην Οθωνική περίοδο. Έπρεπε να έρθει το 1910 για να ψηφιστεί ο νόµος ΓΨΙΖ της 17ης Απριλίου που εισήγαγε τη ναυτική υποθήκη και διευκόλυνε την τραπεζική χρηµατοδότηση της ναυτιλίας. Η παρουσία του Επαµεινώνδα Εµπειρίκου, του γόνου της µεγάλης ανδριώτικης εφοπλιστικής οικογένειας, στην κυβέρνηση Βενιζέλου ασφαλώς έπαιξε ρόλο στην ψήφιση του νόµου. Εξαιτίας της ανυπαρξίας κατάλληλης νοµοθετικής υποδοµής κατά την περίοδο , την πρωτοβουλία για ναυτικές δανειοδοτήσεις ανέλαβαν µεγάλοι εµπορικοί οίκοι της διασποράς. Ο οίκος Βαλλιάνου µε έδρα το Λονδίνο και ο οίκος Ζαρίφη µε έδρα την Κωνσταντινούπολη έφεραν το κύριο βάρος των πιστωτικών εισροών του ναυτιλιακού τοµέα. Ιδιαίτερα ο Παναγής Βαλλιάνος και ο Λεωνίδας Ζαρίφης οι οποίοι δανειοδοτούσαν τους εφοπλιστές µε επιτόκιο 6-8%. Οι πιστωτές εµφανίζονταν ως πλοιοκτήτες, προκειµένου έτσι να κατοχυρώνουν τα συµφέροντά τους στις περιπτώ- Ο Επαµεινώνδας Εµπειρίκος ( ), γόνος της ανδρι-

16 σεις δόλιων ναυαγίων και ναυταπατών. Όπως υποδεικνύουν τα στοιχεία του πίνακα (βλ. πίνακα Σύνθεση της ελληνικής πλοιοκτησίας), 75 σκάφη στο σύνολο των 133 ατµόπλοιων είχαν πάνω από έναν ιδιοκτήτη. Μάλιστα 18 σκάφη είχαν πάνω από 10 ιδιοκτήτες. Είναι προφανές λοιπόν ότι η ελληνική πλοιοκτησία ήταν κατά µεγάλο µέρος πολυµετοχική. Αξίζει επίσης να σηµειωθεί ότι στα 58 πλοία αναφέρεται ένας µοναδικός πλοιοκτήτης. Ωστόσο οι περισσότερες περιπτώσεις αφορούν σε τράπεζες και κατά το µάλλον στην Τράπεζα Αθηνών. Με λίγα λόγια ο αναφερόµενος πλοιοκτήτης εικονικά είναι µοναδικός. Η Τράπεζα Αθηνών, η οποία είχε ιδρυθεί το 1894 από όµιλο επενδυτών, ανέπτυξε εντυπωσιακή δραστηριότητα στις χρηµατοδοτήσεις ναυτιλιακών επιχειρήσεων µετά το Έπαιξε πράγµατι καταλυτικό ρόλο στην αναπροσαρµογή της ελληνικής ναυτιλίας και στην υιοθέτηση της νέας τεχνολογίας του ατµού. Η δανειοδοτική πρακτική που ακολούθησε η Τράπεζα Αθηνών αποδεικνύει την ισχυρή και αποφασιστική της παρουσία όχι µόνο στη διαδικασία της αγοράς, αλλά και στα πρώτα χρόνια που ακολουθούσαν την απόκτηση του σκάφους. Συγκεκριµένα, η τράπεζα παρείχε ποσό µέχρι το 50% της συνολικής δαπάνης, και αφού προηγουµένως ο εφοπλιστής είχε καταβάλει στην τράπεζα το υπόλοιπο 50%. Το επιτόκιο του δανεισµού κυµαινόταν ανάµεσα στο 6-8%, ενώ επιπλέον η τράπεζα κέρδιζε προµήθεια 1,5-2% επί του ποσού αγοράς του ατµόπλοιου. Τέλος η τράπεζα παρείχε βεβαίωση µε την οποία δεσµευόταν ότι µετά την παρέλευση τετραετίας και εφόσον είχε αποπληρωθεί από τον εφοπλιστή κεφάλαιο και τόκος, θα µεταβίβαζε την πλοιοκτησία στον εφοπλιστή. Σύµφωνα µε στοιχεία της Χαρλαύτη, η Τράπεζα Αθηνών χρηµατοδότησε στη δεκαετία περίπου το ένα τρίτο των αποκτηθέντων ατµόπλοιων του ελληνικού νηολογίου. Έτσι, παράλληλα µε την ισχυρή παρουσία των ιδιωτικών χρηµατοδοτήσεων από τους µεγάλους εµποροτραπεζικούς οίκους των Βαλλιάνων και του Ζαρίφη, η Τράπεζα Αθηνών συνέβαλε καθοριστικά στη διαµόρφωση των όρων για τη µετάβαση της ναυτιλίας στην τεχνολογία του ατµού. Ελλείψει της κατάλληλης νοµοθετικής υποδοµής κατά την Η δυναµικότητα της ελληνικής ναυτιλίας Η υπεροχή της ατµοπλοούσας ναυτιλίας έναντι της ιστιοφόρας επισφραγίστηκε µε τη χωρητικότητα των πλοίων του εθνικού νηολογίου στις αρχές της δεκαετίας του 1900.

17 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ Έτος Ιστιοφόρα Ατµόπλοια Σύνολο Πλοία Τόνοι Πλοία Τόνοι Πλοία Τόνοι

18 Πηγή: Β. Καρδάσης, «Από του Ιστίου εις τον Ατµόν». Ελληνική εµπορική ναυτιλία , Πολιτιστικό και Τεχνολογικό Ίδρυµα ΕΤΒΑ, Αθήνα 1993, σ. 172 και Τ. Χαρλαύτη, «Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας 19ος-20ός αιώνας», Νεφέλη, Αθήνα 2001, σ Μέχρι τότε η συνολική χωρητικότητα των ιστιοφόρων ξεπερνούσε τη χωρητικότητα των ατµοκίνητων σκαφών. Το 1902 αποτελεί κοµβικό χρονικό σηµείο στην ιστορική εξέλιξη της ελληνικής ναυτιλίας, καθώς για πρώτη φορά η σχέση άλλαξε υπέρ της χωρητικότητας των ατµόπλοιων. Και αυτό κατέστη δυνατό χάρη στην προσθήκη των φορτηγών πλοίων που αγοράστηκαν από Έλληνες εφοπλιστές µε τη δανειοδοτική συνδροµή των ιδιωτών εµπόρων-τραπεζιτών και της Τράπεζας Αθηνών. Εύκολα προκύπτει από τη µελέτη των στοιχείων του πίνακα (βλ. πίνακα Εξέλιξη της ελληνικής ναυτιλίας) η δυναµική που ανέπτυξε ο κλάδος των ατµόπλοιων του ελληνικού νηολογίου στην περίοδο Ο αριθµός των ατµόπλοιων υπερδιπλασιάστηκε, δηλαδή από 125 έφτασε τα 255 µέσα σε µία δωδεκαετία ( ), ενώ ξεπέρασε τα 300 σκάφη µετά το Τέλος, κατά τον χρόνο έναρξης του Α Παγκοσµίου πολέµου ο αριθµός των ατµοκίνητων πλοίων ξεπέρασε τα 400. Είναι η φάση στην οποία η ελληνική σηµαία ξεπέρασε τα σύνορα του παραδοσιακού πεδίου

19 της Μεσογείου και ανοίχτηκε στις διεθνείς θάλασσες, συναγωνιζόµενη µε επιτυχία τις ξένες εµπορικές ναυτικές δυνάµεις της εποχής. Πρόκειται ακριβώς για τη φάση της δηµιουργίας του ελληνικού εφοπλιστικού κεφαλαίου µε την τεράστια συσσώρευση. Οι ελληνικές ναυτιλιακές επιχειρήσεις επέκτειναν το εύρος των δραστηριοτήτων τους ιδρύοντας γραφεία στις µεγάλες πιάτσες του θαλάσσιου εµπορίου και εκσυγχρόνισαν τη δοµή και την οργάνωση των εταιρειών τους. Βιοµηχανία Η βιοµηχανία παρέµενε ουσιαστικά δευτερεύουσα συνιστώσα της καθόλου οικονοµικής δραστηριότητας στην Ελλάδα του Ο πρωτογενής τοµέας, η γεωργία, απορροφούσε το µεγαλύτερο µέρος της οικονοµικής απασχόλησης, ενώ είχε και τη µεγαλύτερη συµµετοχή στη διαµόρφωση του εθνικού προϊόντος. Ωστόσο η βιοµηχανία εµφάνιζε σηµεία αναζωογόνησης, τουλάχιστον µετά την κάµψη που είχε παρουσιάσει τη δεκαετία του 1890, εξαιτίας της διεθνούς οικονοµικής κρίσης. Κύριο στοιχείο αυτής της περιόδου ήταν αφενός η εντυπωσιακή κυριαρχία του βιοµηχανικού Πειραιά σε σχέση µε τα υπόλοιπα βιοµηχανικά κέντρα της χώρας (Ερµούπολη, Πάτρα, Βόλος) και αφετέρου η ενδυνάµωση της κλωστοϋφαντουργίας ως κλάδου-αιχµής της βιοµηχανικής δραστηριότητας. Οι συζητήσεις για την ανάγκη ενίσχυσης της βιοµηχανίας ήταν παλαιές και εµπεριείχαν συγκεκριµένους προσανατολισµούς καταρχάς το ζήτηµα του δασµολογίου. Προστασία της βιοµηχανίας µε κρατική παρέµβαση ή φιλελεύθερο σύστηµα και κυριαρχία της αγοράς; Η απάντηση προφανώς εισήγαγε τη σύγκρουση δύο ανταγωνιστικών κόσµων, δύο διαφορετικών εµπειριών. Από τη µία πλευρά ο αγγλικός φιλελευθερισµός και η αγγλική Βιοµηχανική Επανάσταση ήταν ένας ασφαλής δρόµος, ο οποίος άλλωστε συνταίριαζε και µε την κυρίαρχη φιλελεύθερη ιδεολογία της παγκόσµιας αστικής τάξης. Από την άλλη ο γερµανικός προστατευτισµός και η γερµανική βιοµηχανία ήταν επίσης παράδειγµα της θωράκισης της εσωτερικής βιοµηχανίας ως όρου για την ανα- µέτρηση στη διεθνή αγορά. Το δεύτερο θέµα που απασχολούσε τους αναλυτές της εποχής ήταν οι κλάδοι άµεσου επενδυτικού ενδιαφέροντος. Η προτεραιότητα της ενίσχυσης προς την υφαντουργία ήταν καταλυτική. Το πρότυπο της δυτικής εκβιοµηχάνισης υποδείκνυε µε σαφήνεια και αποφασιστικότητα ότι προϋπόθεση στην πορεία Ο «Αρχιµήδης», ένα από τα πρώτα ελληνικά ατµόπλοια Την περιόδο αυτή ο Πειραιάς εξελίσσεται σε βιοµηχανικό

20 της εκβιοµηχάνισης ήταν η ανάπτυξη του κλάδου της υφαντουργίας και µάλιστα της παραγωγής βαµβακερών και εννοείται των ενδιάµεσων βιοµηχανιών. Ας θυµηθούµε µόνο τις επιτροπές «περί εµψυχώσεως της εθνικής ηµών βιοµηχανίας» ή τον δηµόσιο διάλογο των ειδικών και µη που είχε πρωτοεµφανιστεί στα τέλη της δεκαετίας του Ο Ιωάννης Σούτσος, ο Αριστείδης Οικονόµος, ο Ιωάννης Σκαλτσούνης είχαν θέσει τον θεµέλιο λίθο στη συζήτηση. Υψηλό δασµολόγιο ή ελάφρυνση τελών; Ωστόσο το δασµολόγιο που εφάρµοζε απαρέγκλιτα η κρατική πολιτική σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα ήταν υψηλών τελών µε µοναδικό στόχο την ενίσχυση του κρατικού ταµείου και όχι τη στήριξη της οικονοµικής δραστηριότητας. Βιοµήχανοι και παράγοντες του αγροτικού κόσµου ανέκαθεν υποστήριζαν τη θέσπιση ευνοϊκού δασµολογίου. Το 1890 οι εντυπώσεις παρέµεναν απαράλλακτες, εφόσον και τα δασµολόγια των ετών 1887 και 1892 αποσκοπούσαν στη ροή πόρων από τον ιδιωτικό τοµέα στο κράτος. Ο Βλάσης Γαβριηλίδης από τις στήλες της εφηµερίδας Ακρόπολις το 1893 επανέφερε στη συζήτηση το ζήτηµα της ενίσχυσης της βιοµηχανίας. Ο Αθανάσιος Τυπάλδος Μπασιάς έναν χρόνο αργότερα είναι σαφής: «Πράγµατι, φρονούµεν ότι ουδέποτε εν Ελλάδι σοβαρώς ετέθη το ζήτηµα της ελευθέρας συναλλαγής και του προστατευτικού συστήµατος. Ο ταµιευτικός σκοπός υπήρξεν αείποτε ο µόνος σκοπός, αδιάφορον το σχήµα δι ού περιεβάλλετο, το δε τελωνιακόν δασµολόγιον, εις ό προσθετέον και το χαρτόσηµον, εις ουδέν άλλο συντελούσιν ή ως ασφαλέσταται αναρροφητικαί αντλίαι, αντλούσαι συνεχώς και ακόπως εκ του ιδιωτικού πλούτου προς πόρον των ορέξεων της δηµοσίας σπατάλης». Αλλά δεν ήταν µόνο το ζήτηµα του δασµολογίου που συνιστούσε για ορισµένους πρόσκοµµα στην προοπτική της οικονοµικής ανάπτυξης. Κατά τον ίδιο τρόπο οι εθνικές επιδιώξεις, η Μεγάλη Ιδέα, συνέθεταν το πολιτικό πλαίσιο της οικονοµικής ευηµερίας. Το υπογράµµιζε εύγλωττα το 1913 ο Πολύβιος Λεκός σε διάλεξή του, για την οποία τον συνεχάρη ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος: «Το εµπόριον και συν Διαφήµιση του κλωστοϋφαντουργείου Γαβριήλ & Σφαέλλου Ο Γάλλος, ο Γερµανός, ο Αυστριακός, ο Ιταλός και οι λοιποί δεν θα διστάζωσι να προτιµώσι τους Ελληνικούς οίνους από τους ιδικούς των, όταν εις την αµίµητον σταφίδα µας προσέλθη αρρωγός και η επιστήµη εις τον αυτόν βαθµόν όµως, εις τον οποίον είναι και εν Ευρώπη.

21 αυτώ η βιοµηχανία και η γεωργία µετά τον καταρτισµόν ηµών ως έθνους ήρξαντο και αυτά αναπτυσσόµενα εν τινι µέτρω, εφ όσον ήτο δυνατόν να αναπτυχθώσιν καθ ήν στιγµήν τα τρία τέταρτα των αδελφών εξηκολούθουν να στενάζωσιν υπό την µαύρην δουλείαν. Πώς ήτο δυνατόν η µικρά ελευθέρα Ελλάς να προσηλωθή εις την ησυχίαν και την αταραξίαν εκείνην ήτις παρακολουθεί την ειρηνικήν ανάπτυξιν των δηµιουργικών κλάδων ενός έθνους; Η πολύδακρυς Κρήτη, η πολύπλαγκτος Μακεδονία, η αλυσσόδετος Ήπειρος ήτο ποτέ δυνατόν ν αφήσουν ελευθέραν την προσοχήν και την επίδοσιν της µικράς Ελλάδος εις την πλήρη ανάπτυξιν των πόρων αυτής;». Η δικαιολογία που προέβαλε λοιπόν ο εµπορικός ακόλουθος της Αλεξάνδρειας αφορούσε το παρελθόν. Κατ αυτόν στις νέες συνθήκες της Ελλάδας που πολεµούσε στους Βαλκανικούς πολέµους και διεκδικούσε την επέκτασή της στα εδάφη της Οθωµανικής αυτοκρατορίας, οι προοπτικές της οικονοµικής ανάπτυξης ήταν πλέον ευοίωνες. Όταν χρειάστηκε να αναφερθεί στην τρέχουσα πραγµατικότητα της ελληνικής βιοµηχανίας, ήταν δεδοµένη η µνεία της οινοποιίας και της οινοπνευµατοποιίας. Αναφέραµε ήδη ότι η υπερπαραγωγή της ελληνικής σταφιδαµπέλου διοχετεύθηκε σε µεγάλο βαθµό στην επεξεργασία και στην παραγωγή οίνων και ποτών. Πράγµατι, ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα είχαν αναπτυχθεί τα οινοπνευµατοποιεία των Θωµόπουλου, Μάγου, Κόγκου, Χρυσανθακόπουλου, Θεοδωρόπουλου, Αποστολόπουλου κ.ά. επίσης οι οινοποιητικές µονάδες της Αχαΐα και των Άµβουργερ, Χαιρέτη, Λυκουριώτη, Ζούβελου, Σύψωµου κ.ά. Η υφαντουργία αντιπροσώπευε τον πιο δυναµικό κλάδο της ελληνικής βιοµηχανίας στις αρχές του 20ού αιώνα. Ο κλάδος χαρακτηρίζεται από υψηλή συγκέντρωση κεφαλαίου, που συνίσταται στη χρήση εκτεταµένου µηχανολογικού εξοπλισµού (ιπποδύναµη) αλλά και στην απασχόληση µεγάλου αριθµού εργατικής δύναµης. Εννοείται ότι η σύγκριση γίνεται µε τους υπόλοιπους βιοµηχανικούς κλάδους και ιδιαίτερα µε τη βιοµηχανία τροφίµων, την άλλη αιχµή της εκβιοµηχάνισης. Τη νέα τεχνολογία είχαν υιοθετήσει 220 βιοµηχανικά καταστήµατα. Πάνω από τα µισά ανήκαν στον κλάδο των ειδών διατροφής. Αλευρόµυλοι, µακαρονοποιεία και τα οινοπνευµατοποιεία που απέφερε η αξιοποίηση του πλεονάσµατος της σταφιδικής παραγωγής ήταν διάσπαρτα στον ελλαδικό χώρο και είχαν εφαρµόσει την ατµοκίνηση, µε χαρακτηριστική όµως τη χαµηλή συγκέντρωση εργατών. Ωστόσο η κλωστοϋφαντουρ- Εργάτριες σε εργοστάσιο των αρχών του 20ού αιώνα (Συλ- Το σήµα της ποτοποιίας Άµβουργερ (Hamburger).

22 γία, αν και έφτανε µόλις το 16,6% του συνόλου των βιοµηχανικών καταστηµάτων, κάλυπτε σχεδόν το 1/3 της µηχανικής ενέργειας και άγγιζε το 46% στο σύνολο των απασχολούµενων εργατών. Αυτά αποκαλύπτουν ότι ο κλάδος της κλωστοϋφαντουργίας ήταν ο κλάδος αιχµής της ελληνικής βιοµηχανίας στην αυγή του 20ού αιώνα, παρουσιάζοντας τον υψηλότερο δείκτη συγκέντρωσης κεφαλαίου. Χαρακτηριστικά, η εταιρεία των αδελφών Ρετσίνα στον Πειραιά το 1905 αντιπροσώπευε το 72% της κλωστοϋφαντουργίας της πόλης και το 53% της ελληνικής κλωστοϋφαντουργίας. Η ίδια εταιρεία των αδελφών Ρετσίνα παρουσίαζε υψηλή συσσώρευση του κεφαλαίου, γεγονός που προκύπτει από την εξαγορά οµοειδών επιχειρήσεων, οι οποίες είχαν χρεωκοπήσει την εποχή της κρίσης ( ). Ο εκµηχανισµός και το µέγεθος του εργατικού προσωπικού υποδεικνύουν συνολικότερα τις αναπτυξιακές τάσεις του κλάδου της υφαντουργίας. Το 1905 υπήρχαν 12 µηχανοκίνητα υφαντουργεία στην Ελλάδα. Ο ιστορικός Χρήστος Χατζηιωσήφ εκτιµά ότι η πρόοδος της υφαντουργίας οφειλόταν στον προστατευτισµό που θέσπισε το δασµολόγιο του 1884 και του 1887: «Η σιδηροβιοµηχανία στις χώρες της Ευρώπης υποδείκνυε τη δυνα- µικότητα της εκβιοµηχάνισης. Στην Ελλάδα της εποχής ο κλάδος περιοριζόταν στη δραστηριότητα των µηχανουργείων του Πειραιά, της Ερµούπολης και του Βόλου. Στο µεγάλο λιµάνι τα µηχανουργεία του Σκωτσέζου Τζων Μακ Ντούαλ και του Βασιλειάδη, στην πρωτεύουσα των Κυκλάδων το Νεώριο που είχε ιδρυθεί από την Ελληνική Ατµοπλοΐα, στο Βόλο τα εργοστάσια γεωργικών µηχανηµάτων του Γκλαβάνη και του Σταµατόπουλου. Ωστόσο πρέπει να επισηµανθεί ότι και στον Πειραιά και στην Ερµούπολη τα µηχανουργεία κατεξοχήν εξυπηρετούν τις µικρές επισκευαστικές ανάγκες και τις εργασίες καθαρισµού των επιβατικών ατµόπλοιων. Η παραγωγή µηχανικών µέσων δεν θα ξεπεράσει ποτέ τις τεχνολογικές αδυναµίες που χαρακτηρίζουν την ελληνική µηχανουργία». Τράπεζες Η πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα συνιστά, συν τοις άλλοις, περίοδο προσαρµογών του τραπεζικού τοµέα. Προσαρµογές που σχετίζονται µε τις εξελίξεις στο γενικότερο οικονοµικό πεδίο, δηλαδή την ανάπτυξη του ναυτιλιακού τοµέα, αλλά και τις κατευθύνσεις που επέβαλαν οι εκπρόσωποι του Διεθνούς Οικονοµικού Ελέγχου. Η Η εταιρεία των αδελφών Ρετσίνα στον Πειραιά το 1905 αντιπρο- Νεώριο και µηχανουργεία της Σύρου σε επιστολικό δελτάριο

23 ανάπτυξη της ναυτιλίας συνοδεύτηκε εύλογα µε την αύξηση της εισροής ρευστού χρήµατος, δηλαδή ναυτιλιακών εµβασµάτων, στην ελληνική επικράτεια. Κατά τον ίδιο τρόπο εµφανίζεται ορισµένη τάση για την εισροή µεταναστευτικών εµβασµάτων, τάση που προέκυψε από τη µετακίνηση ελληνικού εργατικού δυναµικού προς τη νέα ήπειρο. Θα πρέπει να θεωρήσουµε πάντως ότι αυτές οι δύο µορφές χρηµατικών εισροών σε µεγάλο βαθµό µένουν ανενεργές, εκτός δηλαδή του οικονοµικού κυκλώµατος, συνεπώς δεν προστίθενται στη νοµισµατική κυκλοφορία. Η πρακτική του αποθησαυρισµού των αγροτικών και νησιωτικών πληθυσµών δεν αποτελεί µοναδικό στοιχείο µιας ισχυρής παράδοσης αλλά και, στην παρούσα φάση, συνέπεια της ανασφάλειας που προκάλεσε η πρόσφατη οικονοµική κρίση. Η παντοδύναµη Εθνική Τράπεζα διέθετε βεβαίως το εκδοτικό προνόµιο, ενώ διατηρούσε και τις πλέον ευνοϊ- Το έµβληµα της Εθνικής Τράπεζας. ΚΛΑΔΟΣ Εσωτερική Κατανοµή της Ελληνικής Βιοµηχανίας (1900) ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ % ΑΤΜΟΪΠΠΟΙ % ΕΡΓΑΤΕΣ % Τρόφιµα 52 43,3 21,5 Κλωστοϋφαντουργία 16,6 33,1 45,9 Μέταλλα 12,1 9,6 14,7 Βυρσοδεψεία 2,2 1,1 2,5 Χηµικά 9,9 6 5,7 Διάφορα 7,2 6,9 9, Σύνολο σε αριθµούς Πηγή: Χρ. Αγριαντώνη, «Οι απαρχές της εκβιοµηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα», Ιστορικό Αρχείο Εµπορικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα 1986, σ. 341.

24 κές σχέσεις µε το κράτος. Η δανειοδοτική της συµβολή προς το δηµόσιο ταµείο ήταν άλλωστε το πλεονέκτηµα που είχε διαµορφώσει την Εθνική Τράπεζα ως τον άµεσο και απαραίτητο πιστωτή του ελληνικού κράτους. Μόνο η παρέµβαση του Διεθνούς Οικονοµικού Ελέγχου ανέκοψε αυτή την τάση, παρέµβαση που οδήγησε στην περικοπή των δηµόσιων δαπανών και συνεπώς περιόρισε πρόσκαιρα τον δανεισµό του κράτους. Κατά µία έννοια η απαίτηση που διατυπώθηκε από µέρους των εκπροσώπων του Διεθνούς Οικονοµικού Ελέγχου άλλαξε και τον προσανατολισµό των πιστωτικών εκροών της Εθνικής Τράπεζας. Μεγαλύτερο µέρος πήγαινε στις χορηγήσεις δανείων προς τους ιδιώτες. Από την άλλη πλευρά ωστόσο πρέπει να υπογραµµιστεί ότι η Εθνική δεν υπήρξε ποτέ ένα καινοτόµο πιστωτικό ίδρυµα. Σε αυτή τη φάση που η ναυτιλιακή ανάπτυξη απαιτούσε όπως είδαµε σηµαντικές δανειακές εισροές, η Εθνική αποδείχθηκε εξαιρετικά φειδωλή. Βεβαίως ουδείς αµφισβητούσε τον κυριαρχικό της ρόλο στην ελληνική πιστωτική αγορά. Η διασπορά των καταστηµάτων της εµµίσθων και αµίσθων σε όλη την ελληνική επικράτεια της επέτρεπε να εξασφαλίζει τον µεγαλύτερο όγκο των καταθέσεων και να προωθεί το τραπεζογραµµάτιό της στην αγορά. Είχε βοηθήσει και η δυσµενής πορεία των ανταγωνιστών της. Η Γενική Πιστωτική Τράπεζα, η οποία είχε ιδρυθεί µε ιδιαίτερες φιλοδοξίες το 1873, είχε κλείσει ήδη από το Ο Ανδρέας Συγγρός, ο µεγαλοµέτοχος οµογενής, δεν πρόλαβε να δει είχε πεθάνει έναν χρόνο νωρίτερα και το άλλο τραπεζικό του εγχείρηµα, την Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας, να απορροφάται από την Εθνική το Από το 1893 είχε σταµατήσει τις εργασίες της και η Τράπεζα Κωνσταντινουπόλεως, επίσης δηµιούργηµα του Συγγρού µε τη σύµπραξη και των Στέφανου Σκουλούδη και Γεωργίου Κορωνιού. Τέλος η Τράπεζα Βιοµηχανικής Πίστεως, άλλο ένα φιλόδοξο τραπεζικό ίδρυµα, πέρασε στην Τράπεζα Αθηνών το Η Τράπεζα Αθηνών ήταν ο σηµαντικότερος αντίπαλος της Εθνικής σε αυτό το διάστηµα. Ίδρυµα που προέρχεται από επενδύσεις επιχειρηµατικών κύκλων της οµογένειας, γι αυτό και οι δραστηριότητές της θα κατευθυνθούν δραστικά στον εξωελλαδικό χώρο µε χρηµατοδοτήσεις εµποροβιοτεχνικών εταιρειών του εκτός συνόρων ελληνισµού. Οι µέτοχοί της εκφράζουν εξαρχής την πρόθεση να διεισδύσουν επιθετικά στην τραπεζική αγορά, και δεν αποφεύγουν έτσι να χρηµατοδοτήσουν και τον πιο µικρό επαγγελµατία, εκµεταλλευόµενοι ακριβώς τις δανειακές αγκυλώσεις της Εθνικής Το έµβληµα της Τράπεζας Αθηνών. Ο Στέφανος Σκουλούδης από το ηµερολόγιο του Κ. Φ. Σόκου,

25 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ* Αθήνα Πάτρα Κέρκυρα Βόλος Ερµούπολη ,5 18 Λάρισα Τρίκαλα Καλαµάτα 3, Ζάκυνθος , ,5 Πύργος 3, Τρίπολη ,5 11 Χαλκίδα 5,5 6,5 10 8,5 11 * Στον πίνακα περιλαµβάνονται οι πόλεις µε πληθυσµό πάνω από κατοίκους. Πηγή: Από στοιχεία σχετικού πίνακα του Κ. Τσουκαλά, «Εξάρτηση και αναπαραγωγή. Ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών µηχανισµών στην Ελλάδα ( )», β έκδ., Θεµέλιο, Αθήνα 1979, σ