Η Γόρτυνα2, μια πόλη που κυριαρχεί

Transcript

1 ÄÉÅÈÍÇÓ ÊÁÉ ÅÕÑÙÐÁÚÊÇ ÐÏËÉÔÉÊÇ 24 Εκφάνσεις της νομισματικής πολιτικής της Γόρτυνας στην Κρήτη από τον 5ο ως τον 3ο αι. 1 Η Γόρτυνα2, μια πόλη που κυριαρχεί κατά τους ελληνιστικούς χρόνους στην κεντρική-νότια Κρήτη, είναι ένα από τα μακροβιότερα και πλουσιότερα σε παραγωγή νομισματοκοπεία, 3 ενώ θεωρείται η πρώτη που εκδίδει νόμισμα με εγχώριους τύπους στο νησί [χάρτης] 4. Η νομισματική παραγωγή της κατά τους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους χαρακτηρίζεται όχι μόνο από τον όγκο των εκδόσεων και τον πλούτο των εικονογραφικών θεμάτων που φιλοξενούνται στα νομίσματά της, αλλά και από την επίδραση που ασκεί σε έναν αριθμό νομισματοκοπείων άλλων πόλεων, οι οποίες βρίσκονται σε άμεση ή απώτερη γειτνίαση με αυτήν. Γράφει o ΜΑΝΟΛΗΣ Ι. ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ Επίκουρος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας - Νομισματικής 1. Γόρτυνα και Φαιστός (β μισό 5ου αρχές 4ου αι.) Το πρώτο αυτόνομο νόμισμα στο νησί, εκείνο της Γόρτυνας και της Φαιστού, εκδίδεται γύρω στο 470/ και φέρει κοινούς τύπους και για τις δύο πόλεις [εικ. 1-2]. Στην εμπρόσθια όψη των αργυρών διδράχμων απεικονίζεται η νύμφη Ευρώπη, καθισμένη σχεδόν κατενώπιον 71 1 Όλες οι χρονολογίες είναι πκε ή π.χ., εκτός κι αν σημειώνεται διαφορετικά. 2 Για την τοπογραφία, την ιστορία και την αρχαιολογία της Γόρτυνας γενικότερα, βλ. ενδεικτικά, Cross 2011, Di Vita 2010 Perlman 2004, Sjögren 2003, Di Vita et alii 1988 Sanders 1982, Για τη νομισματική παραγωγή της Γόρτυνας βλ. ενδεικτικά Svoronos 1890, Le Rider 1966, (σποραδικά). Δεν έχει επιχειρηθεί ακόμη η μελέτη του συντάγματος (corpus) των γορτυνιακών νομισμάτων. 4 Για τη νομισματική κυκλοφορία στην Κρήτη πριν από την έναρξη των αυτόνομων νομισματοκοπείων βλ. Στεφανάκης 1999 Stefanaki 2007/8, και Stefanakis 1999, Stefanaki 2007/8, 49. Ο Le Rider (1966, 166, 171-2) το τοποθετεί γύρω στο , ίσως μετά το 431.

2 ΜΑΝOΛΗΣ Ι. ΣΤΕΦΑΝAΚΗΣ Xάρτης 72 Εικόνα 1α-β Αργυροί στατήρες Γόρτυνας, περ : α. Künker 136, 10.iii.2008, 61. β. Le Rider 1966, πίν. XI, 12. Εικόνα 2 α-β Αργυροί στατήρες Φαιστού, περ : α. Svoronos 1890, πίν. XXII, 34. β. Le Rider 1966, πίν. XX, 24. 1α 1β 2α 2β στη ράχη του Ταύρου-Δία, ο οποίος αποδίδεται κατά τομή προς τα αριστερά ή τα δεξιά. Με το αριστερό χέρι της κρατά ένα από τα κέρατα του ταύρου, ενώ εναποθέτει το δεξί στα καπούλια του. Στην οπίσθια όψη, εντός εγκοίλου τετραγώνου, αποτυπώνεται μια λεοντοκεφαλή κατενώπιον (μάσκα λιονταριού) και περιβάλλεται από τις επιγραφές ΓΟΡΤΥΝΟΣ ή ΓΟΡΤΥΝΙ[ΟΝ] ΤΟ ΠΑΙΜΑ και ΦΑΙΣΤΙΟΝ ΤΟ ΠΑΙΜΑ

3 ÄÉÅÈÍÇÓ ÊÁÉ ÅÕÑÙÐÁÚÊÇ ÐÏËÉÔÉÊÇ 24 [«χτύπημα» (έκδοση) της Γόρτυνος/ των Γορτυνίων και των Φαιστίων] αντίστοιχα. Οι σειρές των διδράχμων συνοδεύονται και από δραχμές με έναν καθιστό ταύρο ως εμπροσθότυπο και μια ανάλογη λεοντοκεφαλή στην οπίσθια όψη 6. Εικονογραφικά ο οπισθότυπος φαίνεται πως επηρεάζεται από τα σαμιακά νομίσματα της εποχής, που κυκλοφορούσαν στη Μεσαρά στις αρχές του 5ου αι., ως αποτέλεσμα των εμπορικών σχέσεων μεταξύ Σάμου και Κρήτης. 7 Αν και δεν σώζεται κάποια επιγραφική μαρτυρία που να καταδεικνύει μια σχέση μεταξύ των δύο πόλεων στα μέσα του 5ου αι., θεωρείται μάλλον βέβαιο ότι το πρώτο τούτο νόμισμα της Κρήτης κόπηκε σε ένα πλαίσιο καλών πολιτικών σχέσεων μεταξύ Γόρτυνας και Φαιστού (συμπολιτεία ή συμμαχία) 8. Η Γόρτυνα χρειαζόταν μια θαλάσσια έξοδο στο Λυβικό Πέλαγος και το κοντινότερο λιμάνι, η Λεβήνα 9, βρισκόταν πιθανότατα υπό την κυριαρχία της Φαιστού αυτή την περίοδο, η οποία έλεγχε το δυτικό τμήμα της πεδιάδας της Μεσαράς και το λιμάνι του Ματάλου 10. Η κοιλάδα του Ληθαίου ποταμού, που διέσχιζε την πεδιάδα, ήταν ο πλέον ενδεδειγμένος δρόμος για εμπόριο ακολουθώντας το ποτάμι δυτικά προς τις εκβολές του σε σχέση με το δρόμο προς τη Λεβήνα, που ήταν αποκομμένη από τα δυσδιάβατα Αστερούσια Όρη. Άρα, οι φιλικές σχέσεις με τη Φαιστό ήταν απαραίτητες, και ίσως επιτεύχθηκαν μέσω μιας συνθήκης, κατά την διάρκεια της οποίας και οι δύο πόλεις έκοψαν τα πρώτα τους συμμαχικά νομίσματα 11 με κοινούς εικονογραφικούς τύπους. 12 Έναν εμπορικό χαρακτήρα αυτής της σχέσης θα μπορούσε ίσως κανείς να διακρίνει σε μια δεύτερη σειρά αργυρών διδράχμων [εικ. 3-4], στα χρόνια γύρω στο , με κοινούς τύπους, στην οποία διατηρείται ο εικονογραφικός τύπος της Ευρώπης και του Ταύρου στην εμπρόσθια όψη, ενώ στην οπίσθια εικονίζεται η πετα Για τον τύπο βλ. Svoronos 1890, πίν. ΧΙΙ, Le Rider 1966, πίν. ΧΙ, Stefanakis 1999, Πρόκειται κυρίως για αργυρές δραχμές της Σάμου με ημίτομο φτερωτού αγριογούρουνου ως εμπροσθότυπο και μάσκα λιονταριού ως οπισθότυπο, που χρονολογούνται στα τέλη του 6ου και στις αρχές του 5ου αι. Για τον τύπο βλ. Barron 1966, 20-25, πίν. I-V. 8 Perlman 2004, Για τη Λεβήνα βλ. ενδεικτικά, Cross 2011, 237 Perlman 2004, 1174 Sanders 1982, Για τη Φαιστό βλ. ενδεικτικά, Cross 2011, 225 Sjögren 2003, Perlman 2004, Sanders 1982, 161. Για το Μάταλον βλ. ενδεικτικά, Cross 2011, 238 Perlman 2004, Sanders 1982, Για τον όρο «συμμαχικό» νόμισμα και το φαινόμενο στην Κρήτη βλ. ενδεικτικά Stefanakis 1996 (Πολίχνη-Κυδωνία) Stefanakis 1998 (Κύταιον-Αξός) Στεφανάκης 2000 (Κάνδανος, Πολυρρήνια και Όρειοι) Stefanakis 1997, (Tάνος-Κυδωνία) Στεφανάκης 2012 (υπό έκδοση) (Κεραία, Μώδα και Πολυρρήνια). 12 Για την άποψη αυτή βλ. Le Rider 1966, Kirsten 1942, Svoronos 1888, Le Rider 1966, 169, 172.

4 ΜΑΝOΛΗΣ Ι. ΣΤΕΦΑΝAΚΗΣ Εικόνα 3 Αργυρός στατήρας Γόρτυνας, περ. 380: Le Rider 1966, πίν. XI, 10. Εικόνα 4 Αργυρός στατήρας Φαιστού, περ. 380: Le Rider 1966, πίν. XX, σοφόρος κεφαλή του Ερμή κατά τομή προς δεξιά και ένα κηρύκειο στο πεδίο μπροστά της. Η παράσταση πλαισιώνεται από επιγραφές πάνω από το μέτωπο του Ερμή, ΓΟΡΥΤΝ και ΦΑΙΣΤΙΟ αντίστοιχα για κάθε πόλη, σε αρχα κή γραφή. 14 Ελλείψει άλλων στοιχείων, τα νομίσματα της Γόρτυνας και της Φαιστού παραμένουν η μόνη ένδειξη για τη σχέση των δύο πόλεων της Μεσαράς στο β μισό του 5ου και στις αρχές του 4ου αι. 2. Γόρτυνα και Σύβριτος (περ. 360/50-340/30) Η νύμφη Ευρώπη έγινε το αποκλειστικό νομισματικό σύμβολο της Γόρτυνας μετά τον 5ο αι., και από τα μέσα του 4ου αι. κυριάρχησε στην εμπρόσθια όψη μιας σειράς αργυρών διδράχμων της πόλης [εικ. 5α-β], ως ένδενδρη μορφή. Καθισμένη κατά τομή προς δεξιά ή αριστερά στα κλαδιά ενός πλατάνου, παριστάνεται σκεπτική. Γέρνει το πανωκόρμι της προς τα εμπρός, ακουμπώντας την κεφαλή της στο ανασηκωμένο και λυγισμένο στον αγκώνα δεξί της χέρι, ενώ φέρει προς τα πίσω το χαμηλωμένο αριστερό, το οποίο χρησιμοποιεί ως αντιστήριγμα. Ο Δίας, με τη μορφή του ταύρου, απεικονίζεται στην οπίσθια όψη, στραμμένος άλλοτε προς δεξιά και άλλοτε προς αριστερά, με την κεφαλή να στρέφεται προς τα πίσω. Σε πολλές περιπτώσεις, τουλάχιστον στις πρώιμες εκδόσεις της σειράς, η επιγραφή που χαράσσεται στον οπισθότυπο είναι ακόμη σε αρχα κή μορφή ΛΟΡ- ΤΥΝSΟΝ (ΓΟΡΤΥΝΙΩΝ) Βλ. και Le Rider 1966, 55, αρ. 3 και 85, αρ. 5 αντίστοιχα. 15 Βλ. για παράδειγμα Le Rider 1966, 57, αρ. 13.

5 ÄÉÅÈÍÇÓ ÊÁÉ ÅÕÑÙÐÁÚÊÇ ÐÏËÉÔÉÊÇ 24 Δύο συγκεκριμένες εκδόσεις αυτής της γορτυνιακής σειράς φαίνεται πως αντιγράφονται πιστά, στα χρόνια γύρω στο 360/50-340/30 16, από το νομισματοκοπείο της Συβρίτου 17, σε μια σειρά αργυρών διδράχμων της τελευταίας [εικ. 6α-β]. Οι τύποι της Συβρίτου διαφέρουν από τους γορτυνιακούς σε κάποια σημεία: Στον οπισθότυπο της πρώτης έκδοσης απεικονίζεται ένας καθιστός ταύρος, με στραμμένη την κεφαλή προς τα πίσω και την αρχα κή επιγραφή ΜVBΡS (ΣΥΒΡΙ[ΤΙΟΝ]) στο πεδίο επάνω η δεύτερη έκδοση χρησιμοποιεί τον τύπο του όρθιου ταύρου της Γόρτυνας, ενώ η επιγραφή MY BΡS TS (ΣΥ ΒΡ ΙΤΙ [ΩΝ]) εμφανίζεται τόσο στο πεδίο γύρω από τον ταύρο όσο και στον εμπροσθότυπο, χαραγμένη εν μέρει πάνω στα κλαδιά του δέντρου και εν μέρει στο πεδίο. 18 Η σειρά των διδράχμων πλαισιώνεται από μια σειρά αργυρών δραχμών με κεφαλή Ευρώπης προς δεξιά, ως εμπροσθότυπο, και κεφαλή ταύρου με την επιγραφή ΜV (ΣΥ), επίσης σε αρχα κή γραφή, ως οπισθότυπο. 19 Εικόνα 5α-β Αργυροί στατήρες Γόρτυνας, περ. 360/50-340/30: α. Künker 136, 10.iii.2008, 67. β. Svoronos 1890, πίν. XIII, 10. Εικόνα 6α-β Αργυροί στατήρες Συβρίτου, περ. 360/50-340/30: α. Le Rider 1966, πίν. XXVII, 7 β. LHS Numismatics 100, 23.iv.2007, α 5β 6α 6β 16 Le Rider 1966, Για τη Σύβριτο βλ. Cross 2011, Perlman 2004, Sjögren 2003, Rocchetti 1994 Sanders 1982, Την επιγραφή που ο Svoronos (1887) διάβαζε «Tίσυροι», διόρθωσε η Guarducci (1949) σε «Συβριτί[ων]». 19 Για τους τύπους βλ. Le Rider 1966, πίν. ΧΧVII, Επίσης, Svoronos 1890, πίν. XXII, 22, για μια έκδοση με κεφαλή ταύρου και στις δύο όψεις.

6 ΜΑΝOΛΗΣ Ι. ΣΤΕΦΑΝAΚΗΣ 76 Το γεγονός ότι τα νομίσματα της Συβρίτου αντιγράφουν ή υιοθετούν τύπους της Γόρτυνας καταδεικνύει εμφανώς μια ισχυρή νομισματική σχέση των δύο πόλεων στα μέσα του 4ου αι., που μάλλον προ ποθέτει και την ύπαρξη κάποιας συνθήκης (συμπολιτεία ή συμμαχία) μεταξύ τους. Και σε αυτή την περίπτωση, όπως και με τη Φαιστό, και δεδομένου ότι τίποτε άλλο δεν μας είναι σήμερα γνωστό, η συνθήκη θα μπορούσε να θεωρηθεί και πάλι ως εμπορική στο χαρακτήρα. Δεν αποκλείεται, αν η προγενέστερη συνθήκη με τη Φαιστό έχει πάψει να υφίσταται αυτή την εποχή, η Γόρτυνα να στράφηκε προς τη Σύβριτο, η οποία πιθανότατα ήλεγχε το λιμάνι της Σουλίας 20 στον κόλπο της Μεσαράς, εξακολουθώντας να επιζητεί εναλλακτικές εξόδους στη θάλασσα 21. Η καταστροφή της Λύττου το 346 από τους μισθοφόρους του Φάλαικου με την υποκίνηση της Κνωσού 22 είναι ίσως άμεσα συνδεδεμένη με τη σχέση αυτή, η οποία μπορεί να αποκτά έτσι και έντονη πολιτική χροιά. Η Λύττος, που υπήρξε σύμμαχος της Γόρτυνας στα μέσα του 3ου αι. 23, πιθανότατα διατηρούσε καλές σχέσεις με τη Γόρτυνα ήδη το 346. Σε μια τέτοια περίπτωση, οποιαδήποτε διατάραξη των σχέσεων της Κνωσού με τη Λύττο θα είχε αντίκτυπο και στη Γόρτυνα, η οποία θα δεχόταν ίσως την πίεση της επεκτατικής πολιτικής της Κνωσού 24. Ένας τέτοιος κίνδυνος από το βορρά θα μπορούσε κάλλιστα να είχε οδηγήσει τη Γόρτυνα να αναζητήσει έναν εταίρο, τον οποίο αυτή τη φορά βρήκε στη μεγάλη κοντινή πόλη Σύβριτο. 3. Οι νομισματικές σειρές αργυρών στατήρων με την «ένδενδρη» Ευρώπη (350/ /270) Εάν οι γορτυνιακές εκδόσεις του 4ου και του 3ου αι. που αναφέρθηκαν παραπάνω, με τη νύμφη Ευρώπη να κάθεται στα κλαδιά ενός δέντρου, έχουν χρονολογηθεί σωστά από τον Le Rider 25, βρισκόμαστε μπροστά σε ένα μοναδικό φαινόμενο 20 Για τη Σουλία, γνωστή μόνον από τον Σταδιασμό της Μεγάλης Θαλάσσης: 324 (3ος-4ος αι. μ.χ.), βλ. Cross 2011, 241 Sanders 1982, Φαράκλας κ.ά. 1998, 57-59, Perlman 2004, 1165, 1188 Le Rider 1966, Είναι γεγονός ότι την περίοδο αυτή η νομισματική παραγωγή της Φαιστού έχει ανεξαρτητοποιηθεί. Για τα νομίσματα της Φαιστού στο πρώτο μισό του 4ου αι. βλ. Le Rider 1966, πίν. ΧΧ, 25-29, ΧΧΙ, Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, 10.2, 7. Βλ. και Μικρογιαννάκης 1967, Βλ. σχετικά Chaniotis 1996, 34-35, ο οποίος χαμηλώνει τη χρονολόγηση, που ο Μικρογιαννάκης (1967, 60) είχε ανεβάσει στο 293/2, στο Για την επεκτατική πολιτική της Κνωσού βλ. Μικρογιαννάκης 1967, 21 κ.ε. Για μια σύνοψη της ιστορίας της Κνωσού κατά την περίοδο αυτή βλ. Callaghan 1994, Για τη χρονολόγηση των διαφόρων νομισματικών εκδόσεων της Γόρτυνας με βάση τους «θησαυρούς» και τις επικοπές βλ. Le Rider 1966,

7 ÄÉÅÈÍÇÓ ÊÁÉ ÅÕÑÙÐÁÚÊÇ ÐÏËÉÔÉÊÇ 24 στην ιστορία του αρχαίου ελληνικού νομίσματος, την προσεκτική δηλαδή οργάνωση ενός νομισματικού εικονογραφικού προγράμματος, το οποίο επιχειρεί να παρουσιάσει βήμα βήμα έναν τοπικό μύθο, μέσα σε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα: Σε μια πρώτη έκδοση των χρόνων 360/ η νύμφη απεικονίζεται να κάθεται ανάμεσα στα κλαδιά του δέντρου, συχνά σκεπτική, όπως περιγράφτηκε παραπάνω [εικ. 5α-β]. Στις εκδόσεις που ακολουθούν στην περίοδο η ένδενδρη νύμφη συντροφεύεται συχνά από έναν δεξιόστροφο αετό, ο οποίος κάθεται αριστερά στο κλαδί, δίπλα της Εικόνα 7α-β Αργυροί στατήρες Γόρτυνας, περ : α. SNG Fitzwilliam 3947 β. Le Rider 1966, πίν. XVIII, 15. [εικ. 7α]. Ο αετός κοιτάζει την σε στάση περισυλλογής νύμφη, η οποία ωστόσο δεν δείχνει να έχει αντιληφθεί την παρουσία του. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα ο ίδιος ο κορμός του δέντρου παίρνει τη μορφή της κεφαλής του αετού [εικ. 7β]. 28 Σε μία έκδοση του /70, η νύμφη, έχοντας αντιληφθεί την παρουσία του αετού, στρέφει την κεφαλή της προς αυτόν, ενώ με το δεξί χέρι ανασηκώνει το ιμάτιό της πάνω από την κεφαλή της στο σχήμα του «Ηραίου ανακαλύπτεσθαι» [εικ. 8] 29. Σε άλλη έκδοση της ίδιας περιόδου, η νύμφη, αποδεδομένη σχεδόν κατενώπιον, ανασηκώνει το ιμάτιο με το υψωμένο αριστερό χέρι, ενώ με το δεξί συγκρατεί τον αετό, ο οποίος, Εικόνα 8 Αργυρός στατήρας Γόρτυνας, περ /70: Künker 136, 10.iii.2008, α 7β 26 Le Rider 1966, 194 και πίν. ΧΙ, XIV, Le Rider 1966, 194 και πίν. XIV, 2-XVIII, Le Rider 1966, 194 και πίν. XVIII, Le Rider 1966, 194 και πίν. XIX, Για το «ανακαλύπτεσθαι», μια κίνηση που σχετίζεται με τις νύφες στην αρχαία Ελλάδα, αλλά και με τη σεμνή παντρεμένη γυναίκα, βλ. Dipla 1997.

8 ΜΑΝOΛΗΣ Ι. ΣΤΕΦΑΝAΚΗΣ 78 έχοντας επικαθήσει ανάμεσα στα σκέλη της, ανοίγει διάπλατα τις φτερούγες του [εικ. 9] 30. Τέλος σε μια τρίτη έκδοση των ίδιων χρόνων, η Ευρώπη απεικονίζεται να φέρει υψηλό πόλο στην κεφαλή, να κρατεί στο αριστερό χέρι της σκήπτρο με πτηνόμορφη απόληξη και να «ανακαλύπτεται», εναγκαλιζόμενη τον αετό με το δεξί της χέρι [εικ. 10] 31. Η ερμηνεία των μορφών ως Ευρώπη και Ταύρος Δίας έχει γίνει αλλού. 32 Εδώ παρατίθεται μόνον το χωρίο του Θεοφράστου, του β μισού του 4ου αι. (Περί Φυτών Ιστορία, 1, 9.5, 7-10), το οποίο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς αποτελεί την πλησιέστερη πηγή για την ερμηνεία του εικονογραφημένου επεισοδίου: «ἐν Κρήτῃ δὲ λέγεται πλάτανόν τινα εἲναι ἐν τῇ Γορτυναίᾳ πρὸς πηγῇ τινι ἣ οὐ φυλλοβολεῖ μυθολογοῦσι δὲ ὡς ὑπὸ ταύτῃ ἐμίγη τῇ Εὐρώπῃ ὁ Ζεύς.» [Λέγεται ότι στην περιοχή της Γόρτυνας, στην Κρήτη, υπάρχει ένας αειθαλής πλάτανος 33 κοντά σε μια πηγή. Σύμφωνα με το μύθο, κάτω από αυτόν τον πλάτανο ο Δίας ενώθηκε με την Ευρώπη (μτφ. συγγραφέα)]. Ο Θεόφραστος αναφέρεται σε έναν τοπικό μύθο της Γόρτυνας, ο οποίος ανάγει την απώτερη καταγωγή των Γορτυνίων, αλλά και όλων των Κρητών, στη μεγάλη Μητέρα Ευρώπη, Εικόνα 9 Αργυρός στατήρας Γόρτυνας, περ /70: LHS Numismatics 100, 23.iv.2007, 276. Εικόνα 10 Αργυρός στατήρας Γόρτυνας, περ /70: Le Rider 1966, πίν. XIX, Βλ. και Le Rider 1966, 194 και πίν. XVIII, 19-24, XIX, Βλ. και Le Rider 1966, 194 και πίν. XIX, Stefanakis 2000α, Για τον αειθαλή πλάτανο της Κρήτης (Platanus Οrientalis Sempervirens ή Platanus Orientalis Cretica Dode) βλ. Πλατάκης 1966.

9 ÄÉÅÈÍÇÓ ÊÁÉ ÅÕÑÙÐÁÚÊÇ ÐÏËÉÔÉÊÇ 24 από την ένωση της οποίας με τον Δία, στη Γόρτυνα, γεννήθηκαν οι μεγάλοι βασιλείς Μίνως, Ραδάμανθυς και Σαρπηδόνας. 34 Αυτός ο μύθος επιλέγεται από τις γορτυνιακές αρχές για να προπαγανδίσει την αυτοχθονία των Γορτυνίων μέσα από ένα ευρύτατα κυκλοφορούν μέσον σε όλο το νησί, το αργυρό της νόμισμα. Ας σημειωθεί εδώ ότι οι συγκεκριμένες νομισματικές σειρές της Γόρτυνας με την ένδενδρη Ευρώπη είναι μακράν οι πολυπληθέστερες και ο εικονογραφικός τύπος ο μακροβιότερος του νομισματοκοπείου. Πέραν όμως της πολιτικής και «εθνικής» σημασίας που μπορεί να είχε η συγκεκριμένη εικονογραφική επιλογή για τη Γόρτυνα, μπορούν να γίνουν ακόμη κάποιες παρατηρήσεις, που αφορούν στην τέχνη των γορτυνιακών νομισμάτων: 1. Ως προς την επιλογή της σκηνής του εμπροσθοτύπου, οι ένδενδρες μορφές είναι ιδιαίτερα αγαπητές στην κρητική εικονογραφία εν γένει 35, ενώ το γεγονός ότι η ένωση των δύο εραστών λαμβάνει χώρα πάνω στο δέντρο και όχι κάτω από τον ίσκιο του, όπως διηγείται ο μύθος που παραδίδει ο Θεόφραστος, καθιστά το συγκεκριμένο επεισόδιο τοπική μυθική παραλλαγή Δεν λείπουν οι επιδράσεις από εξωκρητικά καλλιτεχνικά πρότυπα 37. Η σκηνή της ένωσης του Δία με την Ευρώπη είναι σαφώς επηρεασμένη από το περίφημο γλυπτό σύμπλεγμα της Λήδας και του κύκνου, που φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Τιμόθεο, γύρω στο 370/60, γνωστό σε μας σήμερα μόνο από ρωμα κά αντίγραφα. 38 Επιπλέον, στην τελευταία πράξη της ιστορίας, η Ευρώπη αποδίδεται με τα διακριτικά σύμβολα της Ήρας, φορώντας δηλαδή πόλο στα μαλλιά και κρατώντας ένα σκήπτρο που απολήγει σε κούκο, με τον Δία αετό ακόμα να κάθεται δίπλα της, υπονοώντας ότι ο Ιερός Γάμος έχει πια τελεστεί και η Ευρώπη έχει γίνει η νόμιμη σύζυγος του θεού Η «κρίση» του αργύρου στην Ανατολική Μεσόγειο Είναι γεγονός ότι κατά τον πρώιμο 3ο αι. μία κρίση έπληξε την αγορά αργύρου στη Μεσόγειο. 40 Η κρίση έγινε ιδιαίτερα αισθητή στην πτολε Για τον μύθο της Ευρώπης βλ. ενδεικτικά, Ψιλάκης 1996, Κακριδής 1986, 259 κ.ε. 35 Στεφανάκη-Στρατίκη 2007/8, και Για τις απεικονίσεις τοπικών μυθολογικών παραλλαγών σε νομίσματα της Κρήτης και τη δυσκολία κατανόησης και ερμηνείας τους βλ. Στεφανάκης 2002 Stefanakis 2000α. 37 Στεφανάκης 2002, Stefanakis 2000α, Για το συγκεκριμένο έργο αλλά και την εικονογραφία της Λήδας και του κύκνου/δία βλ. LIMC VI, Leda Για ανάλογες παραστάσεις Ήρας βλ. LIMC IV, Hera 154 και Mørkholm 1991, 64-5 Hazzard 1990, Carradice-Price 1988, 128 Robinson , Jenkins 1960, 31-2 Hazzard 1995, 74.

10 ΜΑΝOΛΗΣ Ι. ΣΤΕΦΑΝAΚΗΣ 80 μα κή Αίγυπτο, η οποία επί Πτολεμαίου Β ( ) αντέδρασε, αφενός υιοθετώντας τη χρήση οκτώ διαφορετικών χάλκινων νομισματικών υποδιαιρέσεων, αντί των αργυρών που ήταν σε κυκλοφορία, 41 και αφετέρου καθιστώντας τον χαλκό το βασικό μέταλλο για εσωτερικές συναλλαγές (μέχρι το 230, όταν ο Πτολεμαίος Γ Ευεργέτης επανέφερε την αργυρή νομισματοκοπία) 42. Την ίδια περίοδο, και συγκεκριμένα το 273, ένας πόλεμος φέρεται να ξέσπασε στην κεντρική Κρήτη, στον οποίο προσκλήθηκε ο βασιλιάς της Σπάρτης Αρεύς για να συνεπικουρήσει τους Γορτυνίους (πιθανότατα εναντίον των Κνωσίων) 43. Αυτή η αναταραχή στην κεντρική Κρήτη φαίνεται πως αποτέλεσε, κατά πάσα πιθανότητα, και την αιτία για την απόκρυψη πληθώρας νομισματικών «θησαυρών» στην περιοχή της Μεσαράς, 44 ενώ είναι πιθανό να ενέπλεξε σχεδόν κάθε πόλη του νησιού. Μια τέτοια κατάσταση θα μπορούσε να έχει ως αποτέλεσμα την εξάντληση των αποθεμάτων των πόλεων σε πολύτιμο μέταλλο, την υποτίμηση των κυκλοφορούντων νομισμάτων, ακόμη και την παύση της νομισματοκοπίας στο νησί. Όπως χαρακτηριστικά περιγράφει την περίοδο ο McDonald, Foreign intrigue, civic jealousness and petty disputes about boundaries combined to produce a state of affairs that was not far removed from anarchy 45. Είναι άλλωστε γεγονός ότι ο πόλεμος είναι η κύρια αιτία αλλαγών στις οικονομικές πολιτικές των πόλεων, των βασιλείων και των αυτοκρατοριών σε όλον τον αρχαίο κόσμο. 46 Οι στενές σχέσεις των Πτολεμαίων με την Κρήτη και η εξάρτηση της τελευταίας από την εισαγωγή αργύρου για τη νομισματοκοπία της, καθώς και η ταραχώδης και ασταθής πολιτική κατάσταση στη Μεσαρά στα τέλη της δεκαετίας του 270, πιθανότατα σχετίζονται άμεσα με την παρακμή των νομισματοκοπείων στο νησί κατά τον 3ο αι. Οι τρεις εκφάνσεις με τις οποίες εκδηλώθηκε αυτή η παρακμή αναφέρονται συνοπτικά παρακάτω, με γνώμονα πάντα τη Γόρτυνα: 4.1. Κυκλοφορία κίβδηλων νομισμάτων Στα χρόνια γύρω στο 280/70 και λίγο πριν από την ολοσχερή παύση της αργυρής νομισματοκοπίας στις περισσότερες πόλεις της Κρήτης, ένας μεγάλος αριθμός κίβδηλων νομισμάτων έκανε την εμφάνισή του στο νησί, 41 Mørkholm 1991, Carradice-Price 1988, 132 Milne 1951, 29, Hazzard 1995, 94, n. 35 Mørkholm 1991, Πλούταρχος, Πύρρος 27, 2. Βλ. επίσης, Μικρογιαννάκης 1967, 48 Τουράτσογλου 1995, Τουράτσογλου 1995, McDonald 1919, Βλ. για παράδειγμα Crawford 1978, 154 Crawford, 1964, Θωμα δης Howgego 1990, Langholm 1983, Van Keuren 1994, 18.

11 ÄÉÅÈÍÇÓ ÊÁÉ ÅÕÑÙÐÁÚÊÇ ÐÏËÉÔÉÊÇ 24 με τη μορφή επάργυρων/υπόχαλκων νομισμάτων 47. Θεωρείται πως ήταν μια πρώτη αντίδραση των κρητικών πόλεων στην κρίση αργύρου, οι οποίες έσπευσαν να εκδώσουν νόμιμα υπόχαλκα νομίσματα, ως κοπές έκτακτης ανάγκης, για να εξυπηρετηθούν οι εσωτερικές ανάγκες του νησιού σε συναλλαγές 48. Εννέα πόλεις του νησιού Βάρος Άξονας Προέλευση Βιβλιογραφία Παρατηρήσεις 7.31 γρ γρ γρ γρ. 9 Λονδίνο, BM Cameron beq. [εικ. 11] Λονδίνο, BM Cameron beq. Οξφόρδη, Ashmolean Museum, Evans Οξφόρδη, Ashmolean Museum, Evans, (Φαλάσαρνα, Πολυρρήνια, Έλυρος, Κυδωνία, Ραύκος, Κνωσός, Γόρτυνα, Πραισός, Φαιστός), που ίσως όχι τυχαία καλύπτουν ολόκληρο το νησί από δύση προς ανατολή, είναι γνωστές μέχρι σήμερα για την έκδοση υπόχαλκων νομισμάτων 49. Για τη Γόρτυνα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα οκτώ τέτοια παραδείγματα: Le Rider 1966, 151, n. 2. Le Rider 1966, 151, n. 2. Le Rider 1966, 151, n. 2 Milne 1943, 86. Le Rider, 1966, 151, n. 2 Milne 1943, 86, pl. IV, 10. Χάλκινος πυρήνας Χάλκινος πυρήνας Υπόχαλκο Υπόχαλκο 0.00 γρ. Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο Le Rider 1966, 151, n. 2. «Κίβδηλο» 0.00 γρ. Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο Le Rider 1966, 151, n. 2. «Κίβδηλο» γρ γρ. Εμπόριο Αγ. Πετρούπολη, State Hermitage Museum Le Rider 1966, 151, n. 2. Rollin et Feuardent 19.xii.1921, 133. «Κίβδηλο» Υπόχαλκο 4.2. Η παύση της αργυρής νομισματοκοπίας Η αργυρή νομισματοκοπία στο νησί παύει ξαφνικά μετά το 270 και μέχρι τις αρχές του 2ου αι. Μόνον δύο πόλεις συνέχισαν για λίγο ακόμη διάστημα να παράγουν αργυρό νόμισμα, σε μικρές ποσότητες: η Κυδωνία στα δυτικά 50 και η Γόρτυνα στην κεντρική-νότια Κρήτη. Η τελευταία εξέδωσε γύρω στο 260 μια νέα σειρά αργυρών διδράχμων στον κυρηνα κό 47 Για τα υπόχαλκα νομίσματα στην αρχαιότητα γενικότερα βλ. Stroud 1974, 171 και σημ. 49 Cambell Stefanaki 2007, Stefanakis 2002β, 202 Wells (αχρονολόγητο), 3 κ.ε. Le Rider 1966, 151, σημ. 3 Milne 1943, 78. Για παραδείγματα κρατικών υπόχαλκων εκδόσεων βλ. ενδεικτικά Stroud 1974, και σημ Stefanakis 1997, Stefanakis 2002β, 202 Στεφανάκης 2012 (υπό έκδοση). 50 Stefanakis 1997,

12 ΜΑΝOΛΗΣ Ι. ΣΤΕΦΑΝAΚΗΣ (φοινικικό ή πτολεμα κό) σταθμητικό κανόνα [εικ. 11], που μάλλον κόπηκαν στο πλαίσιο των σχέσεών της με τον Κύριο/Τοποτηρητή της Κυρήνης, Μάγα Εισαγωγή χάλκινου νομίσματος Η επίσημη επιβολή του χάλκινου νομίσματος στο νησί ήταν προφανώς το σημαντικότερο μέτρο απέναντι στην οικονομική κρίση, λίγο μετά το 270/60, όπως διαφαίνεται μέσα από την επιγραφή της Γόρτυνας IC IV: 162, η οποία επιβάλλει τη χρήση του νέου, χάλκινου νομίσματος στους πολίτες αντί των κυκλοφορούντων ακόμη αργυρών οβολών, και μάλιστα με την επιβολή προστίμων στους παραβάτες 52. Πέραν όμως της σύνδεσης της εισαγωγής του χάλκινου νομίσματος και της επιβολής του με μια γενικευμένη έλλειψη αργύρου στο νησί, θα πρέπει κανείς να δει ένα τέτοιο μέτρο και στο πλαίσιο μιας γενικότερης νομισματικής πολιτικής (όχι μόνο των κρητικών πόλεων) που απέβλεπε στο κρατικό κέρδος Εικόνα 11 Υπόχαλκος στατήρας Γόρτυνας, περ. 270: London, British Museum , Συμπεράσματα Από τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω καθίσταται σαφές πως η Γόρτυνα κατείχε εξέχουσα θέση στην πολιτική και οικονομική ιστορία της Κρήτης από τον 5ο μέχρι τον 3ο αι. Είναι η πόλη που εκδίδει μαζί με τη Φαιστό το πρώτο νόμισμα με τοπικούς τύπους στο νησί και ισχυροποιεί την πολιτική της θέση μέσα από νομισματικές «συμμαχίες» πολιτικού και οικονομικού χαρακτήρα, αρχικά με τη Φαιστό και εν συνεχεία με τη Σύβριτο, κατά το β μισό του 5ου αι. και τα μέσα του 4ου αι. αντί- 51 Stefanaki 2007/8, 55 Le Rider 1966, 152-3, 245, πίν. XLII, Manganaro 1978, 226 Jackson 1971, Για την επιγραφή βλ. ενδεικτικά, Melville-Jones 1993, 334 Dittenberger , 525. Για τη χρονολόγησή της στη δεκαετία 270/260 βλ. Stefanakis 2000β, Για διάφορες άλλες προτάσεις χρονολόγησης της επιγραφής βλ. Guarducci 1950, 162, p και Jackson 1971, 37 ( /19). Willetts 1955, 131 κ.ε Van Effenterre 1948, 57 Halbherr 1898, 168 Halbherr 1897, ( ). Svoronos 1898, 179 ( ). Carradice and Price 1988, 101 (τέλη του 4ου αι.). Για τα χάλκινα νομίσματα της Γόρτυνας βλ. Jackson Σχετικά βλ. Stefanaki 2007/8, 72 Stefanaki 2009, 279.

13 ÄÉÅÈÍÇÓ ÊÁÉ ÅÕÑÙÐÁÚÊÇ ÐÏËÉÔÉÊÇ 24 στοιχα. Οι διακρατικές αυτές σχέσεις αποτυπώνονται στην εικονογραφία των νομισμάτων, που αποτελεί και τη μόνη μαρτυρία για κάτι τέτοιο μέχρι σήμερα. Ενισχύει την εικόνα της προπαγανδίζοντας, μέσω της εικονογραφίας του νομίσματός της, την αυτοχθονία της ως «της πρώτης πόλης της Κρήτης», αφού από την περιοχή της θεωρείται πως ξεκίνησε ουσιαστικά η δυναστεία του μεγάλου βασιλέα Μίνωα, με την ένωση της Ευρώπης και του Δία. Η δύναμή της παραμένει μεγάλη και μετά την κρίση του αργύρου στην Ανατολική Μεσόγειο, που φαίνεται να πλήττει και την Κρήτη γύρω στο 270. Είναι η μία από τις δύο πόλεις του νησιού που εξακολουθούν να καλύπτουν μέρος των αναγκών τους με αργυρό νόμισμα, ενώ για ένα σύντομο χρονικό διάστημα ενισχύει την οικονομία της (όπως άλλες οκτώ πόλεις του νησιού) με υπόχαλκα νομίσματα. Τέλος, είναι η μόνη γνωστή πόλη που στο β τέταρτο του 3ου αι. επιβάλλει με νόμο τη χρήση του χάλκινου νομίσματος στους πολίτες της. Βιβλιογραφία Θωμα δης, X.M Ο Πληθωρισμός στην Αρχαιότητα. Αθήνα. Κακριδής, Ι.Θ Ελληνική Μυθολογία, τ. 3. Αθήνα. Μικρογιαννάκης E Η Κρήτη κατά τους Ελληνιστικούς Xρόνους. Αι Πολιτικαί ιδία Σχέσεις της Νήσου μετ άλλων Πόλεων ή Κρατών. Αθήνα. Πλατάκης, Ε.Κ «Αειθαλής πλάτανος εν Κρήτη», Κρητική Εστία 160, , 161, Σβορώνος, Ι «Περί της χρονολόγησης της νομισματικής επιγραφής της Γόρτυνος», Journal International d Ar - chéo lo gie Numismatique 1, Στεφανάκη, Β.Ε. - Στρατίκη Κ. 2007/8. «Ο θεός Απόλλωνας στα νομίσματα της Ελεύθερνας. Ερμηνευτική προσέγγιση», Ευλιμένη 8-9, Στεφανάκης, Μ.Ι (υπό έκδοση). Η Νομισματική Παραγωγή της Πολυρρήνιας (Κρήτη) από τον 4ο αι π.χ. μέχρι τον 1ο αι. μ.χ. Βιβλιοθήκη της Ελληνικής Νομισματικής Εταιρείας. Αθήνα. Στεφανάκης, Μ.Ι «Πολυρρήνια, Όρειοι και Κάνδανος. Μια σχέση του δευτέρου μισού του τρίτου αιώνα π.χ.», Πεπραγμένα του Η Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ηράκλειο Ηράκλειο, τ. Α3, Στεφανάκης, Μ.Ι «Η τέχνη και οι καλλιτέχνες των κρητικών νομισμάτων», Κρητική Εστία 9, Τουράτσογλου, I «Creta Numisma - tica: Με αφορμή τον θησαυρό Κεντρική-Νότια Κρήτη 1991», Disjecta Mem - bra. Αθήνα, Φαράκλας, Ν. κ.ά Οι Eπικράτειες των Aρχαίων Πόλεων της Κρήτης, Ρίθυμνα 6. Ρέθυμνο. Ψιλάκης, Ν Κρητική Μυθολογία. Ηρά κλειο. Barron, J.P The Silver Coinage of Samos. London. Callaghan P.J Archaic, Classical and Hellenistic Knossos-A Historical Sum - mary, στο D. Evely, H. Hughes-Brock and N. Momigliano (επιμ.), Knossos: A Labyrinth of History, Papers in honour of Sinclair Hood, Oxford, Cambell, W Greek and Roman Pla - ted Coins, American Numismatic Socie - ty Numismatic Notes and Monographs 57. New York. 83

14 ΜΑΝOΛΗΣ Ι. ΣΤΕΦΑΝAΚΗΣ 84 Carradice, I. and Price, M Coinage in the Greek World. London. Chaniotis, A Die Verträge zwischen kretischen Poleis in der hellenistischen Zeit. Stuttgart. Crawford, M.H Ancient devalua - tions: a general theory, στο Les Déva - luations à Rome l époque républicaine et impériale. Rome: École Française de Rome, Crawford, M.H War and finance, Journal of Roman Studies, Cross, M The Creativity of Crete. City States and the Foundations of the Modern World, Oxford. Dipla, A Helen the Seductress? Tracing the Motif of Helen Baring her Breast to Avert Menelaos Punishment in Greek Art and Literature, στο Palla - gia, Ο (επιμ.). Greek Offerings: Essays on Greek Art for John Boardman. Oxford, Di Vita, A Gortina di Creta: quindici secoli di vita urbana. Roma. Di Vita, A. et alii Gortina. Roma. Dittenberger, W Sylloge Inscri - ptio num Graecarum. Leipzig. Rollin, C. et Feuardent, F. Monnaies grec - ques antiques. Catalogue of public Auc - tion, 19 December Paris. Guarducci, M Inscriptiones Creticae, IV. Tituli Gortynii. Roma. Guarducci, M La presunta leggenda Tisyroi nelle monete di Gortyna, Ar - che o logia Classica, 1, Hackens, T A propos de la cir - culation monétaire dans le Péloponnèse au IIIe siècle av. J.-C., στο L. Ediderut, W. Peremand, A. Torho Cerfaux (επιμ.), Antidorum W. Peremans Sexagenario ab Alumnis Obaltum. Louvain, Halbherr, F Cretan expedition III. Epi gra phical researches in Gortyna, Ame rican Journal of Archaeology, Halbherr, F. 1898, An important inscri - ption for the history of coinage in Cre - te, Journal Ιnternational d Αrchéologie Numismatique 1, Hazzard, A The composition of pto - lemaic silver, Journal of the Society for the Study of Egyptian Antiquity 20, Hazzard, R.A Ptolemaic Coins: An Introduction for Collectors. Toronto. Howgego, C.J Why did ancient states strike coins?, Numismatic Chro - nicle 150, Jackson, A.E The bronze Coinage of Gortyna, Numismatic Chronicle 11 (7 th series), Jenkins, G.K An early Ptolemaic hoard from Phacow, American Numis - matic Society Museum Notes 9, Kirsten, E Das dorische Kreta. Würz - burg. Künker, F.R. Auktion 136: Antike Münzen der Insel Kreta die Sammlung Dr. Bur - khard Traeger. Münzen aus der Welt der Antike. 10 Marz Osnabrück. Langholm, O Wealth and Money in the Aristotelian Tradition. Oslo. Le Rider, G Monnaies Crétoises du Ve au Ier Siècle av. J-C. École Française d Athènes, Études Crétoises 15. Paris. LHS Numismatics Auction 100: LHS Nu - mis matics Ltd (Heiner Stotz), 23 April Zürich. LIMC: Lexicon Iconographicum Mytholo - giae Classicae. Zürich and München Manganaro, G., Fiscalismo mone - tale nelle città cretesi, στο L. Gasparini (επιμ.), Scritti Storico-epigrafici in Me - moria di Marcello Zambelli. Rome, McDonald, G.C.B., The silver coina - ge of Crete. A metrological note, Pro - ceed ings of the British Academy 9,

15 ÄÉÅÈÍÇÓ ÊÁÉ ÅÕÑÙÐÁÚÊÇ ÐÏËÉÔÉÊÇ 24 Melville-Jones, J.R Testimonia Nu - ma ria: Greek and Latin Texts concerning Ancient Greek Coinage 1. London. Mijnsbrugge, M. van der The Cretan Koinon. New York. Milne, J.G The Evans collection at Oxford, the Cretan coins, Numismatic Chronicle 1 (6 th series), Milne, J.G A note on Festus 359 A: Silver and bronze coinages of the Hel - lenistic period, στο P.R. Coleman- Norton (επιμ.), Studies in Roman Eco - nomic and Social History in Honor of Allan Chester Johnston. Princeton: Princeton University Press, Mørkholm, O Early Hellenistic Coi na - ge from the Accession of Alexander to the Peace of Apamea ( ). Camb ridge. Myres, J.C On some bronze coins from Crete, Numismatic Chronicle 14 (3 rd series), Perlman Crete, στο M.H. Hansen and T.H. Nielsen (επιμ.), An Inventory of Archaic and Classical Poleis. Oxford, Robinson, E.S.G The Coin Stan - dards of Ptolemy I, στο Rostovtzeff, M.I. (επιμ.), The Social and Economic Ηistory of the Hellenistic World, τ. 3, Rocchetti L Sybrita: la Valle di Amari fra Bronzo e Ferro. Rome. Sanders, I.F Roman Crete. An Archa - eological Survey and Gazetteer of Late Hellenistic, Roman and Early Byzantine Crete. Warminster. Sjögren, L Cretan Locations. Dis cern - ing Site Variations in Iron Age and Archaic Crete ( BC), BAR In - ternational Series 1185, Oxford. SNG Fitzwilliam: Sylloge Nummorum Grae - corum (Great Britain Series IV): The Fitzwilliam Museum: Leake and General Collections. Part 5: Sicyon-Thera. London Stefanaki, V.E «Les fausses monnaies d Hiérapytna. Monnaies fourrées et imitations modernes», Νομισματικά Χρονικά 26, Stefanaki, V «La politéque moné - taire des cités crétoises à l époque classique et hellénistique», Ευλιμένη 8-9, Stefanaki, V.E «Le monnayage de bronze de Viannos et de Malla en Crète orientale», στο Κερμάτια Φιλία, Τιμητικός Τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσογλου. Αθήνα, τ. Α, Stefanakis, M.I Polichne, στο Α. Τζα μαλής (επιμ.), Μemory Martin Jes - sop Price, Βιβλιοθήκη της Ελληνικής Νομισματικής Εταιρείας 5. Αθήνα, Stefanakis, Μ.Ι Studies in the coina - ges of Crete with particular reference to Kydonia. University of Londοn (αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή). Stefanakis, Μ.Ι A mid-fourth cen - tury BC alliance coinage on Crete? The case of Kytaion reassessed, στο W.G. Cavanagh and M. Curtis (επιμ.), Post- Minoan Crete: Proceedings of the Colloquium organized by the BSA and the I of A, University College London, November 1995, BSA Studies Series 2. London, Stefanakis, Μ.Ι The introduction of monetary economy and the beginning of local minting in Crete, στο A. Chaniotis (επιμ.), From Minoan Farmers to Roman Traders. Sidelights on the Economy of Ancient Crete. Stuttgart, Stefanakis, M.I. 2000α. Kydon the oikist or Zeus Kretagenes Kynotraphes? The problem of interpreting Cretan cointypes, Ευλιμένη 1, Stefanakis, Μ.Ι. 2000β. Ptolemaic coinage and Hellenistic Crete, στο Α. Καρέτσου (επιμ.), Κρήτη και Αίγυπτος. 85

16 ΜΑΝOΛΗΣ Ι. ΣΤΕΦΑΝAΚΗΣ 86 Πολιτισμικοί Δεσμοί Τριών Χιλιετιών. Ηράκλειο, Stroud, R.S An Athenian law on silver coinage, Hesperia 43, Svoronos, J.N The inscription TISVROI on coins of Gortyna, Numis - matic Chronicle 7, Svoronos, J Monnaies crétoises inédites et incertaines, Revue Numi - sma tique 6, Svoronos, J Numismatique de la Crète ancienne. Mâcon. Van Effenterre, H La Crête et le Monde grec de Platon à Polybe. Paris. Van Keuren, F The Coinage of Hera - clea Lucaniae. Rome. Wells, B. (αχρονολόγητο). The debase - ment of coinage at Polyrhenium (χειρόγραφο στο British Museum), σσ. 14. Willetts, R.F Aristocratic Society in Ancient Crete. London. ÓåéñÜ: ÄéåèíÞò êáé ÅõñùðáúêÞ ÐïëéôéêÞ Διεύθυνση σειράς: Σωτήρης Ντάλης Åêäüóåéò ÐÁÐÁÆÇÓÇ ÁÅÂÅ, ÍéêçôáñÜ 2 & Åìì. ÌðåíÜêç, ÁèÞíá, Ôçë.: , Fax: , papazisi@otenet.gr