Ανίχνευση συναισθηματικού περιεχομένου σε άτομα τρίτης ηλικίας με τη χρήση νεύρο-φυσιολογικών καταγραφών

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ (ΠΡΟ.ΜΕ.Σ.Ι.Π.) Ανίχνευση συναισθηματικού περιεχομένου σε άτομα τρίτης ηλικίας με τη χρήση νεύρο-φυσιολογικών μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία της Σεμερτζίδου Σ. Αναστασίας Επιβλέπων καθηγητής: Μπαμίδης Παναγιώτης Τριμελής εξεταστική επιτροπή: Μπαμίδης Παναγιώτης Αλμπάνη Μαρία Χατζηλεοντιάδης Λεόντιος Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος

2 Σεμερτζίδου Αναστασία Διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ( ): Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος

3 Πίνακας περιεχομένων Ευχαριστίες... 8 Περίληψη... 9 Abstract... Πρόλογος... Εισαγωγή.... Θεωρία του συναισθήματος..... Συναισθηματικά μοντέλα Θεωρία των βασικών διακριτών συναισθημάτων Θεωρία των διαστάσεων του συναισθήματος Διφασικό μοντέλο (σθένος - διέγερση) Γήρανση & Συναισθηματική επεξεργασία - Συναισθηματική νοημοσύνη Νεύρο-παθολογία Alzheimer....5 Γνωστικές απώλειες λόγω άνοιας... Η πλαστικότητα του ώριμου εγκεφάλου....6 Σημασία - αναγκαιότητα ύπαρξης παρεμβάσεων - έννοια της πρόληψης Σημασία ύπαρξης μη φαρμακευτικών παρεμβάσεων στην άνοια Επισκόπηση παρεμβάσεων Παράδειγμα εφαρμογής (case study) μη φαρμακευτικών παρεμβάσεων... 7 Το πρόγραμμα «Μνήμες Μακράς Διαρκείας (ΜΜΔ)» Διεξαγωγή Πιλοτικού Προγράμματος/ Διαδικασίες Πληθυσμός-στόχος συμμετοχής Ερευνητικό πλαίσιο Οριοθέτηση έρευνας Ερευνητικές υποθέσεις Ερευνητικοί στόχοι... Μεθοδολογία του Προγράμματος «Μνήμες Μακράς Διαρκείας» Πρωτόκολλο Προγράμματος LLM Νοητική Άσκηση Σωματική Άσκηση Κίνητρα συμμετεχόντων Κριτήρια εισαγωγής/ ένταξης... 9

4 .. Κριτήρια αποκλεισμού Κριτήρια διακοπής.... Δημογραφικά στοιχεία συμμετεχόντων.... Νεύρο-ψυχολογική εκτίμηση..... Τεστ για προσυμπτωματικό έλεγχο (Screening Tests) Τυχαία κατανομή στις ομάδες..... Pre- & Post- Test για Μετρήσεις Αποτελεσμάτων....5 Νεύρο-φυσιολογική εκτίμηση Πείραμα Πειραματικός εργαστηριακός εξοπλισμός Πειραματική διάταξη Πειραματική διαδικασία Χώρος διεξαγωγής του πειράματος Συνθήκες διεξαγωγής του πειράματος Πειραματικό πρωτόκολλο νεύρο-φυσιολογικών Εργαλείο επεξεργασίας των σημάτων της ήλεκτρο-εγκεφαλικής δραστηριότητας Προ-επεξεργασία (Pre-processing) Διαδικασία εξαγωγής εποχών Μεθοδολογία προκλητών δυναμικών (Event Related Potentials - ERPs) Στατιστική ανάλυση - Αποτελέσματα Νεύρο-φυσιολογική μελέτη φυσιολογικής γήρανσης Ανάλυση Πλάτους Νεύρο-φυσιολογική εκτίμηση παρέμβασης «Μνήμες Μακράς Διαρκείας» Ανάλυση Πλάτους Συζήτηση Καινοτομία/ Πρωτοτυπία εργασίας Μελλοντικές προεκτάσεις... Πηγές μελέτης - Βιβλιογραφικές αναφορές... Γλωσσάρι... 5 Παράρτημα... 7 ΦΟΡΜΑ ΣΥΓΚΑΤΑΘΕΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ «ΜΝΗΜΕΣ ΜΑΚΡΑΣ ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ»... 7 ΦΟΡΜΑ ΣΥΓΚΑΤΑΘΕΣΗΣ ΕΝΗΛΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗ ΛΗΨΗ ΝΕΥΡΟ-ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΩΝ... 8

5 Πίνακας εικόνων Εικόνα : Το συναισθηματικό μοντέλο του Plutchik... Εικόνα : Το συναισθηματικό μοντέλο του Russell... 5 Εικόνα : Το συναισθηματικό μοντέλο του Thayer... 6 Εικόνα : Το συναισθηματικό μοντέλο του Rolls... 6 Εικόνα 5: Το συναισθηματικό μοντέλο του Lang... 7 Εικόνα 6: Συναισθηματικός χώρος διαστάσεων (σθένος, διέγερση, έλεγχος)... 7 Εικόνα 7: Παραδείγματα εικόνων συναισθηματικού περιεχομένου τοποθετημένων στο δισδιάστατο συναισθηματικό χώρο Εικόνα 8: Αναπαράσταση του λόγου της διανοητικής προς τη συναισθηματική νοημοσύνη (IQ/ EQ) με ένα παγόβουνο... 9 Εικόνα 9: Υπηρεσία LLM... 7 Εικόνα : Τα βασικά στάδια του έργου «Μνήμες Μακράς Διαρκείας» Εικόνα : Συμμετέχουσα στη νεύρο-φυσιολογική καταγραφή... 7 Εικόνα : Αρχική οθόνη του λογισμικού Presentation... 5 Εικόνα : Πηγές θορύβου παράσιτα διαφόρων τύπων (μυϊκά, οφθαλμολογικά κτλ.)... 5 Εικόνα : Διαστήματα εποχής... 5 Εικόνα 5: Οι λοβοί του εγκεφάλου Εικόνα 6: Πλάτος P μεταξύ εικόνων υψηλής & χαμηλής διέγερσης Εικόνα 7: Αλληλεπίδραση βαθμού διέγερσης με βαθμό ευχαρίστησης κατά τη διαμόρφωση του πλάτους του χρονικά κλειδωμένου δυναμικού P κατά τη διάρκεια παθητικής θέασης εικόνων συναισθηματικού περιεχομένου Εικόνα 8: Πλάτος Ν μεταξύ εικόνων υψηλής & χαμηλής διέγερσης... 6 Εικόνα 9: Αλληλεπίδραση βαθμού διέγερσης με βαθμό ευχαρίστησης κατά τη διαμόρφωση του πλάτους του χρονικά κλειδωμένου δυναμικού Ν κατά τη διάρκεια παθητικής θέασης εικόνων συναισθηματικού περιεχομένου... 6 Εικόνα : Μέση τιμή πλάτους του P για ερεθίσματα υψηλής & χαμηλής διέγερσης... 6 Εικόνα : Αλληλεπίδραση βαθμού διέγερσης με βαθμό ευχαρίστησης στη διαμόρφωση του πλάτους του P... 6 Εικόνα : Μέση τιμή πλάτους του Ν για ερεθίσματα υψηλής & χαμηλής διέγερσης... 6 Εικόνα : Μέση τιμή πλάτους του P για ερεθίσματα υψηλής & χαμηλής διέγερσης Εικόνα : HVHA - PRE vs. POST LLM Εικόνα 5: HVLA - PRE vs. POST LLM... 7 Εικόνα 6: LVHA - PRE vs. POST LLM... 7 Εικόνα 7: LVLA - PRE vs. POST LLM... 7 Εικόνα 8: HVHA - HEALTHY ELDERLY vs. YOUNG... 7 Εικόνα 9: HVLA - HEALTHY ELDERLY vs. YOUNG... 7 Εικόνα : LVHA - HEALTHY ELDERLY vs. YOUNG Εικόνα : LVLA - HEALTHY ELDERLY vs. YOUNG Εικόνα : HVHA - HEALTHY ELDERLY - MCI - MD

6 Εικόνα : HVLA - HEALTHY ELDERLY - MCI - MD Εικόνα : LVHA - HEALTHY ELDERLY - MCI - MD Εικόνα 5: LVLA - HEALTHY ELDERLY - MCI - MD... 8 Λίστα πινάκων Πίνακας : Κατηγορίες βασικών συναισθημάτων... Πίνακας : Κατηγορίες συναισθηματικών εικόνων... 8 Πίνακας : Συνολικός αριθμός συμμετεχόντων... 9 Πίνακας : LLM screening tests... Πίνακας 5: Pre- & Post-Test για Μετρήσεις Αποτελεσμάτων... Πίνακας 6: Ομάδες μελέτης Πίνακας 7: Πλάτος P σε πρόσθιες και οπίσθιες περιοχές που επηρεάζονται από τη φυσιολογική γήρανση Πίνακας 8: Στατιστικώς σημαντικές διαφορές / περιοχή ως προς το πλάτος του P μεταξύ νεαρών & ηλικιωμένων Πίνακας 9: Πλάτος P σε περιοχές που επηρεάζονται από τους μηχανισμούς της φυσιολογικής γήρανσης... 6 Πίνακας : Στατιστικώς σημαντικές διαφορές / περιοχή ως προς το πλάτος του P μεταξύ νεαρών & ηλικιωμένων... 6 Πίνακας : Παράθεση στατιστικών έντασης του P μεταξύ νεαρών & ηλικιωμένων για ευχάριστα, δυσάρεστα, διεγερτικά & χαλαρωτικά οπτικά ερεθίσματα συναισθηματικού περιεχομένου Πίνακας : Στατιστική σημαντικότητα σύγκρισης νεαρών & ηλικιωμένων ως προς το πλάτος του P για τις τέσσερις συναισθηματικές καταστάσεις Πίνακας : Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών P και P των συμμετεχόντων πριν και μετά την παρέμβαση «Μνήμες Μακράς Διαρκείας»... 8 Πίνακας : Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών N και N των συμμετεχόντων πριν και μετά την παρέμβαση «Μνήμες Μακράς Διαρκείας»... 8 Πίνακας 5: Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών P και SPW των συμμετεχόντων πριν και μετά την παρέμβαση «Μνήμες Μακράς Διαρκείας»... 8 Πίνακας 6: Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών P και P των νέων. 8 Πίνακας 7: Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών N και N των νέων 85 Πίνακας 8: Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών P και SPW των νέων.. 86 Πίνακας 9: Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών P και P σε υγιή ηλικιωμένα άτομα Πίνακας : Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών N και N σε υγιή ηλικιωμένα άτομα Πίνακας : Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών P και SPW σε υγιή ηλικιωμένα άτομα Πίνακας : Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών P και P σε πάσχοντες από Ήπια Νοητική Διαταραχή

7 Πίνακας : Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών N και N σε πάσχοντες από Ήπια Νοητική Διαταραχή... 9 Πίνακας : Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών P και SPW σε πάσχοντες από Ήπια Νοητική Διαταραχή... 9 Πίνακας 5: Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών P και P σε πάσχοντες από Ήπια Άνοια τύπου Alzheimer... 9 Πίνακας 6: Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών N και N σε πάσχοντες από Ήπια Άνοια τύπου Alzheimer... 9 Πίνακας 7: Μέσος όρος του πλάτους σε μvolts των δυναμικών P και SPW σε πάσχοντες από Ήπια Άνοια τύπου Alzheimer Πίνακας 8: Μέσος όρος του αριθμού των εικόνων που θυμήθηκαν οι συμμετέχοντες πριν και μετά το τέλος της παρέμβασης «Μνήμες Μακράς Διαρκείας» για κάθε μια συναισθηματική κατηγορία εικόνων

8 Ευχαριστίες Επιθυμώ αρχικά να εκφράσω τις ιδιαίτερες ευχαριστίες μου στον επίκουρο καθηγητή Ιατρικής Πληροφορικής και επιβλέποντα της εργασίας, κ. Μπαμίδη Παναγιώτη, για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε με την ανάθεση του παρόντος θέματος, καθώς και για το αμέριστο ενδιαφέρον και την υποστήριξη καθ' όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον υποψήφιο διδάκτορα Φραντζίδη Χρήστο ο οποίος με τις επιστημονικές του γνώσεις συνέβαλε καθοριστικά στην καθοδήγηση και ολοκλήρωση της συγκεκριμένης μελέτης. Η συνεργασία που είχαμε ήταν εξαιρετική τόσο κατά τη διεξαγωγή και ανάλυση του πειραματικού μέρους όσο και κατά τη συγγραφή της εργασίας. Θα ήθελα επιπλέον να εκφράσω την εκτίμησή μου στην καθηγήτρια Ιατρικής και πρόεδρο της πανελλήνιας ομοσπονδίας εταιρειών νόσου Alzheimer και συγγενών διαταραχών, κα. Τσολάκη Μάγδα, για τη διάθεση τόσο του χώρου διεξαγωγής του πειραματικού μέρους όσο και των μελών της μονάδας αντιμετώπισης προβλημάτων νόσου Alzheimer «Αγία Ελένη». Ευχαριστώ από καρδιάς τους συμμετέχοντες όλων των ηλικιακών ομάδων και ιδιαιτέρως τα άτομα τρίτης ηλικίας που συμμετείχαν στην πειραματική διαδικασία για τους σκοπούς της παρούσας έρευνας. Επίσης ευχαριστώ ολόψυχα την ψυχολόγο και υποψήφια διδάκτορα γνωστικών νευροεπιστημών, Λαδά Αριστέα, για την άριστη συνεργασία που είχαμε όλο αυτό το διάστημα καθώς και για την πολύτιμη βοήθειά της στις στατιστικές αναλύσεις των δεδομένων. Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου και στην ψυχολόγο Καραγιάννη Μαρία για τη συνεργασία μας και τη συνεισφορά της στη διεξαγωγή των πειραμάτων. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου και τους φίλους μου για την ενθάρρυνση, την ηθική συμπαράσταση και τη συνεχή παρότρυνση όλα τα χρόνια των σπουδών μου. 8

9 Περίληψη Η γήρανση συνδέεται με μια σειρά μεταβολών, οι οποίες εκδηλώνονται τόσο σε βιολογικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο συναισθηματικής λειτουργίας, όπως αυτή προσδιορίζεται από τη συμπεριφορά και την ψυχολογία. Οι μεταβολές αυτές ως συνάρτηση της παρέλευσης του χρόνου δεν καθιστούν τη χρονολογική ηλικία ως ισχυρό δείκτη για τον προσδιορισμό της γήρανσης για το λόγο ότι ο κάθε άνθρωπος γηράσκει με διαφορετικό ρυθμό. Συνεπώς, κρίνεται απαραίτητη η μελέτη διαφορετικών δεικτών που παρουσιάζονται στη συναισθηματική επεξεργασία. Στόχος της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η διερεύνηση των μεταβολών των νεύρο-φυσιολογικών δεικτών σε άτομα τρίτης ηλικίας πριν και μετά το τέλος παρέμβασης που συνδυάζει νοητική με σωματική άσκηση. Μελετάται λοιπόν η επίδραση και η αποτελεσματικότητα μιας τέτοιας μη φαρμακευτικής παρέμβασης σε άτομα με πρώιμη έως μέσου βαθμού άνοια. Ο νεύρο-φυσιολογικός έλεγχος με την εύρεση και μελέτη των νεύρο-φυσιολογικών δεικτών αποτελεί ένα πολύ σημαντικό εργαλείο για την έγκαιρη διάγνωση νεύρο-εκφυλιστικών νόσων που συνδέονται με την απώλεια μνήμης. Η νεύρο-φυσιολογική διερεύνηση συμπληρώνει τη νεύροψυχολογική εξέταση και προσφέρει σημαντική πληροφορία με την καταγραφή της ηλεκτρικής δραστηριότητας του νευρικού συστήματος. Οι νεύρο-φυσιολογικοί δείκτες συνδέονται τόσο με το κεντρικό (δυναμικά προκλητά από το ερέθισμα, μεταβολές εγκεφαλικών ρυθμών) όσο και με το αυτόνομο νευρικό σύστημα (ήλεκτρο-καρδιακή δραστηριότητα). Πιο συγκεκριμένα, επιχειρείται η μελέτη της συναισθηματικής λειτουργίας λόγω φυσιολογικής γήρανσης και ερευνάται η επίδραση των μηχανισμών του κεντρικού νευρικού συστήματος λόγω νευρολογικών διαταραχών (π.χ. ήπια νοητική διαταραχή, νόσος Alzheimer) που εμφανίζονται στην παθολογική γήρανση. Επιπλέον εξετάζονται και συγκρίνονται οι μεταβολές της φυσιολογικής διεργασίας του γήρατος υγιών ατόμων σε σχέση με αυτή των νεαρών ατόμων. Λέξεις κλειδιά: γήρανση, συναισθηματική λειτουργία, νευρικό σύστημα, νεύροφυσιολογικοί δείκτες, νευρολογικές διαταραχές 9

10 Abstract Aging is associated with a number of changes at biological, emotional, behavioral and psychological levels. These changes, however, cannot merely be attributed to chronological age per se as the absolute indicator, as there are numerous differences at personalized levels. Therefore, it is necessary to study different indicators involved in emotional processing along with ageing. The aim of the present MSc thesis is to investigate these changes by examining neurophysiological indicators in the elderly, before and after an intervention which combines cognitive with physical exercise. The study investigates the effect of a nonpharmaceutical method in individuals with early to mild dementia and the effectiveness of such an approach to the phenomenon of brain plasticity in people with dementia. The neuro-physiological monitoring is a very important tool for early diagnosis of neuro-degenerative diseases associated with memory loss. Neurophysiological research complements neuro-psychological examinations and provides important information by recording the electrical activity of the nervous system. The neuro-physiological indicators are associated with both the central (potentials evoked by the stimulus, changes in brain rhythms) and the autonomic nervous system (electro-cardiac activity). More specifically, the study is based on researching emotional functioning in normal aging, but also investigates the effect of the central nervous system mechanisms due to neurological disorders (e.g. mild cognitive impairment - MCI, Alzheimer's disease - AD) that occur in pathological aging. Furthermore, the study will examine the changes of normal aging processing of healthy subjects as compared to young subjects. Keywords: aging, emotional functioning, nervous system, neuro-physiological indicators, neurological disorders

11 Πρόλογος Η συγκεκριμένη διπλωματική εργασία κινήθηκε σε δύο τομείς: Συλλογή δεδομένων για το πείραμα Ανάπτυξη αλγορίθμων μεθοδολογίας και ανάλυσης των δεδομένων για την εξαγωγή συμπερασμάτων Οι παραπάνω τομείς αποτέλεσαν καίριους λόγους επιλογής της συγκεκριμένης διπλωματικής εργασίας. Ο πρώτος τομέας της συλλογής δεδομένων, που θεωρητικά αποτελεί δικαιοδοσία της ιατρικής επιστήμης, είχε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για το λόγο ότι πρώτη φορά μου δόθηκε η δυνατότητα όχι μόνο να παρακολουθήσω από κοντά τη διαδικασία λήψης, αλλά να συμμετέχω ενεργά σε αυτήν. Το δεύτερο μέρος που αφορά την ανάπτυξη εργαλείων ανάλυσης είχε εξίσου ενδιαφέρον με τη συλλογή των δεδομένων, καθώς ανήκει σε τομέα της ιατρικής πληροφορικής, επιστήμη την οποία υπηρετώ. Ουσιαστικά και πρακτικά συγχωνεύει την επιστήμη της ιατρικής με την πληροφορική. Δηλαδή, εισάγοντας ιατρικά δεδομένα (που στην προκειμένη περίπτωση πρόκειται για ιατρικά σήματα) και με εφαρμογή αλγορίθμων ανάλυσης (επιστήμη πληροφορικής) εξάγονται συμπεράσματα που αποτελούν προϊόν για περαιτέρω έρευνα. Υπάρχουν πολλές μελέτες που εξετάζουν διαφορές της παθολογικής με τη φυσιολογική γήρανση κυρίως με τη χρήση απεικονιστικών μεθόδων (fmri, PET). Οι μεταβολές που εντοπίζονται αφορούν σε δομικά χαρακτηριστικά του εγκεφάλου. Η παρούσα μελέτη εξετάζει νεύρο-φυσιολογικούς δείκτες που εξάγονται με τη χρήση ήλεκτρο-εγκεφαλογραφήματος και αφορά σε λειτουργικά χαρακτηριστικά του εγκεφάλου. Οι δείκτες αυτοί μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως διαγνωστικοί δείκτες άνοιας. Πολύ σημαντικός ήταν και ο μεγάλος αριθμός των συμμετεχόντων στην πειραματική διαδικασία ο οποίος οδήγησε σε στατιστικά σημαντικά συμπεράσματα ενισχύοντάς τα.

12 Εισαγωγή Emotion is Information - Peter Salovey. Θεωρία του συναισθήματος Το συναίσθημα ως έννοια, αλλά και οι μηχανισμοί λειτουργίας του έχουν απασχολήσει πολλές επιστήμες που εξετάζουν το άτομο σε ανατομικό επίπεδο αλλά και σε επίπεδο λειτουργίας και συμπεριφοράς. Μεταξύ των επιστημών αυτών συγκαταλέγονται οι θετικές επιστήμες όπως η βιολογία, η πληροφορική (αναγνώριση συναισθήματος με σύγχρονες τεχνικές και αλγορίθμους), οι κοινωνικές επιστήμες όπως η ψυχολογία (κοινωνικό-γνωστική νεύρο-ψυχολογία), η ανθρωπολογία, η κοινωνιολογία και η παιδαγωγική επιστήμη. Βέβαια, δεν είναι δυνατή η απόδοση ενός ορισμού και η κατανόηση των μηχανισμών του συναισθήματος από τη σκοπιά των παραπάνω επιστημών μεμονωμένα. Τις τελευταίες δεκαετίες η μελέτη του συναισθήματος από την πλευρά των νεύρο-επιστημών προσδίδει μια διαφορετική απόχρωση στην ερμηνεία των συστημάτων συναισθηματικής οργάνωσης, επεξεργασίας και ενεργοποίησης. Η προσέγγιση του συναισθήματος με βάση το δυναμικό κλάδο των νεύρο-επιστημών ήταν απόρροια των ραγδαίων εξελίξεων στον τομέα της τεχνολογίας, με την ανάπτυξη νεύρο-απεικονιστικών μεθόδων. Η συλλογή των δεδομένων και η ανάλυση μέσω σύγχρονων τεχνικών και εργαλείων κατέστησαν δυνατή την επαλήθευση του θεωρητικού πλαισίου. Τα συναισθήματα που απασχολούν τους ερευνητές εδώ και πολλές δεκαετίες μπορούν να προκληθούν από διάφορους τύπους ερεθισμάτων. Τα ερεθίσματα μπορεί να είναι οπτικά (εικόνες), ακουστικά (ήχοι), απτικά, οσφρητικά, γευστικά ή ακόμα και πολυμεσικά, συνδυασμός οπτικών και ακουστικών ερεθισμάτων (videos).

13 Υπάρχουν δύο βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις στη μελέτη του συναισθήματος. Η μία προσέγγιση αφορά την αντίληψη των συναισθημάτων ως διακριτές οντότητες, ανεξάρτητες μεταξύ τους, και η δεύτερη θεωρεί τα συναισθήματα ως σημεία στο χώρο και τα κατατάσσει με βάσει διαστάσεις... Συναισθηματικά μοντέλα... Θεωρία των βασικών διακριτών συναισθημάτων Η προσέγγιση αυτή καθορίζει συγκεκριμένες κατηγορίες και τύπους συναισθημάτων. Σύμφωνα με αυτήν υπάρχει ορισμένος αριθμός βασικών συναισθημάτων τα οποία μπορούν να συνδυαστούν για να παράγουν όλες τις ενδιάμεσες συναισθηματικές καταστάσεις που μπορεί να βιώσει ο άνθρωπος. Στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται οι κατηγορίες βασικών συναισθημάτων που υιοθετήθηκαν από διάφορους θεωρητικούς στο πέρασμα των δεκαετιών. Θεωρητικός Plutchik Arnold Ekman, Friesen, και Ellsworth Frijda Gray Izard James McDougall Mowrer Oatley και Johnson-Laird Panksepp Tomkins Watson Weiner και Graham Βασικά Συναισθήματα χαρά, αποδοχή, φόβος, έκπληξη, λύπη, αηδία, θυμός, αναμονή θυμός, αποστροφή, θάρρος, αποθάρρυνση, επιθυμία, απόγνωση, φόβος, μίσος, ελπίδα, αγάπη, λύπη θυμός, αηδία, φόβος, χαρά, λύπη, έκπληξη επιθυμία, ευτυχία, ενδιαφέρον, έκπληξη, θαυμασμός, θλίψη οργή και τρόμος, ανησυχία, χαρά θυμός, περιφρόνηση, αηδία, αγωνία, φόβος, ενοχή, ενδιαφέρον, χαρά, ντροπή, έκπληξη φόβος, θλίψη, αγάπη, οργή θυμός, αηδία, έξαρση, φόβος, υποταγή, θαυμασμός πόνος, ευχαρίστηση θυμός, αηδία, ανησυχία, ευτυχία, λύπη προσδοκία, φόβος, οργή, πανικός θυμός, ενδιαφέρον, περιφρόνηση, αηδία, αγωνία, φόβος, χαρά, ντροπή, έκπληξη φόβος, αγάπη, οργή ευτυχία, λύπη Πίνακας : Κατηγορίες βασικών συναισθημάτων Η πιο αντιπροσωπευτική θεωρία των βασικών συναισθημάτων είναι η δαρβινική πάνω στη οποία στηρίχθηκαν οι εξελικτικές θεωρίες του συναισθήματος. Ο Δαρβίνος (Darwin, 87) θεωρεί τα συναισθήματα ως αποκρίσεις σε περιβαλλοντικά ερεθίσματα και τα αναλύει στηριζόμενος στην εμφάνιση χαρακτηριστικών

14 εκφράσεων του προσώπου. Η δαρβινική θεωρία καταδεικνύει τη συνεισφορά του συναισθήματος στην επιβίωση του ατόμου. Ο Robert Plutchik (98) θεωρεί τα συναισθήματα ως μέρη ενός τροχού καθένα από τα οποία αντιπροσωπεύει ένα βασικό συναίσθημα. Έτσι λοιπόν, οι βασικές κατηγορίες που διαμορφώνονται σύμφωνα με τη θεωρία του περιλαμβάνουν 8 συναισθήματα: χαρά, αποδοχή, φόβος, έκπληξη, λύπη, αηδία, θυμός και αναμονή. Το μοντέλο του Plutchik δεν ορίζει μόνο τις συναισθηματικές κατηγορίες αλλά απεικονίζει με σαφή τρόπο και τις μεταξύ τους σχέσεις. Σύμφωνα με αυτό, τα συναισθήματα που βρίσκονται κοντά το ένα στο άλλο σε αυτόν τον τροχό είναι επίσης στενά συνδεδεμένα και εννοιολογικά. Από την άλλη, τα συναισθήματα που είναι το ένα εκ διαμέτρου απέναντι από το άλλο στον τροχό είναι αντίθετα και ως προς τη σημασία τους. Στο μοντέλο αυτό υπάρχουν και συνδυασμοί των πρωτογενών συναισθημάτων. Αυτοί σημειώνονται έξω από τον τροχό, όπως λόγου χάριν η αγάπη που αποτελεί συνδυασμό χαράς και αποδοχής. Εικόνα : Το συναισθηματικό μοντέλο του Plutchik

15 ... Θεωρία των διαστάσεων του συναισθήματος Η πολυδιάστατη προσέγγιση θεωρεί ότι τα συναισθήματα μπορούν να χαρτογραφηθούν ως σημεία σε ένα χώρο δύο ή τριών διαστάσεων (σύστημα διπολικών αξόνων). Οι πιο κοινές διαστάσεις είναι το σθένος, που κυμαίνεται από τη δυσαρέσκεια έως την ευχαρίστηση και η διέγερση, που κυμαίνεται από την ηρεμία έως την ένταση. Λιγότερο συχνά συναντάται η διάσταση της κυριαρχίας που κυμαίνεται από την απουσία ελέγχου του συναισθήματος έως τον έλεγχό του. Ως απόρροια της παραπάνω προσέγγισης διαμορφώνεται η γνωστική θεωρία σχετικά με την ενεργοποίηση των συναισθημάτων. Η γνωστική θεωρία, σε αντίθεση με τη δαρβινική, επικεντρώνεται στη συνεισφορά του εγκεφάλου στις συναισθηματικές διεργασίες (παραγωγή, ρύθμιση και κατανόηση του συναισθήματος), θεωρώντας ότι η έκφραση των συναισθημάτων είναι άμεση απόρροια του νευρικού συστήματος. Δεδομένης μιας κατάστασης το άτομο τη βιώνει είτε ως ευχάριστη είτε ως δυσάρεστη, σύμφωνα με την κρισιμότητά της. Ο Russell το 98 πρότεινε το διπολικό κυκλικό μοντέλο συναισθημάτων σύμφωνα με το οποίο τα συναισθήματα τοποθετούνται κυκλικά σε δισδιάστατο χώρο που σχηματίζεται από δύο διπολικούς άξονες, της ευχαρίστησης και της διέγερσης. Εικόνα : Το συναισθηματικό μοντέλο του Russell 5

16 Το μοντέλο του Thayer (989) θεωρεί ότι ο συναισθηματική διάθεση του ανθρώπου διαμορφώνεται από τα επίπεδα έντασης και ενέργειας. Οι καταστάσεις της «ήρεμης ενέργειας», της «ήρεμης κούρασης» καθώς και της «έντονης ενέργειας» συνδέονται με τη θετική διάθεση, ενώ η κατάσταση της «έντονης κούρασης» σχετίζεται με την αρνητική. Εικόνα : Το συναισθηματικό μοντέλο του Thayer Ο Rolls (999) ορίζει τα συναισθήματα ως καταστάσεις που προκαλούνται από θετικούς ή αρνητικούς ενισχυτές. Οι θετικοί ενισχυτές συνδέονται με την «ανταμοιβή», ενώ οι αρνητικοί με την «τιμωρία». Ο κάθετος άξονας του παρακάτω γραφήματος δείχνει τα συναισθήματα που προκαλεί μια ανταμοιβή (S + ) ή μια τιμωρία (S - ), ενώ ο οριζόντιος άξονας δείχνει τα συναισθήματα που παράγονται από τη λήξη (ή παράλειψη) μιας ανταμοιβής (S + ή S +!) ή τιμωρίας (S - ή S -!). Όσο απομακρυνόμαστε από το μέσο του κάθε άξονα, η ένταση του συναισθήματος αυξάνεται. Εικόνα : Το συναισθηματικό μοντέλο του Rolls 6

17 . Διφασικό μοντέλο (σθένος - διέγερση) (Lang, Dhillon, & Dong, 995) Εικόνα 5: Το συναισθηματικό μοντέλο του Lang Εικόνα 6: Συναισθηματικός χώρος διαστάσεων (σθένος, διέγερση, έλεγχος) Στην παρούσα μελέτη του συναισθήματος θα χρησιμοποιηθεί το διφασικό μοντέλο (σθένος - διέγερση) και θα γίνει καταγραφή ήλεκτρο-εγκεφαλικής δραστηριότητας (ΗΕΓ) κατά τη διάρκεια παθητικής θέασης εικόνων συναισθηματικού περιεχομένου. Οι εικόνες αυτές προέρχονται από τη συλλογή της IAPS (International Affective Picture System). Με την ανάλυση και εξαγωγή χαρακτηριστικών του σήματος θα επιχειρηθεί αναγνώριση της συναισθηματικής κατάστασης του υποκειμένου του πειράματος. Τα οπτικά συναισθηματικά ερεθίσματα της πειραματικής διαδικασίας είναι βαθμονομημένα ως προς δύο μεταβλητές: Σθένος ή βαθμός ευχαρίστησης (Valence) Βαθμός διέγερσης/ έντασης (Arousal) του συναισθήματος Για κάθε μεταβλητή υπάρχουν δυνατές κατηγορίες: Για το σθένος ή το βαθμό ευχαρίστησης: ευχάριστες (High) / δυσάρεστες (Low) εικόνες Για το βαθμό διέγερσης/ έντασης: υψηλή (High) / χαμηλή (Low) διέγερση 7

18 Low Arousal High Ανίχνευση συναισθηματικού περιεχομένου σε άτομα τρίτης ηλικίας με τη χρήση νεύροφυσιολογικών Συνεπώς διαμορφώνονται κατηγορίες εικόνων ανάλογα με το συναίσθημα που προκαλούν: Κατηγορία εικόνων. ευχάριστες εικόνες υψηλής διέγερσης (High Valence and High Arousal/ HVHA). ευχάριστες εικόνες χαμηλής διέγερσης (High Valence and Low Arousal/ HVLA). δυσάρεστες εικόνες υψηλής διέγερσης (Low Valence and High Arousal/ LVHA). δυσάρεστες εικόνες χαμηλής διέγερσης (Low Valence and Low Arousal/ LVLA) Συναίσθημα ευτυχία ικανοποίηση φόβος μελαγχολία Πίνακας : Κατηγορίες συναισθηματικών εικόνων Low High Valence Εικόνα 7: Παραδείγματα εικόνων συναισθηματικού περιεχομένου τοποθετημένων στο δισδιάστατο συναισθηματικό χώρο. 8

19 . Γήρανση & Συναισθηματική επεξεργασία - Συναισθηματική νοημοσύνη Εικόνα 8: Αναπαράσταση του λόγου της διανοητικής προς τη συναισθηματική νοημοσύνη (IQ/ EQ) με ένα παγόβουνο (Πηγή εικόνας: ιστότοπος Η διανοητική νοημοσύνη (IQ) και η συναισθηματική νοημοσύνη (EQ) είναι δύο διακριτές και ξεχωριστές ικανότητες του ανθρώπου. Ωστόσο, συνδέονται μεταξύ τους καθώς η μία συμπληρώνει την άλλη. Η θεωρία της συναισθηματικής νοημοσύνης (emotional intelligence - EI) έγινε ευρέως γνωστή από τον Daniel Goleman, ψυχολόγο στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Η συναισθηματική νοημοσύνη, σύμφωνα με τον Goleman, ορίζεται ως: «Η ικανότητα να ελέγχεις τις επιθυμίες σου και να καθυστερείς την ικανοποίησή τους, να ρυθμίζεις τις διαθέσεις των άλλων, να απομονώνεις το συναίσθημα από τη σκέψη, να μπαίνεις στη θέση του άλλου και να ελπίζεις. Επίσης να έχεις μια σειρά από ικανότητες όπως αυτοέλεγχος, επιμονή, ζήλος καθώς και την ικανότητα να παρασύρεις τους άλλους προσφέροντάς τους κίνητρα». Ο Goleman ορίζει τη συναισθηματική νοημοσύνη με τέτοιο τρόπο ώστε να συμπεριλαμβάνει πέντε διαστάσεις, αυτοεπίγνωση, αυτορρύθμιση, παρακίνηση, ενσυναίσθηση και κοινωνικές δεξιότητες. Όμως το 99 οι ψυχολόγοι Salovey και Mayer έδωσαν μια άλλη προσέγγιση του όρου ως: «Η ικανότητα του ατόμου να ελέγχει και να ρυθμίζει τα συναισθήματα και τις συναισθηματικές αντιδράσεις του εαυτού του και των άλλων, να μπορεί να τα διακρίνει και να χρησιμοποιεί τις πληροφορίες που απορρέουν από αυτά, με στόχο να καθοδηγούν τις σκέψεις και τις δραστηριότητές του». Η προσοχή στα ερεθίσματα που προκαλούν αρνητικά συναισθήματα τείνει να μειώνεται μετά την ηλικία των 6 ετών (Carstensen,, Charles et al.,, Mroczek & Kolarz, 998). Αντίθετα παρατηρείται αύξηση της προσοχής σε 9

20 ερεθίσματα ευχάριστης διέγερσης (Gross et al., 997). Η υποσυνείδητη προτίμηση των ηλικιωμένων στη θετική πληροφορία και η ταυτόχρονη αποφυγή της αρνητικής παρατηρείται τόσο στους μηχανισμούς της προσοχής όσο και της μνήμης (Mather et al., 5). Η αυξημένη ευαισθητοποίηση των ηλικιωμένων δεν αυξάνει τον κίνδυνο για κατάθλιψη, αλλά ενδεχομένως αποτελεί σημάδι μεγαλύτερης ψυχικής υγείας και κατά συνέπεια αυξημένης συναισθηματικής νοημοσύνης, Αυτό ερμηνεύεται λογικά, καθώς οι άνθρωποι που έχουν νιώσει διάφορες απώλειες στην προσωπική τους ζωή, όπως συμβαίνει με τα άτομα τρίτης ηλικίας, είναι πιο ικανοί να συναισθανθούν τους συνανθρώπους τους.

21 . Νεύρο-παθολογία Alzheimer Η θεωρία της ετερογένειας της νόσου Alzheimer βασίζεται σε γενετικά, κλινικά, νευροπαθολογικά και νευροψυχολογικά χαρακτηριστικά. Η παθολογική διεργασία στον εγκέφαλο των ασθενών με νόσο Alzheimer ξεκινάει πολύ πριν την εμφάνιση των κλινικών συμπτωμάτων. Το γεγονός ότι η αιτιοπαθογένεια της νόσου είναι πολυπαραγοντική, καθιστά δύσκολη την εύρεση θεραπευτικών προσεγγίσεων που θα είναι ικανές να καθυστερήσουν ή ακόμα και να αντιστρέψουν τον παθογόνο μηχανισμό της νόσου. Η νόσος Alzheimer χαρακτηρίζεται από την πρώιμη εμφάνιση ελλειμμάτων στη μακρόχρονη (μακροπρόθεσμη) μνήμη. Η μακρόχρονη μνήμη αναφέρεται στην ικανότητα ενός ατόμου να συγκρατεί πληροφορίες για ένα χρονικό διάστημα, που κυμαίνεται από λεπτά μέχρι χρόνια. Υπάρχει διαχωρισμός της μακρόχρονης μνήμης στην έκδηλη/ πρόδηλη/ δηλωτική και στην άδηλη μνήμη. Η έκδηλη μνήμη αποτελείται από δύο μνημονικά συστήματα του εγκεφάλου, την επεισοδιακή και τη σημασιολογική μνήμη. Η επεισοδιακή μνήμη (γνωστή και ως αυτοβιογραφική μνήμη) καλείται το είδος μνήμης που μας επιτρέπει να θυμόμαστε προσωπικές εμπειρίες και βιώματα τοποθετημένα σε συγκεκριμένο χρόνο και χώρο. Η διαταραχή της επεισοδιακής μνήμης εκδηλώνεται με την ταχύτατη απώλεια μνήμης των πρόσφατων γεγονότων και επεισοδίων (λεκτικών και μη). Η συγκεκριμένη διαταραχή της επεισοδιακής μνήμης αποτελεί και το πιο κοινό σύμπτωμα που παρουσιάζεται στη νόσο Alzheimer. Η επεισοδιακή μνήμη είναι η πρώτη που διαταράσσεται ακόμη και στα προκλινικά στάδια της νόσου. Πολλοί ασθενείς με πρώιμη νόσο Alzheimer παρουσιάζουν επίσης ελλείμματα και στη σημασιολογική μνήμη. Η σημασιολογική μνήμη είναι η τεκμηριωμένη γενική γνώση σχετικά με τον κόσμο που μας περιβάλλει. Η διαταραχή στη σημασιολογική μνήμη συνοδεύεται με απώλεια γνώσης αντικειμένων, γεγονότων, εννοιών, λέξεων και της σημασίας τους. Το βασικό χαρακτηριστικό της σημασιολογικής μνήμης είναι πως έχει καταστεί ανεξάρτητη του χώρο-χρονικού πλαισίου στο οποίο αποκτήθηκε. Αυτά τα ελλείμματα ερμηνεύονται από το στάδιο Braak της νευροϊνιδιακής παθολογίας στη νόσο Alzheimer, όπου οι πρώτες αλλοιώσεις εντοπίζονται στον ενδορινικό φλοιό και σε γειτονικές έσω κροταφικές δομές σημαντικές για την επεισοδιακή μνήμη, ακολουθούμενες από αλλοιώσεις στις κροταφικές, νεοφλοιϊκές περιοχές που είναι σημαντικές στη σημασιολογική μνήμη.

22 .5 Γνωστικές απώλειες λόγω άνοιας Οι φυσιολογικές μεταβολές που παρουσιάζονται με την αύξηση της ηλικίας δεν είναι εύκολο να αποδοθούν μόνο στη γήρανση, καθώς υπάρχουν νευρολογικές διαταραχές που συνδέονται με την άνοια (ήπια νοητική διαταραχή, νόσος Alzheimer κ.ά.). Η απώλεια νευρικών κυττάρων που αποτελεί απόρροια του γήρατος σε συνδυασμό με την κυτταρική εκφύλιση λόγω άνοιας συνδέεται άρρηκτα με την επίπτωση που προκαλεί στο κεντρικό νευρικό σύστημα και κατ' επέκταση στις γνωστικές λειτουργίες του ατόμου. Με τη μείωση της πυκνότητας των νευρώνων επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό τα εγκεφαλικά ημισφαίρια που ελέγχουν τις υψηλότερες εγκεφαλικές λειτουργίες (τη μνήμη, την προσοχή, τη συγκέντρωση, την αντίληψη, τη σκέψη, τη γλώσσα και τη συνείδηση). Απώλεια των κυττάρων εμφανίζουν όλες οι λειτουργικές περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού (κινητικές, αισθητικές και συνειρμικές). Σχετικές έρευνες έχουν δείξει ότι οι διάφοροι τύποι άνοιας οφείλονται σε εγκεφαλικές διαταραχές, γενετικής κυρίως φύσεως, που εκφράζονται με απώλεια εγκεφαλικού ιστού στις συνειρμικές περιοχές. Ειδικότερα, οι διάφορες συνειρμικές περιοχές του εγκεφάλου είναι αυτές που στηρίζουν τις ανώτερες γνωστικές-νοητικές λειτουργίες και σχετίζονται με τη λειτουργία της έκδηλης μνήμης. Οι περιοχές αυτές είναι αρμόδιες για την ανάλυση και ερμηνεία των αισθητικών διεγέρσεων και παίζουν καίριο ρόλο στην ολοκλήρωση των πληροφοριών κατά τη σκέψη, την κρίση, την έκφραση των ιδεών, τα συναισθήματα και τη μνημονική αποθήκευση. Συγκεκριμένα οι συνειρμικές περιοχές του μετωπιαίου λοβού στηρίζουν πολλές υψηλότερες γνωστικές λειτουργίες. Επιπλέον αλλοιώσεις στην κυτταρική δομή παράλληλα με μείωση των νευρώνων εντοπίζονται και σε δομές του εγκεφάλου ζωτικής σημασίας, όπως είναι ο ιππόκαμπος και ο αμυγδαλοειδής πυρήνας. Οι δομές αυτές διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο σε άλλες ανώτερες εγκεφαλικές λειτουργίες. Ο ιππόκαμπος (hippocampus) που αποτελεί μια δομή στο βάθος του κροταφικού λοβού μετέχει σε όψεις της αποθήκευσης της μνήμης. Επιπλέον ο αμυγδαλοειδής πυρήνας (amygdala) είναι η περιοχή που έχει την πιο εξειδικευμένη σχέση με το συναίσθημα και ειδικότερα με το άγχος. Συντονίζει τις αυτόνομες και τις ενδοκρινικές αποκρίσεις σε συνδυασμό με τις συναισθηματικές καταστάσεις. Αλλοιώσεις στις δομές αυτές επηρεάζουν ιδιαιτέρως τη διαμόρφωση της επεισοδιακής και της σημασιολογικής μνήμης. Η απώλεια του εγκεφαλικού ιστού χαρακτηρίζει την τρίτη ηλικία διότι με το πέρασμα των ετών μειώνεται ο ρυθμός αναγέννησης των κυττάρων. Ωστόσο με το μηχανισμό της πλαστικότητας γίνεται εφικτή η ανάπτυξη νέων συνδέσεων, ειδικότερα στις συνειρμικές περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού. Για να μπορέσει να αποδώσει καλύτερα ο αντισταθμιστικός αυτός μηχανισμός θα πρέπει τα ηλικιωμένα ανοϊκά άτομα να συμμετέχουν ενεργά σε περιβάλλοντα βελτίωσης και ενίσχυσης των γνωστικών λειτουργιών. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω συγκεκριμένων

23 παρεμβάσεων, μη φαρμακευτικών, που τους δίνουν τη δυνατότητα ενδυνάμωσης της μνήμης, κυρίως μέσω της μάθησης. Η πλαστικότητα του ώριμου εγκεφάλου Η ταχύτατη εξέλιξη στον τομέα των νεύρο-επιστημών έχει ευρέως γνωστοποιήσει την πλαστικότητα του εγκεφάλου ως μια χαρακτηριστική, βασική του ιδιότητα. Ο όρος «πλαστικότητα» αναφέρεται στην ικανότητα του εγκεφάλου να μεταβάλλεται και να αναδιοργανώνεται τόσο σε μορφολογικό όσο και σε λειτουργικό επίπεδο, ως αντίδραση στα ερεθίσματα που δέχεται από τον περιβάλλον. Αποτελεί θεμελιώδη μηχανισμό για τη μνήμη και τη μάθηση καθώς παρέχει ενίσχυση των νευρωνικών δικτύων που είναι αρμόδια για την επεξεργασία των πληροφοριών, με τη μορφή ηλεκτρικών σημάτων που ανταλλάσσονται μεταξύ των νευρώνων. Σε αντίθεση με την επικρατούσα για πολλές δεκαετίες θεωρίας σχετικά με την απουσία νευρικής ανάπλασης στην ενηλικίωση, σχετικές έρευνες έχουν δείξει ότι ο εγκέφαλος ενός ενήλικα δεν είναι στατικός. Είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι υπάρχει νευρογένεση στον ενήλικο εγκέφαλο (Elizabeth Gould) όπως συμβαίνει και με τα υπόλοιπα κύτταρα του σώματός μας. Η αναγέννηση νευρικών κυττάρων και η επαναδραστηριοποίηση των ατροφικών νευρώνων είναι δυνατή ακόμη και σε μεγάλη ηλικία (Eriksson, 998). Για να γίνει εφικτή η δραστηριοποίηση του εγκεφάλου χρειάζεται η διέγερσή του με πλούσια ερεθίσματα (Recanzone, 99) μέσω διάφορων μορφών άσκησης που επικεντρώνονται στην ενδυνάμωση νοητικών λειτουργιών. Βέβαια ο πολλαπλασιασμός των κυττάρων μπορεί να μη σταματά, ωστόσο ο ρυθμός ανάπτυξης τους μειώνεται με την πάροδο των ετών και διαφοροποιείται ανάλογα με τη γνωστική κατάσταση του ατόμου. Έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί σε ανθρώπους και ζώα έχουν οδηγήσει στη διαπίστωση ότι νέα κύτταρα μπορούν να εμφανισθούν στον ιππόκαμπο (Eriksson et al., 998, Gould et al., 997, Gould et al., 998). Αυτό το εύρημα ακολουθεί μια άλλη επαναστατική ανακάλυψη της τελευταίας δεκαετίας - τη δήλωση/ απόδειξη ότι ο ώριμος εγκέφαλος παρουσιάζει μεγάλη "εμπειριοεξαρτώμενη" αλλαγή στα νευρωνικά κυκλώματα, περιλαμβανομένων των δενδριτικών και αξονικών εκβλαστήσεων (Recanzone et al., 99).

24 .6 Σημασία - αναγκαιότητα ύπαρξης παρεμβάσεων - έννοια της πρόληψης Τα άτομα της τρίτης ηλικίας αντιμετωπίζουν σε καθημερινή βάση προβλήματα προσαρμογής και ένταξης στην κοινωνία σε ολόκληρο τον κόσμο. Η προάσπιση ιδιαίτερα των κοινωνικών δικαιωμάτων τους και η διαφύλαξη της σωματικής αλλά και της ψυχικής υγείας, του πολυτιμότερου αγαθού για τον άνθρωπο, καθιστά επιτακτική την ανάγκη ύπαρξης, δραστηριοποίησης και συνεχούς ανάπτυξης των φορέων κοινωνικής φροντίδας. Οι μονάδες και τα κέντρα ως δομές φιλοξενίας ηλικιωμένων παρέχουν υπηρεσίες δευτεροβάθμιας κοινωνικής φροντίδας. Ο κεντρικός προσανατολισμός τους είναι η θεραπεία, ρύθμιση και αποκατάσταση σωματικών προβλημάτων και πνευματικών διαταραχών. Ωστόσο βασικό στόχο όλων των φορέων μέριμνας αποτελεί η πρόληψη για την αποφυγή προβλημάτων σε βιολογικό, ψυχολογικό και κοινωνικό επίπεδο. Όπως συμβαίνει γενικότερα στο χώρο της υγείας, έτσι και στις περιπτώσεις διαταραχών άνοιας ο ρόλος της πρόληψης αποδεικνύεται σωτήριος και καθοριστικής σημασίας. Η πρόληψη μπορεί να «ξεκλειδώσει» προοπτικές θεραπείας και αποκατάστασης κάποιων μορφών άνοιας. Προς αυτήν την κατεύθυνση κινούνται οι γνωστικές παρεμβάσεις που πραγματοποιούνται στα κέντρα φροντίδας. Η έννοια της πρόληψης θα πρέπει να υιοθετηθεί ως τρόπος ζωής, ωστόσο για να γίνει αυτό εφικτό πρέπει να υπάρχει σωστή ενημέρωση και κινητοποίηση των αρμόδιων φορέων. Πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση και να γίνει κατανοητό ότι το να προλάβουμε την άνοια είναι πολύ πιο ανώδυνο, από το να την αντιμετωπίσουμε, ιδιαίτερα όταν οι θεραπευτικές διαδικασίες σε προχωρημένη φάση δεν είναι ούτε εύκολες, ούτε ευχάριστες με τη μακροχρόνια λήψη ακριβών φαρμάκων και σε πολλές περιπτώσεις είναι μη αναστρέψιμες..6. Σημασία ύπαρξης μη φαρμακευτικών παρεμβάσεων στην άνοια Αναμφίβολα, η χορήγηση φαρμάκων που χρησιμοποιούνται παγκοσμίως για τη θεραπεία της άνοιας παρέχει σε πολλές περιπτώσεις σημαντική αποτελεσματικότητα στην ενίσχυση των μηχανισμών άμυνας του εγκεφάλου ενάντια στην εκφύλιση των νευρικών κυττάρων. Η φαρμακευτική θεραπεία αποτελεί την πλέον παραδοσιακή και ενδεδειγμένη μέθοδο, ωστόσο δεν είναι η μοναδική επιλογή. Η διαφορετικότητα των ανοϊκών ασθενών σε βιολογικό, ψυχολογικό και κοινωνικό επίπεδο καθιστά καίριας σημασίας την εφαρμογή προσωποκεντρικής μεθόδου θεραπείας (personal health). Οι μη φαρμακευτικές θεραπείες που εφαρμόζονται ευρέως τα τελευταία χρόνια απευθύνονται κατά κύριο λόγο σε ανοϊκούς ασθενείς που βρίσκονται σε πρώιμο ή

25 μέσο στάδιο άνοιας (τύπου Alzheimer) ή ασθενείς με ήπια γνωστική εξασθένηση (ΗΓΕ). Η καταλληλότητα και κατ' επέκταση η αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων νοητικής ενδυνάμωσης έγκειται στο γεγονός ότι οι κατηγορίες των ασθενών στους οποίους εφαρμόζονται, διατηρούν τους απαραίτητους μηχανισμούς που θα χρησιμοποιηθούν από τον εγκέφαλο για τη γνωστική αποκατάσταση. Σε κάποιες περιπτώσεις βέβαια οι μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με τη φαρμακευτική αγωγή, ενισχύοντας τη δράση και βελτιώνοντας το θεραπευτικό αποτέλεσμα των φαρμάκων. Μια εξατομικευμένη παρέμβαση παρέχει ευελιξία στους επαγγελματίες υγείας καθώς μπορεί να προσαρμοστεί απόλυτα στις ανάγκες του κάθε ασθενή και να αναπροσαρμοστεί κατάλληλα, δεδομένων των μεταβολών της φυσιολογικής και παθολογικής γήρανσης στη γνωστική, φυσική και συναισθηματική κατάσταση του καθενός. Στα σημαντικά πλεονεκτήματα των μη φαρμακευτικών θεραπευτικών στρατηγικών μπορεί να προστεθεί και το γεγονός ότι είναι ασφαλείς διότι δεν ενέχουν κίνδυνο παρενεργειών. Η αποτελεσματικότητα των προσεγγίσεων αυτών στην ανάδειξη ψυχοεκπαιδευτικών και γνωστικοσυμπεριφορικών ωφελειών έχει προσελκύσει το ερευνητικό ενδιαφέρον, στον τομέα της άνοιας, που ολοένα και αυξάνεται. Στα πλαίσια του ατομικού ή ομαδικού προγράμματος που εφαρμόζεται στην εκάστοτε περίπτωση, το άτομο παροτρύνεται να καταβάλλει κάθε δυνατή προσπάθεια για να βοηθήσει στη θεραπεία του εαυτού του. Σε αντίθεση με τη λήψη φαρμάκων όπου η συμμετοχή του είναι παθητική, οι μη φαρμακευτικές μέθοδοι ενθαρρύνουν την ενεργό συμμετοχή του ασθενή η οποία έχει θετικό αντίκτυπο και στην περαιτέρω δραστηριοποίησή του σε διάφορους τομείς της ζωής του. Με τον τρόπο αυτόν ενισχύεται η αυτονομία του και καταπολεμάται η κατάθλιψη η οποία εμφανίζεται συχνά σε πολλές περιπτώσεις ανοϊκών ασθενών. Επίσης, οι μη φαρμακευτικές λύσεις συμφέρουν και από οικονομικής άποψης, καθώς παρέχονται δωρεάν στα διάφορα κέντρα για ηλικιωμένους τα οποία είναι υπό την αιγίδα των εταιρειών και των θυγατρικών οργανώσεων για την άνοια. Οι τεχνικές αυτές συμβάλουν καθοριστικά στην πρόληψη της άνοιας τύπου Alzheimer, καθώς δημιουργούν μια «ασπίδα προστασίας» ιδιαίτερα σε νοητικές λειτουργίες όπως η βραχυπρόθεσμη, η μακροπρόθεσμη, η σημασιολογική μνήμη, η λειτουργία εκμάθησης, η εκτελεστική προσοχή και η οπτικοχωρική ικανότητα. Η συμμετοχή στις θεραπευτικές μεθόδους για την άνοια, κυρίως των παρεμβάσεων που προσανατολίζονται στη μάθηση ώστε να ενδυναμώσουν τα νευρωνικά κυκλώματα, επιβεβαιώνει τη σοφή ρήση του αρχαίου φιλόσοφου Σωκράτη «Γηράσκω αεί διδασκόμενος (Όσο ζω μαθαίνω)». 5

26 .6. Επισκόπηση παρεμβάσεων Μεταξύ των υπηρεσιών που παρέχονται από τις μονάδες αντιμετώπισης προβλημάτων άνοιας είναι και τα γνωστικά - ψυχοθεραπευτικά προγράμματα (μηφαρμακευτικές παρεμβάσεις). Πραγματοποιούνται με τη μορφή ατομικών ή ομαδικών προγραμμάτων και διαφοροποιούνται σε επίπεδο στόχων και μέσων εφαρμογής. Μέσω των παρεμβάσεων αυτών αναπτύσσονται οι λειτουργικές, γνωστικές και οι κοινωνικές δεξιότητες των ατόμων. Αφού γίνει εκτίμηση της γνωστικής κατάστασης του κάθε ατόμου από το ειδικό διεπιστημονικό προσωπικό και ανάλογα με τις ανάγκες αλλά και τις ικανότητες του ατόμου, προτείνεται η συμμετοχή του σε προγράμματα: νοητικής ενδυνάμωσης σωματικής άσκησης (γυμναστικής) λογοθεραπείας εργοθεραπείας φυσιοθεραπείας ψυχοθεραπείας θεραπείας τέχνης Πιο συγκεκριμένα προσφέρονται υπηρεσίες για:. Γνωστική κινησιοθεραπεία. Γλωσσικές ασκήσεις - Λογοθεραπεία. Ασκήσεις προσοχής & εκτελεστικής λειτουργίας. Νοερή απεικόνιση 5. Χοροθέατρο 6. Χορωδία 7. Γνωστική άσκηση σε ηλεκτρονικό υπολογιστή 8. Πληροφορική 9. Γνωστική άσκηση με μουσικά ερεθίσματα - Μουσικοθεραπεία. Παιγνιοθεραπεία. Προσανατολισμός στην επικαιρότητα. Ασκήσεις Διπλού Έργου. Βιβλιοθεραπεία. Γνωστικές στρατηγικές 6

27 .7 Παράδειγμα εφαρμογής (case study) μη φαρμακευτικών παρεμβάσεων Το πρόγραμμα «Μνήμες Μακράς Διαρκείας (ΜΜΔ)» Το έργο «Μνήμες Μακράς Διαρκείας (ΜΜΔ)» (Long Lasting Memories - LLM) αποτελεί ένα ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα που χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Απώτερος στόχος του έργου είναι η δημιουργία μιας ολοκληρωμένης/ενοποιημένης πλατφόρμας (integrated platform) που παρέχει αυτονομία στους ηλικιωμένους αφενός βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής τους και αφετέρου καθιστώντας τους περισσότερο δραστήριους σε διάφορες εκφάνσεις της κοινωνικής τους ζωής. Συνεπώς η παροχή των υπηρεσιών της συγκεκριμένης πλατφόρμας αποβλέπει όχι μόνο στα ατομικά οφέλη των συμμετεχόντων αλλά και στη διευκόλυνση του άμεσου οικογενειακού και γενικότερα του κοινωνικού τους περιβάλλοντος. Με τη χρήση προηγμένης τεχνολογίας που συνδυάζει σωματικές με νοητικές ασκήσεις το πρόγραμμα αποσκοπεί συγκεκριμένα στην ενδυνάμωση νοητικών λειτουργιών αλλά και τη φυσική εκγύμναση. Οι παρεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν ταυτόχρονα σε ευρωπαϊκές χώρες συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, της Κύπρου και της Ισπανίας. Όσον αφορά στην εφαρμογή του ερευνητικού έργου στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη σε τρεις διαφορετικές χρονικές φάσεις με καινούργιους συμμετέχοντες σε κάθε φάση. Στην παρούσα χρονική στιγμή βρίσκεται σε εξέλιξη και η τέταρτη φάση της παρέμβασης. Η συμμετοχή στο πρόγραμμα ήταν εθελοντική. Επίσης, οι συμμετέχοντες είχαν το δικαίωμα της επιλογής του κέντρου για την εξάσκησή τους. Μεταξύ των διαθέσιμων κέντρων υπήρχαν ειδικά διαμορφωμένοι χώροι σε κέντρα ημέρας ασθενών με διαταραχές άνοιας, σε γηροκομεία, ενορίες, Κέντρα Ανοιχτής Προστασίας Ηλικιωμένων (ΚΑΠΗ) και σε άλλους χώρους παροχής υπηρεσιών σε άτομα της τρίτης ηλικίας. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα ήταν εφικτή και η κατ' οίκον εφαρμογή του συστήματος. Στη Θεσσαλονίκη η παρέμβαση πραγματοποιήθηκε στην Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών, και συγκεκριμένα στη μονάδα «Αγία Ελένη», στο πνευματικό κέντρο της ενορίας «Άγιος Νικόλαος & Άγιος Δημήτριος» στη Χαριλάου και στα Β και Ε ΚΑΠΗ Καλαμαριάς. 7

28 Στη Θεσσαλονίκη υπεύθυνος φορέας για τις πιλοτικές δοκιμές ήταν η Ιατρική σχολή (Εργαστήριο Ιατρικής Πληροφορικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και ειδικευμένοι Νευροψυχίατροι και Γεροντολόγοι)..7. Διεξαγωγή Πιλοτικού Προγράμματος/ Διαδικασίες.7.. Πληθυσμός-στόχος συμμετοχής Τα άτομα που περιλαμβάνονται στο ελληνικό πιλοτικό πρόγραμμα είναι: Άτομα με Ήπια Νοητική Διαταραχή (MCI) Άτομα με Ήπια Άνοια (τύπου Alzheimer) Νοητικά υγιείς ηλικιωμένοι Control Group(s) - Ομάδες ελέγχου μπορεί να οριστούν ως σχετικές με οποιαδήποτε από τις παραπάνω ομάδες: Active Control Group (ομάδα με νοητική άσκηση που πραγματοποιεί καθημερινές δραστηριότητες, αλλά όχι το πρόγραμμα LLM) Passive Control Group (καμία νοητική άσκηση ή θεραπεία) Οι δοκιμές που πραγματοποιήθηκαν στη Θεσσαλονίκη περιελάμβαναν ασθενείς που πάσχουν από Ήπια Νοητική Διαταραχή (MCI), ήπια άνοια (τύπου Alzheimer) και νοητικά υγιείς ηλικιωμένους. Οι παραπάνω συμμετέχοντες χωρίστηκαν σε τέσσερις ομάδες μελέτης, όπως αναγράφονται στον παρακάτω πίνακα. Πιο συγκεκριμένα η πρώτη ομάδα εκτέλεσε την παρέμβαση LLM μέσω της γνωστικής και σωματικής άσκησης στις αίθουσες που είναι εξοπλισμένες με τη Μονάδα Αυτόνομης Διαβίωσης (ILC). Η δεύτερη ομάδα εκτέλεσε μόνο γνωστική παρέμβαση, η οποία είναι η ίδια που χρησιμοποιείται για την παρέμβαση LLM. Επιπλέον, υπάρχει μια ενεργή ομάδα ελέγχου που εκτελεί γνωστική διέγερση. Τέλος, η τέταρτη ομάδα είναι μια παθητική ομάδα ελέγχου που αποτελείται από ηλικιωμένους που ανήκουν στη λίστα αναμονής για μελλοντική συμμετοχή στο έργο LLM. Κάθε μία από τις τέσσερις ομάδες μελέτης που περιγράφεται παραπάνω αποτελείται από 9 άτομα της τρίτης ηλικίας ( MCI, με Ήπια Άνοια και Γνωστικά Υγιή). Κατά συνέπεια, οι δοκιμές αναμένεται να απασχολήσουν περίπου 6 άτομα της τρίτης ηλικίας. 8

29 LLM (Γνωστική & Σωματική) Παρέμβαση Γνωστική Παρέμβαση Active Control Group (Γνωστική διέγερση) Passive Control Group Αριθμός Συμμετεχόντων/ Γνωστική Ομάδα Ήπια Νοητική Διαταραχή (MCI) Ήπια Άνοια (Alzheimer) Γνωστικά Υγιείς ηλικιωμένοι Αριθμός Συμμετεχόντων/ Παρέμβαση Πίνακας : Συνολικός αριθμός συμμετεχόντων 9

30 .8 Ερευνητικό πλαίσιο.8. Οριοθέτηση έρευνας Οι συμμετέχοντες στην παρούσα έρευνα διακρίνονται σε επιμέρους κατηγορίες ανάλογα με τη γνωστική τους κατάσταση:. Φυσιολογικά/ Υγιή άτομα νεαρής ηλικίας (8 - ετών). Φυσιολογικοί/ Υγιείς ηλικιωμένοι (6-85 ετών). Πάσχοντες από Ήπια Νοητική Διαταραχή (Mild Cognitive Impairment - MCI). Πάσχοντες από Ήπια Άνοια τύπου Alzheimer (Mild Dementia - MD) Ωστόσο, για τους σκοπούς της συγκεκριμένης μελέτης διαμορφώνονται ακόμα δύο κατηγορίες όσον αφορά στην επίδοση ορισμένων συμμετεχόντων (άνω των 6 ετών) πριν και μετά το τέλος της προαναφερθείσας παρέμβασης «Μνήμες Μακράς Διαρκείας»..8.. Έγκριση Πιλοτικού Προγράμματος Το πιλοτικό πρόγραμμα περιγράφεται λεπτομερώς σχετικά με τα τεστ και το πρόγραμμα παρέμβασης, καθώς και με το προσωπικό και τις υπόλοιπες πιλοτικές διαδικασίες. Οι πιθανοί παράγοντες κινδύνου και οι προτεινόμενες λύσεις αναφέρονται εκτενώς. Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στην πρόληψη των επιβλαβών αποτελεσμάτων για τους συμμετέχοντες (σωματικά ατυχήματα, προβλήματα καρδιάς, κλπ.). Όλες οι πιλοτικές δοκιμές διεξάγονται σύμφωνα με τις σχετικές συμβάσεις και τις κατευθυντήριες γραμμές. Ειδικότερα, συμμορφώνονται με: Κάθε εθνική νομοθεσία. Όλες οι δραστηριότητες του έργου εγκρίθηκαν από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχει το Κεντρικό Συμβούλιο Υγείας το οποίο είναι υπεύθυνο για την τήρηση του πρωτοκόλλου και η Διεύθυνση Παιδείας και Έρευνας η οποία είναι υπεύθυνη για το συντονισμό του κάθε ερευνητικού προγράμματος. Τη σχετική κοινοτική νομοθεσία. Το χάρτη των θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

31 Την οδηγία / / EC του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της ης Απριλίου για την προσέγγιση των νομοθετικών, κανονιστικών και διοικητικών διατάξεων των κρατών μελών σχετικά με την εφαρμογή ορθής κλινικής πρακτικής κατά τις κλινικές δοκιμές φαρμάκων που προορίζονται για ανθρώπινη χρήση. Την οδηγία 95/ 6/ EC του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της ης Οκτωβρίου 995 για την προστασία των φυσικών προσώπων όσον αφορά την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών. Κατά τη διάρκεια του έργου θεωρήθηκαν τα ευρωπαϊκά και διεθνή πρότυπα (EN 8 και EN ISO 55). Τις αρχές της Διακήρυξης του Ελσίνκι Διεθνείς συμβάσεις Καμία από τις δοκιμές δεν ενέχει πρόσθετο κίνδυνο για το συμμετέχοντα. Όλα τα πειραματικά πρωτόκολλα εγκρίθηκαν από τις αντίστοιχες επιτροπές δεοντολογίας των κέντρων που έλαβαν μέρος στο έργο. Όλα τα άτομα έπρεπε να υπογράψουν ένα έντυπο συγκατάθεσης (βλέπε παράρτημα) και είχαν τη δυνατότητα να αποσυρθούν ανά πάσα στιγμή χωρίς καμία αιτιολόγηση ή εξήγηση. Οι καταγραφές προσωπικών δεδομένων έγιναν εμπιστευτικά σε όλες τις διαδικασίες που περιλαμβάνονται στο πιλοτικό πρόγραμμα..8.. Συγκατάθεση κατόπιν ενημέρωσης Οι συμμετέχοντες εκδήλωσαν το ενδιαφέρον τους στο προσωπικό, αφού πρώτα είχαν λάβει το πλήρες ενημερωτικό υλικό σχετικά με την έρευνα και τους σκοπούς που αυτή υπηρετεί. Στη συνέχεια, κανονίστηκαν προσωπικές ή ομαδικές συναντήσεις για τη διευκρίνηση τυχόν παρανοήσεων που προέκυψαν. Στη συνέχεια, όσοι είχαν ήδη αποφασίσει να συμμετάσχουν κλήθηκαν να υπογράψουν το έντυπο συγκατάθεσης και ενημερώθηκαν για τις ακόλουθες ενέργειες. Σύμφωνα με τον κώδικα ηθικής και δεοντολογίας για την προστασία των συμμετεχόντων η ενυπόγραφη συγκατάθεσή ζητήθηκε έτσι ώστε να εξασφαλίσει από πλευράς ερευνητικής ομάδας την έγκυρη τήρηση όλων των κανόνων και των γενικών αρχών που διέπουν την επιστημονική έρευνα.

32 Από την άλλη πλευρά, σε εκείνους που δεν είχαν ακόμη αποφασίσει, τους ζητήθηκε να παραδώσουν στο μέλλον την ενυπόγραφη συγκατάθεσή τους ή να ενημερώσουν το προσωπικό για την αρνητική απόφασή τους. Οι προδιαγραφές που πρέπει να πληροί το έντυπο συγκατάθεσης είναι οι ακόλουθες:. Να εξασφαλίζει ότι οι πιθανοί συμμετέχοντες έχουν τη δυνατότητα να κατανοήσουν επαρκώς τη φύση, το σκοπό και τις αναμενόμενες συνέπειες.. Επαρκής καταγραφή για το πότε, πώς και από ποιον δόθηκε η συγκατάθεση.. Να παραμένει σε εγρήγορση για το ενδεχόμενο ότι οι πιθανοί συμμετέχοντες μπορεί να στερούνται νομικής ικανότητας για συναίνεση.. Αποφυγή της εσκεμμένης εξαπάτησης των ατόμων. 5. Υποστήριξη της αυτοδιάθεσης των ατόμων, ενώ την ίδια στιγμή να παραμένει σε εγρήγορση για πιθανά όρια που τίθενται από την αυτοδιάθεση από τα προσωπικά χαρακτηριστικά ή από έξωθεν επιβεβλημένες συνθήκες. 6. Να διασφαλίζει από την πρώτη επαφή ότι τα άτομα γνωρίζουν το δικαίωμά τους να αποσυρθούν ανά πάσα στιγμή από τη συμμετοχή στην έρευνα. 7. Συμμόρφωση με αιτήματα από τα άτομα που παραιτούνται από τη συμμετοχή στην έρευνα ότι όλα τα δεδομένα με τα οποία θα μπορούσαν να αναγνωριστούν προσωπικά, συμπεριλαμβανομένων των, να καταστραφούν. Η διαδικασία της συναίνεσης περιλάμβανε τα ακόλουθα βήματα. Ένας ψυχίατρος και ένα νευροψυχολόγος εξασφάλισε ότι το ηλικιωμένο άτομο είναι σε θέση να δώσει τη συγκατάθεσή του, παρουσιάζοντας επαρκή επίπεδα κατανόησης και συλλογιστικής. Μετά από αυτό, ο νευροψυχολόγος έδωσε σαφείς εξηγήσεις στους συμμετέχοντες σχετικά με το περιεχόμενο του εγγράφου: Περίληψη των στόχων του έργου LLM Πληροφορίες σχετικά με τα δικαιώματα και τις ευθύνες των συμμετεχόντων, καθώς και τη φύση των καθηκόντων/ δραστηριοτήτων που πρέπει να αναλάβει Υπογραφή του ενημερωτικού εντύπου συγκατάθεσης

33 .8. Ερευνητικές υποθέσεις Μειωμένες αντιδράσεις ως προς το πλάτος απόκρισης και το χρόνο απόκρισης λόγω φυσιολογικής γήρανσης. Η παθολογική γήρανση επιτείνει τις διαφορές με ακόμα βραδύτερες αποκρίσεις και μειωμένα δυναμικά απόκρισης. Αναμένουμε οι ηλικιωμένοι να δείχνουν αποστροφή και να μη δίνουν την απαραίτητη προσοχή σε ιδιαίτερα δυσάρεστες εικόνες και να τείνουν να τους αρέσουν ιδιαίτερα οι ευχάριστες εικόνες, πλην των ερωτικών. Κάτι τέτοιο ενισχύεται από το γεγονός πως πιθανόν να έχουν βιώσει αρκετές δυσάρεστες καταστάσεις, αλλά και να έχουν ιδιαίτερη σχέση με εκκλησία και συντηρητικές αντιλήψεις. Επομένως αναμένουμε διαφοροποιήσεις ως προς την κλίμακα βαθμονόμησης των ερεθισμάτων, γεγονός που αντικατοπτρίζεται και σε προκλητά δυναμικά που σχετίζονται με το βαθμό διέγερσης. Τα προκλητά δυναμικά επηρεάζονται από τους νεύρο-εκφυλιστικούς μηχανισμούς λόγω γήρανσης. Επομένως αναμένουμε πως οι πάσχοντες από Ήπια Νοητική Διαταραχή θα έχουν μειωμένες αποκρίσεις σε σχέση με τους υγιείς, ενώ οι ανοϊκοί ασθενείς θα εμφανίζουν ακόμα πιο μειωμένες αποκρίσεις. Αναμένουμε δηλαδή ένα γραμμικό μοντέλο μειούμενων δυναμικών που συσχετίζεται με την πτώση της νοητικής κατάστασης των ατόμων. Αναμένεται ευεργετική επίδραση της παρέμβασης του προγράμματος «Μνήμες Μακράς Διαρκείας» στις νεύρο-φυσιολογικές αποκρίσεις των συμμετεχόντων. Γι αυτό το λόγο θα συγκριθούν τα προκλητά δυναμικά πριν την είσοδό τους στο πρόγραμμα με αυτά που θα μετρηθούν κατά την επανεξέτασή τους. Η υπόθεση αυτή πέραν της νεύρο-φυσιολογικής επιβεβαίωσής της θα ενισχυθεί και από τα αποτελέσματα μιας εξέτασης επανάκλησης των ερεθισμάτων. Η επανεξέταση πραγματοποιείται μήνες μετά την αρχική εξέταση, ώστε οι ηλικιωμένοι να μη θυμούνται πλέον τα ερεθίσματα, ενώ δεν είναι ενημερωμένοι σε καμία από τις δύο περιπτώσεις για το πρωτόκολλο ώστε να μην είναι προετοιμασμένοι.

34 .8. Ερευνητικοί στόχοι Στόχος της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η μελέτη των νεύροφυσιολογικών μηχανισμών της γήρανσης, τόσο της φυσιολογικής όσο και της παθολογικής λόγω νεύρο-εκφυλισμού. Γι αυτό το σκοπό επιστρατεύθηκε μία ομάδα φυσιολογικών νεαρών ατόμων καθώς και τρεις ομάδες ηλικιωμένων που διαφέρουν ως προς τη νοητική τους κατάσταση. Συγκεκριμένα, οι ηλικιωμένοι διακρίνονται σε υγιείς, άτομα που πάσχουν από Ήπια Νοητική Διαταραχή καθώς και σε νοσούντες από άνοια. Δεδομένης της έλλειψης φαρμακευτικής θεραπείας για την άνοια, ιδιαίτερη βαρύτητα έχει δοθεί τα τελευταία χρόνια στην έγκαιρη διάγνωση των νεύρο-εκφυλιστικών μηχανισμών σε πρώιμο στάδιο καθώς και στην ενδυνάμωση νοητικών λειτουργιών κατά το μεταβατικό στάδιο της Ήπιας Νοητικής Διαταραχής. Η συγκεκριμένη εργασία διερευνά τη χρήση των αποκρίσεων σε ερεθίσματα συναισθηματικού περιεχομένου ως εργαλείο έγκαιρης διάγνωσης, ενώ ταυτόχρονα προτείνει ένα πλαίσιο νεύρο-φυσιολογικής αξιολόγησης μη φαρμακευτικών προσεγγίσεων που στοχεύουν στην αποτροπή της μετάβασης σε άνοια. Ως παράδειγμα εφαρμογής (case study) χρησιμοποιείται το πρόγραμμα «Μνήμες Μακράς Διαρκείας», ενώ μελλοντικά θα επιχειρηθεί αξιολόγηση και σύγκριση διαφόρων προγραμμάτων της Ελληνικής Εταιρείας Νόσου Alzheimer & Συναφών Διαταραχών.

35 Μεθοδολογία του Προγράμματος «Μνήμες Μακράς Διαρκείας». Πρωτόκολλο Προγράμματος LLM Οι συμμετέχοντες αναμένεται να ολοκληρώσουν -9 συνεδρίες γνωστικής άσκησης και 6-9 συνεδρίες σωματικής εκγύμνασης. Η παρέμβαση αποτελείται από 5 συνεδρίες την εβδομάδα, για μια περίοδο 8 εβδομάδων (συνεχές διάστημα). Η διάρκεια της συνεδρίας είναι ώρες ( ώρα για τις νοητικές ασκήσεις και ώρα για τις σωματικές). Καθ' όλη τη διάρκεια εφαρμογής του προγράμματος υπήρχε εξατομικευμένη επίβλεψη και καθοδήγηση από το ειδικά εκπαιδευμένο διεπιστημονικό προσωπικό (ιατρών, ψυχολόγων, καθηγητών φυσικής αγωγής). Η εφαρμογή τόσο για τη νοητική όσο και για τη σωματική εξάσκηση βασίστηκε σε ηλεκτρονικό υπολογιστή (computer-based system). Παρόλα αυτά δε θεωρήθηκε απαραίτητη προϋπόθεση η γνώση χρήσης υπολογιστών καθώς η εφαρμογή του προγράμματος μέσω υπολογιστή είναι πολύ εύκολη και φιλική προς τους χρήστες οποιασδήποτε ηλικίας και μορφωτικού επιπέδου. Επιπλέον για τις φυσικές ασκήσεις χρησιμοποιήθηκε και το ηλεκτρονικό σύστημα Wii TM της Nintendo το οποίο προσαρμόστηκε κατάλληλα στις απαιτήσεις των ασκήσεων για τις ανάγκες των ηλικιωμένων. Η διαδικασία εκγύμνασης περιλάμβανε τόσο γνωστική όσο και σωματική άσκηση:.. Νοητική Άσκηση Η διαδικασία γνωστικής εξάσκησης χρησιμοποιεί υπολογιστές εξοπλισμένους με ακουστικά. Η νοητική παρέμβαση πραγματοποιείται με τη χρήση του λογισμικού Brain Fitness (παρέχεται από το Posit Sciences) που περιέχει ακουστικά ερεθίσματα. Κατά τη διάρκεια κάθε συνεδρίας, ο συμμετέχων πρέπει να ασκείται σε τέσσερις από τις έξι ασκήσεις για 5 λεπτά ανά άσκηση (σαφής χρόνος). Η νοητική εξάσκηση περιλαμβάνει ασκήσεις για την ενδυνάμωση της μνήμης, της παρατηρητικότητας, της προσοχής, της συγκέντρωσης, των αισθήσεων... Σωματική Άσκηση Το πρόγραμμα σωματικής άσκησης είναι συστηματικό και περιλαμβάνει τέσσερα βασικά είδη άσκησης: 5

36 Αντοχής Ενδυνάμωσης μυών Ισορροπίας (στατική και/ ή δυναμική) και Ευελιξίας/ Ευκαμψίας Οι τύποι ασκήσεων που ενσωματώνονται στο πρόγραμμα περιλαμβάνουν: Ασκήσεις όπως βάδισμα, τρέξιμο και ποδηλασία που στοχεύουν στη βελτίωση του καρδιοαναπνευστικού συστήματος. Πρέπει να εκτελούνται σε καθημερινή βάση για τουλάχιστον λεπτά. Ασκήσεις μυϊκής ενδυνάμωσης που σχετίζονται με άρση βαρών. Αυτό το είδος ασκήσεων εκτελείται - φορές την εβδομάδα. Ασκήσεις ισορροπίας που είναι σημαντικές επειδή προλαμβάνουν τις πτώσεις. Μπορούν να ενσωματωθούν σε ένα καθημερινό πρόγραμμα ενδυνάμωσης μυών. Ασκήσεις ευλυγισίας (διατάσεις) που διατηρούν την ευκαμψία των μυών και προστατεύουν από τραυματισμούς. Οι διατάσεις πρέπει να εκτελούνται στην αρχή και στο τέλος του κάθε προγράμματος εκγύμνασης. Ένα πρόγραμμα εκγύμνασης για να επιφέρει αλλαγές στη φυσική κατάσταση του συμμετέχοντος πρέπει να εφαρμόζεται για τουλάχιστον τρεις φορές την εβδομάδα και για τουλάχιστον τρεις μήνες. Ο σχεδιασμός της συνεδρίας για αυτό το πιλοτικό έργο, όπως εκτιμάται, είναι: Η διάρκεια είναι ώρα την ημέρα, 5 φορές την εβδομάδα, και αποτελείται από τρία τμήματα: Προθέρμανση/ Ζέσταμα (-5 λεπτά) Κύριο μέρος (-5 λεπτά) Αποθεραπεία/ Χαλάρωση (5 λεπτά) για την επαναφορά του καρδιακού ρυθμού στα φυσιολογικά επίπεδα Όλες οι ασκήσεις φυσικής εκγύμνασης στόχευαν στην αποτροπή της αποδυνάμωσης της εγκεφαλικής λειτουργίας των υγιών ατόμων καθώς και στην αντιστροφή της νευρολογικής εξασθένησης των πασχόντων. Ιδιαίτερα όμως για την αεροβική άσκηση έχει αποδειχθεί ότι εκτός από την καλύτερη κάρδιο-αναπνευστική κατάσταση προσφέρει και καλύτερη μνήμη, επειδή οδηγεί σε μεγαλύτερο μέγεθος της δομής του ιππόκαμπου του εγκεφάλου. Πραγματοποιήθηκε λεπτομερής εκτίμηση αλλά και σύγκριση της νοητικής και σωματικής κατάστασης των ατόμων με μια σειρά αντίστοιχων τεστ, πριν από την έναρξη καθώς και μετά την ολοκλήρωση της εφαρμογής. Ο εντοπισμός της 6

37 οποιαδήποτε αποτελεσματικότητας της παρέμβασης μέσω της νεύρο-ψυχολογικής και νεύρο-φυσιολογικής εκτίμησης αποτέλεσε βασικό στόχο του έργου. Εικόνα 9: Υπηρεσία LLM (Πηγή εικόνας: ιστότοπος 7

38 Στο παρακάτω διάγραμμα απεικονίζονται τα βασικά στάδια του έργου ΜΜΔ. Συλλογή συμμετεχόντων Παρέμβαση ΜΜΔ Εικόνα : Τα βασικά στάδια του έργου «Μνήμες Μακράς Διαρκείας»... Κίνητρα συμμετεχόντων οικογενειακό ιστορικό άνοιας ενδιαφέρον για πρόληψη ενδιαφέρον και περιέργεια για την αποτελεσματικότητα του προγράμματος παρακολούθησης (μέσω της νεύρο-ψυχολογικής και νεύρο-φυσιολογικής εκτίμησης πριν και μετά την ολοκλήρωση της παρέμβασης) ενδιαφέρον για συμμετοχή σε έρευνα που θα βοηθήσει και τους ίδιους αλλά και την κοινωνία πρώτη εμπειρία με μη επεμβατική/ μη φαρμακευτική παρέμβαση παροχή υπηρεσιών χωρίς καμία οικονομική επιβάρυνση 8

39 .. Κριτήρια εισαγωγής/ ένταξης Τα ακόλουθα κριτήρια είναι κοινά για όλες τις δοκιμές. Ελαφρές μεταβολές αυτών μπορεί να συμβούν σε τοπικό επίπεδο, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις τοπικές ανάγκες (τύπος του χώρου, της αγοράς, την εμπειρία συνεργατών κτλ.): Άτομα 6 ετών και άνω Άτομα που μιλούν ως μητρική τους γλώσσα την ομιλούμενη γλώσσα στην εκάστοτε χώρα διεξαγωγής του έργου Ικανότητα δέσμευσης/ διευθέτησης του χρόνου Γραπτή συγκατάθεση για τη συμμετοχή στο πρόγραμμα παρέμβασης LLM (πριν από τον έλεγχο) Τα υποκείμενα δε θα πρέπει να έχουν καμία σημαντική διαταραχή κινητικότητας (άνω ή κάτω άκρων) Διάγνωση MCI μέσω της επιλεγμένης αξιολόγησης νευροφυσιολογικών (νευροψυχολογικών) δοκιμών που είναι σε θέση να διακρίνουν τους MCI με τους ανοϊκούς ασθενείς, καθώς και τους MCI ασθενείς με τους γνωστικά υγιείς συμμετέχοντες Εκπλήρωση του συνόλου των κριτηρίων ακοής και όρασης από εξειδικευμένο γιατρό (κριτήρια ακοής και όρασης που προβλέπουν ότι και τα δύο θα μπορούσαν να αυξηθούν, δηλαδή, με γυαλιά ή ακουστικά βαρηκοΐας) Σε περίπτωση χρόνιων ασθενειών όπως η υπέρταση, ο διαβήτης, κ.τ.λ., θα πρέπει να υπάρχει παροχή συμβουλών με τον υπεύθυνο γιατρό, προκειμένου να κρατήσει την κατάστασή τους υπό έλεγχο Συγκατάθεση του προσωπικού γιατρού... Κριτήρια αποκλεισμού Τα κριτήρια αποκλεισμού που εφαρμόζονται ως αρχικά πριν τον έλεγχο για τους εθελοντές περιλαμβάνουν τα ακόλουθα: Ιατρικό ιστορικό μείζονος σημασίας νευρολογικών ή ψυχιατρικών νόσων Ιατρικό ιστορικό οποιουδήποτε πρόσφατου (εντός 6 μηνών) εγκεφαλικού επεισοδίου, παροδικού ισχαιμικού επεισοδίου, κρανιοεγκεφαλικής κάκωσης, πλάγιας μυατροφικής σκλήρυνσης (Amyotrophic Lateral Sclerosis - ALS), σκλήρυνσης κατά πλάκας (Multiple Sclerosis - MS), νόσου του Πάρκινσον (Parkinson s Disease - PD). Πάσχοντες από κατάθλιψη ή από άλλη συναισθηματική διαταραχή σύμφωνα με τα τεστ BDI (Beck Depression Inventory) και ΒΑΙ (Beck Anxiety Inventory). 9

40 Η τρέχουσα κατάχρηση ουσιών. Η χρήση αναστολέα της ακετυλοχολινεστεράσης δεν αποκλείεται, εφόσον η χρήση έχει αρχίσει μήνες πριν την ένταξή τους στη μελέτη, είναι σταθερή και κατά τη διάρκεια της μελέτης παραμένει συνεπής. Σημαντικά προβλήματα επικοινωνίας (π.χ., τα άτομα δεν μπορούν να απαντήσουν σε ερωτήσεις στον έλεγχο). Η ταυτόχρονη ένταξη/ εγγραφή σε άλλες μελέτες. Χρήστες στατίνων μπορεί να αποκλειστούν εκτός εάν η χρήση είναι συνεπής κατά τη διάρκεια της μελέτης, και είναι σταθερή. Οι ασθενείς με βηματοδότες (λόγω της παρεμβολής του Zig-bee, των συσκευών Bluetooth κ.τ.λ.)... Κριτήρια διακοπής Τα παρακάτω ικανοποιούν τα κριτήρια διακοπής του υποκειμένου από το έργο LLM:. Οι συμμετέχοντες που παραλείπουν περισσότερες από το % των συνεδριών. Η διακοπή πρέπει να αξιολογηθεί εβδομάδες μετά την έναρξη της παρέμβασης.. Όσοι κατά τη διάρκεια της μελέτης δεν πληρούν πλέον τα κριτήρια εισαγωγής/ ένταξης.. Όσοι κατά τη διάρκεια της μελέτης πληρούσαν τα κριτήρια αποκλεισμού.. Όσοι οικειοθελώς ανακαλούν τη συγκατάθεσή τους.. Δημογραφικά στοιχεία συμμετεχόντων Τα στοιχεία που παρατίθενται στους παρακάτω πίνακες αφορούν στους συμμετέχοντες στο πρόγραμμα ΜΜΔ από τις φάσεις, & οι οποίες διεξήχθησαν στη Θεσσαλονίκη. Οι συγκεκριμένοι συμμετέχοντες ολοκλήρωσαν τα νεύροψυχολογικά και νεύρο-φυσιολογικά τεστ πριν αλλά και μετά το πρόγραμμα.

41 Σύνολο συμμετεχόντων στο LLM Φύλο Άνδρες Γυναίκες 9 Διάγνωση Υγιείς ηλικιωμένοι MCI MD 5 5 MoCA MMSE Ηλικία Pre Post Pre Post Μέσος όρος 7,75,975,56 6,965 7,87 Παρουσίες PTC CTC Μέσος όρος,5 8,95

42 . Νεύρο-ψυχολογική εκτίμηση Οι νεύρο-ψυχολογικές δοκιμασίες, με τα τεστ της μνήμης και των άλλων γνωστικών λειτουργιών, επιτρέπουν την παρακολούθηση της εξέλιξης της νοητικής κατάστασης των ατόμων αλλά και την αξιολόγηση των παρεμβάσεων. Έγινε διάκριση και κατάταξη του δείγματος μελέτης σύμφωνα με την επίδοση στα νεύρο-ψυχολογικά τεστ για την εξέταση της νοητικής κατάστασης. Συγκεκριμένα έγινε πλήρης νεύρο-ψυχολογική εξέταση που αφορά γνωστικές λειτουργίες όπως η μνήμη, ο λόγος, η ταχύτητα επεξεργασίας των πληροφοριών, η κρίση, η αντίληψη, η λογική σκέψη, η προσοχή και η συγκέντρωση. Ωστόσο για τη διάγνωση και την ένταξη στις κατάλληλες γνωστικές ομάδες χρησιμοποιήθηκαν τα παρακάτω τεστ: Montreal Cognitive Assessment (MoCA) Mini Mental State Examination (MMSE) Geriatric Depression Scale (GDS) IADL Trail Making Test (A & B) Digit Span Test (για την προχωρητική & οπισθοχωρητική μνήμη) California Verbal Learning Test (CVLT) WHO (για την ποιότητα ζωής) SOCIAL - RISK (για την κοινωνική ζωή)

43 .. Τεστ για προσυμπτωματικό έλεγχο (Screening Tests) Ο παρακάτω πίνακας περιέχει τα τεστ που χρησιμοποιήθηκαν για τον έλεγχο. Τα τεστ αυτά έγιναν σε όλους τους συμμετέχοντες. Εκτός από αυτά, καταγράφηκε και το ιατρικό ιστορικό του κάθε συμμετέχοντα. Επιπλέον, οι MCI και οι ασθενείς ήπιας άνοιας εξετάζονταν με μια σύντομη συνέντευξη κάθε μήνα, προκειμένου να ανιχνεύσει πιθανή επιδείνωση της γνωστικής τους κατάστασης. Τεστ No. Όνομα τεστ/ Περιγραφή Mini Mental State Examination (MMSE) Montreal Cognitive Assessment (MoCA) Beck Depression Inventory (BDI-II) Beck Anxiety Inventory (BAI) 5 Κοινωνικοδημογραφικά δεδομένα 6 Έλεγχος κριτηρίων εισαγωγής και αποκλεισμού Θα χρησιμοποιηθεί για... Έλεγχος για MCI (πρέπει να χρησιμοποιείται με το MoCA, διότι δεν είναι αρκετά ευαίσθητο από μόνο του) Έλεγχος για MCI (που σχεδιάστηκε ειδικά για το σκοπό αυτό και είναι αρκετά ευαίσθητο για να το κάνει) Μέτρο ελέγχου για κατάθλιψη Μέτρο ελέγχου του άγχους, δεν πάσχουν από κατάθλιψη Έλεγχος Γνωστικές / Σωματικές λειτουργίες που αξιολογούνται Προσανατολισμός, Μηχανισμός αποθήκευσης, Βραχυπρόθεσμη μνήμη, Προσοχή, Υπολογισμός, Οπτικο-χωρικές ικανότητες και Εκτέλεση εργασίας Μνήμη εργασίας, Οπτικο-χωρικές ικανότητες, Εκτελεστική λειτουργία, Προσοχή, Γλώσσα (κατανόηση, παραγωγή & ευγλωττία), Προσανατολισμός σε τόπο και χρόνο Συμπτώματα κατάθλιψης Συμπτώματα άγχους Κοινωνικο-δημογραφικά δεδομένα Συνολικός Απαιτούμενος Χρόνος Πίνακας : LLM screening tests Χρόνος που απαιτείται λεπτά λεπτά 5 λεπτά 5 λεπτά 5 λεπτά λεπτά 55 λεπτά... Τυχαία κατανομή στις ομάδες Η κατανομή των υποκειμένων στις διάφορες ομάδες (Long Lasting Memories Training, Cognitive Training, Physical Training, Active Control, Passive Control) ήταν τυχαία.

44 .. Pre- & Post- Test για Μετρήσεις Αποτελεσμάτων Pre- και Post- Tests έγιναν εντός εβδομάδων πριν από την έναρξη και μετά το τέλος της παρέμβασης αντίστοιχα. Τα ίδια τεστ για τις μετρήσεις αποτελεσμάτων χρησιμοποιήθηκαν πριν και μετά. Τεστ No. Όνομα τεστ/ Περιγραφή Mini Mental State Examination (MMSE) Montreal Cognitive Assessment (MoCA) Γνωστικές / Σωματικές λειτουργίες που αξιολογούνται Προσανατολισμός, Μηχανισμός αποθήκευσης, Βραχυπρόθεσμη μνήμη, Προσοχή, Υπολογισμός, Οπτικο-χωρικές ικανότητες και Εκτέλεση εργασιών Μνήμη εργασίας, Οπτικο-χωρικές ικανότητες, Εκτελεστική λειτουργία, Προσοχή, Γλώσσα (κατανόηση, παραγωγή & ευγλωττία), Προσανατολισμός σε τόπο και χρόνο Χρόνος που απαιτείται 5 λεπτά λεπτά Digit Span Test Μνήμη εργασίας 5 λεπτά California Verbal Learning Test II Λεκτική μνήμη 5 λεπτά 5 Trail Making Test Εκτελεστική λειτουργία 8 λεπτά 6 Test φυσικής κατάστασης Φυσική κατάσταση 5 λεπτά ηλικιωμένων 7 Χρόνος αντίδρασης (Reaction Time) Οπτικός και ακουστικός χρόνος λεπτά αντίδρασης 8 Κοινωνικο-δημογραφικά στοιχεία, Δραστηριότητες της καθημερινής λεπτά κοινωνική δραστηριότητα + IADL ζωής 9 Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας - Ποιότητα ζωής λεπτά Ποιότητα Ζωής (WHOQOL_BREF) Συνολικός Απαιτούμενος Χρόνος 88 λεπτά Πίνακας 5: Pre- & Post-Test για Μετρήσεις Αποτελεσμάτων

45 .5 Νεύρο-φυσιολογική εκτίμηση Συμπλήρωμα των νεύρο-ψυχολογικών δοκιμασιών αποτελεί και η νεύρο-φυσιολογική εκτίμηση των ατόμων. Για το συγκεκριμένο έλεγχο τα άτομα υπόκεινται σε λήψη εγκεφαλογραφήματος, που αποτελεί μια μη επεμβατική μέτρηση της εγκεφαλικής λειτουργίας. Χαρακτηριστικά που μελετούνται από τη νεύρο-φυσιολογική καταγραφή του εγκεφαλογραφήματος: Προκλητά δυναμικά χρονικά κλειδωμένα ως προς το οπτικό ερέθισμα (ERPs) Ενέργεια ρυθμικής δραστηριότητας Κυματιδιακή εντροπία Συγχρονισμός Στην παρούσα διπλωματική εργασία έγινε μελέτη του πλάτους των προκλητών δυναμικών..6 Πείραμα.6. Πειραματικός εργαστηριακός εξοπλισμός Για την καταγραφή της δραστηριότητας του κεντρικού νευρικού συστήματος χρησιμοποιήθηκε: Εγκεφαλογράφος 57 ενεργών ηλεκτροδίων: Η τοποθέτηση των ηλεκτροδίων έγινε πάνω σε ειδικά σχεδιασμένο σκουφάκι με οπές σε όλη τη επιφάνεια που κάλυπταν τόσο το δεξιό όσο και το αριστερό ημισφαίριο του προμετωπιαίου, του μετωπιαίου, του βρεγματικού, του κροταφικού και του ινιακού λοβού. Για την καταγραφή της δραστηριότητας του αυτόνομου νευρικού συστήματος χρησιμοποιήθηκαν: ηλεκτρόδια για την καταγραφή της ήλεκτρο-καρδιακής δραστηριότητας (ΗΚΓ): Τα ηλεκτρόδια για τη μέτρηση του καρδιακού ρυθμού τοποθετήθηκαν στους καρπούς των χεριών. 5

46 ηλεκτρόδια τύπου αργύρου - χλωριούχου αργύρου (Ag/ AgCl) για την ανίχνευση των οφθαλμικών κινήσεων: ηλεκτρόδια για την καταγραφή της κατακόρυφης κίνησης των ματιών (σκαρδαμυγμός βλεφάρων): Η τοποθέτηση του ενός ηλεκτροδίου έγινε στο μέσο του κάτω βλεφάρου του αριστερού ματιού. Το δεύτερο ηλεκτρόδιο τοποθετήθηκε λίγο πιο πάνω από το μέσο του φρυδιού του αριστερού ματιού, σε κατακόρυφη θέση με το άλλο ηλεκτρόδιο. ηλεκτρόδια για την καταγραφή της οριζόντιας κίνησης των ματιών: Η τοποθέτησή τους ήταν στην εξωτερική γωνία (έξω κανθός) και των δύο ματιών. Επιπλέον εξοπλισμός για τη διεξαγωγή του πειράματος: οθόνες ηλεκτρονικού υπολογιστή: για τη θέαση των εικόνων από τους συμμετέχοντες για παρακολούθηση των νεύρο-φυσιολογικών από την ερευνητική ομάδα φωτοδίοδος για την ανίχνευση της αλλαγής της φωτεινότητας των εικόνων, ώστε να είναι εφικτός ο εντοπισμός της χρονικής στιγμής εμφάνισης του οπτικού ερεθίσματος 6

47 .6. Πειραματική διάταξη Εικόνα : Συμμετέχουσα στη νεύρο-φυσιολογική καταγραφή.6. Πειραματική διαδικασία.6.. Χώρος διεξαγωγής του πειράματος Τα πειράματα στα άτομα τρίτης ηλικίας διεξήχθησαν σε ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα της ελληνικής εταιρείας νόσου Alzheimer και συγγενών διαταραχών «Αγία Ελένη» που εδρεύει στην Πέτρου Συνδίκα, στη Θεσσαλονίκη..6.. Συνθήκες διεξαγωγής του πειράματος Κατά τη διάρκεια λήψης των μετρήσεων, έγινε προσπάθεια να μειωθούν στο ελάχιστο οι εξωτερικοί θόρυβοι, ώστε να αποφευχθεί η διάσπαση της προσοχής των συμμετεχόντων. Επιπλέον υπήρχε χαμηλός φωτισμός ώστε να μην επηρεάζεται η λειτουργία της φωτοδιόδου, καθώς επίσης και για να διατηρείται αμείωτη η προσοχή των ατόμων στα ερεθίσματα που δέχονταν. 7

48 Εξίσου σημαντικό για την καταγραφή των νεύρο-φυσιολογικών δεδομένων ήταν ότι πραγματοποιήθηκε σε σταθερά επίπεδα θερμοκρασίας δωματίου. Επίσης επιλέχθηκαν κατάλληλες ώρες διεξαγωγής των μετρήσεων, ξεχωριστές για το κάθε άτομο ώστε να είναι ξεκούραστο και χαλαρό στη διαδικασία καταγραφής. Στην πλειονότητα των υποκειμένων του πειράματος οι ώρες ήταν πρωινές..6.. Πειραματικό πρωτόκολλο νεύρο-φυσιολογικών Αρχικά γίνεται ενημέρωση σχετικά με τη διαδικασία προετοιμασίας και καταγραφής και ζητείται η συγκατάθεση για τη συμμετοχή του ατόμου στην έρευνα. Στη συνέχεια καταγράφονται από την ερευνητική ομάδα διάφορα στοιχεία του συμμετέχοντα όπως η ακριβής ημερομηνία γέννησης, το ιατρικό ιστορικό συμπεριλαμβανομένων παθήσεων κυρίως νευρολογικής φύσεως, αλλά επιπλέον η ύπαρξη χοληστερίνης, αρτηριακής πίεσης, σακχαρώδη διαβήτη, καρδιακών νόσων καθώς και ιστορικό εγκεφαλικών επεισοδίων. Επίσης καταγράφεται η φαρμακευτική αγωγή που ενδεχομένως ακολουθεί το άτομο για κάθε μία από τις αναγραφόμενες παθήσεις, αν κατανάλωσε φαγητό, αλκοόλ και καφεΐνη, και για κάθε περίπτωση το είδος, πριν πόση ώρα και σε τί ποσότητα. Επιπλέον σημειώνεται αν είναι δεξιόχειρας, αριστερόχειρας ή αμφίχειρας. Έπειτα ακολουθεί η προετοιμασία του ατόμου με την τοποθέτηση των ηλεκτροδίων, αφού νωρίτερα έχει προηγηθεί απολέπιση στο δέρμα του κεφαλιού με χρήση νερού και κατόπιν φαρμακευτικού οινοπνεύματος ώστε να μειωθεί η αντίσταση του δέρματος. Σε κάθε θέση ηλεκτροδίου τοποθετείται επιδερμικά ειδικό ζελέ ηλεκτρολυτών με υψηλό ιξώδες που έχει σκοπό να κάνει την αντίσταση του δέρματος να φτάσει γρηγορότερα τα επιθυμητά επίπεδα. Κατά τη διάρκεια της καταγραφής ο συμμετέχων κάθεται αναπαυτικά σε μια ελαφρώς κεκλιμένη πολυθρόνα, σε απόσταση περίπου.5 μέτρου από μία οθόνη υπολογιστή. Διακρίνονται τα εξής διαδοχικά στάδια νεύρο-φυσιολογικών (ΗΕΓ & ΗΚΓ). Οι καταγραφές εγκεφαλικής, καρδιακής και οφθαλμικής δραστηριότητας πραγματοποιήθηκαν ταυτόχρονα κατά τη διάρκεια όλων των φάσεων του πειράματος: 8

49 Στάδιο ο : Καταγραφή σε κατάσταση ηρεμίας. Επιμέρους στάδια: i. Καταγραφή με ανοιχτά μάτια: Κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης καταγραφής ο συμμετέχων εστιάζει στην οθόνη του ηλεκτρονικού υπολογιστή και παραμένει ήρεμος για -5 λεπτά. Είναι πολύ σημαντικό το άτομο να προσπαθήσει να αποβάλει κάθε σκέψη - θετική ή αρνητική - που θα επηρεάσει τη συναισθηματική του κατάσταση. ii. Καταγραφή με κλειστά μάτια: Σε αυτή τη φάση της καταγραφής ο συμμετέχων κλείνει τα μάτια και παραμένει άγρυπνος και ήρεμος για - λεπτά. Στάδιο ο : Καταγραφή κατά τη διάρκεια παθητικής θέασης εικόνων συναισθηματικού περιεχομένου. Κάθε οπτικό συναισθηματικό ερέθισμα παρουσιάζεται για.5 δευτερόλεπτο, ενώ μεταξύ των ερεθισμάτων εμφανίζεται ένας λευκός σταυρός σε μαύρο φόντο στο κέντρο της οθόνης υπολογιστή διάρκειας που επιλέγεται ψευδοτυχαία από το σύστημα από. έως.7 δευτερόλεπτα. Η απεικόνιση του σταυρού μετά το τέλος θέασης της εκάστοτε φωτογραφίας αποσκοπεί στη διατήρηση της προσοχής του θεατή. Η καταγραφή περιλαμβάνει 6 εικόνες (συνεπώς και 6 εποχές). Τα οπτικά ερεθίσματα κατανέμονται ισάριθμα στις συναισθηματικές κατηγορίες, συνεπώς κάθε κατηγορία περιλαμβάνει εικόνες. Για την αποφυγή τυχόν κούρασης του συμμετέχοντα από τη συνεχόμενη θέαση κρίνεται απαραίτητο να διασπαστεί η καταγραφή σε δύο φάσεις με τη θέαση 8 εικόνων έκαστη. Η συνολική διάρκεια των δύο φάσεων είναι περίπου 6 λεπτά (8 λεπτά για κάθε σύνολο εικόνων). Η σειρά εμφάνισης των εικόνων του εκάστοτε συνόλου όσον αφορά στη συναισθηματική κατηγορία στην οποία ανήκουν καθώς και η αλληλουχία των δύο επιμέρους συνόλων εικόνων είναι τυχαία. Το πρόγραμμα που χρησιμοποιήθηκε για τη θέαση των εικόνων είναι το Presentation software ( Neurobehavioral Systems - NBS, Albany, CA) που τρέχει μόνο σε λειτουργικό σύστημα Windows. Το συγκεκριμένο λογισμικό χρησιμοποιείται ευρέως σε πειραματικές διαδικασίες στον τομέα των νεύροεπιστημών. 9

50 Εικόνα : Αρχική οθόνη του λογισμικού Presentation Στάδιο ο : Καταγραφή κατά τη διάρκεια ανάκλησης εικόνων Ζητείται από το συμμετέχοντα να προσπαθήσει να θυμηθεί και να περιγράψει όσο το δυνατόν λεπτομερέστερα τις εικόνες που είδε στο προηγούμενο στάδιο της θέασης..6. Εργαλείο επεξεργασίας των σημάτων της ήλεκτρο-εγκεφαλικής δραστηριότητας Για την εκπόνηση του πειράματος, χρησιμοποιήθηκε το εργαλείο επεξεργασίας σήματος, EEGLAB. Έγινε χρήση των βασικών λειτουργιών του EEGLAB και επιπλέον στα σημεία που κρίθηκε απαραίτητο επεκτάθηκαν οι λειτουργίες αυτές με την ανάπτυξη ανάλογου κώδικα. Οι κλήσεις των συναρτήσεων δεν έγιναν μέσα από το γραφικό περιβάλλον του EEGLAB, αλλά αναπτύχθηκε κώδικας (script) που αυτοματοποιεί τη διαδικασία επεξεργασίας των datasets..6.. Προ-επεξεργασία (Pre-processing) Η συχνότητα δειγματοληψίας (frequency sampling rate) ορίστηκε στα 5 Hz, δηλαδή κάθε δευτερόλεπτο περιγράφεται από 5 δείγματα (σημεία). Οι ηλεκτρικές αντιστάσεις διατηρήθηκαν κάτω από τα KΩ για όλα τα ηλεκτρόδια στην πλειοψηφία των συμμετεχόντων (σε μερικές περιπτώσεις το όριο ήταν 5, ή KΩ). 5

51 Χρησιμοποιήθηκαν τα φίλτρα που προτείνει το EEGLAB (short IIR filter) για την προ-επεξεργασία των ακατέργαστων σημάτων EEG. Πρώτα εφαρμόζεται υψιπερατό φίλτρο στα.5 Hz, ακολουθεί ένα φίλτρο τύπου notch στα 5 Hz για τον καθαρισμό του θορύβου της ηλεκτρικής γραμμής. Τέλος, εφαρμόζεται χαμηλοπερατό φίλτρο στα 9 Hz. Επίσης έγινε αποθορυβοποίηση του σήματος από μυϊκά, οφθαλμολογικά ή άλλου τύπου παράσιτα (artifactual components), χρησιμοποιώντας τον αλγόριθμο ICA (Independent Component Analysis). 5

52

53 Ανίχνευση συναισθηματικού περιεχομένου σε άτομα τρίτης ηλικίας με τη χρήση νεύρο-φυσιολογικών Blinks ARTIFACTUAL COMPONENTS Heart Activity Modulation x Linear Trend x 5-5 Industrial Noise x 5 Movement/ Muscular Artifact High Frequency Noisy Signal x Low Frequency Periodic Signal x x x Εικόνα : Πηγές θορύβου παράσιτα διαφόρων τύπων (μυϊκά, οφθαλμολογικά κτλ.) 5

54 .6.. Διαδικασία εξαγωγής εποχών Στη συνέχεια γίνεται συγχρονισμός των νεύρο-φυσιολογικών δεδομένων με τα οπτικά ερεθίσματα. Συγκεκριμένα, στο 8ο κανάλι υπάρχει η πληροφορία (με τη μορφή παλμών) για τη χρονική στιγμή που εμφανίζονται οι εικόνες. Η εμφάνιση της εικόνας αντιστοιχεί στο event, ενώ ως εποχή ορίζεται ένα κομμάτι σήματος γύρω από το event. Αυτό το κομμάτι καθορίζεται από κάποιο χρόνο πριν από την εμφάνιση του γεγονότος και κάποιο χρόνο μετά την εμφάνιση του γεγονότος. Η χρονική διάρκεια κάθε εποχής είναι.5 δευτερόλεπτα, δηλαδή 75 σημεία (.5 * 5 = 75). Συγκεκριμένα ο χρόνος για κάθε μια είναι από -.5 έως δευτερόλεπτα. Τα διαστήματα κάθε εποχής διαμορφώνονται ως εξής: [-.5 ): διάστημα.5 sec (.5*5=5 σημεία) πριν την εμφάνιση του ερεθίσματος (pre-stimulus interval) : η χρονική στιγμή εμφάνισης του ερεθίσματος (εικόνα) ( ]: διάστημα sec (*5=5 σημεία) μετά την εμφάνιση του ερεθίσματος (post-stimulus interval) ->.5 sec (η χρονική διάρκεια εμφάνισης της εικόνας) +.5 sec (επιλογή από τη χρονική διάρκεια εμφάνισης του σταυρού) Εικόνα : Διαστήματα εποχής 5

55 .7 Μεθοδολογία προκλητών δυναμικών (Event Related Potentials - ERPs) Τα χρονικά κλειδωμένα ως προς το ερέθισμα δυναμικά που αναλύθηκαν, διακρίνονται σε πρώιμα (P, N), μεσαία (P, N) και αργά (P, Slow Positive Wave / SPW). Σε περίπτωση που το δυναμικό εκφράζει θετική αύξηση του σήματος, τότε αυτό συμβολίζεται με το γράμμα P, ενώ σε αρνητική εκτροπή του σήματος με το N. Μετά από το γράμμα συμβολίζεται ο κατά προσέγγιση χρόνος σε ms στον οποίο συναντάται το δυναμικό. Κάθε ένα από τα παραπάνω δυναμικά αναγνωρίσθηκαν σε κάθε άτομο και σε κάθε ηλεκτρόδιο για κάθε μία συναισθηματική κατάσταση με τη χρήση αλγορίθμου ανίχνευσης τοπικών ακρότατων. Επιπλέον πραγματοποιήθηκε ενδελεχής επαλήθευση των αποτελεσμάτων με οπτική επισκόπηση. ERP Χρονικό παράθυρο (milliseconds) P έως N έως P έως N έως P έως SPW (Slow Positive Wave) 5 έως 9 Εικόνα 5: Οι λοβοί του εγκεφάλου (Πηγή εικόνας: ιστότοπος 55

56 Στατιστική ανάλυση - Αποτελέσματα Για την παρούσα μελέτη χρησιμοποιήθηκαν νεύρο-φυσιολογικές καταγραφές από τις παρακάτω ομάδες: LLM (pre & post) Νέοι (8 έως *Υγιείς ηλικιωμένοι **MCI ***MD ετών) 8 8 Πίνακας 6: Ομάδες μελέτης *εκ των οποίων οι υγιείς ηλικιωμένοι είναι από τους του LLM (λήφθηκαν υπόψη οι μετρήσεις τους πριν την παρέμβαση) ** εκ των οποίων οι 5 MCI είναι από τους του LLM (λήφθηκαν υπόψη οι μετρήσεις τους πριν την παρέμβαση) *** εκ των οποίων οι 5 MD είναι από τους του LLM (λήφθηκαν υπόψη οι μετρήσεις τους πριν την παρέμβαση) Τα χρονικά κλειδωμένα ως προς το ερέθισμα δυναμικά αναλύθηκαν στατιστικά τόσο ως προς το πλάτος απόκρισης όσο και ως προς τη χρονική καθυστέρηση ως προς την εμφάνιση του ερεθίσματος. Η στατιστική ανάλυση έγινε με χρήση του προγράμματος SPSS version 8.. Νεύρο-φυσιολογική μελέτη φυσιολογικής γήρανσης Τα δεδομένα από νεαρούς συμμετέχοντες και υγιείς ηλικιωμένους αναλύθηκαν με τη χρήση της στατιστικής μεθόδου x x x mixed ANOVA. Οι μεταβλητές που ορίστηκαν ως within-subjects factors ήταν ο βαθμός ευχαρίστησης (υψηλός / χαμηλός), βαθμός διέγερσης (υψηλός / χαμηλός), η περιοχή καταγραφής (προμετωπιαία, μετωπιαία, κεντρική, μετωπιαίο-κεντρική, μετωπιαίο-κροταφική, κροταφική, πρόσθιο-μετωπιαία, βρεγματική, βρέγματο-κροταφική, ινιακή, βρέγματοινιακή και κέντρο-βρεγματική). Ως between-subjects factor ορίστηκε η ηλικία του συμμετέχοντα με δυνατότητα λήψης διακριτών τιμών (μικρή / μεγάλη). Τα χρονικά κλειδωμένα ως προς το ερέθισμα δυναμικά που αναλύθηκαν (P, P, P, N, N, Slow Positive Wave / SPW), ορίστηκαν ως εξαρτώμενη μεταβλητή. Η στατιστική ανάλυση επιτελέστηκε για κάθε ένα δυναμικό ξεχωριστά: 56

57 .. Ανάλυση Πλάτους Η στατιστική ανάλυση στο πρώιμο θετικό δυναμικό P ανέδειξε, όπως φαίνεται και στο ακόλουθο γράφημα, μία πολύ υψηλά στατιστικώς σημαντική επίδραση του βαθμού διέγερσης [F(, 6)=.6, p<., η²=,7] καθώς τα ερεθίσματα υψηλής διέγερσης προκάλεσαν δυναμικό μεγαλύτερου πλάτους (Mean / M=.855, Standard Deviation / SD=.65) σε σύγκριση με αυτά χαμηλότερης διέγερσης (M=.5, SD=.78). Εικόνα 6: Πλάτος P μεταξύ εικόνων υψηλής & χαμηλής διέγερσης Εκτός από την επίδραση του βαθμού διέγερσης, προέκυψε πως το πλάτος του συγκεκριμένου δυναμικού, εξαρτάται από μία στατιστικώς σημαντική αλληλεπίδραση του βαθμού διέγερσης με το βαθμό ευχαρίστησης [F(, 6)= 5.675, p<., η²=,5], όπως φαίνεται και στο ακόλουθο γράφημα: Εικόνα 7: Αλληλεπίδραση βαθμού διέγερσης με βαθμό ευχαρίστησης κατά τη διαμόρφωση του πλάτους του χρονικά κλειδωμένου δυναμικού P κατά τη διάρκεια παθητικής θέασης εικόνων συναισθηματικού περιεχομένου 57

58 Σύμφωνα με το γράφημα, όταν ο βαθμός διέγερσης είναι υψηλός, τότε τα δυσάρεστα ερεθίσματα προκαλούν μεγαλύτερο πλάτος δυναμικού σε σύγκριση με τα ευχάριστα. Αντίθετα, κατά τη διάρκεια θέασης ερεθισμάτων χαμηλής διέγερσης παρατηρείται πως οι ευχάριστες εικόνες προκαλούν μεγαλύτερο P σε σύγκριση με τις δυσάρεστες. Πίνακας 7: Πλάτος P σε πρόσθιες και οπίσθιες περιοχές που επηρεάζονται από τη φυσιολογική γήρανση Age N Mean Std. Deviation PreFrontal young,7,99 old,85,7 Frontal young,886,5988 old,59,7 Occipital young 6,,8 old,,8 ParietOccipital young 6,,6 old,65,6 Τέλος, αν και δεν υπήρξε κάποια ενιαία επίδραση της ηλικίας ανεξαρτήτου περιοχής καταγραφής, φάνηκε πως υπάρχει ένα διαφορετικό πρότυπο επιρροής του πλάτους δυναμικού σε σχέση με την ηλικία. Οι διαφορές στο πλάτος του P ως προς την ηλικία φάνηκε πως επικεντρώνονται τόσο σε πρόσθιες (προμετωπιαίες, μετωπιαίες), όσο και σε οπίσθιες (ινιακές, βρέγματο-ινιακές). Οι τιμές του P για κάθε μία από τις παραπάνω περιοχές και για κάθε μία ηλικιακή ομάδα παραθέτονται στον πίνακα. Ειδικότερα, οι ηλικιωμένοι παράγουν υψηλότερα δυναμικά στις πρόσθιες περιοχές, ενώ οι νεαροί παράγουν υψηλότερα δυναμικά σε οπίσθιες περιοχές. Η στατιστική σημαντικότητα του παραπάνω ευρήματος ανά περιοχή παρατίθεται στον ακόλουθο πίνακα: 58

59 Πίνακας 8: Στατιστικώς σημαντικές διαφορές / περιοχή ως προς το πλάτος του P μεταξύ νεαρών & ηλικιωμένων t df Sig. (-tailed) Mean Difference Std. Error Difference PreFrontal Equal variances assumed -,6 6, -,8,7698 Equal variances not -,6,87, -,8,7698 assumed Frontal Equal variances assumed -,7 6, -,655,697 Equal variances not -,7,99, -,655,697 assumed Occipital Equal variances assumed,79 6,,8879,76 Equal variances not,79,89,,8879,76 assumed ParietOccipital Equal variances assumed,6 6,,58,77 Equal variances not assumed,6 5,57,,58,77 59

60 Όσον αφορά το αρνητικό δυναμικό Ν που έπεται του P, παρατηρήθηκε επίσης στατιστικώς σημαντική επίδραση του βαθμού διέγερσης στην ένταση του δυναμικού, αλλά με αντιστραμμένο πρότυπο [F(, 6)=,, p=., η²=,]. Πιο συγκεκριμένα τη μεγαλύτερη αρνητική εκτροπή την παρουσίασαν οι εικόνες χαμηλής διέγερσης (M=.58, SD=.) σε σύγκριση με αυτές της υψηλής διέγερσης (M=., SD=.5), όπως φαίνεται στην ακόλουθη εικόνα: Εικόνα 8: Πλάτος Ν μεταξύ εικόνων υψηλής & χαμηλής διέγερσης Οι δύο συναισθηματικοί παράγοντες (διέγερση & ευχαρίστηση) βρέθηκε να αλληλεπιδρούν στατιστικώς σημαντικά [F(, 6)= 5.5, p=., η²=,7] ως προς τη διαμόρφωση του πλάτους του Ν. Πιο συγκεκριμένα για τα ερεθίσματα υψηλής διέγερσης, μεγαλύτερη αρνητική εκτροπή παρατηρείται στα ευχάριστα συναισθήματα, ενώ το αντίστροφο ισχύει για τις εικόνες χαμηλής διέγερσης. Εικόνα 9: Αλληλεπίδραση βαθμού διέγερσης με βαθμό ευχαρίστησης κατά τη διαμόρφωση του πλάτους του χρονικά κλειδωμένου δυναμικού Ν κατά τη διάρκεια παθητικής θέασης εικόνων συναισθηματικού περιεχομένου 6

61 Όσον αφορά το επόμενο θετικό δυναμικό που συναντάται περίπου ms μετά την εμφάνιση του ερεθίσματος και ως εκ τούτου συμβολίζεται ως P, παρατηρήθηκε επίσης μία υψηλή στατιστικώς σημαντική επίδραση του βαθμού διέγερσης στο πλάτος του δυναμικού, [F(, 6)= 9.7, p<., η²=,9]. Οι εικόνες υψηλής διέγερσης, όπως φαίνεται και στην παρακάτω εικόνα, παρήγαγαν υψηλότερα πλάτη (M=., SD=.5) σε σχέση με αυτές της χαμηλής διέγερσης (M=.58, SD=.). Εικόνα : Μέση τιμή πλάτους του P για ερεθίσματα υψηλής & χαμηλής διέγερσης Σε πλήρη αντιστοιχία με το P, βρέθηκε στατιστικώς σημαντική αλληλεπίδραση του βαθμού διέγερσης με το βαθμό ευχαρίστησης [F(, 6)= 6.6, p=., η²=,6. Όπως φαίνεται και από την παρακάτω εικόνα, παρατηρείται παρόμοιο πρότυπο αλληλεπίδρασης των δύο συναισθηματικών παραγόντων ως προς το πλάτος του P. Στην περίπτωση δηλαδή που έχουμε ερεθίσματα υψηλής διέγερσης, οι αρνητικές εικόνες προκαλούν δυναμικό μεγαλύτερης έντασης, ενώ το αντίθετο συμβαίνει για τις εικόνες χαμηλής διέγερσης. Εικόνα : Αλληλεπίδραση βαθμού διέγερσης με βαθμό ευχαρίστησης στη διαμόρφωση του πλάτους του P 6

62 Όσον αφορά την επιρροή της ηλικίας στη διαμόρφωση της έντασης του δυναμικού, παρατηρήθηκε παρόμοιο πρότυπο με το P αλλά πιο εκτεταμένο χωρικά σε πρόσθιες περιοχές όπου οι ηλικιωμένοι παρουσίασαν δυναμικά μεγαλύτερης έντασης σε σχέση με τους νεαρούς συμμετέχοντες. Αυτό γίνεται αντιληπτό από το γεγονός πως οι 5 από τις 6 περιοχές που φάνηκε να επηρεάζονται από τον ηλικιακό παράγοντα, είναι πρόσθιες και σε αυτές οι ηλικιωμένοι παρουσιάζουν μεγαλύτερο δυναμικό. Αντίθετα, μόνο σε μία οπίσθια περιοχή, ελαφρώς μετατοπισμένη προς τα μπροστά σε σχέση με το P, παρατηρήθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά με τους νεαρούς να έχουν μεγαλύτερη τιμή έντασης δυναμικού. Οι μέσες τιμές της έντασης του P για τις περιοχές αυτές, τόσο για τους νεαρούς όσο και για τους ηλικιωμένους, καθώς επίσης και η στατιστική σημαντικότητά τους παρατίθενται στους ακόλουθους πίνακες: Πίνακας 9: Πλάτος P σε περιοχές που επηρεάζονται από τους μηχανισμούς της φυσιολογικής γήρανσης Group Statistics Age N Mean Std. Deviation Std. Error Mean PreFrontal young,9,655,588 old,666,59,8 Frontal young,879,98,88 old,96,98,9 FrontoCentral young,595,556,877 old,98,, FrontoTemporal young,578,799,679 old,5,596,956 Af young,55,66787,558 old,958,9,79 ParietoTemporal young,5,688,9 old,88,88,7988 Πίνακας : Στατιστικώς σημαντικές διαφορές / περιοχή ως προς το πλάτος του P μεταξύ νεαρών & ηλικιωμένων t df Sig. (-tailed) Mean Difference Std. Error Difference PreFrontal Equal variances assumed -,5 6,6 -,758,6877 Equal variances not -,5,8,6 -,758,6877 assumed Frontal Equal variances assumed -,9 6,6 -,6,6795 6

63 Equal variances not -,9,679,6 -,6,6795 assumed FrontoCentral Equal variances assumed -,766 6,8 -,896,588 Equal variances not -,766 5,99,8 -,896,588 assumed FrontoTemporal Equal variances assumed -,8 6,7 -,86767,79 Equal variances not -,8,96,7 -,86767,79 assumed Af Equal variances assumed -,95 6,57 -,75,75 Equal variances not -,95,9,57 -,75,75 assumed ParietoTemporal Equal variances assumed, 6,,965,59 Equal variances not,,8,,965,59 assumed 6

64 Το πλάτος του αρνητικού δυναμικού N βρέθηκε πως επηρεάζεται από το βαθμό διέγερσης του ερεθίσματος με υψηλή στατιστική σημαντικότητα [F(, 6)= 6.956, p=., η²=,]. Πιο συγκεκριμένα, οι εικόνες χαμηλής διέγερσης M= -.97, SD=.759) προκαλούν σημαντικότερη αρνητική εκτροπή σε σχέση με τις εικόνες υψηλής διέγερσης (M= -., SD=.7). Εικόνα : Μέση τιμή πλάτους του Ν για ερεθίσματα υψηλής & χαμηλής διέγερσης 6

65 Στο στάδιο της μετέπειτα επεξεργασίας που σηματοδοτείται από το P, παρατηρήθηκε μία στατιστικώς σημαντική επίδραση του βαθμού διέγερσης [F(, 6)=.675, p=., η²=,9], καθώς οι εικόνες υψηλής διέγερσης παρήγαγαν δυναμικά υψηλότερης έντασης (M=., SD=.5) σε σχέση με αυτές χαμηλότερης διέγερσης (M=.58, SD=.), όπως φαίνεται και στην παρακάτω εικόνα: Εικόνα : Μέση τιμή πλάτους του P για ερεθίσματα υψηλής & χαμηλής διέγερσης Παρατηρήθηκε επίσης μία στατιστικώς πολύ σημαντική επίδραση του ηλικιακού παράγοντα στη διαμόρφωση της έντασης του δυναμικού του P [F(, 6)=.68, p=., η²=,88]. Βρέθηκε πως η ένταση του δυναμικού φθίνει λόγω της φυσιολογικής γήρανσης, καθώς οι νεαροί συμμετέχοντες είχαν υψηλότερα P (M=.77, SD=.) σε σχέση με τους ηλικιωμένους (M=.678, SD=.77). Επιπλέον, βρέθηκε μία στατιστικώς σημαντική τριπλή αλληλεπίδραση του ηλικιακού παράγοντα με το βαθμό διέγερσης και ταυτόχρονα με το βαθμό ευχαρίστησης. Για την περαιτέρω διερεύνηση της παραπάνω αλληλεπίδρασης, πραγματοποιήθηκε επιπρόσθετη σύγκριση νεαρών και ηλικιωμένων για τις διάφορες συναισθηματικές καταστάσεις διατηρώντας κάθε φορά σταθερό το βαθμό ευχαρίστησης ή διέγερσης. Έτσι πραγματοποιήθηκαν συγκρίσεις για τα ευχάριστα, δυσάρεστα, διεγερτικά και χαλαρωτικά ερεθίσματα αντίστοιχα. Τα αποτελέσματα ανέδειξαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές μεταξύ νεαρών και ηλικιωμένων για όλες τις παραπάνω καταστάσεις, με τους νεαρούς να παρουσιάζουν δυναμικά μεγαλύτερης έντασης. Αναλυτικά τα αποτελέσματα παρατίθενται στους παρακάτω πίνακες: 65

66 Πίνακας : Παράθεση στατιστικών έντασης του P μεταξύ νεαρών & ηλικιωμένων για ευχάριστα, δυσάρεστα, διεγερτικά & χαλαρωτικά οπτικά ερεθίσματα συναισθηματικού περιεχομένου Group Statistics Age N Mean Std. Deviation Std. Error Mean HighValence young,65,9,68 old,68,99,97 LowValence young,8987,955,58 old,758,865,65 HighArousal young,,56,977 old,9,8, LowArousal young,5,777,598 old,57,5,767 Πίνακας : Στατιστική σημαντικότητα σύγκρισης νεαρών & ηλικιωμένων ως προς το πλάτος του P για τις τέσσερις συναισθηματικές καταστάσεις 66