THE MATRIX: Είστε σίγουροι ότι ζούμε στον πραγματικό κόσμο;

Transcript

1 THE MATRIX: Είστε σίγουροι ότι ζούμε στον πραγματικό κόσμο; Σχόλιο [Α.Α.1]: Η εργασία κρίνεται στα περισσότερα σημεία της πολύ καλή, ενώ κάποιες αναφορές θα μπορούσαν να θεωρηθούν και άριστες. Ωστόσο διαπίστωσα ότι πολλές αναφορές προέρχονταν από ιστολόγια αμφιβόλου αξίας, ενώ έγινε και κατάχρηση του Βιβλίου της Φιλοσοφίας. Λίγα Εισαγωγικά: Στο πλαίσιο του μαθήματος της Ερευνητικής Εργασίας Β Γενικού Λυκείο, κατά το σχολικό έτος , με θέμα «Cineφιλοσοφούμε στο σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος», η ομάδα μας επέλεξε να ασχοληθεί με την ταινία The Matrix. Αφού παρακολουθήσαμε την ταινία, έπειτα από συζήτηση, τόσο σε επίπεδο τάξης, όσο και μεταξύ μας καταλήξαμε στα εξής ερωτήματα με τα οποία και ασχοληθήκαμε: Α. Μέρος: Περίληψη Ταινίας Περίληψη του Μύθου του Σπηλαίου Β. Μέρος: Αναφορά στον Πλάτωνα 1

2 Συσχέτιση Σπηλαίου Matrix Γ. Μέρος: Τι είναι αλήθεια; Μπορούν όντως όλοι οι άνθρωποι να δεχτούν την αλήθεια; Είναι οι επιλογές μας ελεύθερες ή κινούμαστε σύμφωνα με τη μοίρα μας; Σύγχρονη εποχή - Μ.Μ.Ε. (πολιτικά συμφέροντα κ.α.). Μήπως ζούμε σε μια εικονική πραγματικότητα; Μία εργασία των: 2 Ανδριοπούλου Σπυριδούλα Β1 Βάββα Λίνα Β1 Ζαραχάνη Δημήτρη Β1 Ηλιακόπουλου Κωνσταντίνου Β1 Καλογεροπούλου Γεωργία Β1

3 Περιεχόμενα THE MATRIX: Είστε σίγουροι ότι ζούμε στον πραγματικό κόσμο;... 1 Αντί Προλόγου... 5 Λίγα λόγια για την υπόθεση της ταινίας... 6 Περίληψη και σύντομη ερμηνεία του «Μύθου του Σπηλαίου» του Πλάτωνα (Πολιτεἰα 514a-520e)... 8 Λίγα λόγια για τον Πλάτωνα Γενικά Πολιτεία ἢ Περὶ δικαίου: Η θεωρία των Ιδεών Συσχέτιση Μύθου του Σπηλαίου με το Matrix Μπορούν όλοι οι άνθρωποι να δεχτούν την αλήθεια; Είναι οι επιλογές μας ελεύθερες ή κινούμαστε σύμφωνα με τη μοίρα μας; Σύγχρονη Εποχή και ΜΜΕ Μήπως ζούμε σε μια εικονική πραγματικότητα; Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία

4 4

5 Αντί Προλόγου Στο πλαίσιο του μαθήματος της Ερευνητικής Εργασίας Β Γενικού Λυκείου, κατά το σχολικό έτος , με θέμα «Cineφιλοσοφούμε στο σχολείο: Φιλοσοφία και Κινηματογράφος», η ομάδα μας επέλεξε να ασχοληθεί με την ταινία The Matrix. Αφού παρακολουθήσαμε την ταινία, έπειτα από συζήτηση, τόσο σε επίπεδο τάξης, όσο και μεταξύ μας καταλήξαμε η εργασία μας να έχει την ακόλουθη δομή: Α. Μέρος: o Περίληψη Ταινίας o Περίληψη του Μύθου του Σπηλαίου Β. Μέρος: o Αναφορά στον Πλάτωνα και τις απόψεις του o Συσχέτιση ανάμεσα στον μύθο του Σπηλαίου και στην ταινία Matrix Γ. Μέρος: Τι είναι αλήθεια; Μπορούν όντως όλοι οι άνθρωποι να δεχτούν την αλήθεια; Είναι οι επιλογές μας ελεύθερες ή κινούμαστε σύμφωνα με τη μοίρα μας; Σύγχρονη εποχή - Μ.Μ.Ε. (πολιτικά συμφέροντα κ.α.). Μήπως ζούμε σε μια εικονική πραγματικότητα; 5

6 Λίγα λόγια για την υπόθεση της ταινίας Του Δημήτρη Ζαραχάνη Δ. 1.1 Περίληψη της Ταινίας «The Matrix» Εν έτειη 1999, ο Thomas Anderson, ένας ιδιοφυής χάκερ γνωστός και ως Neo στον ψηφιακό κόσμο, ψάχνει για απαντήσεις σχετικά με κάτι που ονομάζεται Matrix. Έρχεται σε επαφή με μία άλλη χάκερ, την Trinity, η οποία τον πληροφορεί σχετικά με έναν άνθρωπο που μπορεί να του λύσει τις απορίες του, τον Μορφέα. Ωστόσο εμπόδιο στο δρόμο του για να συναντήσει τον Μορφέα θα σταθούν κάποιοι πράκτορες υπό την ηγεσία του πράκτορα Smith. Αφού καταφέρει να ξεφύγει, ο Neo θα αναζητήσει τον Μορφέα και θα καταφέρει να τον βρει. Όταν τελικά συναντώνται, ο Μορφέας του προσφέρει δύο χάπια, δύο επιλογές. Εάν διαλέξει το κόκκινο χάπι θα μάθει την πραγματική αλήθεια για τον κόσμο στον οποίο ζει. Αν ωστόσο διαλέξει το μπλε θα ξεχάσει τα πάντα σχετικά με τη συνάντησή τους και θα επιστρέψει στην κανονική, όπως νομίζει τουλάχιστον, ζωή του. Τελικά επιλέγει το κόκκινο χάπι και ξυπνάει καλωδιωμένος μέσα σε ένα δοχείο γεμάτο με ένα ροζ υγρό, ανάμεσα σε χιλιάδες άλλα παρόμοια δοχεία με ανθρώπους. Αφού διασωθεί από τον πραγματικό Μορφέα, πληροφορείται ότι η ζωή που ζούσε έως τώρα ήταν στην ουσία μία εικονική ζωή. Δεν ζούσε στο 1999 αλλά στο δυστοπικό 2199, όπου ήδη από τον 21 ο αιώνα στη γη έχει κυριαρχήσει η καταληφθεί από την τεχνητή νοημοσύνη, η οποία κατάφερε να νικήσει το ανθρώπινο είδος και να το υποδουλώσει. Όταν καταφέρνει ο Neo να δεχθεί τη νέα πραγματικότητα και εκπαιδευτεί κατάλληλα, σχεδόν όλη η ομάδα του Μορφέα πάει να επισκεφτεί τον «Μάντη», ο οποίος θα διαπιστώσει αν ο Neo είναι αυτός ο Ένας που θα ελευθερώσει την ανθρωπότητα από τις μηχανές και τον κόσμο της ψευδαίσθησης. Όμως, καθώς φεύγουν τους επιτίθενται οι πράκτορες μαζί με δυνάμεις της αστυνομίας και αιχμαλωτίζουν τον Μορφέα, ενώ καταφέρνουν να σωθούν μόνο ο Neo και η Trinity. Οι δυο τους επιστρέφουν στο Matrix και διασώζουν τον Μορφέα, αλλά την ώρα που ο Neo προσπαθεί να διαφύγει, τον προλαβαίνει ο Smith και οι δυο τους αναμετρώνται σε μία μονομαχία μέχρι θανάτου. Τελικά αφού ο Neo πεθάνει στο Matrix και αναστηθεί σκοτώνει τον Smith με τις νέες δυνάμεις που απέκτησε μέσω αυτής της διαδικασίας. 6

7 Η ταινία κλείνει με τον Neo να απευθύνεται στον κόσμο, μέσα από ένα τηλεφωνικό θάλαμο και να προειδοποιεί τις μηχανές ότι θα αποκαλύψει την αλήθεια στους ανθρώπους. Κλείνει το τηλέφωνο και απογειώνεται. 7

8 1.2 Περίληψη και σύντομη ερμηνεία του «Μύθου του Σπηλαίου» του Πλάτωνα (Πολιτεία 514a-520e) 1 Σε μία σπηλιά βρίσκονται άνθρωποι αλυσοδεμένοι όλη τους τη ζωή από τον αυχένα έως τα πόδια, αναγκασμένοι να κοιτούν μόνο προς τα εμπρός. Πίσω τους υπάρχει μια φωτιά που εκπέμπει φως και ανάμεσα στους δεσμώτες και στη φωτιά ένα δρομάκι με ένα κοντό τειχάκι, πίσω από το οποίο περνούν διάφοροι άνθρωποι μεταφέροντας κατασκευάσματα, αγάλματα και ομοιώματα ζώων που εξέχουν πάνω από το τειχάκι. Φυσικά άλλοι από αυτούς μιλούσαν μεταξύ τους και άλλοι όχι. Συνεπώς το μόνο που βλέπουν αυτοί οι δεσμώτες όλη τους τη ζωή είναι μόνο οι σκιές που δημιουργούνται από το φως τη φωτιάς στον τοίχο μπροστά τους και τις φωνές που άκουγαν, θα τις νόμιζαν για τις φωνές των σκιών. Άρα είναι φυσικό οι δεσμώτες αυτοί να πιστεύουν για αληθινά μόνο τις σκιές που έβλεπαν και τις υποτιθέμενες φωνές τους, για τις οποίες και θα συζητούσαν μεταξύ τους, αν βέβαια μπορούσαν να συνομιλήσουν. 1 H παρούσα περίληψη ερμηνεία συντάχθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος «Αρχές Φιλοσοφίας, Β Γενικού Λυκείου, Θεωρητική Κατεύθυνση» κατά το σχολικό έτος

9 Ο Πλάτων, μέσω του Σωκράτη, μιλάει σαφώς αλληγορικά. Οι δεσμώτες στην ουσία δεν είναι άλλοι παρά οι άνθρωποι που ζουν όλη τους της ζωή στην φαινομενικότητα των όσων αντιλαμβάνονται. Τα διάφορα ομοιώματα είναι ένα μέρος της «Αλήθειας», που την βλέπουν αλλοιωμένη, και οι αλυσίδες που δεν τους αφήνουν να δουν την ίδια την αλήθεια είναι οι αισθήσεις τους. Είναι φυσικό λοιπόν αυτοί να θεωρούν την αλλοιωμένη αυτή αλήθεια ως την πραγματική αλήθεια. Αυτό το πρώτο στάδιο ονομάστηκε «Εἰικασία», ακριβώς για το λόγο ότι οι άνθρωποι είναι σε αυτή τη θέση ικανοί μόνο να εικάζουν, με τις αισθήσεις τους για το τι είναι η «Αλήθεια». Στο δεύτερο στάδιοκομμάτι, η λεγόμενη «Πίστις», έένας δεσμώτης ελευθερώνεται και αναγκάζεται ξαφνικά να γυρίσει το κεφάλι, να περπατήσει και να κοιτάξει προς το φως της φωτιάς, ενώ βέβαια πονάει και αδυνατεί να δει ξεκάθαρα λόγω της εκτυφλωτικής λάμψης της φωτιάς. Τι θα έλεγε, αν εφόσον ήταν συγχυσμένος κάποιος του έλεγε πως ό,τι έβλεπε πριν ήταν ανοησίες και αυτά που βλέπει τώρα είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα και μάλιστα τον ρώταγε να του πει τι είναι το καθετί από αυτά που βλέπει; Ο δεσμώτης τότε θα μπερδευόταν και θα νόμιζε αυτά που είχε συνηθίσει να βλέπει πιο αληθινά. Όταν δε αναγκαζόταν να δει το ίδιο φως θα πόναγαν τα μάτια του και θα γύρναγε το κεφάλι του πίσω σε αυτά που είχε συνηθίσει να βλέπει. Εδώ φαίνεται πόσο δύσκολο είναι για κάποιον να δεχθεί κάτι καινούργιο, την πραγματική όψη των πραγμάτων δηλαδή, όταν έχει συνηθίσει να βλέπει άλλα, τις σκιές τους. Φαίνεται πως η αλήθεια, το φως τη φωτιάς, «πονάει» όταν την πρωτοαντικρίζει κανείς, και πολλοί προτιμούν να την αγνοήσουν μη αντέχοντάς την, και να γυρίσουν πίσω σε αυτά που είχαν τόσο καιρό βολευτεί να πιστεύουν, στις σκιές. Αν μετά κάποιος τον τραβούσε βίαια προς τα έξω από ένα δύσβατο και απότομο δρόμο, αυτός δεν θα πόναγε και δε θα νευρίαζε που τον τραβούσαν; Και όταν τελικά έβγαινε έξω, δεν θα του ήταν αδύνατο να αντικρίσει έστω και ένα από τα πράγματα που του έλεγαν πως είναι αληθινά, αφού τα μάτια του θα ήταν πλημμυρισμένα από το φως του ήλιου; Θα χρειαζόταν να προσαρμοστεί, έτσι αρχικά πιο εύκολα θα διέκρινε τις σκιές των διάφορων αντικειμένων και των ανθρώπων, έπειτα τα είδωλα τους στο νερό και ύστερα τα ίδια τα αντικείμενα και τους ανθρώπους. Μετά θα γύριζε το βλέμμα του προς τα ουράνια 9

10 σώματα την νύκτα, όταν το φως του ήλιου δεν θα τον τύφλωνε, και τελικά προς τον ίδιο τον ήλιο. Σε αυτό το τρίτο μέροςκομμάτι, τη «Διάνοια», βλέπουμε πως για να φτάσει κανείς έξω από το «βασίλειο των αισθήσεων και της πλάνης», το Σπήλαιο δηλαδή, θα πρέπει να κοπιάσει ανεβαίνοντας έναν δύσκολο δρόμο, τον δρόμο της γνώσης. Όμως ακόμα και τότε θα του είναι αδύνατο να δει ξεκάθαρα την αλήθεια και θα πρέπει να περάσει από ένα στάδιο προσαρμογής. Ο Πλάτωνας συνδέει την προσαρμογή με τη γνώση των μαθηματικών και συγκεκριμένα της αριθμητικής, της γεωμετρίας-στερεομετρίας, της αστρονομίας και της αρμονικής. Η πεποίθηση του Πλάτωνα ότι τα μαθηματικά είναι απαραίτητο εργαλείο κατανόησης του κόσμου και κατά συνέπεια στην φιλοσοφία, φαίνεται ξεκάθαρα στην επιγραφή πινακίδα που είχε αναρτηθείήσει έξω από την Ακαδημία του, «Μηδείς ἀγεωμέτρητος εἰσίτω». Αφού λοιπόν κανείς περάσει μέσα από το στάδιο προσαρμογής-γνώσης μαθηματικών θα μπορέσει να αρχίσει σιγά-σιγά να διακρίνει την πραγματική όψη των διάφορων μερών της αλήθειας, τους ανθρώπους και τα αντικείμενα, των οποίων στην αρχή έβλεπε τις σκιές και τα είδωλα τους, κα ι τέλος την ίδια την Αλήθεια, τον Ήλιο. Το στάδιο κομμάτι αυτό ονομάστηκε «Νόησις» επειδή πλέον ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τον νου του για να αντιληφθεί το περιβάλλον του και όχι με τις αισθήσεις του, όπως συνήθιζε. Τότε θα καταλάβαινε πως ο ήλιος ήταν κατά κάποιον τρόπο υπαίτιος για την ύπαρξη των όσων έβλεπε αυτός και οι σύντροφοί του, και θυμούμενος την κατάσταση της πλάνης στην οποία βρισκόταν μέσα στο σπήλαιο, θα καλοτύχιζε τον εαυτό του για την αλλαγή και θα λυπόταν τους συντρόφους του. Αν τώρα υποθέσουμε ότι οι δεσμώτες είχαν φτιάξει έναν δικό τους τρόπο ζωής, με τιμές και επαίνους σύμφωνα πάντα με τις σκιές, αυτός τους ο τρόπος θα του φαινόταν χαζός και δε θα του άρεσε καθόλου πια. Θα προτιμούσε να πέθαινε παρά να ξαναζούσε έτσι. Στο τέταρτο μέρος κομμάτι του μύθου, «Νόησις», επίσης φαίνεται πόσο πιο ωραία αισθάνεται αυτός που έχει δει την αλήθεια, τον ήλιο, πόσο λυπάται τους άλλους ανθρώπους, τους δεσμώτες, που ζουν στο βασίλειο των σκιών και της πλάνης, το Σπήλαιο, και ζουν με τρόπους βασισμένους στις ψευδαισθήσεις και καθιερώνουν τιμές και διακρίσεις, που έχουν δηλαδή σε μεγαλύτερη υπόληψη, αυτούς που διακρίνονται σε ανούσιες διαδικασίες. Και είναι φυσικό να προτιμά να πεθάνει παρά να ξαναζήσει παγιδευμένος στην πλάνη. Αν κάποιος σαν αυτόν ξανακατέβαινε εκεί κάτω και καθόταν στην θέση του, δε θα του ήταν αδύνατο να δει, έχοντας έρθει από το δυνατό φως του ήλιου; Και αν προσπαθούσε να ζήσει σύμφωνα με τους τρόπους των δεσμωτών, δε ν θα γινόταν περίγελως και θα έλεγαν ότι γύρισε με τα μάτια του χαλασμένα και ότι δε αξίζει να κάνει κανείς το ταξίδι μέχρι πάνω; Και δεν θα προσπαθήσουν να τον σκοτώσουν αν επιχειρούσε να τους λύσει τα δεσμά και να τους οδηγήσει πάνω; Στο τελευταίο κομμάτιστάδιο, όπου συνδυάζεται ο «Θεωρητικός καί ο πρακτικός βίος», γίνεται φανερό ότι ένας άνθρωπος που είχε γνωρίσει την αλήθεια δεν θα μπορούσε πλέον να αντέξει την κατάσταση στο Σπήλαιο, έχοντας τα μάτια του γεμάτα από το «φως» της αλήθειας. Και άμα έπρεπε να του συναγωνιστεί τους συντρόφους του ξανά στα παιχνίδια που συνήθιζε να παίζει μαζί τουςτους, δεν θα μπορούσε πλέον να ανταπεξέλθει και οι άλλοι θα θεωρούσαν ότι χάλασαν τα μάτια του, ότι δηλαάδή έπαθε κακό βγαίνοντας 10

11 έξω στην «Αλήθεια». Θα θεωρούσαν άδικο κόπο να βγουν και οι ίδιοι έξω. Αν μάλιστα αυτός προσπαθούσε να τους αποδεσμεύσει από την πλάνη, τις αισθήσεις τους, αυτοί ενοχλημένοι θα τον σκότωναν. Είναι φανερό λοιπόν πως οι άνθρωποι που έχουν μάθει μια ζωή σε μια κατάσταση, στο ψέμα στην προκειμένη περίπτωση, όταν έρθει κάποιος που γνωρίζει κάτι περισσότερο να τους διδάξει, θα τον θεωρήσουν «τρελό» και ότι ο κόπος που κατέβαλε για να μάθει όλα αυτά τα «άχρηστα» πράγματα ήταν άδικος, αφού δεν τον βοηθά στα «παιχνίδια» τους, ή αλλιώς στην καθημερινότητά τους. ΆΑν μάλισταμα δε επιχειρούσε να τους αναγκάσει να δουν το φως, αυτοί βλέποντας να κλονίζεται η βολή τους, θα το εξολόθρευαν. Με αυτό τον τρόπο διαφαίνεται η τάση των ανθρώπων να προτιμούν να ζουν στο ψέμα, μη θέλοντας να κουραστούν για κάτι που εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον, δε θα τους ωφελήσει. Παράλληλα με αυτόν τον τρόπο προοικονομείται και ο επερχόμενος θάνατος του Σωκράτη από ανθρώπους που δεν συμβάδιζαν με τις πεποιθήσεις του. 11

12 2.1 Λίγα λόγια για τον Πλάτωνα Cineφιλοσοφούμε στο Σχολείο Της Γεωργίας Καλογεροπούλου Γ. Γενικά: 2 Ο Πλάτων (429/87 π.χ. 347 π.χ.) ήταν αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος από την Αθήνα, ο πιο γνωστός μαθητής του Σωκράτη και δάσκαλος του Αριστοτέλη. Άσκησε τεράστια επιρροή στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία και γενικότερα στη δυτική φιλοσοφική παράδοση μέχρι τις ημέρες μας. Ο Πλάτωνας υπήρξε οδηγητής είτε προάγγελος μεταγενεστέρων ρευμάτων της φιλοσοφίας, αλλά και εμπνευστής άμεσα ή έμμεσα των σπουδαιότερων κοινωνικοπολιτικών οραματισμών. Το έργο του με τη μορφή φιλοσοφικών διαλόγων έχει σωθεί ολόκληρο. Ο Πλάτων, μεταξύ άλλων, έγραψε την Απολογία του Σωκράτους, η οποία θεωρείται ως μια σχετικά ακριβής καταγραφή της απολογίας του Σωκράτη στη δίκη που τον καταδίκασε σε θάνατο, το «Συμπόσιο» όπου μιλά για τη φύση του έρωτα, τον «Πρωταγόρα» όπου μεταξύ άλλων θεμελιώνεται θεωρητικά η αρχή της «πρόληψης» που δεν λαμβάνει την ποινή ως απολύτως «ανταποδοτική», τον «Παρμενίδη» και τον «Θεαίτητο», όπου θεμελιώνει την αντικειμενικότητα του λόγου και της ιδέας, ενώ σε δύο μακρούς διαλόγους, τους Νόμους και την «Πολιτεία» και τους «Νόμους», περιέγραψε την ιδανική πολιτεία. Πολιτεία ἢ Περὶ δικαίου: 3 Πιο συγκεκριμένα, ο Πλάτωνας στην Πολιτεία ανέπτυξε πλήρως την ηθική και τη μεταφυσική θεωρία με βάση τις Ιδέες. Στον διάλογο αυτόν ο Πλάτων επιχειρεί να προσδιορίσει κατά πόσο είναι προς το συμφέρον του ατόμου να είναι δίκαιος. Κατά γενική άποψη και σύμφωνα με την ηθική των σοφιστών, η αδικία ωφελεί μόνο αν καταφέρει κάποιος να αποφύγει τις συνέπειες, ενώ η δικαιοσύνη ωφελεί μόνο τα συμφέροντα των πολλών και αδύναμωνάλλων., Όόμως ο Πλάτων θέλει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι ένα αγαθό τόσο μεγάλο που να δικαιολογεί κάθε θυσία. Για να αποδείξει την καινοτόμο του άποψη, περιγράφει μια ιδεώδη πολιτική κοινότητα, όοπουύ βασιλεύει η δικαιοσύνη. Σε μια τέτοια πολιτεία, θα είναι ευκολότερο να βρούμε τη δικαιοσύνη και στην ψυχή του ατόμου. Μία ιδεώδης πολιτεία πρέπει να προέλθει μέσα από ριζικές καινοτομίες,. Θα πρέπει να κυβερνάται από ειδικά εκπαιδευμένους φιλοσόφους, οι οποίοι έχουν συλλάβει την Ιδέα του Αγαθού κι έτσι μπορούν να έχουν και μία καλύτερη αντίληψη των καθημερινών ζητημάτων. Η εκπαίδευσή τους περιγράφεται με τον «μύθο του σπηλαίου», στον οποίο αναφερθήκαμε πρωτύτερα/ θα αναφερθούμε παρακάτω. Η ζωή των αρχόντων Richard Kraut, "Πλάτων [Plato]", "Το Φιλοσοφικό Λεξικό του Cambridge", επιμελητής έκδοσης: Robert Audi, σελ , εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 2011 σελ

13 είναι έτσι σχεδιασμένη ώστε να προάγει την αφοσίωσήη τους προς την κοινότητα απαγορεύεται να έχουν ιδιωτική περιουσία, οι σεξουαλικές σχέσεις τους υπόκεινται σε ευγονικούς σκοπούς και δεν πρέπει να ξέρουν ποια ακριβώς είναι τα δικά τους παιδιά. Οι γυναίκες μπορούν να καταλάβουν θέσεις εξουσίας, αφού οι διαφορές τους από τους άντρες δεν τους στερούν πάντα τις διανοητικές και ηθικές ικανότητες που απαιτούνται για τα πολιτικά αξιώματα. Τα ποιητικά έργα πρέπει να ελέγχονται με προσοχή, διότι οι εσφαλμένες ηθικές αντιλήψεις της παραδοσιακής ποίησης είχαν μεγάλη αλλά ολέθρια επίδραση στο πλατύ κοινό. Αντί, λοιπόν, της παραδοσιακής ποίησης, τον ρόλο της ηθικής καθοδήγησης αναλαμβάνει ο φιλοσοφικός στοχασμός. Η θεωρία των ΙδεώνΙδέες :4 Όπως προαναφέρθηκε, ο Πλάτων μίλησε στην «Πολιτεία» για τις Ιδέες. Διαχώρισε τον χώρο στον νοητό τόπο όπου υπάρχουν οι Ιδέες (τα νοούμενα) και στον ορατό τό πο όπου υπάρχουν τα ορώμενα. Στη συνέχεια ορίζει την Ιιδέα του αγαθού ως υπερέχουσα όλων των ιδεών, δίνοντας έτσι μια ιεράρχηση των Ιιδεών, με ανώτερη όλων αυτήν του Ααγαθού: ηη ιδέα του αγαθού είναι η αιτία της γνώσης και της αλήθειας. Ακόμη αναφέρει ότι το αγαθό παρέχει σε όλα τα γιγνωσκόμενα (δηλαδή τις ιδέες) όχι μόνο τη δυνατότητα να γίνονται γνωστά, αλλά και την ίδια την ουσία και το είναι τους, καθώς το αγαθό είναι επέκεινα της ουσίας, υπερέχοντας αυτής κατά τη δύναμη. Τα αισθητά αντικείμενα τα θεωρεί κατώτερα, υλικά και φθαρτά είδωλα των Ιιδεών, οι οποίες τα μορφοποιούν. Έτσι π.χ. κάθε γάτα είναι υλικό στιγμιότυπο, ή αντανάκλαση, της άυλης ιδέας "γάτα", η οποία συγκεντρώνει τα αναλλοίωτα και κοινά χαρακτηριστικά όλων των γάτων (αφηρημένες έννοιες όπως η δικαιοσύνη ή η ομορφιά έχουν επίσης τις δικές τους αρχετυπικές ιδέες). Αυτή λοιπόν είναι η αντίληψη του Πλάτωνα. Οι Ιιδέες είναι πράγματα υπαρκτά, ανεξάρτητα από τον αισθητό κόσμο, αιώνια και αμετάβλητα, που μπορούμε να τα προσεγγίσουμε και να τα γνωρίζουμε μόνο με το νου και όχι με τις αισθήσεις. Με αυτό τον τρόπο ο Πλάτωνας οδηγείται σε έναν δυϊσμό. Θεωρεί δηλαδή ότι υπάρχουν δύο κόσμοι, ο αισθητός κόσμος της εμπειρίας μας και ο κόσμος των ιδεών, που είναι νοητός και υπεραισθητός. 4 Αρχές Φιλοσοφίας, Β Λυκείου Θεωρητική Κατεύθυνση, ΟΕΔΒ, Κεφάλαιο 2, σελίδες

14 2.2 Συσχέτιση Μύθου του Σπηλαίου με το Matrix 5 Της Σπυριδούλας Ανδριοπούλου Σ. Αν και οι δημιουργοί της ταινίας The Matrix δήλωσαν πως δεν είχαν διαβάσει για τον Μύθο του Σπηλαίου του Πλάτωνα, ούτε είχαν γνώση του θέματος της συγκεκριμένης αλληγορίας, είναι φανερό πως το αρχαίο κείμενο και η σύγχρονη ταινία έχουν αρκετές ομοιότητες, σε σημείο να φαίνεται πως η μία ιστορία έχει εμπνευστεί από την άλλη. Όπως στον μύθο του σπηλαίου, ο κόσμος του Matrix (σπηλιά -ΜΗΤΡΑ - matrix), είναι ένας κόσμος παραισθήσεων. Οι άνθρωποι ζουν και κινούνται σε αυτόν, χωρίς να υποψιάζονται την πραγματική «ψεύτικη» κατάστασή του. Και στις δύο, όμως, ιστορίες υπάρχει ο «απελευθερωτής» (Μορφέας) εκείνων που ζουν μέσα στην πλάνη, στον δεσμώτη- Νeoέο, που τους βγάζει από την πλάνη και τους αποκαλύπτει την πραγματική αλήθεια. Στον μύθο του Σσπηλαίου, για να μπορέσει ο δεσμώτης να βγει από τη σπηλιά και να γνωρίσει την πραγματική αλήθεια, πρέπει να περάσει από ένα δύσκολο, ανηφορικό και τραχύ δρόμο ΣΩ: «Εἰ δέ, ἦν δ ἐγώ, ἐντεῦθεν ἕλκοι τις αὐτὸν βίᾳ διὰ τραχείας τῆς ἀναβάσεως καὶ ἀνάντους, καὶ μὴ ἀνείη πρὶν ἐξελκύσειεν εἰς τὸ τοῦ ἡλίου φῶς, ἆρα οὐχὶ ὀδυνᾶσθαί τε ἂν καὶ ἀγανακτεῖν ἑλκόμενον, καὶ ἐπειδὴ πρὸς τὸ φῶς ἔλθοι, αὐγῆς ἂν ἔχοντα τὰ ὄμματα μεστὰ ὁρᾶν οὐδ ἂν ἓν δύνασθαι τῶν νῦν λεγομένων ἀληθῶν;» (Πλάτων Πολιτεία 515e-516a4a-517a) [1]. Έτσι δύσκολη είναι και η διαδικασία της απελευθέρωσης του νου από το Matrix. Σχόλιο [Α.Α.2]: Αν και σας δόθηκε συγκεκριμένο άρθρο με επιστημονική τεκμηρίωση εντούτοις ανατρέξατε σε αμφίβολης αξίας ιστολόγιο. Περίμενα κάτι πιο δημιουργικό! Χωρίς αμφιβολία η προσπάθεια για την απόκτηση της πραγματικής γνώσης είναι επίπονη, σκληρή και απαιτεί χρόνο προσαρμογής, καθώς και υπομονή και επιμονή ΣΩ: «Συνηθείας δὴ οἶμαι δέοιτ ἄν, εἰ μέλλοι τὰ ἄνω ὄψεσθαι. καὶ πρῶτον μὲν τὰς σκιὰς ἂν ῥᾷστα καθορῷ, καὶ μετὰ τοῦτο ἐν τοῖς ὕδασι τά τε τῶν ἀνθρώπων καὶ τὰ τῶν ἄλλων εἴδωλα, ὕστερον δὲ αὐτά ἐκ δὲ τούτων τὰ ἐν τῷ οὐρανῷ καὶ αὐτὸν τὸν οὐρανὸν νύκτωρ ἂν ῥᾷον θεάσαιτο, προσβλέπων τὸ τῶν ἄστρων τε καὶ σελήνης φῶς, ἢ μεθ ἡμέραν τὸν ἥλιόν τε καὶ τὸ τοῦ ἡλίου.» (Πλάτων Πολιτεία 516a-b4a-517a) [2]. Παρ όλα αυτά, στο τέλος, όπως ο δεσμώτης καταφέρνει να 5 Ο Μύθος του Σπηλαίου του Πλάτωνα, οι ομοιότητές του με το Matrix και η σύγχρονη ερμηνεία του, στο 28/3/

15 αντικρίσει τον ήλιο, την πηγή της αλήθειας και της γνώσης, έτσι και ο Νeoέο αντιλαμβάνεται την πλάνη στην οποία έχει ζήσει και μετατρέπεται σε έναν «απελευθερωμένο» άνθρωπο, που έχει γνωρίσει την πραγματική αλήθεια ΣΩ: «Τελευταῖον δὴ οἶμαι τὸν ἥλιον, οὐκ ἐν ὕδασιν οὐδ ἐν ἀλλοτρίᾳ ἕδρᾳ φαντάσματα αὐτοῦ, ἀλλ αὐτὸν καθ αὑτὸν ἐν τῇ αὑτοῦ χώρᾳ δύναιτ ἂν κατιδεῖν καὶ θεάσασθαι οἷός ἐστιν.» (Πλάτων Πολιτεία 516b4a-517a) [3]. Όμως δεν θέλουν όλοι οι άνθρωποι να ξεφύγουν από το Μάτριξ! Δεν είναι όλοι έτοιμοι να αντικρίσουν την φοβερή πραγματικότητα. Θέλουν σαν το Cypher Σάιφερ να ζουν στον ψεύτικο κόσμο. Όταν τους δίνουν «το κόκκινο και το μπλε χάπι», δεν επιλέγουν οι περισσότεροι το κόκκινο που θα τους οδηγήσει στο «ξύπνημα». Ομοίως, όταν κάποιος επιθυμεί να τους μιλήσει για τον πραγματικό κόσμο, έξω από οποιαδήποτε «σπήλαιο», αρνούνται να τον ακούσουν και να αποδεχτούν την πραγματική αλήθεια. Προτιμούν να μένουν στο όνειρο, στη δική τους πλάνη, στα δικά τους δεσμά, παρά να αντιληφθο ύν το μέγεθος του εφιάλτη στον οποίο είναι έτσι κι αλλιώς μπλεγμένοι. Αλλά η ζωή εκείνων που γίνονται γνώστες της αλήθειας μπορεί κάποιες φορές να τίθεται σε κίνδυνο ΣΩ: «Τὰς δὲ δὴ σκιὰς ἐκείνας πάλιν εἰ δέοι αὐτὸν γνωματεύοντα διαμιλλᾶσθαι τοῖς ἀεὶ δεσμώταις ἐκείνοις, ἐν ᾧ ἀμβλυώττει, πρὶν καταστῆναι τὰ ὄμματα, οὗτος δ ὁ χρόνος μὴ πάνυ ὀλίγος εἴη τῆς συνηθείας, ἆρ οὐ γέλωτ ἂν παράσχοι, καὶ λέγοιτο ἂν περὶ αὐτοῦ ὡς ἀναβὰς ἄνω διεφθαρμένος ἥκει τὰ ὄμματα, καὶ ὅτι οὐκ ἄξιον οὐδὲ πειρᾶσθαι ἄνω ἰέναι; καὶ τὸν ἐπιχειροῦντα λύειν τε καὶ ἀνάγειν, εἴ πως ἐν ταῖς χερσὶ δύναιντο λαβεῖν καὶ ἀποκτείνειν, ἀποκτεινύναι ἄν;» (Πλάτων Πολιτεία 516e4a-517a) [4]. Δεν είναι όλοι οι άνθρωποι σε θέση να αποδεχτούν ότι ίσως υπάρχει μια πιο αληθινή γνώση, ένας πιο πραγματικός κόσμος από αυτόν που έχουν γνωρίσει. Η αντίδρασή τους από τον φόβο τους για το άγνωστο, μπορεί να γίνει επικίνδυνη για όποιον προσπαθήσει να τους ανατρέψει τη δική τους πραγματικότητα, όπως συνέβη με τον δεσμώτη. Ίσως, ακόμη, κάποιοι άλλοι να μην επιθυμούν την αποκάλυψη αυτής της πραγματικότητας και άρα να «καταδιώκουν» οποιονδήποτε προσπαθεί να την αποκαλύψει και να την κάνει γνωστή σε όλους τους ανθρώπους, όπως ακριβώς συνέβη με τον Νeoέο. Σχεδιαγραμματικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τα εξής 6 : Στο μύθο του Σπηλαίου υπάρχουν 4 στάδια γνώσης: η Εἰκασία, δηλαδή ο άνθρωπος γνωρίζει μόνο τις σκιές μέσα στο σπήλαιο η Πίστις, δηλαδή άνθρωπος αντιλαμβάνεται πως οι σκιές των τοιχωμάτων είναι δημιούργημα των αισθητών η Διάνοια, δηλαδή ο άνθρωπος γνωρίζει τις πρώτες απλές ιδέες έξω από το σπήλαιο των αισθητών η Νόησις, δηλαδή ο άνθρωπος προσεγγίζει σταδιακά τις πιο σύνθετες ιδέες, για να φτάσει στην ιδέα του Αγαθού. 6 Clough Alexander (2003), The Matrix as an enactement of Plato s Allegory of the Cave. Στο : 28/4/

16 Αντίστοιχα και στην ταινία «Τhe Matrix» διαπιστώνουμε 4 στάδια: 1 ο Στάδιο: Ο βασικός ήρωας της ταινίας ο Neo, ένας προγραμματιστής υπολογιστών, παγιδευμένος κι αυτός, αρχικά γνωρίζει μόνο τον ψεύτικο ψηφιακό κόσμο του Matrix. 2 ο Στάδιο: Οι Πράκτορες που καταδιώκουν τον Neo, βρίσκονται στο δεύτερο στάδιο γνώσης. Ελέγχουν το Matrix, όπως οι θαυματοποιοί στην αλληγορία, αλλά αποτελούν μέρος του. 3 ο Στάδιο: O Cypher, ένα άλλο πρόσωπο της ταινίας, βρίσκεται στο τρίτο στάδιο γνώσης αφού «βλέπει» τον πραγματικό κόσμο πέρα από το Matrix στην πιο απλή διάστασή του, αλλά αισθάνεται αδύναμος και θέλει να επιστρέψει στον ψηφιακό κόσμο. Έτσι, προδίδει όσους θέλουν να τον ανατρέψουν αυτό τον ψεύτικο κόσμο. 4 ο Στάδιο: Ο Morpheus, η Trinity και ο απελευθερωμένος Neo εκφράζουν το ανώτερο στάδιο γνώσης. Μάχονται για την ανατροπή του Matrix και στο τέλος ο Neo δίνει ένα ελπιδοφόρο μήνυμα στους υπόλοιπους ανθρώπους. Συγκρίνοντας τον Μύθο του Σπηλαίου με την Ταινία The Matrix Ομοιότητες: Μύθος του Σπηλαίου Φανταστικός κόσμος Το Σπήλαιο : πλάνη, άγνοια, χειραγώγηση Η ανθρώπινη βούληση είναι εγκλωβισμένη στο Σπήλαιο Κάποιος τραβά έξω από το Σπήλαιο ένα δεσμώτη Ο «απελευθερωμένος» δεσμώτης Ανηφορικός δρόμος που οδηγεί εκτός Σπηλαίου Επίπονη και βίαιη η έξοδος του δεσμώτη από το Σπήλαιο Σταδιακή γνώση της αλήθειας Στο τέλος καταφέρνει ο δεσμώτης να αντικρίσει τον ήλιο- πραγματική αλήθεια Οι υπόλοιποι δεσμώτες αρνούνται και 16 The Matrix Φανταστικός κόσμος Το Matrix : πλάνη, άγνοια, χειραγώγηση Υποταγή της ανθρώπινης βούλησης στις μηχανές Ο Μορφέας Ο Νeoέον Το κόκκινο χάπι Επίπονη και με μεγάλες θυσίες η έξοδος του Νeoέον από το Matrix Σταδιακή εκπαίδευση για την γνώση της αλήθειας Στο τέλος καταφέρνει ο Νeoέον να αποκτήσει τις δυνάμεις για την αντιμετώπιση των πρακτόρων

17 δυσπιστούν για την αλήθεια που τους αποκαλύπτει ο «απελευθερωμένος» δεσμώτης Η γνώση της αλήθειας και η επιθυμία να τη μεταδώσει και στους άλλους δεσμώτες μπορεί να προκαλέσει τον θάνατο στον «απελευθερωμένο» δεσμώτη από εκείνους Ο προδότης CypherΣάιφερ, ο οποίος μετάνιωσε για την απόφασή του να γνωρίσει την πραγματική αλήθεια και επιθυμεί να γυρίσει στην προηγούμενη κατάστασή του Οι κατάσκοποι προσπαθούν να πιάσουν και να εξοντώσουν όσους γνωρίζουν την αλήθεια και την αποκαλύπτουν και σε άλλους ανθρώπους [1] ΣΩ: «Κι αν, είπα, κάποιος τον έσερνε βίαια απ τη σπηλιά μέσ απ την τρ αχιά και απότομη ανάβαση, και δεν τον άφηνε πριν τον σύρει έξω, στο φως του ήλιου, άραγε δε θα ταν μαρτύριο γι αυτόν και δε θ αγαναχτούσε που τον σέρνουν μ αυτό τον τρόπο; και, όταν θα φτανε στο φως, έχοντας τα μάτια πλημμυρισμένα απ τη λάμψη του ήλι ου, θα μπορούσε να βλέπει τίποτε, έστω κι ένα, απ αυτά που τώρα λέγονται αληθινά;» [2] ΣΩ: «Αν όμως είχε σκοπό να δει όσα βρίσκονται εκεί ψηλά, θα έπρεπε να εξοικειωθεί έτσι, θα βλεπε στην αρχή πιο εύκολα τις σκιές, κι ύστερ απ αυτές τα είδωλα και των ανθρώπων και των αντικειμένων, όπως αντικατοπτρίζονται μες στο νερό, κι ύστερα τα αντικείμενα αυτά καθαυτά κατόπι θα ύψωνε τη ματιά του και θ αντίκριζε ευκολότερα, τη νύχτα, τα όσα βρίσκονται στον ουρανό και το ίδιο το στερέωμα τ ουρανού, αντικρίζοντα ς το φως των άστρων και της σελήνης ευκολότερα απ ό, τι τη μέρα τον ήλιο και το φως του ήλιου.» [3] ΣΩ: «Και τέλος- τέλος, πιστεύω, τον ήλιο, όχι μες στα νερά ούτε το είδωλό του, όπως αντανακλάται από άλλη θέση, αλλά θα μπορούσε να τον αντικρίσει αυτόν καθ αυτόν στη φυσική του θέση, και να παρατηρήσει πως είναι.» [4] ΣΩ: «Κι αν υποχρεωθεί λοιπόν αυτός ο άνθρωπος να λέει τη γνώμη του για κείνες τις σκιές που διαβαίνουν και να διαγωνιστεί μ εκείνους που δεν έπαυσαν ποτέ να είναι δεσμώτες, όσο τον ταλανίζει το πρόβλημα που θα έχει στα μάτια του, πριν αυτά εξοικειωθούν (κι ο χρόνος αυτής της εξοικείωσης δε θα είναι και τόσο λίγος), δε θα προξενούσε λοιπόν τα γέλια και δε θα λεγαν γι αυτόν ότι, με το ν ανέβει εκεί πάνω να τον που γύρισε με χαλασμένα τα μάτια, κι ότι δεν αξίζει καν τον κόπο να επιχειρήσει κανείς την ανάβαση εκεί ψηλά και, αν με κάποιο τρόπο μπορούσαν να βάλουν στο χέρι τους και να σκοτώσουν όποιον θα επιχειρούσε να τους λύσει απ τα δεσμά τους και να τους οδηγήσει επάνω, στο φως, δε θα ήταν ικανοί να τον σκοτώσουν.» 17

18 Μπορούν όλοι οι άνθρωποι να δεχτούν την αλήθεια; Ανδριοπούλου Σ., Βάββα Λ. Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό πρέπει πρώτα να ορίσουμε τι είναι αλήθεια. Σύμφωνα με τη φιλοσοφία η αλήθεια δεν υπάρχει στα πράγματα αλλά στις προτάσεις που οι άνθρωποι διατυπώνουν για τα πράγματα. Η αλήθεια δεν ταυτίζεται με τη βεβαιότητα. Η αλήθεια για τον καθένα είναι η πραγματικότητα που βιώνει. Η πραγματικότητα αυτή καθορίζεται από όσα αισθάνεται και πιστεύει. Συνήθως, όταν χρησιμοποιούμε 7 τον όρο αλήθεια, αναφερόμαστε σε πράγματα που αισθανόμαστε και πιστεύουμε από κοινού. Χρησιμοποιούμε τη λέξη αλήθεια, όταν αναφερόμαστε σε γνώμες, πεποιθήσεις, θεωρίες, περιγραφές. Μπορούμε ακόμη να πούμε ότι η αλήθεια ή το ψέμα αναφέρονται σε προτάσεις, είναι χαρακτηριστικά προτάσεων. Εντούτοις, δεν μπορούν όλες οι προτάσεις να χαρακτηριστούν αληθείς ή ψευδείς. Έτσι, προσταγές, ευχές, ερωτήσεις, παρακλήσεις κτλ. δεν επιδέχονται τον χαρακτηρισμό αληθείς ή ψευδείς. Παραμένουμε λοιπόν σε προτάσεις που δηλώνουν κάτι, δηλαδή προτάσεις που μας λένε πώς είναι μια κατάσταση πραγμάτων. Πολλές φορές πάλι ταυτίζουμε την αλήθεια με τη γνώση. Πράγματι, αυτές οι δύο έννοιες είναι συγγενείς μεταξύ τους. Αν γνωρίζω κάτι, τότε αυτή η γνώση μου είναι πάντοτε αληθής. Αν μια πεποίθησή μου είναι ψευδής, τότε αυτή δεν είναι γνώση. Υπάρχουν όμως πεποιθήσεις ή προτάσεις που, ενώ είναι αληθείς, δεν τις γνωρίζουμε ή δεν είναι δυνατόν να τις γνωρίσουμε. Παρ όλα αυτά, οι διαδικασίες ή τα κριτήρια για την απόκτηση της γνώσης δεν μπορεί να είναι τα ίδια με αυτά για την εύρεση της αλήθειας, διότι τότε πάρα πολλές αλήθειες που δεν είναι γνώσεις θα έμεναν απέξω. Μήπως λοιπόν η απόλυτη βεβαιότητα ή το προφανές είναι αυτό που μας λέει ότι κάτι είναι αλήθεια; Μια παρόμοια απάντηση έδωσε ο Ρενέ Ντεκάρτ, υποστηρίζοντας ότι η μόνη απόλυτα βέβαιη πρόταση -και άρα αληθής- για την οποία είναι αδύνατον κανείς να αμφιβάλλει είναι: «σκέφτομαι, άρα υπάρχω» (cogito ergo sum). Ακολούθως ο Ντεκάρτ έθεσε τον εξής κανόνα: αυτά που συλλαμβάνουμε με τη σκέψη μας κατά τρόπο σαφή και ξεχωριστά το ένα από το άλλο είναι αληθή. Με παρόμοιο τρόπο πολλοί στο παρελθόν θεώρησαν ότι τα αξιώματα των μαθηματικών είναι προφανή και αυταπόδεικτα. Ωστόσο, η αναγνώριση του προφανούς και του αυταπόδεικτου ως κριτηρίου της αλήθειας προκαλεί εύλογη απορία σχετικά με το πώς πρέπει να εννοούμε αυτό το προφανές, βέβαιο ή αυταπόδεικτο. Είναι δυνατόν να έχει κανείς την απόλυτη βεβαιότητα ότι μια πεποίθησή του είναι αληθής και συγχρόνως να «πλανάται πλάνην οικτράν»; Η απάντηση είναι καταφατική και τα παραδείγματα άφθονα. Για χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι ήταν βέβαιοι ότι η Γη είναι επίπεδη. Συχνά όμως οι προκαταλήψεις, τα πάθη, τα συμφέροντα και οι συνήθειές μας προκαλούν την εντύπωση ότι κάτι είναι απόλυτα βέβαιο και αληθές, με συνέπεια να παρασυρόμαστε σε λάθη. Ο 7 Σχετικά με το τι είναι «αλήθεια» αξιοποιήθηκαν οι σελίδες από το σχολικό βιβλίο «Αρχές Φιλοσοφίας», των Βιρβιδάκη, Καρασμάνη 18

19 Σωκράτης υπήρξε το παράδειγμα του φιλοσόφου που προσπάθησε, με την ελεγκτική του μέθοδο, να αποκαλύψει τέτοιες πλάνες, πεποιθήσεις δηλαδή που οι άλλοι θεωρούσαν βέβαιες αλήθειες. Επιπλέον, αν δεχτούμε τη βεβαιότητα και το προφανές ως κριτήριο αλήθειας, τότε τι είναι το ψέμα; Όλες οι μη «απόλυτα βέβαιες προτάσεις» θα πρέπει να θεωρηθούν ψευδείς; Ή μήπως μόνο οι καθόλου βέβαιες; Και αν είναι έτσι, αυτές οι προτάσεις που είναι «λίγο βέβαιες» θα είναι «λίγο αληθείς» και «λίγο ψευδείς»; Αυτό όμως είναι αδύνατον. Γίνεται φανερό ότι η βεβαιότητα και το προφανές δεν μπορούν - τουλάχιστον από μόνα τους- να αποτελέσουν κριτήρια αλήθειας. Ένα κριτήριο για την αλήθεια θα πρέπει πρώτα να αφορά όλες τις προτάσεις και όχι μερικές, θα πρέπει επίσης να επιτρέπει το ψεύδος ως άρνηση της αλήθειας και, τέλος, θα πρέπει να βρίσκεται έξω από την πρόταση ή την πεποίθηση που κρίνουμε ως αληθή ή ψευδή με άλλα λόγια, η αλήθεια ή το ψέμα μιας πρότασης θα πρέπει να εξαρτώνται από κάτι που βρίσκεται έξω από την πεποίθηση. Είναι προφανές ότι το πρόβλημα είναι πιο περίπλοκο από όσο ίσως νομίζουμε. Αν, λοιπόν, δεχτούμε ότι υπάρχει αλήθεια, το σίγουρο είναι ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα όμως λίγοι την ικανότητα να την αποδεχτούν. Δηλαδή με την περιορισμένη γνώση μας, διότι ως ανθρώπινα όντα δεν μπορούμε να έχουμε απόλυτη γνώση για τα πάντα, κάποιοι επιλέγουν να την ακούσουν, να την καταλάβουν και έπειτα να την δεχτούν. Η στάση του κάθε ανθρώπου απέναντι στη ζωή, καθορίζει τα οφέλη και τις ζημίες που αυτός θα έχει. Κάποιοι αποφασίζουν να πάρουν τον εύκολο δρόμο, ο οποίος όμως δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα και συνήθως αποκλείει από την αλήθεια. Ζώντας λοιπόν στον δικό του κόσμο, αρνείται να καταλάβει την αλήθεια και όταν κάποιος προσπαθήσει να του την εξηγήσει είναι απόλυτος και κατηγορηματικός χωρίς να είναι ανοικτός και δεκτικός ως προς τον αντίλογο. Οι άνθρωποι αυτοί είναι «δεσμώτες» σε όλα στη ζωή τους, στις σκέψεις, συναισθήματα και πράξεις. Ο κύριος δηλαδή λόγος, που τους εμποδίζει να αποδεχτούν την αλήθεια είναι ο φόβος για αυτά τα οποία δεν γνωρίζουν και που ίσως ανατρέψουν όλη τους τη ζωή. Επιλέγουν να μην συμμετέχουν σε ό,τι συμβαίνει γύρω τους, δεν έρχονται σε ουσιαστική επαφή με τον συνάνθρωπο, δεν δοκιμάζουν τίποτα από όσα η ζωή τους προτείνει. Πιστεύουν ή τους έχουν κάνει να πιστεύουν πως με αυτόν τον τρόπο πετυχαίνουν μια ζωή ήσυχη και ασφαλή. Σίγουρα η αλήθεια «πονάει» και είναι λίγοι εκείνοι που αντέχουν τον «πόνο». Ούτε είναι εύκολο, μέσα σε μία στιγμή, να καταρρεύσει ο κόσμος που μέχρι τώρα θεωρούσαν ως τον πιο αληθινό. Υπάρχουν όμως και εκείνοι που τους συμφέρει οι άνθρωποι γύρω τους να αντιμετωπίζουν ως ουτοπικό τον κόσμο της πλάνης και όχι της αλήθειας. Από την άλλη πλευρά, κάποιοι είναι πιο τολμηροί και προφανώς πιο ζωντανοί. Τολμούν να ξεπεράσουν τα όρια και να κοιτάξουν πέρα από αυτό που οι περισσότεροι θεωρούν ως πραγματικό. Γνωρίζουν ότι η διαδικασία αυτή είναι δύσκολη, όμως παλεύουν 19

20 συνεχώς να αποκτήσουν την πνευματική τους ελευθερία. Η δεύτερη ομάδα λοιπόν, κάνου ν σχέσεις ουσιαστικές, οι οποίες σαφώς δεν φέρνουν μόνο χαρά αλλά και πόνο, όμως όλα τα συναισθήματα είναι ανθρώπινα και είναι άτυχος όποιος τελειώνει τη ζωή του και δεν έχει καταφέρει να τα βιώσει. Αυτή η ομάδα είναι προφανώς ευτυχέστεροι διότι είναι άνθρ ωποι δυνατοί, γενναίοι και πάνω απ όλα ζωντανοί. 3.1 Μπορούν όλοι οι άνθρωποι να δεχτούν την αλήθεια;8 Της Ανδριοπούλου Σπυριδούλας και της Βάββα Λίνας Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό πρέπει πρώτα να ορίσουμε τι είναι αλήθεια. Σύμφωνα με τη φιλοσοφία η αλήθεια δεν υπάρχει στα πράγματα αλλά στις προτάσεις που οι άνθρωποι διατυπώνουν για τα πράγματα. Η αλήθεια δεν ταυτίζεται με τη βεβαιότητα. Η αλήθεια για τον καθένα είναι η πραγματικότητα που βιώνει. Η πραγματικότητα αυτή καθορίζεται από όσα αισθάνεται και πιστεύει. Συνήθως, όταν χρησιμοποιούμε τον όρο αλήθεια, αναφερόμαστε σε πράγματα που αισθανόμαστε και πιστεύουμε από κοινού. 3.2Τι είναι αλήθεια;9 Χρησιμοποιούμε τη λέξη αλήθεια, όταν αναφερόμαστε σε γνώμες, πεποιθήσεις, θεωρίες, περιγραφές. Μπορούμε ακόμη να πούμε ότι η αλήθεια ή το ψέμα αναφέρονται σε προτάσεις, είναι χαρακτηριστικά προτάσεων. Εντούτοις, δεν μπορούν όλες οι προτάσεις να χαρακτηριστούν αληθείς ή ψευδείς. Έτσι, προσταγές, ευχές, ερωτήσεις, παρακλήσεις κτλ. δεν επιδέχονται τον χαρακτηρισμό αληθείς ή ψευδείς. Παραμένουμε λοιπόν σε προτάσεις που δηλώνουν κάτι, δηλαδή προτάσεις που μας λένε πώς είναι μια κατάσταση πραγμάτων. Πολλές φορές πάλι ταυτίζουμε την αλήθεια με τη γνώση. Πράγματι, αυτές οι δύο έννοιες είναι συγγενείς μεταξύ τους. Αν γνωρίζω κάτι, τότε αυτή η γνώση μου είναι πάντοτε αληθής. Αν μια πεποίθησή μου είναι ψευδής, τότε αυτή δεν είναι γνώση. Υπάρχουν όμως πεποιθήσεις ή προτάσεις που, ενώ είναι αληθείς, δεν τις γνωρίζουμε ή δεν είναι δυνατόν να τις γνωρίσουμε. Παρ όλα αυτά, οι διαδικασίες ή τα κριτήρια για την απόκτηση της γνώσης δεν μπορεί να είναι τα ίδια με αυτά για την εύρεση της αλήθειας, διότι 8 Βλέπε: Αρχές Φιλοσοφίας, Β ΓΕΛ, Θεωρητική κατεύθυνση, σελ Και Βλέπε: Αρχές Φιλοσοφίας, Β ΓΕΛ, Θεωρητική κατεύθυνση, Κεφ. 2, Εν. 3 η, σελ

21 τότε πάρα πολλές αλήθειες που δεν είναι γνώσεις θα έμεναν απέξω. Μήπως λοιπόν η απόλυτη βεβαιότητα ή το προφανές είναι αυτό που μας λέει ότι κάτι είναι αλήθεια; Μια παρόμοια απάντηση έδωσε ο Ρενέ Ντεκάρτ, υποστηρίζοντας ότι η μόνη απόλυτα βέβαιη πρόταση -και άρα αληθής- για την οποία είναι αδύνατον κανείς να αμφιβάλλει είναι: σκέφτομαι, άρα υπάρχω (cogito ergo sum). Ακολούθως ο Ντεκάρτ έθεσε τον εξής κανόνα: αυτά που συλλαμβάνουμε με τη σκέψη μας κατά τρόπο σαφή και ξεχωριστά το ένα από το άλλο είναι αληθή. Με παρόμοιο τρόπο πολλοί στο παρελθόν θεώρησαν ότι τα αξιώματα των μαθηματικών είναι προφανή και αυταπόδεικτα. Ωστόσο, η αναγνώριση του προφανούς και του αυταπόδεικτου ως κριτηρίου της αλήθειας προκαλεί εύλογη απορία σχετικά με το πώς πρέπει να εννοούμε αυτό το προφανές, βέβαιο ή αυταπόδεικτο. Είναι δυνατόν να έχει κανείς την απόλυτη βεβαιότητα ότι μια πεποίθησή του είναι αληθής και συγχρόνως να πλανάται πλάνην οικτράν ; Η απάντηση είναι καταφατική και τα παραδείγματα άφθονα. Για χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι ήταν βέβαιοι ότι η Γη είναι επίπεδη Συχνά όμως οι προκαταλήψεις, τα πάθη, τα συμφέροντα και οι συνήθειές μας προκαλούν την εντύπωση ότι κάτι είναι απόλυτα βέβαιο και αληθές, με συνέπεια να παρασυρόμαστε σε λάθη. Ο Σωκράτης υπήρξε το παράδειγμα του φιλοσόφου που προσπάθησε, με την ελεγκτική του μέθοδο, να αποκαλύψει τέτοιες πλάνες, πεποιθήσεις δηλαδή που οι άλλοι θεωρούσαν βέβαιες αλήθειες. Επιπλέον, αν δεχτούμε τη βεβαιότητα και το προφανές ως κριτήριο αλήθειας, τότε τι είναι το ψέμα; Όλες οι μη απόλυτα βέβαιες προτάσεις θα πρέπει να θεωρηθούν ψευδείς; Ή μήπως μόνο οι καθόλου βέβαιες; Και αν είναι έτσι, αυτές οι προτάσεις που είναι λίγο βέβαιες θα είναι λίγο αληθείς και λίγο ψευδείς ; Αυτό όμως είναι αδύνατον. Γίνεται φανερό ότι η βεβαιότητα και το προφανές δεν μπορούν - τουλάχιστον από μόνα τους- να αποτελέσουν κριτήρια αλήθειας. Ένα κριτήριο για την αλήθεια θα πρέπει πρώτα να αφορά όλες τις προτάσεις και όχι μερικές, θα πρέπει επίσης να επιτρέπει το ψεύδος ως άρνηση της 21

22 αλήθειας και, τέλος, θα πρέπει να βρίσκεται έξω από την πρόταση ή την πεποίθηση που κρίνουμε ως αληθή ή ψευδή με άλλα λόγια, η αλήθεια ή το ψέμα μιας πρότασης θα πρέπει να εξαρτώνται από κάτι που βρίσκεται έξω από την πεποίθηση. Επειδή λοιπόν το πρόβλημα είναι πιο περίπλοκο, είναι καλύτερα να μιλήσουμε για θεωρίες και όχι για κριτήρια αλήθειας. Θεωρίες για την αλήθεια Όταν, λοιπόν, καλούμαστε να δώσουμε μια απάντηση στο ερώτημα τι είναι αλήθεια, ερχόμαστε αντιμέτωποι με δύο, φαινομενικά αντίθετες απόψεις. Κάποιοι θα έλεγαν ότι δεν υπάρχει αληθινή πραγματικότητα, μόνο αντιλήψεις και γνώμες. Από την άλλη πλευρά, άλλοι θα επιχειρηματολογούσαν ότι θα πρέπει να υπάρχει απόλυτη πραγματικότητα ή αλήθεια. Οι σημαντικότερες θεωρίες είναι δύο: η θεωρία της αντιστοιχίας και η θεωρία της συνοχής. Και οι δύο θεωρίες έχουν τις ρίζες τους στην εποχή του Πλάτωνα. Το ζήτημα όμως της αλήθειας αποτέλεσε αντικείμενο έντονου προβληματισμού στη φιλοσοφία του 20ού αιώνα τόσο σε σχέση με τη φυσική γλώσσα όσο και σε σχέση με τις τυπικές γλώσσες, όπως αυτή των μαθηματικών ή της λογικής. Η θεωρία της αντιστοιχίας Η θεωρία αυτή ξεκινά από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, την επεξεργάστηκαν πιο συστηματικά όμως οι σχολαστικοί του Μεσαίωνα. Σύμφωνα με αυτούς, αν το περιεχόμενο μιας πρότασης που εκφράζει κάποια πεποίθησή μας, αντιστοιχεί πλήρως στη φύση των πραγμάτων και στις μεταξύ τους σχέσεις, τότε η πρόταση είναι αληθής, διαφορετικά είναι ψευδής. Μια τέτοια άποψη δέχεται ότι στον νου μας σχηματίζεται, κατά κάποιον τρόπο, ένα αντίγραφο των αντικειμενικών δεδομένων του κόσμου, οπότε η πρόταση που αντιστοιχεί σ αυτά τα δεδομένα είναι αληθής. Η θεωρία της αντιστοιχίας στηρίζεται σε δύο προϋποθέσεις: α) ότι κάθε γνώση είναι γνώση της πραγματικότητας και β) ότι η πραγματικότητα δεν αναπλάθεται αυθαίρετα από την ανθρώπινη νόηση, αλλά επιβάλλει σ αυτήν τους κανόνες της. Όπως λέει και ο Αριστοτέλης, δεν είσαι λευκός επειδή εμείς νομίζουμε ότι στ αλήθεια είσαι λευκός, αλλά, αντίθετα, επειδή εσύ είσαι λευκός, εμείς που το λέμε αυτό λέμε την αλήθεια (Μεταφυσικά, 1051b7). Υπάρχουν όμως σοβαρές επιφυλάξεις για την εικόνα ή το αντίγραφο της πραγματικότητας που σχηματίζεται στον νου μας. Η αλήθεια δεν είναι η αλήθεια της πραγματικότητας αλλά των δικών μας σκέψεων και πεποιθήσεων. Είναι όμως δυνατή η πρόσβασή μας σε μια 22 Σχόλιο [Α.Α.3]: Το να μεταφέρουμε κατά λέξη ό, τι γράφει το βιβλίο δεν συνιστά εργασία

23 πραγματικότητα ανεξάρτητη από τον νου και τη γλώσσα; Η αλήθεια προϋποθέτει τη διατύπωση μιας κρίσης ή ενός συστήματος κρίσεων σχετικά με την πραγματικότητα, δηλαδή προϋποθέτει την ανακατασκευή της πραγματικότητας σύμφωνα με μια σειρά πνευματικών διεργασιών. Έτσι, φτάνουμε στο κεντρικό σημείο του προβλήματος. Αν το κριτήριο της αλήθειας των προτάσεων ή των κρίσεων που διατυπώνουμε είναι η αντιστοιχία πράγματος και νου, αυτή η αντιστοιχία, με τη σειρά της, χρειάζεται κάποιες προϋποθέσεις, ώστε να είναι έγκυρη και αποδεκτή επιστημολογικά. Οι προϋποθέσεις αυτές είναι: Η σκέψη πρέπει να συμφωνεί διαρκώς με τον εαυτό της, να σέβεται τις αρχές της και να μην παρασύρεται σε άλματα, κενά ή αντιφάσεις. Η σκέψη πρέπει να μελετά συστηματικά και επίμονα τα φαινόμενα, που αποτελούν τη μόνη γνήσια αφετηρία κάθε ορθής γνωστικής διαδικασίας. Το εμπειρικό υλικό που προέρχεται από τη μελέτη των φαινομένων πρέπει να υποβάλλεται σε πνευματικό έλεγχο και να αξιοποιείται. Με άλλα λόγια, το πρώτο αυτό υλικό δεν μπορεί να είναι το τέρμα της επιστημονικής αναζήτησης. Η υπέρμετρη προσκόλληση στα φαινόμενα μπορεί να αποδειχτεί επιφανειακή και να μην οδηγεί στην ερμηνεία των φυσικών φαινομένων και των νόμων που τα διέπουν. Η όποια ερμηνεία της πραγματικότητας πρέπει να έχει δυναμικό -και όχι στατικό χαρακτήρα να μπορεί διαρκώς να εμπλουτίζεται, να διορθώνεται και, αν χρειάζεται, να αναθεωρείται. Εντούτοις, και παρ όλα όσα είπαμε, τίθεται το ερώτημα: μπορούμε να κατανοήσουμε τι είναι αυτή η υποτιθέμενη αντιστοιχία νου και πραγματικότητας και, πολύ περισσότερο, μπορούμε να ελέγξουμε με ποιον τρόπο αυτή επιτυγχάνεται σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, ακόμη κι όταν εκπληρώνονται οι προϋποθέσεις που αναφέραμε; Πολλοί σύγχρονοι φιλόσοφοι αρνούνται τη δυνατότητα τέτοιας αντιστοιχίας και είτε προτείνουν άλλες θεωρίες είτε εγκαταλείπουν τελείως την έννοια της αλήθειας. Η θεωρία της συνοχής Η θεωρία αυτή φαίνεται να ανάγεται στον Χέγκελ και ίσως -σε κάποια προδρομική μορφή της- στον Μπέρκλεϋ και στον Σπινόζα ή ακόμα και στην ελεγκτική διαλεκτική του Σωκράτη. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, εφόσον για ένα συγκεκριμένο θέμα διατυπώνεται ένα σύστημα ερμηνευτικών προτάσεων που δεν παρουσιάζουν αποκλίσεις ή αντιφάσεις 23

24 μεταξύ τους, αλλά, αντίθετα, χαρακτηρίζονται από αυστηρή λογική συνοχή και συνάφεια, τότε αυτές οι προτάσεις αληθεύουν. Όσον αφορά το κριτήριο της συνοχής, υπάρχουν κάποιες σημαντικές δυσκολίες. Άλλες θεωρήσεις Ένα άλλο κριτήριο αλήθειας υποστηρίχτηκε από τους πραγματιστές φιλοσόφους. Σύμφωνα με αυτούς, κριτήριο της αλήθειας είναι η πρακτική ωφέλεια, ενώ αληθές είναι ό, τι προάγει τον άνθρωπο εξυπηρετώντας τα καλώς εννοούμενα συμφέροντά του. Είναι δύσκολο βέβαια να κατανοήσουμε πώς αυτό το κριτήριο μπορεί να εφαρμοστεί στη φυσική ή στα μαθηματικά. Επιπλέον, το κριτήριο αυτό προϋποθέτει ότι συμφωνούμε όλοι ως προς το τι είναι ωφέλιμο και συμφέρον για τους ανθρώπους. Το συμφέρον όμως του ενός μπορεί να μην ταυτίζεται με αυτό του άλλου. Θα έχουμε τότε προτάσεις που για άλλους θα είναι αληθείς και για άλλους ψευδείς; Μια άποψη, ακόμα κι αν μας ευχαριστεί, μας παρηγορεί ή μας βολεύει, δεν είναι υποχρεωτικά και αληθής. Αντίθετα, επιβάλλεται να υποβληθεί στην αποδεικτική διαδικασία, και μάλιστα με ιδιαίτερη προσοχή. Λόγω των προβλημάτων που διαπιστώσαμε στις διάφορες θεωρίες για την αλήθεια, πολλοί σύγχρονοι φιλόσοφοι θεωρούν ότι πρέπει να εγκαταλείψουμε τελείως την έννοια της αλήθειας. Σύμφωνα με αυτούς, η αλήθεια δεν εκφράζει ούτε κάποια υπαρκτή ιδιότητα μιας πεποίθησης ή μιας πρότασης ούτε τη σχέση των πεποιθήσεων ή των προτάσεων με τον κόσμο. Δηλώνει απλώς ότι εγκρίνουμε ή αποδεχόμαστε μια πρόταση ή μια πεποίθηση. Το να ισχυριστούμε, για παράδειγμα, ότι η πρόταση η Αθήνα είναι η πρωτεύουσα της Ελλάδας αληθεύει αποτελεί πλεονασμό, πράγμα που ισοδυναμεί με το να βεβαιώσουμε απλώς αυτή την πρόταση. Είδαμε ότι δεν είναι δυνατόν να έχουμε μια καθολική θεωρία για την αλήθεια, που να μας δίνει ικανοποιητικά κριτήρια για όλες τις περιπτώσεις προτάσεων. Παρ όλα αυτά όμως τα διάφορα κριτήρια δεν αποκλείουν το ένα το άλλο. Μπορούμε να φθάσουμε σε πολύ καλύτερα αποτελέσματα εφαρμόζοντας δύο ή και περισσότερα κριτήρια μαζί. Έτσι, για παράδειγμα, θα ήταν δυνατόν να χρησιμοποιήσουμε το κριτήριο της αντιστοιχίας για εμπειρικές προτάσεις, που στηρίζονται στα δεδομένα των αισθήσεων και στην παρατήρηση, και το κριτήριο της συνοχής για άλλες, πρόσθετες προτάσεις, που παράγονται από τις εμπειρικές ή που μπορεί να ερμηνεύουν ή να δίνουν εξηγήσεις. 24

25 Αν, λοιπόν, δεχτούμε ότι υπάρχει αλήθεια, το σίγουρο είναι ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα όμως λίγοι την ικανότητα να την αποδεχτούν. Δηλαδή με την περιορισμένη γνώση μας, διότι ως ανθρώπινα όντα δεν μπορούμε να έχουμε απόλυτη γνώση για τα πάντα, κάποιοι επιλέγουν να την ακούσουν, να την καταλάβουν και έπειτα να την δεχτούν. Η στάση του κάθε ανθρώπου απέναντι στη ζωή, καθορίζει τα οφέλη και τις ζημίες που αυτός θα έχει. Κάποιοι αποφασίζουν να πάρουν τον εύκολο δρόμο, ο οποίος όμως δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα και συνήθως αποκλείει από την αλήθεια. Ζώντας λοιπόν στον δικό του κόσμο, αρνείται να καταλάβει την αλήθεια και όταν κάποιος προσπαθήσει να του την εξηγήσει είναι απόλυτος και κατηγορηματικός χωρίς να είναι ανοικτός και δεκτικός ως προς τον αντίλογο. Οι άνθρωποι αυτοί είναι «δεσμώτες» σε όλα στη ζωή τους, στις σκέψεις, συναισθήματα και πράξεις. Ο κύριος δηλαδή λόγος, που τους εμποδίζει να αποδεχτούν την αλήθεια είναι ο φόβος για αυτά τα οποία δεν γνωρίζουν και που ίσως ανατρέψουν όλη τους τη ζωή. Επιλέγουν να μην συμμετέχουν σε ό,τι συμβαίνει γύρω τους, δεν έρχονται σε ουσιαστική επαφή με τον συνάνθρωπο, δεν δοκιμάζουν τίποτα από όσα η ζωή τους προτείνει. Πιστεύουν ή τους έχουν κάνει να πιστεύουν πως με αυτόν τον τρόπο πετυχαίνουν μια ζωή ήσυχη και ασφαλή. Σίγουρα η αλήθεια «πονάει» και είναι λίγοι εκείνοι που αντέχουν τον «πόνο». Ούτε είναι εύκολο, μέσα σε μία στιγμή, να καταρρεύσει ο κόσμος που μέχρι τώρα θεωρούσαν ως τον πιο αληθινό. Υπάρχουν όμως και εκείνοι που τους συμφέρει οι άνθρωποι γύρω τους να αντιμετωπίζουν ως ουτοπικό τον κόσμο της πλάνης και όχι της αλήθειας. Από την άλλη πλευρά, κάποιοι είναι πιο τολμηροί και προφανώς πιο 25

26 ζωντανοί. Τολμούν να ξεπεράσουν τα όρια και να κοιτάξουν πέρα από αυτό που οι περισσότεροι θεωρούν ως πραγματικό. Γνωρίζουν ότι η διαδικασία αυτή είναι δύσκολη, όμως παλεύουν συνεχώς να αποκτήσουν την πνευματική τους ελευθερία. Η δεύτερη ομάδα λοιπόν, κάνουν σχέσεις ουσιαστικές, οι οποίες σαφώς δεν φέρνουν μόνο χαρά αλλά και πόνο, όμως όλα τα συναισθήματα είναι ανθρώπινα και είναι άτυχος όποιος τελειώνει τη ζωή του και δεν έχει καταφέρει να τα βιώσει. Αυτή η ομάδα είναι προφανώς ευτυχέστεροι διότι είναι άνθρωποι δυνατοί, γενναίοι και πάνω απ όλα ζωντανοί. Είναι οι επιλογές μας ελεύθερες ή κινούμαστε σύμφωνα με τη μοίρα μας; Καλογεροπούλου Γ. Της Καλογεροπούλου Γεωργίας Στην ταινία «Matrix» γεννάται μεταξύ άλλων και το ερώτημα για την δύναμη του ανθρώπου να ελέγξει μέσω των αποφάσεών του το μέλλον του ή αν η μοίρα του είναι κάτι προκαθορισμένο. Συγκεκριμένα, αυτό το ερώτημα απασχολεί την φιλοσοφική κοινότητα από τα πρώτα χρόνια της ύπαρξής της. Ακόμη και στα ομηρικά έπη, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, ο Όμηρος αμφιταλαντεύεται για την υπεροχή του ανθρώπου ή των Θεών στο ζήτημα της μοίρας. Τα μέσα περίπου του 5ου αιώνα π.χ., ο Αριστοτέλης, στο Α' βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων, μίλησε διεξοδικά για το πιο μεγάλο αγαθό που επιδιώκουν με τις πράξεις τους οι άνθρωποι (τὸ ἀκρότατον πάντων τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν). Έδωσε στο αγαθό αυτό την ονομασία εὐδαιμονία και προσπάθησε να καθορίσει τη φύση του και το περιεχόμενο του. Αρχικά η λέξη, όπως δείχνουν τα συστατικά της, σήμαινε την εύνοια του δαίμονος(< δαίομαι= διαιρώ), του θείου, εννοείται κάτι που δεν το πετυχαίνει ο άνθρωπος 26

27 από μόνος του, αλλά κάτι που για να το αποκτήσει, πρέπει να το ζητήσει με προσευχή από τον θεό. Όμως, η λέξη αυτή είχε μια περίεργη σημασιακή εξέλιξη. Διάφοροι φιλόσοφοι όπως ο Ηράκλειτος και ο Δημόκριτος σοφιστές ισχυρίστηκαν ότι αυτό ακριβώς που ο άνθρωπος περιμένει από τον δαίμονα, από το θείον, το έχει, στην πραγματικότητα, μέσα στον ίδιο τον εαυτό του με άλλα λόγια όλοι οι άνθρωποι επιζητούν την ευδαιμονία, μόνο όμως από τις δικές τους πράξεις εξαρτάται αν θα φτάσουν κάποτε ή όχι σ' αυτήν. Ο Πλάτων μάλιστα διατύπωσε τη θέση: «αἰτία ἑλομένῳ ὁ θεὸς ἀναίτιος». Έτσι, στο τέλος, το αποτέλεσμα της σημασιολογικής αυτής αλλαγής ήταν ο ορισμός της εὐδαιμονίας όπως τον διαβάζουμε στο τέλος του Α' βιβλίου των Ηθικών Νιχομαχείων του Αριστοτέλη: «ἡ εὐδαιμονία ἐστὶ ψυχῆς ἐνέργειά τις κατ' ἀρετὴν τελείαν». Δηλαδή, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, η ευδαιμονία του ανθρώπου αποτελεί όχι μια κατάσταση, αλλά μία ενέργεια και μάλιστα της ψυχής του, δηλαδή δική του, με τους κανόνες της τέλειας αρετής. Για να απαντήσουμε όμως ξεκάθαρα στο ερώτημα για το αν η έκβαση του μέλλοντός μας είναι προκαθορισμένη ή όχι, είναι απαραίτητο να αναλύσουμε τον όρο «μοίρα». Θεωρώντας ότι η μοίρα ή γενικότερα η ζωή ενός ανθρώπου δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία αλληλουχία αποφάσεων και αποτελεσμάτων πράξεων, το ερώτημα περί της ελευθερίας της διαχείριση του μέλλοντός μας μετασχηματίζεται ουσιαστικά στο πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης, δηλαδή κατά πόσο οι αποφάσεις που παίρνουμε είναι ελεύθερες. Τα κύρια φιλοσοφικά ρεύματα που αντιπροσωπεύουν την σύγκρουση πάνω σε αυτό το πρόβλημα είναι ο Ντετερμινισμός (ή αιτιοκρατία) και Ιντετερμινισμός (ή αναιτιοκρατία). Σύμφωνα με τον Ντετερμινισμό (ή αλλιώς αιτιοκρατία), ένα συμβάν, ένα γεγονός ή μία κατάσταση καθορίζει ένα άλλο, εάν το δεύτερο υφίσταται ως συνέπεια του πρώτου ή αν έχει καταστεί αναγκαίο από αυτό. Με αυτόν τον τρόπο ο ντετερμινισμός αποτελεί ουσιαστικά τη θέση ότι κάθε συμβάν καθορίζεται από προηγηθείσες συνθήκες, οι οποίες με τη σειρά τους είναι αποτελέσματα κάποιων άλλων συμβάντων. Υπ αυτήν την έννοια, ο ντετερμινισμός υποδηλώνει ότι κάθε στιγμή το μέλλον είναι ήδη παγωμένο και μοναδικό, χωρίς καμία πιθανότητα να εξελιχθεί διαφορετικά. Ο Ντετερμινισμός αποτελεί βασική δοξασία πολλών θρησκειών. Θεολογικές παραλλαγές του αποδέχονται τον προκαθορισμό όλων των συμβάντων και των περιστάσεων, αφού ένα θεϊκό όν γνωρίζει εκ των προτέρων (ή και αιώνια) ότι θα υπάρξουν. Από την άλλη πλευρά, η βασική ιδέα του Ιντετερμινισμού είναι στενά συνδεδεμένη με την ιδέα της αιτιότητας. Ο Ιντετερμινισμός υποστηρίζει ουσιαστικά ότι ένα γεγονός μπορεί να συμβεί χωρίς αιτία, ή ακόμα μπορεί να πραγματοποιηθεί ως μια συνέπεια όχι όμως έτσι όπως είναι με τον ντετερμινισμό, όπου το γεγονός αυτό συνεπάγεται με αυστηρή προβλεψιμότητα των γεγονότων και μόνο μία πιθανή έκβαση των πραγμάτων. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός γεγονότος που δεν είναι προβλέψιμο είναι κάτι που εξαρτάται από την τύχη, όπως το πέταγμα ενός νομίσματος. Το αποτέλεσμα είναι πιθανό, και όχι σίγουρο, τότε το γεγονός μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει προκληθεί από το ρίξιμο του νομίσματος, αλλά το αποτέλεσμα δεν ήταν προβλέψιμο, εφόσον δεν ήταν προβλέψιμο αν θα νικήσει η κορώνα ή τα γράμματα. Έτσι, αυτή η αιτιότητα, η οποία αναγνωρίζει εκ των προτέρων τα γεγονότα και τις αιτίες, δεν έχει προσδιοριστεί Ο Ιντετερμινισμός είναι επίσης στενά συνδεδεμένος με τις ιδέες της αβεβαιότητας και της απροσδιοριστίας. Η απροσδιοριστία είναι πιο γνωστή ως η αρχή Werner- 27