Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΩΝ ΚΛΗΡΙΚΩΝ ΤΗΣ I.Μ. ΠΑΤΡΩΝ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΥΠΟΕΙΔΙΚΕΥΣΗ «ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΩΝ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ» Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΩΝ ΚΛΗΡΙΚΩΝ ΤΗΣ I.Μ. ΠΑΤΡΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ Α.Μ.: 175 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ :ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΒΕΡΓΙΔΗΣ ΠΑΤΡΑ 2005

2 - 1 - ΣΕΛΙΔΕΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1-3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 4-5 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7-9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ- ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΕΚΛΟΓΗΣ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ H ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ 1. ΓΙΑΤΙ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΜΕ ΤΟΝ ΟΡΟ «ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ»Ή «ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ» Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ α. Η γλώσσα των κειμένων της Π.Δ. 15 β. Η γλώσσα των βιβλίων της Κ.Δ γ. Η γλώσσα της υμνολογίας, των ευχών και του Συμβόλου της Πίστεως Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ ΠΟΙΟΙ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΠΟΤΕ ΚΑΙ ΠΟΥ ΕΜΦΑΝΙΖΕΤΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ- ΔΙΑΤΥΠΩΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΠΑΡΧΟΥΣΑΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 1.ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ α. Νόμοι για την επιμόρφωση των κληρικών 26 β. Εγκύκλιοι της Εκκλησίας για τον τρόπο ανάγνωσης των ευχών και «περί αναγνώσεως του Αποστόλου και του Ευαγγελίου στη Νεοελληνική γλώσσα" ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ α. Κατάταξη των Κληρικών της Ι. Μητρόπολης Πατρών σε μισθολογικές κατηγορίες σύμφωνα με το επίπεδο εκπαίδευσής τους β. Το επίπεδο εκπαίδευσης των κληρικών της Ι. Μητρόπολης Πατρών 45-46

3 - 2 - γ. Στοιχεία για τους κληρικούς των Μητροπόλεων της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας 47 δ.στοιχεία γιά τις Μητροπόλεις της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας ε. Σύγκριση των στοιχείων που αφορούν τη Μητρόπολη Πατρών με τα στοιχεία των έξι Μητροπόλεων της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΚΛΗΡΙΚΩΝ. α. Θεσμοποιημένη εκπαίδευση: i.εκκλησιαστικά Γυμνάσια ii. Εκκλησιαστικά Λύκεια β. Οι εκπαιδευτικές ανάγκες των κληρικών ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ-ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΑΛΛΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ Ι.Σ.Κ.Ε. ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΚΛΗΡΙΚΩΝ ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1.«ΔΟΜΟΛΕΙΤΟΥΡΓΙΣΜΟΣ»ΚΑΙ«ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ» Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΩΣ ΑΥΤΟΡΥΘΜΙΖΟΜΕΝΟ ΣΥΝΟΛΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΩΝ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΩΣ ΑΥΤΟΡΥΘΜΙΖΟΜΕΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΩΝ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΩΣ ΥΠΟΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΑΥΤΟΡΥΘΜΙΣΗΣ ΤΟΥ ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΠΡΟΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΑ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΟΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΤΗΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ. α. Οι αρνητικοί παράγοντες. Οι μηχανισμοί άμυνας του ερωτώμενου β. Οι θετικοί παράγοντες. i.τι συντέλεσε στο να απαντήσει ο ερωτώμενος ii. Η συμπεριφορά του συνεντευκτή 74-75

4 - 3 - ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ. 1. ΤΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΕΡΩΤΗΘΕΝΤΩΝ 79 α. Κατηγορίες με βάση εκπαιδευτικά προσόντα 80 β.»»» τα χρόνια υπηρεσίας και το είδος της ενορίας που διακονούν 81 γ. Κατηγορίες με βάση τη θέση τους στην ενορία ΟΙ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΩΝ ΤΑΣΕΩΝ ΜΕ ΤΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ α.το λειτουργικό προαπαιτούμενο της προσαρμογής β. Το λειτουργικό προαπαιτούμενο της επιδίωξης των στόχων γ. Το λειτουργικό προαπαιτούμενο της συναρμογής- ενοποίησης δ. Το λειτουργικό προαπαιτούμενο της διατήρησης των κοινωνικών προτύπων ΠΕΜΠΤΟ ΜΕΡΟΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 - 4 - ΠΕΡΙΛΗΨΗ Κωνσταντίνος Παπακώστας Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΩΝ ΚΛΗΡΙΚΩΝ ΤΗΣ Ι.Μ.ΠΑΤΡΩΝ. Άνοιξη-Καλοκαίρι 2005 Επιχειρείται μία καταγραφή γνώσεων και απόψεων των ιερέων της Ι. Μητρόπολης Πατρών για τη γλώσσα που χρησιμοποιούν στη λατρεία. Διερευνάται το θέμα του τρόπου της χρήσης της απ αυτούς ώστε ως δομή να μπορεί να επιτελεί τα λειτουργικά προαπαιτούμενα της προσαρμογής, της επιδίωξης των σκοπών, της ενοποίησης- συναρμογής και της διατήρησης των προτύπων ώστε να γίνεται δυνατή η επιβίωση του συστήματος της Εκκλησίας.Χρησιμοποιείται η θεωρία του δομολειτουργισμού και η μέθοδος της εντοπισμένης συνέντευξης. Οι ερωτώμενοι κατατάσσονται σε κατηγορίες γλωσσικής ανεπάρκειας. Διαπιστώνονται συγκεκριμένες εκπαιδευτικές ανάγκες τους και διατυπώνονται σχετικές προτάσεις. Λέξεις κλειδιά : δομή, σύστημα,εκπαίδευση ιερέων, γλώσσα λατρείας, Εκκλησία Constantinos Papakostas ABSTRACT THE LITURGICAL LANGUAGE AND THE EDUCATIONAL NEEDS OF THE PRIESTS OF THE HOLY METROPOLIS OF PATRAS Spring-Summer 2005 This research focuses on the knowledge and views from an available sample of priests of the Holy Metropolis of Patras towards the liturgical language. The way they use this language in order as structure can perform the functional predemandings of adaptation, purpose pursuit, unification and models preservation so as to be possible the Church system survival is investigated. The research tools used is the focused interview.the

6 - 5 - respondents are grouped in categories of language inefficiency. There are concrete needs for more education and proposals are provided. Key words: structure, system,education of priests, liturgical language, church

7 - 6 - ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1: Κατηγοριοποίηση των κληρικών της Ι.Μητρόπολης Πατρών σε μισθολογικέςεκπαιδευτικές κατηγορίες Σελίδες 43 Πίνακας 2:Κατηγοριοποίηση των κληρικών της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας σε μισθολογικές-εκπαιδευτικές κατηγορίες Σελίδα 46 ΠΙΝΑΚΑΣ 3:Κατηγοριοποίηση των ιερέων του δείγματος σε μισθολογικές-εκπαιδευτικές κατηγορίες Σελίδα 80 ΠΙΝΑΚΑΣ 4:Κατηγοριοποίηση των ιερέων του δείγματος σε ηλικιακές κατηγορίες» 81 ΠΙΝΑΚΑΣ 5:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με βάση την αιτιολόγηση της γλωσσικής ανεπάρκειας Σελίδες 86 ΠΙΝΑΚΑΣ 6:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με κριτήριο την ηλικία όσο αφορά την αιτιολόγηση της γλωσσικής ανεπάρκειας Σελίδα 88 ΠΙΝΑΚΑΣ 7:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με βάση το είδος της γλώσσας που χρησιμοποιείται, όσο αφορά τη γλωσσική ανεπάρκεια Σελίδα 90 ΠΙΝΑΚΑΣ 8:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με κριτήριο το επίπεδο ενημέρωσης από εκκλησιαστικά βιβλία και περιοδικά όσο αφορά την αιτιολόγηση της γλωσσικής ανεπάρκειας Σελίδα 93 ΠΙΝΑΚΑΣ 9:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με κριτήριο τα εκπαιδευτικά προσόντα και την ηλικία όσο αφορά την αιτιολόγηση της γλωσσικής ανεπάρκειας Σελίδα 96 ΠΙΝΑΚΑΣ 10:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με βάση τη μη ορθή εκμάθηση της αρχαίας γλώσσας στην εκπαίδευση ή όχι, όσο αφορά την αιτιολόγηση της γλωσσικής ανεπάρκειας Σελίδες 99 ΠΙΝΑΚΑΣ 11:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με κριτήριο τα αίτια της μη ορθής εκμάθησης της γλώσσας όσο αφορά την αιτιολόγηση της γλωσσικής ανεπάρκειας Σελ 102 ΠΙΝΑΚΑΣ 12:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με κριτήριο την επιρροή του φωτισμού και της ζωής μετανοίας όσο αφορά την αιτιολόγηση της γλωσσικής ανεπάρκειας Σελίδα 104 ΠΙΝΑΚΑΣ 13:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με κριτήριο την επιρροή ή όχι εσωτερικών λόγων όσο αφορά την αιτιολόγηση γλωσσικής ανεπάρκειας Σελίδα 107 ΠΙΝΑΚΑΣ 14:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με κριτήριο εξωτερικούς ή εσωτερικούς λόγους όσο αφορά την αιτιολόγηση της γλωσσικής ανεπάρκειας Σελίδα 104 ΠΙΝΑΚΑΣ 15:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με κριτήριο την τοποθέτηση ή όχι των νέων κοντά σε έμπειρους κληρικούς Σελίδα 111 ΠΙΝΑΚΑΣ 16:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με κριτήριο την προετοιμασία των ιερέων από την προηγούμενη μέρα ή όχι Σελίδα 113 ΠΙΝΑΚΑΣ 17:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με κριτήριο την ίδρυση σχολών ή σεμιναρίων εκμάθησης της λατρευτικής γλώσσας Σελίδα 116 ΠΙΝΑΚΑΣ 18:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με κριτήριο την ίδρυση ή όχι φροντιστηρίων για υποψήφιους κληρικούς και ψάλτες Σελίδα 118 ΠΙΝΑΚΑΣ 19:Κατηγοριοποίηση των ερωτωμένων με κριτήριο τις νέες προτάσεις τους ή όχι όπως και το είδος των νέων προτάσεων Σελίδε 120

8 - 7 - ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όπως όλοι οι ιερείς, πέρασα και εγώ από το προπαρασκευαστικό στάδιο που συμπτύχτηκε σε ένα διάστημα σαράντα ημερών περίπου και περιλάμβανε τη θήτευσή μου στο βαθμό του διακόνου.θυμάμαι ότι από τον πνευματικό πατέρα μου που ανέλαβε την προετοιμασία μου, δινόταν πολύ μεγάλη σημασία στην πιστή εκτέλεση των εντολών και των οδηγιών που δίνονταν στο διάκονο ή στον πρεσβύτερο και ήταν γραμμένες στα αντίστοιχα ιερατικά βιβλία με κόκκινα γράμματα. Δε δίνονταν εξηγήσεις για το πώς και γιατί γίνεται αυτό ή εκείνο έτσι και όχι με άλλο τρόπο. Ο σωστός τρόπος ήταν απ το ένα μέρος προσαρμογή του μεταβολισμού μου σε ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής που πρόβλεπε αφυπνίσεις νωρίτερα απ ό,τι ξυπνούσαν οι νέοι της ηλικίας μου τα πρωινά και απ το άλλο την αμφίεση χειμώνα καλοκαίρι του ράσου, του εξώρασου και του καλυμαυχίου και τη χρήση μιάς γλώσσας που φαινόταν οικεία. Στη συνέχεια, όταν ανέλαβα ενορία, δινόταν φοβερά μεγάλη σημασία απ τον προϊστάμενο στην τήρηση του ωραρίου ιδιαίτερα τις πρωινές ώρες και κατά τη διάρκεια των πρωινών ακολουθιών έτσι ώστε να μην ξεφύγουμε απ το ωράριο. Όπως γνωρίζουμε «Σε μια ομάδα, όταν υπάρχει ένας κανόνας, τα μέλη της είναι έτοιμα να επιβάλλουν κυρώσεις και να παρέμβουν όταν αυτός παραβιασθεί»(mendras 1991,σ.152). Η υπακοή και η συμμόρφωση σ αυτά που έλεγαν και έκαναν οι μεγαλύτεροι και πεπειραμένοι εθεωρείτο ο σωστός τρόπος που έλυνε το οποιοδήποτε πρόβλημα. Τα μυστήρια κατευθύνονταν κυρίως και μόνο από τους ιερείς και μάλιστα από τους μεγαλύτερους σε ηλικία, οι οποίοι ρύθμιζαν τις ακολουθίες πάλι με βάση τις ανάγκες, τις επιθυμίες και το πρόγραμμα της πλειοψηφίας των λαϊκών που εκκλησιάζονται. Το εκκλησίασμα, εδώ και πολλά χρόνια απαρτίζεται κυρίως από γυναίκες που έχουν ηλικία πάνω από πενήντα χρονών, άνεργες ή ασχολούμενες με οικιακές εργασίες ή με τα εγγόνια τους. Πρέπει εδώ να αναφέρω ότι οι τέσσερις Θείες Λειτουργίες που είναι ακόμα σε χρήση, του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου που τελείται το μέγιστο μέρος του έτους, του Μεγάλου Βασιλείου που τελείται λίγες ημέρες το χρόνο, η Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων, που τελείται κι αυτή λίγες φορές και

9 - 8 - του Ιακώβου του Αδελφοθέου που τελείται δύο φορές το χρόνο με την υποχρεωτική παρουσία του επισκόπου μιάς επαρχίας δεν έχουν την ίδια διάρκεια. Όλοι οι συνάδελφοι θεραπεύουν το πρόβλημα της μεγάλης διάρκειας, όταν μάλιστα πρόκειται να τελεστούν και άλλες ακολουθίες, όπως Αρτοκλασία, Μνημόσυνο, έκτακτες ευχές, λιτανεύσεις εικόνων, του τιμίου σταυρού, με την έναρξη του Όρθρου νωρίτερα, πολλές φορές πολύ νωρίτερα από το κανονικό. Το αποτέλεσμα είναι να ξεχωρίζει σε διάρκεια μόνο η τελευταία Θεία Λειτουργία η οποία έτσι και αλλιώς είναι μεγαλύτερη. Αμέσως μετά, όμως με μεγάλη διαφορά έρχεται αυτή του Μεγάλου Βασιλείου με τις τεράστιες ευχές και ακολουθούν οι υπόλοιπες. Αυτή η τάση συντόμευσης που δεν επιτρέπει σε μορφωμένους ψάλτες να δείξουν το ταλέντο και την αξία τους, αφού όλα γίνονται με μεγάλη συντομία, επεκτείνεται και στα υπόλοιπα Μυστήρια ιδιαίτερα το Βάπτισμα- Χρίσμα και τον Α Γάμο. Επειδή όλα κατευθύνονται απ τους ιερείς, οι ευχές είτε διαβάζονται«μυστικώς»με αποτέλεσμα οι πιστοί να καταλαβαίνουν ένα συνεχές μουρμουρητό, είτε πετσοκόβονται, είτε παραλείπονται λόγω χρόνου. Στην πρώτη περίπτωση που ήταν ο κανόνας, όταν χειροτονήθηκα και αυτό έμαθα να κάνω στα περισσότερα μυστήρια απ τους μεγαλύτερους σε ηλικία ιερείς, οι ευχές περνιούνται με το μάτι και ο πιστός λαός δεν καταλαβαίνει τίποτα, γι αυτό και δεν προσέχει. Οφείλω να πώ εδώ ότι τη μεγαλύτερη διάρκεια σε ένα οποιοδήποτε μυστήριο κατέχουν οι ευχές με αποτέλεσμα ο ιερέας να είναι συνεχώς ευχόμενος και προσευχόμενος. Όλα τα υπόλοιπα, δηλαδή οι αιτήσεις, οι εκφωνήσεις των ευχών, τα τροπάρια, τα αναγνώσματα έχουν συγκεκριμένη, μικρή διάρκεια. Άρα, εκεί που επιδέχεται συντόμευση ένα μυστήριο είναι βέβαια οι ευχές. Κάτι τέτοιο, δεν ίσχυε σε μεγάλο βαθμό με το συνεφημέριο και προϊστάμενό μου, όμως όταν τελούσα μυστήρια με άλλους ιερείς και ιδιαίτερα σε ενορίες της υπαίθρου, παρατηρούνταν έντονα τα φαινόμενα που ανέφερα παραπάνω. Έτσι, όταν τους έλεγα ότι πρέπει έστω να διαβάζουν τις ευχές, αυτοί επικαλούνταν την υπακοή και τη συμμόρφωση με αυτά που κάνει η πλειοψηφία που όπως είπα, υπάκουε στους ηλικιωμένους ιερείς.

10 - 9 - Όταν όμως ανέβηκε στο θρόνο ο σημερινός αρχιεπίσκοπος, δηλαδή εδώ και εφτά χρόνια, άρχισε στις περισσότερες εκκλησίες να εξαπλώνεται μία αντίθετη τάση απ αυτήν που ως τώρα ακολουθούνταν στην τέλεση των ακολουθιών. Οι ευχές διαβάζονταν. Ο νέος τρόπος ανάγνωσης των ευχών πριν ακόμα αποτυπωθεί σε εγκυκλίους, είχε διαδοθεί από το κέντρο στην περιφέρεια και είχε γίνει αντικείμενο μιμητισμού και υπακοής από τους ιερείς.υποστηρίζεται ότι «Οι καινοτομίες ξεκινούν γενικά από την κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας»(mendras 1991,σ.343). Φαίνεται λοιπόν ότι έμμεσα υπήρξε κάποια κεντρική ενθάρρυνση στο θέμα αυτό.όμως άρχισαν να εμφανίζονται τεράστια προβλήματα που για χρόνια είχαν καλυφθεί. Γλωσσικά προβλήματα των νέων, αλλά και των ολιγογράμματων ιερέων για τους οποίους αρκούσε η υπακοή, η τήρηση του ωραρίου, οι πρακτικές εργασίες, όπως το άναμμα των καντηλιών, ή του θυμιατού, το σκούπισμα και η ενασχόληση με τις προσφορές των πιστών. Φαίνεται ότι χρειάζεται συνεχής προσπάθεια και μελέτη για να επέλθει η συμμόρφωση στις νέες εγκυκλίους που στο μεταξύ κατέφτασαν σε όλες τις Μητροπόλεις, αφού εγκρίθηκαν από την Ιερά Σύνοδο. Υπάρχουν όμως και συνάδελφοι που για διάφορους λόγους δε μπορούν να παρακολουθήσουν την εξέλιξη. Επίσης, όπως έχει υποστηριχθεί «ένα ολόκληρο σώμα {μεγάλη οργάνωση} μπορεί για μια ορισμένη περίοδο να δει σαν απειλή μια καινοτομία που μπορεί αργότερα να μετατραπεί σε πλεονέκτημα»(mendras 1991,σ.346). Όμως και αυτοί οι ιερείς είναι«ποιμένες λογικών προβάτων». Συμβαίνει να εκκλησιάζονται και στους κοινοτικούς ναούς, έστω λίγες φορές το χρόνο, την περίοδο των διακοπών, ή με την ευκαιρία κάποιου μυστηρίου γάμου ή βαπτίσεως, μορφωμένοι άνθρωποι, καθηγητές Α. Ε. Ι., γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί και άλλοι επιστήμονες, οι οποίοι ενδεχομένως δυσανασχετούν μ αυτά που ακούν. Κάτι πρέπει να γίνει άμεσα, δεδομένου ότι οι καινοτομίες ενδεχομένως να αρχίζουν από την κορυφή, αλλά δεν επικρατούν χωρίς ορισμένες προϋποθέσεις. Η παρούσα εργασία προσπαθεί να παρουσιάσει το πρόβλημα, αντλώντας στοιχεία από ιερείς της Ι. Μητρόπολης Πατρών τα οποία λήφθηκαν μέσα από συνεντεύξεις, να θέσει ερευνητικά ερωτήματα και να προτείνει τρόπους για την επίλυσή του.

11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΕΚΛΟΓΗΣ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ Διακονώ την ιερωσύνη δώδεκα περίπου έτη ως τακτικός εφημέριος σε ναό της Πάτρας. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια, οι συζητήσεις γύρω από τη γλώσσα της Εκκλησίας μου είχαν κεντρίσει το ενδιαφέρον και δημιουργούσαν ερωτήματα που δέχονταν τη μία ή την άλλη απάντηση τόσο από τη μεριά των ιερέων όσο και από τη μεριά των λαϊκών. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία ιερείς, θεωρούσαν πάντα τα πράγματα παγιωμένα, λυμένα, τη γλώσσα της Εκκλησίας ιερή και καθαγιασμένη μέσα από τη δισχιλιετή παρουσία και χρήση της. Άρα η ευθυγράμμιση με τις απόψεις τους, ήταν κάτι παραπάνω από αυτονόητη.είναι σαφές ότι αυτή η ομάδα αναφοράς είναι, σύμφωνα με τον Merton, «κανονιστικού τύπου»(merton 1968,p.337). Ωστόσο, από την εποχή της μαθητείας μου ακόμα, πρόσεξα ότι υπήρχαν εστίες αντίστασης και άμυνας των ιερέων που καλούνταν να εφαρμόσουν πιστά τις ακολουθίες που προβλέπει το Τυπικό στη διάρκεια της ημέρας. Ήταν η μυστική ανάγνωση των ευχών που επέτρεπε όπως είπαμε στην εισαγωγή, κάθε είδους αυθαιρεσία από μέρους των ιερέων και ιδιαίτερα των απαίδευτων. Με δεδομένο επίσης ότι αυτές οι ευχές καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος των αναγνωσμάτων και άρα της διάρκειας στα μυστήρια, αυτές οι εστίες δεν ήταν τόσο αμελητέες, αλλά έκρυβαν με επιμέλεια ένα πρόβλημα που διαιωνιζόταν για πολύ καιρό. Η αδράνεια που επικρατεί στο χώρο και η αδυναμία έκφρασης διαφορετικής γνώμης κύρια όσο αφορά τη γλώσσα, είχαν ως αποτέλεσμα μία νέα γενιά «επαγγελματιών»ιερέων που τυποποιημένα διάβαζαν μόνο τις εκφωνήσεις, χωρίς να κατανοούν το νόημα. Φαίνεται όμως ότι παράλληλα δημιουργείται μια νέα ομάδα αναφοράς «συγκριτικού τύπου», που παρέχει ένα πλαίσιο σύγκρισης ως προς το οποίο αυτοαξιολογούνται τα άτομα (Merton 1968,337),η οποία στην περίπτωση αυτή συγκροτείται από τους νεότερους ιερείς. Από την άλλη μεριά, το μέσο μορφωτικό επίπεδο των λαϊκών ανέβηκε αρκετά τα τελευταία είκοσι χρόνια. Εδώ πρέπει να επαναλάβουμε ότι όταν λέμε λαϊκούς, εννοούμε κυρίως τις γυναίκες, οι οποίες αποτελούν τη συντριπτική

12 πλειοψηφία των πιστών στις περισσότερες Εκκλησίες εδώ και πολλά χρόνια. Παρά την υποχώρηση της διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών στη Μέση Εκπαίδευση, οι περισσότερες γυναίκες είναι σε θέση να καταλάβουν πολλά περισσότερα μέσα σε μία Θεία Λειτουργία από ό,τι οι μητέρες τους, οι θείες τους και οι γιαγιάδες τους. Αυτό είναι αποτέλεσμα τόσο της αύξησης του μέσου όρου των ετών που φοίτησαν στα σχολεία,όσο και της ευρύτατης διάδοσης και χρήσης των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Για θρησκευτικά θέματα σημειώνουμε, ότι ένα φαινόμενο παραμένει ανεξήγητο, αν δεν εξετάσουμε το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκδηλώνεται (Watzlawick κ.α. 2005, σ.34). Συνεπώς είναι πολύ σημαντικό ότι οι απαιτήσεις των πιστών τόσο στο μουσικό, όσο και στον καθαρά αισθητικό και ακουστικό τομέα αυξήθηκαν και είναι σε θέση να αντιλαμβάνονται τις ελλείψεις μας όσο αφορά τόσο την εκφορά του εκκλησιαστικού λόγου, όσο και την κατανόηση των εκκλησιαστικών κειμένων. Παρά τη βραδεία εξέλιξη των πραγμάτων στο χώρο της λατρείας, υπάρχει ένα είδος άμεσης διαλεκτικής σχέσης λειτουργών και λαού που εκδηλώνεται πάντα σε πρακτικό επίπεδο. Αρκετοί πιστοί έχουν προμηθευθεί εγκόλπια για τις τελετές που γίνονται στους ναούς, τα οποία όχι μόνο αναφέρουν με κάθε λεπτομέρεια τις ευχές, αλλά και τις μεταφράζουν στη νεοελληνική γλώσσα. Δημιουργήθηκαν λοιπόν εύλογες απορίες σ αυτούς για την παράλειψη τόσο ωραίων και απαραίτητων για τη λατρευτική τους έκφραση κειμένων από μέρους των ιερέων. Δεν πρέπει να παραλείψουμε ότι από πολύ παλιά υπήρχε μεγάλη διαφορά μεταξύ της γλώσσας που μιλούσε ο πολύς λαός και της γλώσσας που χρησιμοποιούνταν στη λατρεία. Αυτό μου προξενούσε το ενδιαφέρον από παλιά και απαντήθηκε ως ένα βαθμό από το πέπλο ιεροπρέπειας και μυστικότητας που έπρεπε να περιβάλει τα τελούμενα. Σ αυτό συμφωνούσαν αρκετοί συνάδελφοι ιερείς και το θεωρούσαν ως δεδομένο. Όμως απ αυτό το σημείο μέχρι το σημερινό, όπου οι πιστοί αδυνατούν να παρακολουθήσουν έστω μία Θεία Λειτουργία λόγω των μουρμουρητών, των συλλαβισμών, των παρατονισμών και άλλων λαθών και αβλεψιών αρκετών ιερέων, υπάρχει πολύ μεγάλη απόσταση. Αν προστεθεί το γεγονός ότι πολλές εκφωνήσεις εισάγουν

13 δευτερεύουσες προτάσεις και όχι κύριες, επειδή το περιεχόμενο της ευχής δεν έχει ακουστεί απ το λαό, το μεγαλύτερο μέρος της λατρείας παραμένει μυστήριο και κρυφό και η συμμετοχή των λαϊκών στα μυστήρια, θέμα ζητούμενο. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο αναπτύχτηκε ο αρχικός προβληματισμός μου και μου έδωσε εκείνα τα ερεθίσματα ώστε να διατυπώσω το θέμα της παρούσας εργασίας. Η προσπάθεια για την ικανοποίηση της ανάγκης για συμμετοχή του λαού στη λατρεία, φέρνει στην επιφάνεια την ανεπάρκεια των κληρικών που σε μεγάλο βαθμό χειρίζονται τη γλώσσα της λατρείας ν ανταποκριθούν στις νέες συνθήκες. Σ αυτό ακριβώς το σημείο εντάσσεται και η δική μου συμβολή. Δηλαδή στη διαπίστωση του βαθμού της ανεπάρκειας και στην εύρεση τρόπων θεραπείας της όσο αφορά τη Μητρόπολη Πατρών, αλλά και τις υπόλοιπες πέντε Μητροπόλεις που ανήκουν στην Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας, δηλαδή α)της Ι.Μητροπόλεως Ηλείας,β)της Ι.Μητροπόλεως Καλαβρύτων και Αιγιαλείας, γ) της Ι.Μητροπόλεως Ναυπάκτου κ Αγίου Βλασίου, δ)της Ι.Μητροπόλεως Αιτωλίας κ Ακαρνανίας και ε)της Ι.Μητροπόλεως Τριφυλίας και Ολυμπίας. Πρίν όμως κλείσει ο πρόλογος θα ήταν πολύ μεγάλη παράλειψη αν δεν εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας στον επιβλέποντα καθηγητή κ Δημήτριο Βεργίδη, που προσγείωσε τις φιλόδοξες πτήσεις μας σε πιό χειροπιαστά θέματα, όπως και για τις οδηγίες του σε οργανωτικά θέματα και σε θέματα βιβλιογραφίας. Απ την άλλη, αυτές οι ευχαριστίες απευθύνονται στους δασκάλους και υποψήφιους διδάκτορες, κ. Αναστάσιο Τζιτζίδη και κα Διονυσία Τουρκάκη που με τις πολύτιμες συμβουλές των για την οργάνωση της εργασίας και την τήρηση της βιβλιογραφίας(μπέλλας Θρασύβουλος, 1988, σ. 35) που για μένα τουλάχιστο είναι από μόνη της μία συγγραφή μιάς άλλης εργασίας, όσο αφορά το χρόνο και τις δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε, όχι μόνο σε μένα αλλά και στους άλλους συνάδελφους, στάθηκαν οι ψυχές αυτής της εκπαιδευτικής μεταπτυχιακής σειράς. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συναδέλφους που τόλμησαν μέσα σε πολύ αρνητικά φορτισμένο περιβάλλον, να υπερνικήσουν τους φόβους τους και να μιλήσουν για θέματα που τους απασχολούν. Επίσης εκφράζω τις

14 ευχαριστίες μου στον πρωτοσύγκελλο π.συμεών Χατζή για την ενθάρρυνση και την έγκριση που μου έδωσε, όσο και το σημερινό Μητροπολίτη μας, Σεβασμιότατο κύριο Χρυσόστομο, για την ανανέωση αυτής της έγκρισης. Κ.Π. Άνοιξη-Καλοκαίρι του 2005 Πάτρα

15 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ 1. ΓΙΑΤΙ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΜΕ ΤΟΝ ΟΡΟ «ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ» Η«ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ» Ο όρος«λατρευτική»γλώσσα και όχι «λειτουργική»γλώσσα χρησιμοποιείται στην παρούσα εργασία για δύο κυρίως λόγους. Πρώτα, γιατί ο όρος«λειτουργική γλώσσα» που χρησιμοποιείται στα θεολογικά κείμενα, αναφέρεται προφανώς στη γλώσσα των τεσσάρων Λειτουργιών που έχουμε σήμερα σε χρήση. Όμως, επειδή ο γλωσσικός κώδικας που χρησιμοποιούν οι θεολόγοι, είναι κοινός με αυτόν που χειρίζονται όλοι οι κοινωνικοί επιστήμονες και ιδιαίτερα οι κοινωνιολόγοι, ο ίδιος όρος έχει διαφορετική σημασία σ αυτούς και παραπέμπει στη θεωρία του λειτουργισμού με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συγχύσεις όταν διατυπώνεται σε εργασία και μάλιστα διεπιστημονικού ενδιαφέροντος. Έτσι, μπορεί οι θεολόγοι να αντιλαμβάνονται τη σημασία του όρου, οι περισσότεροι κοινωνιολόγοι όμως να οδηγούνται σε λανθασμένη κατανόηση. Ακόμα και στην περίπτωση δηλαδή που μπορεί να θεωρούν αυτή τη γλώσσα ως«λειτουργική», για τον οποιοδήποτε λόγο και οι θεολόγοι και να συμπίπτει αυτή η ερμηνεία με την αντίστοιχη των κοινωνιολόγων, όμως εδώ δεν εννοούμε τη σημασία ή το ρόλο της γλώσσας της λατρείας, αλλά αυτή την ίδια όπως παρουσιάζεται μέσα από τη μακραίωνη χρήση της. Έπειτα, γιατί ο όρος«λειτουργική γλώσσα»περιορίζει τη χρήση του μόνο στις Θείες Λειτουργίες που αναφέραμε πιο πάνω και έτσι απoκλείει από το σύνολό της, τη γλώσσα που χρησιμοποιείται στα υπόλοιπα μυστήρια της Εκκλησίας, η οποία έχει πάνω κάτω τα ίδια χαρακτηριστικά μ αυτή, όμως έχει και διαφορές που οφείλονται στις διαφορετικές εποχές που οι ακολουθίες των εντάχτηκαν στο σώματης Λατρείας μας. Εμείς θέλουμε να παρουσιάσουμε το σύνολο αυτής της γλώσσας, που χρησιμοποιούν όλοι οι κληρικοί κατά την τέλεση των μυστηρίων, έτσι ώστε να αναδειχτεί το πρόβλημα σε όλη του την έκταση. Γι αυτό επιλέγουμε έναν πιο γενικό όρο, ο οποίος και κατανοητός είναι όχι μόνο από επιστήμονες άλλων χώ

16 ρων, αλλά και από απλούς ανθρώπους και πιο φιλικός και οικείος γιατί παραπέμπει κατευθείαν στη σχέση του ανθρώπου με το Θεό. Εξάλλου, ο τίτλος του Β Πανελλήνιου Συνεδρίου απ τα πρακτικά του οποίου αντλούμε πολλά στοιχεία, είναι«λατρεύσωμεν ευαρέστως τω Θεώ»και παραπέμπει ευθύγραμμα σχεδόν στη λατρεία και τη γλώσσα της. 2. Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ Η γλώσσα της λατρείας δεν αποτελεί ένα σώμα με κοινά χαρακτηριστικά. Είναι περισσότερο αποτέλεσμα συμβιβασμών που προέκυψαν σε διαφορετικές εποχές για να ικανοποιήσουν ανάγκες που παρουσιάστηκαν σ αυτές και επενδύθηκαν και δικαιολογήθηκαν με εκκλησιαστικούς λόγους. Ας δούμε όμως ποια είναι τα τρία μέρη της γλώσσας της λατρείας όπως αυτά διαμορφώθηκαν στο πέρασμα των αιώνων και παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά στο εσωτερικό τους ώστε να αποτελούν αυτόνομες και ξεχωριστές ενότητες. α. Η γλώσσα των κειμένων της Π.Δ. Η γλώσσα της Π. Δ. είναι η ελληνική του 2 ου - 3 ου αιώνα μ. Χ. Αυτή η γλώσσα έχει στοιχεία απ την ελληνιστική κοινή, αλλά επίσης έχει πολλές επιρροές απ το γλωσσικό ιδίωμα αυτών που τη μιλούσαν και την έγραφαν, δηλαδή των Εβδομήντα δύο σοφών που έμειναν στην ιστορία ως εβδομήκοντα(ο ). Αυτοί μετέφρασαν το πρωτότυπο μασωριτικό κείμενο σ αυτή τη γλώσσα την ίδια εποχή. Οι Εβδομήκοντα ήταν Εβραίοι μορφωμένοι που γνώριζαν πολύ καλά την ελληνική γλώσσα της εποχής, η οποία είχε καταστεί μέσο επικοινωνίας για όλους τους λαούς που ζούσαν γύρω από τη Μεσόγειο θάλασσα Ωστόσο, αυτή η γλώσσα διατηρεί στοιχεία της γλώσσας που ήταν η μητρική τους, δηλαδή της εβραϊκής. Τα πρώτα κείμενα που χρησιμοποιούνταν στη λατρεία των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων ήταν αυτά της Π.Δ. και ιδιαίτερα αυτά των Ψαλμών του Δαυίδ (Καριώτογλου Α. και Βαπορίδου Αικ. 1994, σ. 115).

17 β. Η γλώσσα των βιβλίων της Κ. Δ. Η γλώσσα των βιβλίων της Κ.Δ., όπως είναι γνωστό, είναι η λεγόμενη Κοινή(δηλ. που γενικά ομιλείται και κατανοείται)ελληνιστική, η οποία διαφέρει σημαντικά από τις ελληνικές διαλέκτους της κλασικής εποχής, την αττική, τη δωρική, την ιωνική και την αιολική. Έγιναν πολλές υποθέσεις ως προς τη μορφή, την προέλευση και την ιδιοτυπία της. Ορισμένοι ερευνητές δέχτηκαν, ότι προέρχεται απευθείας από την αττική διάλεκτο, με πολλαπλά στοιχεία από τις υπόλοιπες ελληνικές διαλέκτους, άλλοι σε παλιότερη εποχή τη σύνδεσαν με τη γλώσσα της μετάφρασης των Ο και συνεπώς δέχτηκαν την κυριαρχία σ αυτήν του σημιτικού ύφους. Άλλοι αντίθετα που πίστευαν στην κατά γράμμα θεοπνευστία του κειμένου της Κ.Δ.,θεώρησαν τη γλώσσα της Κ. Δ. ως θείο δώρο και γλώσσα του Αγίου Πνεύματος. Οι αρχαίοι εθνικοί συγγραφείς(όπως ο Κέλσος, Πορφύριος και Ιουλιανός ο Παραβάτης)την κατηγορούσαν ως γλώσσα βαρβαρική, γεμάτη σολοικισμούς, που είναι ανάξια για έναν πεπαιδευμένο. Ήδη οι Απολογητές αμύνθηκαν σθεναρά για την ελληνική γλώσσα της Κ. Δ. και ήρθαν σε αντίθεση με το επιτηδευμένο ύφος των Ελλήνων συγγραφέων και ρητόρων. Ύστερα από την ανακάλυψη και μελέτη αρχαίων παπύρων και επιγραφών της ελληνιστικής εποχής( Α. Diessmann,σ.15)έχει πλέον σήμερα γίνει αποδεκτό, ότι η γλώσσα της Κ. Δ. είναι η δημώδης και η λαϊκή της εποχής εκείνης που προήλθε ύστερα από εξέλιξη κατά την ελληνιστική εποχή από την αττική διάλεκτο. Αυτή η εξέλιξη άρχισε ήδη από τον 4 ο αιώνα π.χ οπότε άρχισαν να παραγκωνίζονται οι κλασικές διάλεκτοι και να επικρατεί μία γενικότερα κατανοητή γλώσσα. Αυτή η κοινή ελληνική γλώσσα έγινε διεθνής γλώσσα γραφής και επικοινωνίας των λαών της Μεσογείου και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τις τοπικές γλώσσες, όπως την κοπτική και την εβραϊκή. Ωστόσο γίνεται διαφοροποίηση της Κοινής, σε ανώτερη, εκείνη δηλ. που υπάρχει σε επίσημα και φιλολογικά κείμενα(όπως π.χ. του Πολύβιου και του Παυσανία)και σε κατώτερη, σε κείνη δηλ. που μιλούσε ο λαός στην καθημερινή επικοινωνία του. Απ αυτή την κοινή γλώσσα της εποχής της Κ. Δ. προήλθαν στη συνέχεια απευθείας η ελληνική της μεσαιωνικής περιόδου και η σύγχρονη ελληνική στη

18 διπλή της μορφή, δημοτική και καθαρεύουσα. Η συγκριτική γλωσσολογία αποδείχνει την ενότητα της ελληνικής γλώσσας στην ιστορική της εξέλιξη.(παναγόπουλος Ι.1995, σ.42-44). Τα κείμενα της Καινής Διαθήκης εντάσσονταν σιγά σιγά στο σώμα της πρώτης Θείας Λειτουργίας των Αγίων Αποστόλων ή του Αγίου Ιακώβου που είχε αρχίσει να τελείται τακτικά. Κάποιος σύγχρονος μελετητής της ελληνικής γλώσσας αποφάνθηκε πρόσφατα ότι το 90% των λέξεων αυτής της γλώσσας είναι κοινές με την καθαρεύουσα και πάνω κάτω και με τη δημοτική. Άρα, γι αυτό τείνει να γίνεται σχεδόν οικεία και κάπως κατανοητή και απ το σημερινό μέσο πιστό που όπως είπαμε είναι γυναίκα κάποιας ηλικίας, καθώς ανεβαίνει το επίπεδο εκπαίδευσης. γ. Η γλώσσα της υμνολογίας, των ευχών και του Συμβόλου της Πίστης. Όταν πέρασαν οι τρεις πρώτοι αιώνες της σκληρής δοκιμασίας των Χριστιανών και η χριστιανική θρησκεία αναγνωρίστηκε επίσημα και απ το κράτος, έγιναν κι οι πρώτες απόπειρες συστηματικής επένδυσης των λατρευτικών σχημάτων. Η Εκκλησία του Χριστού,έχει ως οδηγούς της τους τρείς Ιεράρχες, το Μεγάλο Αθανάσιο και άλλους φωτισμένους επισκόπους αλλά και λαϊκούς διανοητές. Αυτοί, μέσα απ τα έργα τους, τα κηρύγματά τους, τη συμμετοχή τους στις δύο Οικουμενικές Συνόδους του 4 ου αιώνα, πετυχαίνουν όχι μόνο την παγίωση της ελληνικής γλώσσας στη λατρεία, αλλά και τη δημιουργία των Θ. Λειτουργιών που φέρουν το όνομά τους, με τις ευχές τους και τη διατύπωση ενός κοινού Συμβόλου της Πίστης. Όμως, η γλώσσα στο νέο λατρευτικό σχήμα έχει πιά αλλάξει. Επηρεασμένοι από τις κλασικές τους σπουδές, οι μεγάλοι ιερείς-δάσκαλοι, παύουν να χρησιμοποιούν σαν εκφραστικό μέσο τη γλώσσα της εποχής τους που ήταν βέβαια η κοινή ελληνιστική, η οποία εμφάνιζε κιόλας τάσεις απλοποίησης που ήταν άλλωστε και η γλώσσα της Κ. Διαθήκης, και προωθούν μία γλώσσα πολύ κοντά σ αυτή που μιλούσε ο Παύλος, δηλαδή την ανώτερη ελληνιστική κοινή. Όσο περνούν οι αιώνες, τόσο πιο πολλές ευχές προστίθενται στις Θείες

19 Λειτουργίες,των οποίων η γλώσσα γίνεται όλο και πιό αρχαϊκή. Σιγά σιγά και για λόγους που δε θα εξηγήσουμε εδώ, άλλωστε αποτελούν αντικείμενο άλλης επιστημονικής εργασίας, δημιουργείται μία απόσταση μεταξύ της γλώσσας που μιλούσε ο πολύς λαός και της γλώσσας που χρησιμοποιούνταν στη λατρεία.(σαρρής Ν. 1985,σελ.62-63) Όσο η νέα θρησκεία δεν προσέλκυε ευρέα στρώματα του πληθυσμού της αυτοκρατορίας, πόσο μάλλον εύπορα και μορφωμένα, η γλώσσα της λατρείας παρέμενε απλή. Από την εποχή που την αγκάλιασαν εύπορα και μορφωμένα στρώματα του πληθυσμού, άρχισε να γίνεται πιο κλειστή και αυστηρή και να υιοθετεί αρχαϊκές μορφές.(κυρτάτας Δ. 1987,σελ ).Αυτή η τάση συνδυάστηκε με την παγίωση της ελληνικής γλώσσας ως επίσημης γλώσσας του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους και όχι μόνο ως κοινής γλώσσας του λαού. Τα τροπάρια, τα Κοντάκια και οι Ύμνοι που συντέθηκαν σε μεταγενέστερους αιώνες όταν δημιουργήθηκαν ακολουθίες όπως αυτή του Όρθρου, κατασκευάστηκαν σε ολότελα άγνωστη γλώσσα ακόμα και για την πλειοψηφία των ανθρώπων εκείνης της εποχής, που προσεγγίζει αυτή των αρχαίων κλασικών κειμένων. Οι αιτίες βρίσκονται φυσικά στη μακρόχρονη ειρήνη που πρόσφερε το βυζαντινό κράτος που επέτρεπε την ολόπλευρη μόρφωση των νεαρών υπηκόων του με τα επιτεύγματα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, τη χρήση της ελληνικής γλώσσας απ το κράτος ως επίσημης και τη διάδοσή της μέσω του εμπορίου. 3. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ Αυτή η διαφορά μεταξύ της γλώσσας που χρησιμοποιούνταν απ την Εκκλησία και της γλώσσας που μιλούσε πολύς λαός, συνεχίστηκε για πολλούς αιώνες. Η διοικούσα Εκκλησία αντιμετώπισε κι άλλες δύο φορές αυτή τη δυσαρμονία επεμβαίνοντας διορθωτικά τον 5 ο και τον 9 ο αιώνα σε δύο περιπτώσεις. Την πρώτη φορά εισήγαγε την απογευματινή Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία που είναι μία μικρή σε διάρκεια Θεία Λειτουργία που τελείται στη διάρκεια της Μ. Τεσσαρακοστής για ν αντιμετωπίσει την ανάγκη της συχνής Θ. Κοινωνίας από τους πιστούς αυτή την περίοδο. Τη δεύτερη φορά,

20 περιόρισε στο 20% τη χρήση της Θ. Λειτουργίας του Μ. Βασιλείου με τη μεγάλη διάρκεια και τις τεράστιες ευχές υπέρ της χρήσης της Θ. Λειτουργίας του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου η οποία είναι και πολύ μικρή σε διάρκεια σε σχέση μ αυτή του Μ. Βασιλείου. Οι υπόλοιπες Θείες Λειτουργίες που είχαμε δει στην προηγούμενη παράγραφο ή ξεχάστηκαν, ή έπεσαν σε αχρησία. Όμως το πρόβλημα που αναφέραμε παραπάνω, απλά «κουκουλωνόταν». Όταν κατέλυσαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία πρώτα οι Λατίνοι και έπειτα οι Οθωμανοί Τούρκοι, και οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί υπέστησαν μακραίωνη σκλαβιά, εισέδυσαν στην ομιλούμενη γλώσσα τόσες πολλές ξένες λέξεις, ώστε μόνο η γλώσσα της λατρείας με την εξέλιξη που όπως είδαμε υπέστη, να διεκδικεί την καθαρότητα. Μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους το 1830, οι εκπαιδευτικοί νόμοι της Βαυαροκρατίας που ίσχυσαν σχεδόν όλο το 19 ο αιώνα, επέκτειναν την αρχαιομάθεια σε όλες τις τάξεις της Μέσης Εκπαίδευσης, στην Ανώτατη και στις ανώτερες τάξεις του Δημοτικού. Απ την άλλη μεριά το νέο ελληνικό κράτος, χρησιμοποιούσε στους νόμους του, τα δημόσια έγγραφά του και τις υπηρεσίες του μία γλώσσα που ήταν πολύ κοντά στην ελληνιστική κοινή των Ευαγγελίων. Έτσι, ένα πολύ μεγάλο μέρος του ανδρικού πληθυσμού, ανεξάρτητα αν είχε τελειώσει μέρος της Εκπαίδευσης ή όχι, εξασκούνταν στη χρήση μιάς πολύ δύσκολης γλώσσας, και εξοικειωνόταν στο άκουσμα της γλώσσας της Εκκλησίας. Απ αυτό τον ανδρικό πληθυσμό προέρχονται και οι λειτουργοί αλλά και οι ταγοί της Εκκλησίας. 4. ΠΟΙΟΙ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ. Στη διάρκεια της Οθωμανοκρατίας και Λατινοκρατίας, αλλά και πολύ αργότερα, η πλειοψηφία των κληρικών δεν ξεπέρασε ποτέ το επίπεδο του ημιαναλφαβητισμού αν συγκριθεί με τα σημερινά εκπαιδευτικά δεδομένα. Με την επίδραση όμως της διδασκαλίας των Κολλυβάδων πατέρων και των φωτισμένων δασκάλων Νικόδημου Αγιορείτη, Διονύσιου Επιφανιάδη, Ιερόθεου Μητρόπουλου, Ευσέβιου Ματθόπουλου και άλλων που συνοψιζόταν στη συχνή Θεία Κοινωνία και άρα στην τέλεση πολλών Λειτουργιών κάθε χρόνο,

21 έμαθαν έστω και επιφανειακά τη λατρευτική γλώσσα. Με τη μεταφορά στις αστικές ενορίες του μοναστικού τυπικού τελούσαν μεγάλης διάρκειας ακολουθίες σχεδόν κάθε μέρα και με τη συχνή και τυποποιημένη επανάληψή τους έμαθαν να χειρίζονται μία τεχνική γλώσσα, τη γλώσσα του επαγγέλματός τους. Σ αυτό βοήθησε και η επανάληψη κάθε χρόνο των ίδιων γραφικών αποσπασμάτων, πράγμα που γίνεται μέχρι σήμερα, με αποτέλεσμα πολλοί να τα γνωρίζουν από μνήμης, χωρίς να έχουν τελειώσει το Δημοτικό! Φυσικά αγνοούν την ύπαρξη των υπόλοιπων χωρίων της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Στην καθημερινή τους επικοινωνία με τον πολύ λαό, χρησιμοποιούσαν βέβαια το ερμαφρόδιτο ιδίωμα της εποχής που ήταν γεμάτο από τουρκικές, σλαβικές και λατινικές λέξεις. Προσθέτουμε ότι στους αιώνες της Οθωμανοκρατίας παγιώθηκε η μυστική ανάγνωση των ευχών που αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος της Θείας Λειτουργίας. Αυτό κατοχυρώθηκε από συνοδικές και επισκοπικές εγκυκλίους στα χρόνια της ελεύθερης ζωής του ελληνικού κράτους, η τελευταία από τις οποίες έχει ηλικία τριάντα χρόνων. Συγκεκριμένα, με βάση την εγκύκλιο της Πρεσβυτέρας Ιεραρχίας»του 1974, υποδεικνύεται η μυστική ανάγνωση των ευχών, ενώ το 1979 η Αρχιεπισκοπή Αθηνών διέταξε«διοικητική έρευνα»δηλαδή ανάκριση κατά εφημερίων κάποιου ναού με την κατηγορία της ανάγνωσης των ευχών της Θείας Λειτουργίας εκφώνως(χαβάτζας Ελευθέριος Πρωτ., 2001, σ. 408) Η αγραμματοσύνη έστω και σχετική καλύφτηκε από το μυστηριακό και ιεροπρεπές πνεύμα της μυστικής ανάγνωσης των ευχών, που στην πραγματικότητα στις πιο πολλές περιπτώσεις ισοδυναμούσε με το πέρασμα αυτών με το μάτι, δηλαδή τη μη ανάγνωση. Οι διάφορες χριστιανικές οργανώσεις που ιδρύθηκαν και δραστηριοποιήθηκαν στην Ελλάδα, εκπαίδευσαν και προετοίμασαν χιλιάδες στελέχη λαϊκούς και κληρικούς και βοήθησαν σημαντικά το έργο της επιμόρφωσης, όμως αυτοί δεν αρκούσαν για να κάνουν τη διαφορά καθώς διασπάρησαν σε όλη τη χώρα κυρίως σε ενορίες μεγάλων αστικών κέντρων.

22 ΠΟΤΕ ΚΑΙ ΠΟΥ ΕΜΦΑΝΙΖΕΤΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ Υποστηρίζεται από αρκετούς μελετητές ότι τα τελευταία είκοσι- τριάντα χρόνια, επήλθαν πολύ βαθιές αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα ως αποτελέσματα σχετικών νόμων. Έτσι, σύμφωνα μ αυτούς οι συνέπειες αυτών των αλλαγών είναι «η ανυπαρξία ουσιαστικής κλασικής παιδείας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, η διάβρωση του γλωσσικού αισθητηρίου με την επιβολή του μονοτονικού, η λεξιπενία που εμφανίστηκε ως φυσικό επακόλουθο της υιοθέτησης ξενόγλωσσων λέξεων και συνθηματικών εκφράσεων, η σχεδόν αχρήστευση θεμελιωδών μορφών όπως του παρέμφατου, της μετοχής, των επιρρημάτων(ο νεοέλληνας δε διακρίνει πλέον, μεταξύ επιρρήματος και επιθέτου), των αυξήσεων τα ρήματα(συχνό το φαινόμενο μιάς προσταγής στο παρόν, η οποία όμως λαμβάνει τη χρονική και συλλαβική αύξηση του παρελθόντος, και έτσι ο νεοέλληνας προστάζει στο παρελθόν).(φίλιας Γ. 2001,σ. 181) Η γενιά που υπέστη μία τέτοια εκπαίδευση, αναλαμβάνει σιγά σιγά τις θέσεις των εφημερίων που όπως είπαμε, μηχανικά είχαν μάθει τη γλώσσα του επαγγέλματός τους και όχι μόνο τη χειρίζονταν, αλλά και δημιουργούσαν ανισότητες μεταξύ τους με βάση αυτό το χειρισμό. Εδώ βέβαια θα υπάρξει ο αντίλογος. Τέτοιες συνθήκες υπήρχαν και μάλιστα σε μεγαλύτερο βαθμό στην Τουρκοκρατία. Και τότε η διοικούσα Εκκλησία αντιμετώπιζε τρομερές δυσκολίες στην εκπαίδευση των νέων στελεχών της. Κυριαρχούσε η αγραμματοσύνη, δεν υπήρχε όπως σήμερα μία επίσημη γλώσσα, αλλά πολλές: τα τούρκικα, τα ελληνικά, τα βουλγάρικα, τα αρμένικα κλπ., δεν υπήρχε ελληνικό κράτος να συντονίζει την προσπάθεια, υπήρχε μεγάλη διασπορά των ελληνικών κοινοτήτων και πάρα πολλοί μαθητές με πολύ λίγους δασκάλους. Όμως τότε δεν αμφισβητούνταν ο ρόλος της διοικούσας Εκκλησίας που ονομαζόταν εθναρχούσα. Σήμερα όχι μόνο γίνεται κάτι τέτοιο, αλλά όπως αναφέραμε και πιο πάνω, αφαιρείται απ την Εκκλησία και η τελευταία γραμμή άμυνας που ήταν η μυστική ανάγνωση των ευχών απ τους ιερείς, καθώς το πλήρωμα, οι λαϊκοί, ζητούν μεγαλύτερη συμμετοχή στη λατρεία. Ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών κ. Χριστόδουλος ανταποκρίνεται σ αυτό το αίτημα του λαού και στέλνει στους ναούς της Αρχιεπισκοπής την εγκύκλιο με αριθμό 9,

23 , η οποία ακολουθεί σε επόμενο κεφάλαιο. Σ αυτήν προτείνει μία συμβιβαστική λύση στο πρόβλημα του τρόπου της ανάγνωσης των ευχών, όμως σε μία κατεύθυνση αλλαγής της μυστικής ανάγνωσης των ευχών σε ποσοστό πάνω από 50%. Όταν λέμε συνήθως κοινωνική δομή, εννοούμε κάτι που εκφράζει συνήθως υλικές σχέσεις. Επειδή η γλώσσα της λατρείας είναι ένα παγιωμένο σχήμα μέσα στους αιώνες μη υλικών αλλά και υλικών σχέσεων, μπορούμε να τη θεωρήσουμε ως μια ειδική μορφή δομικού στοιχείου του λατρευτικού συστήματος της εκκλησίας. Έτσι ένα δομικό στοιχείο όπως είναι η λατρευτική γλώσσα που έπαιζε καθοριστικό ρόλο στην ισορροπία του συστήματος της Εκκλησίας, εμφανίζεται να προκαλεί ένταση και δυσαρμονία. Κυριαρχεί η ανεπάρκεια τόσο των κληρικών όσο και των λαϊκών που χρησιμοποιούν τη γλώσσα της λατρείας. Μία ανεπάρκεια νέου τύπου, αφού καθώς είδαμε, από πολύ παλιά πήρχε απόσταση μεταξύ της γλώσσας που μιλούσε ο πολύς λαός και της λατρευτικής γλώσσας, αλλά η διοικούσα Εκκλησία φρόντιζε ακόμα και με μηχανισμούς αποκλεισμού από τη λατρεία όπως είναι η μυστική ανάγνωση των ευχών, να αποκαθιστά την εύρυθμη λειτουργία της δομής της λατρευτικής γλώσσας και έτσι να πετυχαίνει την ισορροπία του δικού της συστήματος και να δικαιολογεί την ανεπάρκεια των λειτουργών της. Το εντυπωσιακό εδώ ήταν, ότι τιμωρούσε κιόλας την οποιαδήποτε ενέργεια των ιερέων προς την κατεύθυνση της προσπάθειας για συμμετοχή του λαϊκού στοιχείου στα μυστήρια. Αν προστεθούν στη σημερινή συγκυρία της αύξησης της συμμετοχής του λαϊκού στοιχείου στη λατρεία και α)η τύπωση απ την Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Ιερατικού για χρήση των ιερέων που υπάγονται στην Εκκλησία της Ελλάδος, το οποίο απηχεί το νόημα της παραπάνω εγκυκλίου και β) η κατάργηση της ανακύκλωσης κάθε χρόνο των ίδιων Γραφικών περικοπών στις Κυριακάτικες Θείες Λειτουργίες, η οποία έχει προταθεί, τότε όλοι οι λειτουργοί νέοι και ηλικιωμένοι θ αντιμετωπίσουν σοβαρό πρόβλημα. Οι αλλαγές θα επηρεάσουν όλο τον ελλαδικό χώρο και θα υποχρεωθούν να τις τηρήσουν όλοι οι κληρικοί (Βασιλειάδης Π.,2001, σελ ).

24 Η ίδια η δομή της λατρευτικής γλώσσας ως φαινόμενο που χαρακτηρίζεται από κανονικότητα και ομοιομορφία αμφισβητείται και απειλεί την ισορροπία του συστήματος της Εκκλησίας. Ήδη ακούγονται φωνές από το χώρο της μαχόμενης Θεολογίας και από άλλους επιστημονικούς χώρους ότι αυτή η απόσταση μεταξύ της γλώσσας που μιλά και καταλαβαίνει ο λαός και της λατρευτικής γλώσσας δε μπορεί να γεφυρωθεί αλλιώς παρά με τη μετάφραση όλων των κειμένων, των ευχών και των τροπαρίων, στη γλώσσα που μιλά ο ελληνικός λαός, στη νεοελληνική κοινή. Είναι οι λεγόμενες αντίθετες φωνές, οι αντίρροπες δυνάμεις, οι οποίες απειλούν όχι πιά αυτή καθαυτή τη δομή, αλλά το σύστημα της Εκκλησίας, δηλαδή και κάποιες άλλες δομές της. Αλλιώς δε μπορεί να υπηρετηθεί η ανάγκη της συμμετοχής του λαού στη λατρεία. Αυτό, το αντιλήφθηκε έγκαιρα ο Αρχιεπίσκοπος, αφού στην εγκύκλιό του που παρατίθεται παρακάτω για την απαγγελία των αναγνωσμάτων και στη νεοελλη νική, δεν υπόσχεται το ίδιο για τις ευχές και τους ύμνους. Το θέμα δεν είναι χαμηλής σπουδαιότητας και ήσσονος αξίας αν προσθέσουμε και τα εξής στον προβληματισμό μας. Μπορούμε εδώ να σημειώσουμε απλά την εγκύκλιο του Αρχιεπισκόπου που μνημονεύεται παρακάτω, η οποία μπήκε σε εφαρμογή από το Σεπτέμβρη του 2004 και προτρέπει την ανάγνωση του ευαγγελικού και του αποστολικού αναγνώσματος κάθε Κυριακή και από μετάφραση στη νεοελληνική. Μία ανάλογη προσπάθεια που είχε ξεκινήσει πριν από εκατό περίπου χρόνια, κατέληξε στα περίφημα«ευαγγελικά»που επειδή πολιτικοποιήθηκαν, πήραν ανεξέλεγκτες διαστάσεις με θύματα στην Πρωτεύουσα και απείλησαν όχι μόνο το σύστημα της Εκκλησίας, αλλά και το νεαρό κοινοβουλευτικό σύστημα της εποχής. Η άλλη εγκύκλιος η οποία επίσης σημειώνεται παρακάτω, αναφέρεται στον τρόπο ανάγνωσης των ευχών, κινείται στο πνεύμα της εγκυκλίου 9, και προκαλεί τη μέγιστη εμφάνιση του προβλήματος. Η δυσλειτουργία ως προς τη γλώσσα της λατρείας προκαλείται εξαιτίας της ικανοποίησης του αιτήματος για την αύξηση της συμμετοχής του λαού στη λατρεία, μπορεί και σήμερα να προκαλέσει ανάλογα προβλήματα τόσο σε άλλες δομές του συστήματος, όσο και στο ίδιο το σύστημα της

25 Εκκλησίας.Σημειώνουμε ότι η έννοια της δυσλειτουργίας αναφέρεται στην ανάπτυξη εντάσεων στο δομικό επίπεδο και μας επιτρέπει να μελετήσουμε τη δυναμική που αναπτύσσεται και ενδεχόμενες αλλαγές (Merton 1968,σ.107). 6. ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ Η γλώσσα που χρησιμοποιείται σήμερα στη λατρεία, η οποία διαμορφώθηκε ιστορικά με τον τρόπο που αναφέραμε, δηλαδή μέσα από συμβιβασμούς, μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τους λειτουργούς, δηλαδή από τους κληρικούς με τέτοιο τρόπο ώστε ν απαντήσει στην ανάγκη της αύξησης της συμμετοχής του λαού στη λατρεία; ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ- ΔΙΑΤΥΠΩΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ Ο κύριος σκοπός μας σ αυτή την εργασία, είναι να διαπιστώσουμε αν και με ποιο τρόπο η γλώσσα της λατρείας, ως δομικό στοιχείο, και το σύστημα λατρείας μπορεί να επιτελεί, να πραγματοποιεί τα λειτουργικά προαπαιτούμενα: α)της προσαρμογής, β)της επιδίωξης των σκοπών, γ)της ενοποίησης- συναρμογής και δ)της διατήρησης των προτύπων,τα οποία προβλέπονται στη θεωρία του Parsons (Κελπανίδης Μ. 2002,σ ). Δηλαδή εξετάζουμε την Εκκλησία της Ελλάδος, ως ένα αυτορυθμιζόμενο σύστημα. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι η έννοια του συστήματος δεν σημαίνει με κανένα τρόπο ότι η Εκκλησία είναι σύστημα. «Οι συστημικές παραδοχές της θεωρίας του Parsons έχουν μεθοδολογικόεπιστημολογικό και όχι οντολογικό χαρακτήρα».(κελπανίδης 2002,σ.582). Εκφράζουμε την ευχή τα στοιχεία που συγκεντρώσαμε και αναλύσαμε για την έρευνα αυτή, σε περιορισμένο δείγμα να αποτελέσουν το ερέθισμα μιάς ευρύτερης ερευνητικής προσπάθειας που θα αφορά όλη την Εκκλησία της Ελλάδος, γιατί αυτή ήταν η τάση για οποιοδήποτε στοιχείο έμπαινε στην παράδοσή της μέσα στους αιώνες. Ένας μιμητισμός που κινούνταν με βραδείς ρυθμούς και προκαλούσε την ομοιομορφοποίηση των τελουμένων σε όλη την επικράτεια, κάτι που δε λησμονήθηκε, ακόμα και στα χρόνια της ελεύθερης ζωής του ελληνικού κράτους, άσχετα αν το κέντρο άλλαξε. Φυσικά, κάτι

26 τέτοιο δεν το επιτρέπει η παρούσα έρευνα, η οποία αποτελεί μελέτη περίπτωσης σε διαθέσιμο δείγμα.

27 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΠΑΡΧΟΥΣΑΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 1 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ α.nόμοι του Κράτους για την επιμόρφωση των κληρικών Στο Θεσμικό Πλαίσιο θα περιλάβουμε από τη μία μεριά εκείνους τους νόμους της Πολιτείας που επιτρέπουν την ίδρυση επιμορφωτικών σχολών από την Εκκλησία και από το άλλο μέρος τις εγκυκλίους που εξέδιδε η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος για να ρυθμίσει το θέμα του τρόπου ανάγνωσης των ευχών στα μυστήρια που τελεί και για την ανάγνωση του Αποστόλου και του Ευαγγελίου στη νεοελληνική γλώσσα. Γνωρίζουμε ότι ο νόμος 590 του 1977 είναι ο Καταστατικός Χάρτης της Εκκλησίας της Ελλάδος που ψηφίστηκε από την ελληνική Βουλή το Σ αυτόν υπάρχει το ΙΔ Κεφάλαιο με τίτλο«περί της εκκλησιαστικής εκπαιδεύσεως», όπου στο άρθρο 43 και στην παράγραφο 1, διαβάζουμε:«η Εκκλησία της Ελλάδος προς ειδικήν κατάρτισιν και εκπαίδευσιν των κληρικών και των υποψηφίων κληρικών δύναται να ιδρύη ειδικάς επιμορφωτικάς σχολάς και φροντιστήρια. Τα της ιδρύσεως, οργανώσεως και λειτουργίας και τα του προσωπικού αυτών καθορίζονται δι αποφάσεων της Δ. Ι. Σ., δημοσιευομένων διά της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως. Τα της Εκκλησιαστικής εκπαιδεύσεως διέπονται υπό των κειμένων διατάξεων».(χριστινάκης Ιωάννης,1995,σελίδα 44 του Παραρτήματος) β. Εγκύκλιοι της Εκκλησίας για τον τρόπο ανάγνωσης των ευχών και περί της αναγνώσεως του Αποστόλου και του Ευαγγελίου στη Νεοελληνική γλώσσα. Εδώ εντάσσεται η ατυχής όπως χαρακτηρίστηκε, Εγκύκλιος της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος του 1956, με θέμα«περί αναγνώσεως των ιερατικών ευχών«μυστικώς και ουχί εις επήκοον του εκκλησιάσματος», η οποία αντί να εξισορροπήσει τα πράγματα, τα περιέπλεξε ακόμα περισσότερο(τζέρπος Δημ.Πρωτοπρ.,2001,σελίδα 370).

28 Η ανάγνωση των ευχών«μυστικώς»ευτυχώς δεν έγινε ποτέ γενικά αποδεκτή. Αυτό φαίνεται και από τη σχετική εγκύκλιο της Ιεράς Συνόδου της«πρεσβυτέρας Ιεραρχίας»,όπως ονομάστηκε το Η εγκύκλιος εκείνη, ενώ υποδεικνύει τη μυστική ανάγνωση, στο τέλος, θέλοντας προφανώς να διασώσει την «ακρίβεια», διευκρινίζει «ότι υπό την ένδειξιν«μυστικώς»νοείται και η χαμηλόφωνος ανάγνωσις των ευχών».(χαβάτζας Ε. 2001, σ. 408). Πρέπει εδώ να αναφέρουμε ότι η λέξη «ακρίβεια» αναφέρεται με την εκκλησιαστική της έννοια. Δηλαδή είναι α)το σύνολο της αυθεντικής εκκλησιαστικής παράδοσης που έχει επικυρωθεί από Οικουμενικές Συνόδους, η οποία αποτελεί τη βάση της Ορθοδοξίας και Ορθοπραξίας, της ορθής και ακριβούς πίστης και ζωής. Αυτή η ακρίβεια αποτελεί και το κριτήριο, με βάση το οποίο θα κρίνει κανείς και την πίστη και τους λόγους και τις πράξεις και τις ενέργειες και τα βιώματα τα δικά του και των άλλων, αν θέλει να είναι, όσο είναι δυνατό, πιο ορθόδοξος, πιο δίκαιος, σύμφωνος με το ορθό. Και β) ακρίβεια είναι η ακριβής και πιστή τήρηση της αυθεντικής εκκλησιαστικής παράδοσης, η αποδοχή, διαφύλαξη και εφαρμογή των δογμάτων της πίστης και των κανόνων της τάξης και ζωής. (Μπούμης Π. 1991, σελίδες 52-53). Στη συνέχεια παραθέτουμε τα αποσπάσματα που ενδιαφέρουν την εργασία μας από την«εγκύκλιο του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.χριστοδούλου προς τον Ιερόν Κλήρον και τον λαόν της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών περί λειτουργικής ανανεώσεως»(χριστόδουλος, Αρχιεπίσκοπος Αθηνών, 2001, σελ.11-22) «Αγαπητοί μου Αδελφοί και Πατέρες, Η ανάγκη λειτουργικής ανανεώσεως έχει από καιρό επισημανθή και προβληματίζει ήδη τους αρμοδίους, που μελετούν τρόπους βιωματικής συμμετοχής των πιστών στη δημόσια λατρεία της Εκκλησίας, ώστε να εκλείψει βαθμηδόν το θλιβερό εκείνο φαινόμενο κατά το οποίον πολλοί πιστοί μας αγνοούν βασικά στοιχεία λειτουργικής αγωγής, και οι οποίοι ως εκ τούτου απλώς«παρακολουθούν» αλλά δεν «συμμετέχουν»ορθώς στα λειτουργικά δρώμενα. Για την κατάσταση αυτή όχι μικρή ευθύνη βαρύνει εμάς, τους ποιμένες του λαού, που ανεχθήκαμε, αν δεν υποθάλψαμε τη δημιουργία μιάς τέτοιας κατάστάσεως. Το ζήτημα όμως της λειτουργικής αγωγής του λαού μας

29 είναι δυσχερές και απαιτεί υιοθέτηση ορθών επιλογών στις εισαγόμενες ρυθμίσεις, έγκρισή των από το αρμόδιο εκκλησιαστικό όργανο και συνετή εφαρμογή. Τούτο δε προς αποφυγήν ζημίας στην Εκκλησία και στις ψυχές των ευσεβών ανθρώπων. Ωστόσο το πρόβλημα υπάρχει και δείται αντιμετωπίσεως. Το ερώτημα:«τι πρέπει να γίνει ώστε η ορθόδοξη Λειτουργία να καταστή περισσότερο προσιτή στους πιστούς», επαναλαμβάνεται τελευταία σε συχνότερους ρυθμούς, ενώ κατατίθενται σε άρθρα και μελέτες θέσεις και απόψεις, που δείχνουν ότι υπάρχει συνεχώς αυξανόμενο σχετικό ενδιαφέρον, που καλύπτει τον λειτουργικό τομέα. Βέβαια κάθε φορά που δημοσιεύεται κάποιο άρθρο ή κάποια μελέτη για τη λειτουργική ανανέωση, προκαλείται αλυσιδωτή αντίδραση, επειδή άλλοι συμφωνούν και άλλοι διαφωνούν με τα προτεινόμενα μέτρα. Γι αυτό και θα πρέπει κάθε σοβαρή αλλαγή στον τομέα αυτόν να γίνεται με μεγάλη περίσκεψη και έπειτα από ενδελεχή μελέτη κάθε πτυχής της, ώστε να αποφευχθούν ανεπιθύμητες αντιδράσεις και παρανοήσεις. Και βέβαια κάθε τέτοια σοβαρή προσπάθεια επιβάλλεται να έχει την έγκριση της ανώτατης εκκλησιαστικής Αρχής, δηλαδή της Ιεράς Συνόδου της Ιεραρχίας, που θα ζυγίσει με σωφροσύνη τα πράγματα και θα προχωρήσει με συνετά βήματα στην καθιέρωση ανανεωμένων τρόπων προσφοράς της θείας λατρείας μας, αποβλέπουσα στη διευκόλυνση της συμμετοχής σ αυτήν όλων των πιστών και μάλιστα των νέων. Γιατί όταν λέμε«λειτουργική ανανέωση», εννοούμε δύο τινά. Πρώτον μεν την ουσιαστική και αυθεντική τήρηση της παραδοσιακής μας λειτουργικής τάξεως και δεύτερον την διευκόλυνση της ουσιαστικής συμμετοχής τη Θ. Λατρεία μας περισσοτέρων πιστών. Ωστόσον οι ορθές αυτές επισημάνσεις μας δεν εμποδίζουν στην από τώρα λήψη ωρισμένων πρώτων και ηπίων μέτρων, που ενώ δεν συνιστούν ούτε«μεταρρυθμίσεις»,ούτε«νεωτερισμούς», εντούτοις συμβάλλουν στην αρτιότερη και συμφωνότερη με την παράδοσή μας προσφορά της Θ. λατρείας και δή της Θ.Λειτουργίας. Πρόκειται με άλλα λόγια για μέτρα επιστροφής στις παραδοσιακές μας λειτουργικές ρίζες, από τις οποίες μας απέκοψε η στη νεώτερη ιστορία μας αποδεδειγμένη εισέλαση ξένων προτύπων, που έγιναν αβιάστως δεκτά και επεκράτησαν σε βάρος της αρχικής παραδοσιακής

30 λειτουργικής εμπειρίας. Η λήψη επομένως των μέτρων αυτών ανάγεται στην ρυθμιστική αρμοδιότητα του οικείου Επισκόπου και εξυπηρετούν την λειτουργικήν μας ανανέωση. Ιερείς που τελούν τα Μυστήρια και πάντα τα της λατρείας μας με προχειρότητα ή με ασχετωσύνην και πιστοί που εκκλησιάζονται μεν απλώς «παρακολουθούντες» και όχι«συμμετέχοντες»στα λειτουργικά μας δρώμενα, δεν προσφέρουν τα εχέγγυα βιώσεως συνεπούς προς την ιδιότητά των λειτουργικής ζωής. Τούτο σημαίνει ότι είναι ανάγκη να αναλάβετε το έργο μιάς συστηματικής λει τουργικής αγωγής των ενοριτών σας, και των εκκλησιαζομένων στους ιερούς ναούς σας γενικά πιστών, διδάσκοντες αυτούς θεωρητικώς και καθοδηγούντες αυτούς πρακτικώς την υιοθέτησιν νέων τρόπων συμμετοχής των στη Θ. λατρεία, που θα τους εξασφαλίσουν περισσότερη ευλογία και χάρι. Ταυτόχρονα τούτο σημαίνει ότι θα πρέπει και οι ιερείς μας, σεις όλοι, να συνειδητοποιήσετε την ανάγκη συμμορφώσεώς σας προς λειτουργικά πρότυπα και έθη που βρίσκονται πιο κοντά προς την παράδοσή μας και τις ορθόδοξες ρίζες μας. Είναι λυπηρό το να υπάρχουν ιερείς, έστω και ελάχιστοι, που δεν αποδίδουν στη Θ.λατρεία τη δέουσα προσοχή,και αδιαφορούν για τον τρόπο με τον οποίο ιερουργούν τα θεία και τα ιερά. Είναι δε απαράδεκτη η αντίληψη μερικών ότι δήθεν αυτά είναι δευτερεύοντα θέματα, με τα οποία τάχα δεν καταδέχονται να ασχοληθούν. Αν η Θ. λατρεία και ο τρόπος προσφοράς της είναι θέμα δευτερεύον, τότε ποιο θέμα είναι το πρωτεύον; Λυπούμαι, αλλά πρέπει να υπενθυμίσω στους κληρικούς μας αυτούς ότι ο λόγος του Θεού τους αποδοκιμάζει:«επικατάρατος πάς ο ποιών τα έργα του Θεού αμελώς»(ιερεμ.31, 10), καθώς και την αποστολική ρήση:«πάντα ευσχημόνως και κατά τάξιν γινέσθω»(α Κορινθ.14,40). Από των σκέψεων λοιπόν αυτών αφορμώμενος, επιθυμώ να σας καταστήσω κοινωνούς μερικών αποφάσεών μου, που σχετίζονται με την λειτουργικήν ανανέωσιν και να σας παρακαλέσω να συμβάλλετε στην εφαρμογή των μέτρων που σας εισηγούμαι, και τα οποία χρειάζονται ασφαλώς συμπλήρωση για να ολοκληρωθούν. Προσεχώς, ελπίζω να σας καταστήσω κοινωνούς και άλλης σχετικής δέσμης. Σας την εμπιστεύομαι τώρα, επειδή είναι αυτονόητο ότι χωρίς τη δική σας συμβολή δεν μπορεί να υπάρξει και να στηριχθεί καμία πρωτοβουλία τέτοιας